preview lesboek Thema's Maatschappijleer HAVO 2021

Tussen autoritair regime en “Ik ben dankbaar voor
democratie elke dag dat ik hier ben”
De meeste Europese landen werden pas in de
negentiende eeuw een democratie. In Nederland Op zevenjarige leeftijd vluchtte Anna Nooshin
ligt sinds 1848 de macht niet meer bij de koning met haar ouders en zusje vanuit Iran naar
maar bij gekozen volksvertegenwoordigers. Eerst Nederland. Ze woonde tot haar tiende in
mochten alleen rijke mannen stemmen. Dat ver­ asielzoekerscentra. “Dat is geen fijne plek om
anderde pas met de invoering van het algemeen te wonen; je woont met veel families in een
kiesrecht, in 1917 voor mannen en in 1919 voor kleine ruimte”, vertelt Anna. “Maar ik vond het
vrouwen. Een land als Spanje werd pas eind jaren normaal, want ik was nog maar een kind en ik
zeventig van de vorige eeuw democratisch, na de woonde er met mijn familie.”
dood van dictator Franco.
Daarnaast zijn er ook veel landen die zowel de­ Van haar jeugd in Iran herinnert ze zich
mocratische als autoritaire kenmerken hebben. niet veel meer. Haar ouders waren politieke
Een voorbeeld is Indonesië, waar burgers sinds vluchtelingen. Ze waren het niet eens met het
2004 hun president en parlement kunnen kiezen. streng religieuze regime in Iran en kozen er-
Maar er is geen persvrijheid: kritische journalis­ voor om te vluchten om hier een veilig bestaan
ten worden soms opgepakt. Bovendien worden op te bouwen.
rechters en de politie vaak omgekocht.
Soms komt een democratie ook in gevaar. Dat zag Anna moest op jonge leeftijd voor haar
je in de Verenigde Staten, waar president Trump zusje zorgen en was het grootste deel van
de media vaak de “vijand van het volk” noemde. haar leven op zichzelf aangewezen. Op haar
Hierdoor voelden sommige journalisten zich dertiende had ze al haar eerste baantje bij
minder beschermd om hun werk goed te doen. een cactuskwekerij, daarna volgden nog vele
Ook zei hij ten onrechte dat er op grote schaal andere baantjes, een studie en begon ze haar
was gefraudeerd bij de verkiezingen en riep zijn eigen onderneming. Nu is ze een bekende
kiezers op tegen de uitslag te protesteren. Een de­ influencer met meer dan één miljoen volgers
mocratie kan alleen bestaan als een regering die en presenteert ze televisieprogramma’s.
de verkiezingen verliest de uitslag respecteert.
Anna: “Ik denk dat alles mogelijk is in je
Wat is het beste systeem? leven. Ik besloot al vroeg dat mijn verleden
Mensen die in een democratie wonen hebben mij niet definieert: ik ben dankbaar voor elke
naast plichten ook rechten. Je móét dus dingen dag dat ik hier ben.”
doen, zoals naar school gaan en belasting betalen.
Maar je mág ook veel, zoals zeggen wat je wilt en BRON: TEDXAMSTERDAMWOMEN
eruitzien hoe je wilt. Als je in Nederland bent op­
gegroeid, vind je dat waarschijnlijk heel gewoon. BRON 2
Maar in veel andere landen hebben inwoners
nauwelijks rechten en is kritiek op de regering Wat is democratie? – 71
niet toegestaan.

Heeft Nederland nu het beste politieke systeem,
of kan het beter? Daarover kan je van mening
verschillen. De een vindt het misschien beter als
burgers meer te zeggen krijgen. Waarom kunnen
burgers bijvoorbeeld niet digitaal meestemmen
over belangrijke wetten? Een ander vindt het juist
prima dat wij vertegenwoordigers kiezen die voor
ons de belangrijkste besluiten nemen.

Hoe democratisch is de wereld?

Op deze wereldkaart zie je in één oogopslag welke landen democratisch zijn, welke landen een
autoritair regime hebben en welke landen daar tussenin zitten. Een democratie staat vaak tegenover
een autoritair regime, maar helemaal juist is dat niet. Er zijn tussenvormen, zoals je op de kaart ziet.
Van een hybride regime is sprake als een kleine groep alle macht heeft, maar de inwoners wel
bepaalde vrijheden hebben. Nederland staat in deze ranglijst al jaren in de top 10. Noord-Korea staat
helemaal onderaan op de 167e plaats.

Legenda Bron: The Economist Intelligence Unit, 2020

Volwaardige democratie
Onvolledige democratie
Hybride regime
Autoritair regime
Volledig autoritair regime
Geen gegevens

72 – Parlementaire democratie

Aantal landen per categorie

Volledig Volwaardige
autoritair democratie

regime 11 23

Autoritair 46 Onvolledige
regime democratie
52

35

Hybride regime

Totstandkoming van de Democracy Index

Deskundigen beantwoorden voor elk land voor vijf categoriën verschillende vragen.

Verkiezingen Functioneren Politieke Democratische Burgerlijke
en pluralisme van de regering participatie politieke cultuur vrijheden

Kunnen burgers veilig Is de regering wel Hoe hoog is Denken burgers Is internet vrij
en vrij stemmen op of niet corrupt? de opkomst bij positief over de toegankelijk?
een politieke partij Zijn rechters verkiezingen? democratie? Is er persvrijheid?
naar keuze? onafhankelijk?

Wat is democratie? – 73

3.3 Politieke partijen

“Elke jaarwisseling een gigantische berg afval”

In de nieuwjaarsnacht naar 2021 gold een vuur- De Partij voor de Dieren is juist
werkverbod om politie en hulpdiensten in de al jaren voorstander van een
coronacrisis te ontlasten. Veel mensen baalden vuurwerkverbod. De partij
van deze maatregel, omdat ze genieten van vindt tradities waardevol, maar
het afsteken van vuurwerk. Vuurwerkhandelaar het gaat te ver als mensen of
Michel Adam uit Den Haag is een van hen: “Je dieren eronder lijden. Daarom moeten
pakt de mensen hun levensvreugde en traditie af.” er  alleen professionele vuurwerkshows komen.

Fractievoorzitter Esther Ouwehand: “Elke jaar-
wisseling lopen honderden mensen letsel op;
ongeveer de helft is toevallige voorbijganger.
Daarnaast bevat vuurwerk zware metalen en
andere giftige stoffen, die grond, lucht en water
ernstig vervuilen. Het zorgt bovendien voor een
gigantische berg afval.” In sommige steden zijn
al vuurwerkvrije zones. Artsen, burgemeesters,
brandweer en politie pleiten al langer voor een
verbod. BRON: PARTIJVOORDEDIEREN.NL EN AD

Ben jij voor een algeheel verbod van vuurwerk? Waarom wel of niet?

Om de maatschappij te veranderen heb je bijna Actiegroepen
altijd de politiek nodig. Of het nu gaat om een Actiegroepen, zoals Milieudefensie en Wakker
vuurwerkverbod, het legaliseren van softdrugs Dier, willen één bepaald doel bereiken, zoals
of het zorgen voor meer betaalbare woningen behoud van de natuur of het welzijn van dieren.
voor jongeren: maatschappelijke veranderingen Ze roepen op om actie te voeren tegen een be­
gaan vaak via het aanpassen van wetten. Dat drijf of gaan demonstreren. Zo wil Wakker Dier
gebeurt door ministers en Kamerleden van poli­ dat supermarkten stoppen met de verkoop van
tieke partijen. In deze paragraaf vragen we ons plofkippen en klaagt Milieudefensie oliemaat­
af waarom er politieke partijen zijn, wat ze doen schappij Shell aan omdat het bedrijf ondanks de
en waarin ze verschillen van actie­ en belangen­ klimaatcrisis doorgaat met grootschalige milieu­
groepen. Maar de belangrijkste vraag is natuur­ vervuiling.
lijk: Op welke partij zou jij stemmen?
Belangengroepen
Verschillende soorten groepen Belangengroepen verdedigen de belangen van
We kijken eerst wat actie­ en belangengroepen één bepaalde groep. Denk aan het LAKS dat op­
doen. Ze willen net als politici zaken in de sa­ komt voor de belangen van scholieren en elk jaar
menleving verbeteren, maar doen dat op een an­ tijdens de eindexamens een klachtenlijn opent.
dere manier. Andere voorbeelden zijn de ANWB, die de be­

78 – Parlementaire democratie

langen behartigt van weggebruikers of Vereniging
Eigen Huis voor woningbezitters. Belangengroe­
pen geven voorlichting, proberen politici te beïn­
vloeden (lobbyen) en voeren soms ook acties.

Politieke partijen Wie vertegenwoordigt de
Een politieke partij bestaat uit een groep men- lageropgeleiden?
sen met globaal dezelfde ideeën over een goede
samenleving. Het doel van een partij is om mee Een grote meerderheid van de Kamerleden is
te beslissen over het bestuur van ons land. Poli­
tieke partijen doen mee aan verkiezingen; actie­ hogeropgeleide, terwijl 90 procent van de Neder­
groepen en belangengroepen doen dat niet. Een
tweede verschil is dat een politieke partij zich landers niet universitair geschoold is. “Wat het
richt op het hele overheidsbeleid en actiegroepen
en belangengroepen maar op één bepaald gebied volk wil, daar hebben ze geen boodschap aan in
of één bepaalde doelgroep. Politieke partijen
wegen verschillende belangen tegen elkaar af en het parlement”, schreef een lezer van De Telegraaf
geven hun mening over veel verschillende onder­
werpen. Ze kijken naar het algemeen belang: is die veel bijval kreeg op sociale media. “Het gevolg
een plan goed voor de samenleving als geheel?
Worden sommige groepen niet te veel benadeeld? hiervan is dat de zorgen van lageropgeleiden
Enkele partijen kun je als one-issuepartij zien.
Zij vertegenwoordigen één specifieke doelgroep, niet vanzelf op de politieke agenda komen”, zegt
zoals de BoerBurgerBeweging en 50PLUS, of kij­
ken vooral naar één aspect van de samenleving, bestuurskundige Mark Bovens, die hier onderzoek
zoals BIJ1.
naar deed. Neem bijvoor­beeld de verhoging
Politieke partijen mogen over alle onderwerpen
iets vinden, ook als dat in strijd is met de grond­ van de pensioenleeftijd: “Veel hogeropgeleiden
wet. Er mag dus een partij zijn die de democratie
wil afschaffen. Als niet-democratische partijen hebben daar geen moeite mee. Maar als je op je
de verkiezingen winnen kan dat dus grote gevol­
gen hebben. In ons land hebben we geen niet- zeventiende begonnen bent met werken, is dat
democratische partijen.
een ander verhaal. Bovendien hebben mensen

in zware beroepen vaker chronische ziektes,

waardoor ze eerder moeten stoppen met werken”,

aldus Bovens. BRON: AD BRON 6

Functies van politieke partijen
Politieke partijen proberen via verkiezingen ze­
tels te krijgen in het parlement, de gemeenteraad,
de Provinciale Staten of het waterschap.

Politieke partijen Actie- / belangengroepen actie
• Hebben ideeën op
• Hebben ideeën over de
samenleving als geheel één specifiek terrein

• Wegen verschillende belangen af • Komen op voor deelbelangen
• Willen politieke macht én bestuurlijke
• Willen politieke invloed, maar geen
verantwoordelijkheid bestuurlijke verantwoordelijkheid
• Doen mee aan verkiezingen
• Zijn vertegenwoordigd • Doen niet mee aan verkiezingen

in politieke organen • Zijn hooguit vertegenwoordigd
in adviesorganen, maar lobbyen
wel bij politieke partijen

BRON 7

Politieke partijen – 79

Het politieke spectrum

sociaal-cultureel progressief

economisch links economisch rechts

Forum voor
Democratie

Bron: Kieskompas 2021 sociaal-cultureel conservatief BRON 8

* Volt, BBB en Bij1 zijn nieuwe partijen die niet betrokken waren bij het onderzoek van Kieskompas

In onze parlementaire democratie hebben par­ ten over het verkiezingsprogramma. Zo heb je
tijen verschillende functies: ook als ‘gewone burger’ invloed op een poli­
1. Samenbundeling van ideeën over onze sa­ tieke partij.
4. Selectie van kandidaten. Politieke partijen se­
menleving. Partijen maken een verkiezings­ lecteren kandidaten voor politieke functies als
programma over uiteenlopende maatschappe­ Kamerlid en gemeenteraadslid. Als je de poli­
lijke onderwerpen. tiek in wilt, doe je dat via een bestaande poli­
2. Informeren van kiezers. Via de media, bij­ tieke partij of je richt zelf een partij op.
voorbeeld Twitter of talkshows op tv, vertellen
politici wat ze vinden van allerlei actuele pro­ Minder mensen lid
blemen. Dit helpt je om een eigen mening te Politieke partijen waren vroeger organisaties met
vormen. veel leden. Maar in de afgelopen decennia zijn
3. Participatie van burgers. Als je wilt, kun je lid de ledenaantallen sterk afgenomen. Van bijna
worden van een partij en bijvoorbeeld meepra­

80 – Parlementaire democratie

800.000 rond 1950 tot nog geen 300.000 leden nu. “Veel jongeren praten
Het ledenverlies is het sterkste bij ‘de grote drie’: niet over eenzaamheid”
het CDA, de PvdA en de VVD. Deze partijen
stammen uit de tijd waarin mensen nog sterk be­ “Je kunt vaak niet aan jongeren zien of ze een-
trokken waren bij hun eigen zogenoemde ‘zuil’ zaam zijn. Het is echt een groot probleem. Er
en bijbehorende ideologie, bijvoorbeeld de chris­ rust ook een taboe op: veel jongeren durven er
tendemocraten. Kiezers stemden trouw hun hele niet goed over te praten.” Juliette (16) zegt dit
leven op dezelfde partij, vaak de partij waar hun tijdens het Nationaal Jeugddebat in de Tweede
ouders ook op stemden. Door de ‘ontzuiling’ gin­ Kamer. Aan dit debat deden 125 leerlingen mee,
gen mensen meer hun eigen gang en voelden zich afkomstig uit alle provincies.
minder betrokken bij een partij. Het teruglopen
van ledenaantallen heeft gevolgen voor het func­ Een groep leerlingen ging in debat met de
tioneren van een partij. Zo is het bijvoorbeeld minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
moeilijker om voldoende geschikte burgemees­ over eenzaamheid onder jongeren. De leerlingen
ters, Kamerleden of ministers te vinden. willen een anti-eenzaamheidsapp ontwikkelen
om verhalen te delen en professionele hulp te
Het politieke spectrum vragen. Niet alleen voor jongeren die eenzaam
Het assenstelsel hiernaast laat zien waar de po­ zijn, maar voor alle jongeren die mee willen
litieke partijen zich bevinden op een schaal van praten via de app. De app is niet alleen voor
links naar rechts én op een schaal van progressief jongeren, maar zal ook dóór jongeren ontwikkeld
en conservatief. Daardoor zie je goed welke over­ worden.
eenkomsten er zijn tussen partijen. Alle christen­
democratische partijen zijn bijvoorbeeld meer De minister reageerde enthousiast op het idee.
conservatief dan progressief. Ook zie je welke ver­ “In samenwerking met de campagne ‘Eén tegen
schillen er zijn. Zo is de SP linkser dan de PvdA eenzaamheid’ gaat die app er komen”, zei hij.
en GroenLinks. Door de partijen die in het kabinet “Als CDA-minister ben ik tegen het doorgeslagen
zitten met elkaar te verbinden, kun je bovendien individualisme. Het gaat erom dat mensen naar
zien welke politieke ‘kleur’ de regering heeft. Zit­ elkaar omzien. Jong en oud. De samenleving
ten de regeringspartijen vooral links of juist rechts? moet alle zeilen bijzetten om de eenzaamheids-
En zijn ze vooral progressief of conservatief? spiraal te doorbreken.”

Afspiegeling van de bevolking? BRON: NATIONAAL JEUGDDEBAT 2020
Het parlement is onze volksvertegenwoordiging.
Daarom zou je verwachten dat het een afspiege­ BRON 9
ling is van de samenleving, zodat elke bevolkings­
groep voldoende is vertegenwoordigd. Maar dat Politieke partijen – 81
is niet het geval. Er zitten nauwelijks lageropge­
leiden in (zie bron 6). Ook vrouwen, mensen met
een beperking en mensen met een migratieach­
tergrond zijn niet goed vertegenwoordigd. De
vraag is dus of de volksvertegenwoordiging wel
voldoende representatief is. Daardoor kunnen
mensen uit deze groepen zich minder makkelijk
herkennen in wat politici zeggen en doen.
Politieke partijen spelen nog steeds een hoofdrol
in onze parlementaire democratie. Door te stem­
men, mee te doen met inspraakavonden of jezelf
verkiesbaar te stellen heb je invloed op hoe Ne­
derland eruitziet. Welke partij spreekt jou aan?

Politieke partijen in de Tweede Kamer

Dit is een eenvoudige weergave van de verschillende partijstandpunten van partijen die in de
Tweede Kamer zitten. Je ziet ook hoeveel zetels ze hebben en wat hun plek is in de Tweede Kamer*.
Voor alle ideeën van de partijen kun je een kijkje nemen op hun website.

PVV 17 VVD 34

De Partij Voor de Vrijheid (PVV) is opgericht door Voor de Volkspartij Vrijheid en Democratie (VVD)
oud-VVD’er Geert Wilders. De partij is tegen de is vrijheid van burgers en bedrijven de belangrijk-
islam en keert zich tegen de politieke elite. De PVV ste waarde. De overheid moet deze vrijheid zo
heeft vooral rechtse standpunten, maar ook linkse. goed mogelijk beschermen en niet teveel regelen;
een kenmerk van een rechtse partij. Werk moet
lonen: het minimumloon moet daarom omhoog.

Forum voor Democratie 8

Forum voor Democratie (FvD) is een rechtse Spreekgestoelte
partij en wil de rol van politieke partijen verklei-
nen en belangrijke beslissingen nemen door Kamerbodes
bindende referenda. De partij wil uit de EU en het
Klimaatakkoord stappen.

3 Kamer-
voorzitter

JA21 Gri er

Twee Kamerleden van de FvD hebben JA21
(Juiste Antwoord 2021) opgericht. Het is een
rechtse partij: de overheid moet kleiner worden
en het immigratiebeleid moet strenger worden.

CDA 15

Het Christen-Democratisch Appèl (CDA) is een
christelijke middenpartij en opgericht in 1980.
De partij hecht veel waarde aan harmonie en
verbondenheid en een gezinsvriendelijke
samenleving.

BBB 1

De BoerBurgerBeweging (BBB) is een nieuwe
partij die zich richt op de belangen van land-
bouwers en bewoners van het platteland.

ChristenUnie 5 SGP 3

De ChristenUnie is een christelijke partij en heeft De Staatkundige Gereformeerde Partij (SGP) is
linkse en conservatieve standpunten. De partij wil een kleine christelijke partij die sinds 1918
meer hulp aan vluchtelingen en een hoger bestaat. De waarden en normen uit de Bijbel zijn
minimumloon en is tegen abortus en euthanasie. leidend. Het klassieke gezin is de pijler van onze
samenleving.

*De zetelverdeling is gebaseerd op de TK-verkiezingen van 17 maart 2021

82 – Parlementaire democratie

D66 24 Volt 3

Democraten 66 (D66) is in 1966 opgericht om de Volt Europa zit sinds 2021 in de Tweede Kamer.
democratie te vernieuwen. De progressieve partij Hun belangrijkste standpunt is dat problemen
gelooft in gelijke kansen voor iedereen en hulp als klimaatverandering en migratie alleen
voor wie het nodig heeft. Goed onderwijs en de Europees opgelost kunnen worden.
aanpak van de klimaatcrisis vindt de partij erg
belangrijk. Partij voor de Dieren 6

Kabinet (Vak-K) De Partij voor de Dieren is opgericht door een
Kamerbodes groep dierenbeschermers. De partij wil meer
aandacht voor dierenrechten, natuur en
Verslaglegger bescherming van het milieu.

Interruptie- DENK 3
microfoons
DENK vindt diversiteit en de rechten van
minderheden belangrijk. De overheid moet
discriminatie hard aanpakken en de verzor-
gingsstaat moet sterker worden.

50PLUS 1

De partij 50PLUS zet zich voornamelijk in voor
de groeiende groep vijftigplussers. De partij wil
de AOW-uitkering verhogen.

BIJ1 1

BIJ1 is een nieuwe partij die is opgericht door
activiste Sylvana Simons. De partij wil racisme
bestrijden en het naleven van artikel 1 van de
Grondwet heeft prioriteit.

PvdA 9

De Partij van de Arbeid (PvdA) is een linkse
partij die sinds 1948 bestaat. De overheid moet
zorgen voor voldoende werkgelegenheid en
ongelijkheid tegengaan. Rijke mensen moeten
meer belasting gaan betalen.

GroenLinks 8 SP 9

GroenLinks is een linkse partij met enkele De Socialistische Partij (SP) is de meest linkse
progressieve standpunten. De partij strijdt voor partij en komt op voor de belangen van burgers
een meer inclusieve samenleving en minder met een laag inkomen. De overheid moet
ongelijkheid tussen mensen. Rijke mensen zorgen voor goede uitkeringen en betaalbare
moeten meer belasting gaan betalen en er moet woningen.
meer geld naar bescherming van het milieu.

Politieke partijen – 83

Begrippenlijst
Parlementaire democratie

In dit thema zijn de volgende belangrijke begrippen aan de orde gekomen:

3.1 Wat is democratie? • one-issuepartij
• politiek • niet-democratische partij
• algemeen belang • representatief
• democratie
• directe democratie 3.4 Verkiezingen
• referendum • actief kiesrecht
• indirecte democratie • passief kiesrecht
• parlementaire democratie • lijsttrekker
• persvrijheid • spindoctor
• autoritair regime • zwevende kiezer
• dictatuur • opiniepeiling
• machtenscheiding • evenredige vertegenwoordiging
• oppositiepartij • districten- of meerderheidsstelsel
• censuur
3.5 De regering regeert
3.2 Politieke stromingen • regering
• ideologie • kabinet
• politiek links • minister
• politiek rechts • staatssecretaris
• politieke midden • premier
• liberalisme • troonrede
• socialisme • miljoenennota
• sociaaldemocratie • coalitie
• christendemocratie • regeerakkoord
• confessionalisme • rijksbegroting
• maatschappelijk middenveld • kabinetsformatie
• ecologisme • formateur
• populisme • constitutionele monarchie
• nationalisme • ministeriële verantwoordelijkheid
• progressief • onschendbaar
• conservatief • demissionair kabinet

3.3 Politieke partijen 3.6 Het parlement controleert
• actiegroep • parlementaire democratie
• belangengroep • parlement
• politieke partij • Staten-Generaal

114 – Parlementaire democratie

• Tweede Kamer 3.9 Internationale samenwerking
• Eerste Kamer • soevereiniteit
• Senaat • Europese Unie (EU)
• fractie • euro
• regeringspartij • Europese integratie
• oppositiepartij • interne markt
• trias politica • Europese Commissie
• stemrecht • Raad van Ministers
• budgetrecht • Europese Raad
• recht van initiatief • Europees Parlement
• recht van amendement • Hof van Justitie van de Europese Unie
• recht om vragen te stellen • Europese Centrale Bank
• recht om een motie in te dienen • democratisch tekort
• recht van interpellatie • Noord-Atlantische Verdragsorgansiatie
• recht van onderzoek en enquête
• politieke cultuur (NAVO)
• poldermodel • intergouvernementeel
• supranationaal
3.7 Politiek dicht bij huis • Verenigde Naties (VN)
• decentralisatie • Algemene vergadering
• gemeenteraad • Veiligheidsraad
• college van burgemeester en wethouders • vetorecht
• ruimtelijke ordening
• Provinciale Staten De volgende kernbegrippen uit 1.2 zijn aan de
• Gedeputeerde Staten orde gekomen:
• commissaris van de Koning • waarden: 3.2, 3.9
• waterschap • normen: 3.3
• belangen: 3.1, 3.2, 3.3, 3.8, 3.9
3.8 Invloed op de politiek • macht: 3.1, 3.2, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6, 3.7, 3.9
• politieke agenda
• politieke actor Begrippenlijst – 115
• lobbyen
• vierde macht
• informatieve functie
• onderzoekende of agendafunctie
• commentaarfunctie
• platformfunctie
• controlerende functie



4. Pluriforme samenleving

4.1 Wat is een pluriforme samenleving? 118
• Waar geloof jij in? 122
4.2 Worden wie je bent 124
4.3 Hokjesdenken 128
4.4 Migratie naar Nederland 132
• Vluchtelingen in Nederland 136
4.5 Integratie gaat niet vanzelf 138
4.6 Nederland verandert 142
4.7 Allemaal burgers 146
Begrippenlijst 150

Inleiding

In Nederland is iedereen vrij om zijn leven in te richten zoals
hij dat zelf wil. Tussen de ruim zeventien miljoen mensen die
hier wonen bestaan daarom verschillen: in cultuur, levensstijl en
religie. De een ziet deze verschillen als verrijking, de ander zet
er vraagtekens bij en sommige mensen verzetten zich ertegen.
Is dat erg? En hoe kunnen we met elkaar samenleven in een land
waarin we van elkaar mogen verschillen? Over deze vragen gaat
dit thema.

Wat leer je in dit hoofdstuk?

In de paragrafen leer je onder meer:

• op welke manier je omgeving invloed heeft op wie jij bent;

• waarom mensen graag bij een groep horen;

• hoe culturen van elkaar verschillen;

• waarom samenleven met verschillende groepen en culturen in
een land voor spanningen zorgt.

117

4.1 W at is een pluriforme
samenleving?

Vieren dat je mag zijn wie je wilt zijn

Honderdduizenden mensen langs de kant en tien- met ‘homo’ of ‘gay’. Daar spreek ik ze dan wel op
tallen boten in de grachten: Amsterdam staat elk aan. ‘Kom op’, zeg ik dan, ‘doe eens normaal’.”
jaar eind juli in het teken van de Pride, het festival BRON: 7DAYS
waar lesbiennes, homo’s, biseksuelen en trans-
genders (LHBT) vieren dat ze mogen zijn wie ze
zijn en mogen houden van wie ze willen. Jolanda
(16) vierde het feest mee op een van de boten.
“Het was echt heel leuk. Ik kon het publiek langs
de kant goed zien. Sommige mensen hadden
heel opvallende outfits aan. Ik zag bijvoorbeeld
een roze sinterklaas, maar ook dragqueens en
mensen die bijna naakt waren.” Het festival is
belangrijk, vindt Jolanda. “Op school wordt vaak
raar over homo’s gepraat. Of mensen schelden

Hoe vind jij het dat tijdens de Pride seksuele diversiteit in onze samenleving openlijk wordt
gevierd?

Nederland is al lange tijd een pluriforme samen- gewoonten en andere cultuurkenmerken die men-
leving. Hiermee bedoelen we een samenleving sen binnen een groep of samenleving met elkaar
waarin verschillen tussen mensen bestaan in levens- delen. Normen en waarden zijn belangrijke cul-
stijl, godsdienst en andere cultuurkenmerken. In tuurkenmerken. Zo is de vrijheid van menings­
Nederland heb je namelijk veel vrijheid om te leven uiting een kernwaarde in Nederland en is het de
volgens je eigen waarden en normen. norm om mensen gelijk te behandelen. Andere
cultuurkenmerken zijn onder meer kunst, sport,
Om goed te kunnen begrijpen wat een pluriforme muziek en feestdagen.
samenleving precies inhoudt, bespreken we in Bij de Nederlandse cultuur horen bijvoorbeeld de
deze paragraaf eerst de betekenis van het begrip fiets als vervoermiddel en het eten van oliebollen
‘cultuur’. We bekijken welke soorten culturen je tijdens oud en nieuw. Op dezelfde manier horen
ziet in de Nederlandse samenleving. De achter­ een lange middagpauze (siësta) en tapas eten bij
liggende vraag is: Op welke manieren verschillen de Spaanse cultuur. En typisch voor de Ameri­
culturen van elkaar? kaanse cultuur zijn het feit dat volwassenen wa­
pens mogen dragen en de extra grote porties bij
Wat is cultuur? McDonald’s.
Wanneer mensen veel en langdurig met elkaar te
maken hebben, ontwikkelen ze een eigen cultuur. Dominante cultuur
Onder cultuur verstaan we alle waarden, normen, De overheersende cultuur in een land of samen­

118 – Pluriforme samenleving

leving noemen we de dominante cultuur: alle Interpunctie? BOEIUH!
waarden, normen, gewoonten en andere cultuur-
kenmerken die de meerderheid van de bevolking Jongeren en hun ouders ergeren zich vaak aan
met elkaar deelt. Het spreken van de Nederlandse elkaars apptaal: ‘snappy’ versus correct.
taal, de gelijkwaardigheid van vrouwen en man­ Isha van Kalken (15) uit Amsterdam appte haar
nen en het vieren van Koningsdag zijn kenmer­ moeder dat ze een negen had voor Engels.
kend voor de Nederlandse dominante cultuur.
Nederland kent een traditie van tolerantie: accep- “Goed zo ♥ ”, kreeg ze na een kwartier terug.
tatie dat mensen anders zijn, doen of denken dan Haar moeder had al die tijd nodig gehad om dat
jij. We zien dat bijvoorbeeld aan het homohuwe­ hartje te vinden, denkt ze. Ze vond de reactie een
lijk en het gedogen van softdrugs. De laatste tijd beetje teleurstellend: “Zo’n goed cijfer, hallo …
vragen sommige mensen zich af of we nog wel zo dat verdient heel veel hoofdletters en minstens
tolerant zijn. Demonstraties tegen de komst van twee emoji.”
asielzoekers of geweld tegen homo’s, moslims en Vooral een bericht eindigen met een punt hoort
joden tonen aan dat respect en tolerantie niet
vanzelfsprekend zijn. écht niet op WhatsApp, vindt Kate Jones (14) uit
Leiden. Haar moeder ergert zich juist dood aan
Subcultuur het gebrek aan komma’s en punten. “Ik moet het
Naast de dominante cultuur bestaan er talloze een paar keer lezen voordat ik er iets van snap.”
kleinere subculturen. We spreken van een sub-
cultuur wanneer binnen een groep sommige waar- BRON: NRC BRON 1
den, normen, gewoonten en andere cultuurken-
merken afwijken van de dominante cultuur. Zo hoorden tatoeages tientallen jaren geleden
Vaak herken je een subcultuur aan een specifieke vooral bij een subcultuur. Nu hebben steeds meer
levensstijl, bijvoorbeeld van studenten, gerefor­ mensen een t­atoeage en is het vrij normaal. Ken­
meerden, moslims of skaters. Deze groepen ma­ merken kunnen andersom ook uit de dominante
ken deel uit van de dominante cultuur, maar door cultuur verdwijnen. Roken was tot de eeuwwisse­
hun levensstijl verschillen ze er ook weer van. ling bijvoorbeeld algemeen geaccepteerd, maar is
Iedereen is onderdeel van meerdere subculturen dat nu niet meer.
tegelijk, bijvoorbeeld een Friese zestienjarige ga­
mer die een fanatieke supporter is van zijn voet­
balclub sc Heerenveen. Dat zijn al drie subcultu­
ren bij elkaar.

Kenmerken van een subcultuur kunnen onder­
deel van de dominante cultuur gaan uitmaken.

Culturele diversiteit
Leven in een pluriforme samenleving betekent
dat je om je heen een grote culturele diversiteit
ziet. Dat wil zeggen dat er veel verschillende sub-
culturen en levensstijlen bestaan. Die culturele
verschillen hangen onder andere samen met de
volgende zes factoren.

Woonomgeving
Er zijn verschillen tussen leven in een stad en le­
ven in een dorp of op het platteland. In een stad
zijn mensen meer gewend aan drukte en letten

Wat is een pluriforme samenleving? – 119

minder op elkaar. Dit geeft aan de ene kant vrij­
heid om wat makkelijker je gang te gaan. Aan de
andere kant leven mensen in de stad makkelijker
langs elkaar heen, waardoor ze zich soms onveili­
ger voelen. Zo kan het voorkomen dat iemand al
weken dood in zijn huis ligt zonder dat buurtge­
noten dat doorhebben.
In een dorp is de onderlinge betrokkenheid vaak
groter en letten mensen meer op elkaar. Mensen
groeten elkaar eerder op straat en winkeliers ken­
nen hun klanten meestal bij naam.

Generatie waarin je opgroeit. We spreken ook wel van ge-
Tussen jou en je ouders of grootouders bestaan nder, waarmee we de culturele verschillen tussen
culturele verschillen. Je draagt andere kleren, mannen en vrouwen aanduiden. Denk hierbij aan
luistert naar andere muziek en doet andere din­ de manier van kleden of de keuze voor een hobby
gen in je vrije tijd dan zij. Jongeren kijken in te­ of opleiding. Dit heeft niet alleen te maken met
genstelling tot hun (groot)ouders bijvoorbeeld de persoonlijke keuzes maar ook met rolpatro-
minder naar rechtstreekse televisie-uitzendingen nen: algemene verwachtingen en opvattingen over
en meer naar hun favoriete series ‘on demand’. hoe iemand zich hoort te gedragen. Bijvoorbeeld
Het is voor jongeren moeilijk om zich een leven dat jongens stoer zijn en meisjes zorgzaam.
voor te stellen zonder YouTube en smartphone en
toch zijn hun ouders in zo’n wereld opgegroeid. Migratieachtergrond
Ouderen en jongeren hebben daardoor een ander Door migratie leven er in Nederland mensen met
referentiekader: alles wat je bezit aan kennis, er- uiteenlopende etnische achtergronden samen.
varingen, normen, waarden en gewoonten. Soms Vooral in grote steden is er een grote diversiteit
leidt dat tot wederzijds onbegrip. Ouders vinden aan etnische subculturen. We spreken van etni-
bijvoorbeeld dat hun kind veel te veel op zijn of sche subcultuur wanneer mensen zich onderling
haar scherm kijkt en andersom vindt de jongere verbonden voelen door een gemeenschappelijk land
dat zijn of haar ouders niet met hun tijd meegaan. van herkomst en de daarbij horende waarden, nor-
men, gewoonten en andere cultuurkenmerken.
Maatschappelijke positie Om het verschil in etnische achtergrond aan te
Opleiding, beroep en inkomen bepalen voor een geven, werden in de jaren zeventig de termen ‘au­
belangrijk deel de maatschappelijke positie die tochtoon’ (in Nederland geboren) en ‘allochtoon’
iemand inneemt. Afhankelijk van de maatschap­ (zelf of ouders in het buitenland geboren) inge­
pelijke positie zijn er verschillen in leefstijl: in voerd. Met name de term ‘allochtoon’ kreeg een
manieren, eetgewoonten, taalgebruik, vrijetijds­ negatieve lading en zorgde voor een ongewenste
besteding en culturele smaak. De kans is groot
dat een rechter en een chirurg een andere leefstijl
hebben dan een glazen­wasser en een verhuizer.
Denk bijvoorbeeld aan de voorkeur voor golfen
of darten of een concert van Bach of de Toppers.
De maatschappelijke positie komt uitgebreider in
het thema Verzorgingsstaat aan de orde.

Gender
Verschillen tussen mannen en vrouwen zijn niet
alleen biologisch bepaald. Hoe je je als man of
vrouw gedraagt is sterk afhankelijk van de cultuur

120 – Pluriforme samenleving

tweedeling in de samenleving. Daarom spreken “Soms ben ik te donker,
we sinds een aantal jaar over personen met een soms te licht”
Nederlandse achtergrond en personen met een
migratieachtergrond. Als dochter van een Surinaamse vader en
een Nederlandse moeder beweegt Josephine
Godsdienst Scholte de Jong (17) zich voortdurend tussen
Bij elke godsdienst of kerk horen specifieke opvat­ twee werelden. Soms voelt ze zich te donker,
tingen, gebruiken en feestdagen. Voor veel christe­ soms voelt ze zich te licht. “Uiteindelijk hoor ik
nen geldt de zondag als een rustdag, joden houden dan nergens bij en het is dus lastig me ergens
sabbat op zaterdag en voor moslims heeft de vrij­ bij thuis te voelen.”
dag een speciale betekenis. Christenen, joden en Dat gaat dan zo. “Witte mensen kunnen het
moslims geloven in één God, terwijl hindoes juist heel erg voor me opnemen als ik het heb over
geloven dat er meerdere goden bestaan. Boeddhis­ slavernij. Maar als ik zeg dat Zwarte Piet moet
ten geloven helemaal niet in een god, maar zien veranderen, dan moet ik mijn mond houden en
geestelijke verlichting als het hoogste doel. me aanpassen aan de Nederlandse traditie.”
Bij alle geloven zie je mensen die de voorschriften Binnen haar vriendengroep gaan discussies
streng volgen en mensen die er losser en op een vaak over Zwarte Piet, het woord ‘neger’ en
meer persoonlijke manier mee omgaan. Overi­ de behandeling van minderheidsgroepen in
gens rekent meer dan de helft van de Nederlandse Nederland. Tijdens deze gesprekken heeft
bevolking zichzelf helemaal niet tot een gods­ Josephine soms het idee dat andere jongeren
dienst, zij beschouwen zichzelf als niet­religieus. haar als minder Nederlands zien door haar
mening en huidskleur.
Cultuur in beweging
Sommige kenmerken van onze cultuur veran­ “Zo vergaat het veel gekleurde mensen”,
deren niet. Het verbod op moord of diefstal constateert ze. “We leven in een multiculturele
vinden we zo belangrijk dat we het niet willen samenleving. Gekleurde mensen zijn hier ge-
veranderen. Op andere gebieden zijn culturen boren. Je kunt niet meer zeggen: rot op naar je
voortdurend in ontwikkeling. Denk aan mode, eigen land. Nederland ís hun land.” Josephine
de opkomst van sociale media en onze opvattin­ wil mensen bewust maken van wat er speelt.
gen over seks en drugs. Anders gezegd: cultuur “Discriminatie op huidskleur is niet iets wat
is dynamisch en verschilt in de loop van de tijd, alleen in Amerika gebeurt. Het speelt ook in
maar ook per plaats en per groep. Wat mensen Nederland, al blijft het soms verstopt.”
beschouwen als normaal en abnormaal, kan per
generatie en per land anders zijn. BRON: PZC
Hoe je naar culturen en cultuurverschillen kijkt
en wat je ervan vindt, hangt af van je referentie­
kader. De cartoon hieronder laat dat goed zien.

BRON 2
Wat is een pluriforme samenleving? – 121

Waar geloof jij in?

Geloof is voor velen een houvast in het leven en geeft richting aan het doen en laten van mensen.
Maar je kan op veel verschillende manieren geloven: in een god, in iets of in niets.
Op deze pagina’s zie je verschillende voorbeelden. Waar geloof jij in?

“Ik ben Bart (17) en ik ben “Ik ben Rabab (23) en ik geloof
christen. Ik geloof in Jezus dat er meer is dan wij kunnen
en God de Vader. De zien. Wat dat is, tja. Ik denk
kernboodschap is dat Jezus dat alle geloven een beetje
is gekruisigd zodat wij kunnen hetzelfde zijn, alleen andere
leven. Elke ochtend lees ik namen hebben. Uiteindelijk
een stukje in mijn Bijbelapp. gaat het erom dat je een
goed persoon bent en een
Dat doe ik ook als ik in een wat ander respecteert. Ik mediteer veel.
minder blije mood ben. Ik ga op Gewoon stilzitten op de grond met wierook aan.
zondag twee of drie keer naar de kerk. Tijdens Mijn gedachten gaan anders maar door.”
de preek maak ik notities met mijn telefoon. Het
is vet als je ze dan ’s avonds terugleest: dit gaat “Ik ben Niqi (20) en ik leef bij de dag en denk
over mijn leven.” niet dat er na de dood nog iets
komt. Ik denk wel dat als er
“Ik ben Bisma (15) en ik ben meer zou zijn tussen hemel
moslima. Ik ga iedere week en aarde, er echt niet zoveel
naar de moskee, die is om onrecht in de wereld zou
de hoek. Bidden doe ik vaak zijn. Ik vind dat je het goede
thuis. Het belangrijkste wat moet doen voor de mensen
ik van de islam leer, is dat ik om je heen, zodat je met een
goed moet omgaan met andere goed gevoel kunt gaan slapen.
Daar hoef je niet gelovig voor te zijn. Je helpt
mensen. Ik ben een hoofddoek mensen waar nodig. Dat doe je omdat je mens
gaan dragen toen ik er klaar voor was. Het was bent.”
midden in een schooljaar en iedereen zei: ‘Goed
dat je het durft.’ Het hoort bij ons geloof dat een
vrouw zichzelf bedekt. Maar als een ander geen
hoofddoek wil dragen, dan is het ook goed.”

“Ik ben Shiraz (16) en ik ben
joods. Ik heb gekozen om
vroom te zijn en houd daarom
sabbat. God heeft de wereld
in zes dagen geschapen en de
zevende dag is een rustdag,
de sabbat. We gebruiken dan

geen elektriciteit, we lopen naar
de synagoge en doen alles bij kaarslicht. Ik zie de
sabbat ook als een rustdag voor mijn telefoon,
haha. Mijn beste vriendin is joods maar niet
vroom. Dat vind ik prima, ik oordeel niet als zij
naast me op de bank een broodje ham eet.”

122 – Pluriforme samenleving

Religie in Nederland Percentage van de Nederlandse bevolking in 2012 2019

54%
46%

36% 17% 15%
20%

Geen religie Rooms-Katholiek Protestant 4% 5% 7% 6%
Islam
Bron: CBS, 2020 Anders*

*o.a. Jodendom, Hindoeïsme, Boeddhisme

Mag je zelf een religie beginnen? Hoe bijgelovig ben jij?

Dat mag. Maar om als officiële godsdienst Ben jij op vrijdag de dertiende extra voorzichtig?
erkend te worden, moet er wel sprake zijn Loop je een blokje om wanneer je een zwarte kat
van “overtuigingskracht, ernst, samenhang ziet? Dan is er een grote kans dat jij bijgelovig
en belang”, zo stelt het Europees Hof voor de bent. Bijgeloof komt over de hele wereld
Rechten van de Mens. voor, bijvoorbeeld in de vorm van amuletten
De poging van de Kerk van het Vliegend of talismannen: het boze oog in Turkije, de
Spaghettimonster om deze erkenning te krijgen, scarabee in Egypte en de zwaaiende katjes
strandde. De aanhangers van de betreffende kerk, in Japan. Ook
de pastafari, stellen dat de wereld is geschapen in handelingen
door een onzichtbaar vliegend spaghettimonster. herken je bijgeloof.
Deze godheid gaf volgens de verhalen tien stenen Bijvoorbeeld op
tabletten aan Mosey, de eerste piraat, die per onbewerkt hout
ongeluk twee tabletten liet sneuvelen. Zo kwam kloppen om ongeluk
het pastafarisme aan acht centrale aansporingen af te wenden.
of ‘liever-nietjes’, die terug te vinden zijn in Maar denk ook
teksten als ‘The Old Pastament’. De rechter aan topvoetballers
oordeelde dat de vereiste ernst en samenhang die geen wedstrijd
ontbraken en erkende de betreffende kerk niet als spelen zonder hun
officiële godsdienst. BRON: NOS.NL geluksonderbroek.
Of acteurs die elkaar
geen succes wensen
voor de voorstelling
omdat dat ongeluk
brengt. Zij zeggen
in plaats daarvan
“toitoitoi”.

Wat is een pluriforme samenleving? – 123

4.3 Hokjesdenken

Tata en mocro: grap of scheldwoord?

Scholieren slingeren elkaar soms grove, discri- kwetsend iets echt is. Ook al doet iemand stoer

minerende opmerkingen naar het hoofd. Is dat en zegt dat het hem niet raakt.”

onschuldig geplaag of racisme? Docenten grijpen in wanneer er grapjes worden

Stijn (17): “Natuurlijk maken we grappen over gemaakt over stereotypen. “Ik zeg altijd: door

stereotypen, maar we weten heus wel wat kan grapjes ga je een denkbeeld vormen”, aldus een

en wat niet. Tata, mocro en neger zijn speelse van hen. BRON: HET PAROOL

woorden die niet beledigend bedoeld zijn.”

Tyrone (16): “Pas als iemand mij slaaf noemt, gaat

het te ver.”

Ashley (17): “Zo zit de wereld in elkaar: Aziaten

zijn slim, Surinamers lui, Hollanders gierig. En

als een Hollands kind de beurt krijgt in de klas,

zeggen we dat dat alleen maar is omdat hij of zij

wit is.”

De conrector op de school ziet het als zijn taak

om scholieren erop te wijzen dat ze respectvol

met elkaar moeten omgaan. “Je weet nooit hoe

Maak jij weleens grappen over de afkomst van iemand? En hoe vind jij het als iemand dat over jou
doet?

Mensen hebben een natuurlijke behoefte om Dit heeft te maken met de werking van je brein.
ergens bij te horen en zich verbonden te Om de wereld overzichtelijk te maken, heeft je
voelen met anderen binnen een groep, bijvoor­ brein allerlei hokjes aangemaakt waarin je auto­
beeld de familie, klas of sportclub. Maar dit heeft matisch mensen, dingen of situaties plaatst. We
een keerzijde. We hebben namelijk ook de neiging noemen dit categoriseren. Als je een stoel ziet
om mensen die niet bij onze groep horen buiten hoef je niet eerst na te denken over wat je ermee
te sluiten of zelfs te discrimineren. Daarover gaat kunt, maar weet je meteen dat je erop kunt zit­
deze paragraaf. ten. Dit categoriseren heeft dus een functie en is
De vraag hierbij is: Hoe werkt hokjesdenken en nuttig.
welke maatschappelijke gevolgen heeft dit?
Stereotypen en vooroordelen
Hoe werkt hokjesdenken? Wanneer we categoriseren, ofwel hokjesdenken,
Als je iemand voor het eerst ziet, heb je vaak met­ kunnen onze beelden aardig kloppen, maar we
een een beeld bij of een oordeel over die persoon. kunnen er ook flink naast zitten. Dit komt door­
Je stopt iemand in een hokje dat je kent: man, dat we de kenmerken die we aan een hokje kop­
vrouw, kakker, nerd, stoer, oud, en ga zo maar pelen, gelijk toekennen aan alle mensen in dat
door. hokje. Bijvoorbeeld meisjes zijn goed in taal en

128 – Pluriforme samenleving

Discriminatie De rol van socialisatie
Gedurende je leven leer je allerlei stereotypen
Op basis waarvan worden en vooroordelen aan. Onder andere je gezin, je
mensen gediscrimineerd? vrienden en de (sociale) media dragen hier voor
een belangrijk deel aan bij. Tijdens de opvoeding
Herkomst of % krijgen kinderen bijna onvermijdelijk vanuit huis
nationaliteit % een hoop denkbeelden mee over groepen men­
Seksuele geaardheid sen. Bijvoorbeeld dat Brabanders levensgenieters
of voorkeur zijn of dat politici niet te vertrouwen zijn.
Ook de media spelen hierbij een grote rol. Wanneer
Antisemitisme % media bijvoorbeeld veel aandacht besteden aan
criminaliteit onder asielzoekers, kun je het beeld
Handicap % krijgen dat alle asielzoekers crimineel zijn, terw­ ijl
het in werkelijkheid om een kleine groep gaat.
Geslacht % Iedereen heeft vooroordelen en het kan helpen
% om een situatie of een persoon snel in te schatten.
Godsdienst of % Maar vooroordelen kunnen tegelijk tot proble­
levensovertuiging men leiden.
Overig (o.a. leeftijd,
politieke overtuiging) Maatschappelijke gevolgen
Vooroordelen leiden makkelijk tot discriminatie,
Hoe worden mensen gediscrimineerd? ofwel het ongelijk behandelen van mensen op ba-
sis van een kenmerk dat er voor die situatie niet toe
Uitlating (bijv. % doet. Bijvoorbeeld geslacht, huidskleur of afkomst,
beledigen, schelden) % leeftijd, geloof, seksuele geaardheid en handicap.
Ongelijke behandeling
(bijv. op werk of school) Discriminatie komt op verschillende gebieden in
Nederland voor:
Bedreiging % • Op de arbeidsmarkt: mensen met een migra­

Geweld % tieachtergrond worden minder vaak uitgeno­
Bekladding en vernieling % digd voor een sollicitatiegesprek en vinden,
eigendommen net als mensen met een handicap en ouderen,
BRON 8 minder makkelijk een baan. Ook zijn er ver­
Bron: discriminatie.nl, 2019 schillen in beloning tussen mannen en vrou­
wen bij gelijke functies.
jongens in wiskunde, of jongeren zijn niet geïn­ • In het onderwijs: kinderen met een migratie­
teresseerd in politiek. We noemen dit een stereo­ achtergrond en kinderen met laagopgeleide
type, een overdreven vaststaand beeld van een ouders krijgen gemiddeld een lager schoolad­
groep mensen. vies dan ze volgens de eindtoets aan zouden
Door stereotypering ontstaan gemakkelijk voor- kunnen. En studenten met een migratieachter­
oordelen, een oordeel over iemand zonder dat je grond vinden minder makkelijk een stageplek.
die persoon kent. Het oordeel is dan alleen geba­ • Bij opsporing criminaliteit: mensen met een
seerd op het hokje waarin je iemand indeelt. Een donkere huidskleur worden naar verhouding
voorbeeld hiervan is: “Die dikke jongen heeft vaker door de politie staande gehouden zonder
vast geen doorzettingsvermogen.” Het hebben dat ze iets hebben gedaan.
van vooroordelen is dus een gevolg van hokjes­ • Op straat en in de sociale media: homosek­
denken. suelen, joden, moslims en zwarte mensen zijn
vaker het mikpunt van belediging of geweld
vanwege hun geaardheid, geloof of huidskleur.

Hokjesdenken – 129

#KIESMIJ straties en acties van Black Lives Matter, de inter­
nationale mensenrechtenbeweging tegen racisme
De overheidscampagne ‘Kies Mij’ vraagt aandacht en de media-aandacht voor racisme.

voor stagediscriminatie in het middelbaar

beroepsonderwijs (mbo). Al jaren worden Als je je niet bewust bent van je vooroordelen, is
de kans groot dat je mensen verkeerd beoordeelt
studenten met een migratieachtergrond en behandelt. Maar zelfs als je probeert om zo on­
bevooroordeeld mogelijk te zijn, is het lastig om
gediscrimineerd bij het zoeken naar een stage. niet te discrimineren. Hoe werkt dat?
Verbondenheid met Nederland
Anoniem solliciteren lijkt goed te werken tegen

discriminatie. Werkgevers leggen brieven of cv’s

met buitenlandse namen namelijk regelmatig

meteen al weg. Als de namen niet meer zichtbaar Wij-zij-denken

zijn, worden jongeren met een migratie­ DggMreeoevzneoepseeoltnnevdahhenoerrvwbeebenrerb.npZoenenddesdelurnbaihtgaeeseniidnsbzhmiecehhetotmdeNfaeteneedsheotermbtlailnjiebdafia.sj*nt eheent
aan
achtergrond vaker uitgenodigd voor een gesprek,

blijkt uit onderzoek. BRON 9

bij een oDfamt 1ek0ear0n%greoeentNpaeeavdnl reidrelianendhdeusnengreoeenp goed gevoel
geven. zijn, maar

75% Vrijheid

Verbonden75h%eidKomniengt sNdaegderland

Deze onderw7e3rp%en Ddoradgeennhehredtemnkeinegst(b4ijmaeain) het
gevoel van verbondenheid met Nederland.*

Discriminatie zorgt voor sociale ongelijkheid en 10690%% BNeevdreijrdlainngdssdeag (5 mei)
houdt deze in stand. In paragraaf 1.2 kun je over taal
dit kernbegrip meer lezen. Daarnaast blijkt dat
mensen die te maken hebben met discriminatie 6775%% NVeridjheerildandse vlag
vaker psychische klachten hebben, vaker negatief
over zichzelf denken of haatgevoelens ontwikke­ 6755%% PKaoknjiensgasvdoangd en sinterklaas
len tegenover de groep die hen discrimineert en Gelijkheid tussen man
buitensluit.
6743%% eDnovdreonuhwer(dveonokrindge (w4emt)ei)
Racisme
De laatste jaren wordt er steeds openlijker over 6629%% VBreijvhreijiddinvgasndmagen(5inmgseuii)ting
racisme gesproken. Deze term duidt op het in­
delen van de mensheid in rassen, waarbij het 5657%% DNaegdbeorleakndvsaenvAlangne Frank
ene menselijke ras beter wordt gevonden dan het
andere. Hoewel er biologisch gezien geen onder­ 5635%% DPaekmjeoscarvaotined en sinterklaas
scheid tussen rassen bestaat, zijn er nog steeds
mensen die hierin geloven. Denk bijvoorbeeld 4694%% KGleluijrkhoeraidnjteussen man
aan neonazi’s. en vrouw (voor de wet)
Veel vaker gebruiken we de term ‘racisme’ als
aanduiding voor kwetsende en vernederende uit- 4672%% NVeridjheerildanvdasnvmoleknsilniegdsuiting
spraken over of discriminatie van mensen op basis
van huidskleur of afkomst. Lange tijd overheerste 4555%% EDlafsgtbedoeenktvoacnhtAnne Frank
in Nederland het idee dat dit hier niet voorkwam.
Tegenwoordig erkennen steeds meer mensen dat 4503%% Gelijkheid van homo en
racisme in Nederland een maatschappelijk pro­ hDeetmerooc(rvaotioer de wet)
bleem is. Kijk bijvoorbeeld maar naar de demon­
Oliebollen en appelflappen
130 – Pluriforme samenleving 3489%% tKijldeeunrsooraundjeen nieuw

*5.500 deelnemers van 16 jaar en ouder kregen 185 onderwerpen
waaruit ze meerdere4o7n%derweNrpeedn ekornladnendksiezveonl.kslied
Bron: SCP BRON 10

45% Elfstedentocht

40% Gelijkheid van homo en
hetero (voor de wet)

ook collega’s op het werk of een sportteam. Men­ “Ik schaamde me voor
sen maken hierbij vaak onderscheid tussen een mijn afkomst”
wij­groep, waar zij zichzelf toe rekenen, en een
zij­groep, waarbij ze anderen indelen. Bij dit wij- Mensen die van hun ogen spleetogen maken
zij-denken hebben mensen meestal een positief of ‘sambalbij’ roepen: Chinese Nederlanders
beeld over de eigen groep. Over de anderen den­ hebben al jaren te maken met racisme. Kenny
ken ze negatiever. Bijvoorbeeld: “Wij havoleer­ Wu (19) kwam op jonge leeftijd met zijn
lingen zijn veel gezelliger dan die saaie nerds van ouders uit China naar Hoorn, waar zijn familie
het vwo.” Door zich af te zetten tegen de zij­groep een restaurant runt. “Een stad met veel witte
versterkt de wij­groep de onderlinge band en Nederlanders. Ik werd regelmatig gepest
saamhorigheid. om mijn uiterlijk. Ik schaamde me voor mijn
afkomst. Ik begrijp het totaal niet als mensen
Wij­zij­denken kan in extremere vorm tot span­ met een migratieachtergrond me naroe-
ningen in de samenleving leiden. Het benadrukt pen, ze hebben zelf toch ook te maken met
tegenstellingen en zet groepen tegenover elkaar. discriminatie?”
We spreken dan van polarisatie. Het conflict
over Zwarte Piet is hiervan een voorbeeld. De ene Kenny’s ouders gaan heel anders om met
groep vindt Zwarte Piet racisme en wil zijn uiter­ racisme. “Ze kwamen als twintigers naar
lijk veranderen, de andere groep vindt het een Nederland en begonnen een bedrijf. Met het
mooie traditie en wil die niet veranderen. Hier­ bedrijf en de Nederlandse taal leren hadden
mee staan ze lijnrecht tegenover elkaar. Bij pola­ ze het al lastig genoeg. Zij zaten niet op
risatie worden deze verschillen steeds groter en discussies te wachten. Voor hun gevoel zijn ze
drijven groepen steeds verder uit elkaar. Je ver­ gasten en dan lever je geen kritiek op de gast-
geet daardoor vaak de overeenkomsten, bijvoor­ heer”, zegt Kenny. “Maar wij, jonge Chinese
beeld dat bijna iedereen het Sinterklaasfeest leuk Nederlanders, voelen ons meer verbonden met
en belangrijk vindt. Nederland. We hebben een sterkere basis, een
Je ziet polarisatie op verschillende gebieden: tus­ netwerk en zijn hier opgeleid. Wij durven onze
sen laagopgeleid en hoogopgeleid, moslim en stem te laten horen.”
niet­moslim, elite en volk. Wanneer de polarisatie
sterker wordt, bedreigt dat de eenheid in de sa­ BRON: ONEWORLD
menleving. Het kan leiden tot een gewelddadig
conflict tussen groepen en in extreme gevallen BRON 11
zelfs uitmonden in een (burger)oorlog.
Hokjesdenken – 131
Onderlinge verbondenheid
Voor een samenleving is het belangrijk dat men­
sen het gevoel hebben dat ze bij elkaar horen
en onderling verbonden zijn. We noemen dat
sociale cohesie. Bij een sterke sociale cohesie zijn
mensen bereid om rekening met elkaar te hou­
den en iets voor elkaar te doen. Het spreken van
dezelfde taal, het delen van waarden en normen
en het vieren van nationale feestdagen versterken
het wij­gevoel in de samenleving.
Discriminatie en polarisatie zijn slecht voor de
sociale cohesie omdat ze de samenleving in groe­
pen opsplitsen. Het is daarom belangrijk om dis­
criminatie en polarisatie tegen te gaan.

Begrippenlijst
Pluriforme samenleving

In dit thema zijn de volgende belangrijke begrippen aan de orde gekomen:

4.1 Wat is een pluriforme samenleving? • polarisatie
• pluriforme samenleving • sociale cohesie
• cultuur
• cultuurkenmerk 4.4 Migratie naar Nederland
• dominante cultuur • migratie
• tolerantie • gastarbeiders
• subcultuur • restrictief toelatingsbeleid
• culturele diversiteit • vluchtelingen
• referentiekader • arbeidsmigranten
• gender • kennismigranten
• rolpatronen • volgmigratie
• etnische subcultuur • illegalen
• persoon met een Nederlandse achtergrond
• persoon met een migratieachtergrond 4.5 Integratie gaat niet vanzelf
• assimilatie
4.2 Worden wie je bent • segregatie
• nature-nurturedebat • integratie
• socialisatie • nieuwkomers
• socialiserende instituties • radicalisering
• sociale controle
• internalisatie 4.6 Nederland verandert
• persoonlijke identiteit • individualisering
• sociale identiteit • globalisering
• individualistische cultuur • emancipatie
• collectivistische cultuur • lhbti-beweging
• masculiene cultuur
• feminiene cultuur 4.7 Allemaal burgers
• juridisch burgerschap
4.3 Hokjesdenken • maatschappelijk burgerschap
• categoriseren • tolerantie
• stereotype • respect
• vooroordeel
• discriminatie
• racisme
• wij-zijdenken

150 – Pluriforme samenleving

De volgende kernbegrippen uit 1.2 komen aan
de orde:
• waarden: 4.1, 4.2, 4.3, 4.5, 4.6, 4.7
• normen: 4.1, 4.2, 4.3, 4.5, 4.6
• belangen: 4.5, 4.6
• macht: 4.7
• sociale cohesie: 4.3
• sociale ongelijkheid: 4.3

Begrippenlijst – 151



5. Verzorgingsstaat

5.1 Wat is een verzorgingsstaat? 154
• Van wieg tot graf 158
5.2 Ontwikkeling van de verzorgingsstaat 160
5.3 Onderwijs 164
5.4 Gezondheidszorg 168
5.5 Sociale zekerheid 172
5.6 Werken nu en in de toekomst 176
5.7 Verzorgingsstaten wereldwijd 180
Begrippenlijst 184

Inleiding

In het dagelijks leven heb je, vaak zonder dat je het weet, veel
met de verzorgingsstaat te maken. Je gaat elke dag naar school,
als je je erg ziek voelt kun je naar de dokter en als je moeder
werkloos raakt, kan zij een uitkering aanvragen.

In dit hoofdstuk leer je hoe de verzorgingsstaat is ontstaan en
hoe deze in de praktijk werkt. Het gaat hierbij om zaken als
onderwijs, gezondheidszorg, uitkeringen en werk. We bekijken
ook welke invloed ontwikkelingen als vergrijzing en globalisering
hebben op de verzorgingsstaat. Kunnen we de verzorgingsstaat
met al zijn voorzieningen in de toekomst nog wel betalen?

Wat leer je in dit hoofdstuk?

In de paragrafen leer je onder meer:
• hoe de verzorgingsstaat zich heeft ontwikkeld;
• met wie je te maken krijgt als je zorg nodig hebt;
• hoe ons socialezekerheidsstelsel eruitziet;
• met welke veranderingen we in ons werk te maken krijgen;
• welke verschillende modellen verzorgingsstaten er zijn.

153

5.1 W at is een verzorgingsstaat?

Stress thuis gingen moeten tien man het werk van vijftig
man doen. Allemaal veel stress dus. Ik weet dat
Anna (15): “Mijn moeder is sinds mijn ouders er ook mee zitten, maar ze laten het
1 januari haar baan kwijt. Zij niet merken.” BRON: FORUM.GIRLSCENE.NL
werkte niet veel, maar deed
dit om af en toe iets extra’s
te kunnen doen, zoals samen

uit eten gaan, naar een pretpark,
enzovoort. Mijn vader heeft een fulltimebaan in
de bouw. Nu dreigt zijn bedrijf failliet te gaan.
Dat betekent dat niet alleen mijn moeder, maar
straks ook mijn vader geen werk meer heeft.
Ik ben daar erg bang voor. Kunnen we hier wel
blijven wonen, redden we het allemaal wel? Mijn
vader werkt meer dan vijftig uur in de week en
nog extra in het weekend, want door bezuini-

Vind je het terecht dat mensen een uitkering krijgen als ze hun baan kwijtraken?

Heb jij de vraag hierboven met ja beantwoord? huizen komt voor een belangrijk deel omdat Ne­
Dan vind je het waarschijnlijk goed dat we in derland een verzorgingsstaat is.
Nederland een verzorgingsstaat hebben. In deze
paragraaf bekijken we wat een verzorgingsstaat is In een verzorgingsstaat bemoeit de overheid zich
en wat dat voor jou betekent. Bijvoorbeeld voor je actief met de welvaart en het welzijn van zijn inwo-
opleiding, je (bij)baan of als je ziek wordt. ners. Met welvaart bedoelen we ons inkomen en
De vraag in deze paragraaf is: Wat is een verzor- de mate waarin we daarmee in ons levensonder­
gingsstaat? Wat zou er gebeuren met Anna en houd kunnen voorzien. Het begrip welzijn geeft
haar ouders als we geen verzorgingsstaat zouden aan in hoeverre we ons geestelijk en lichamelijk
hebben? goed voelen. Je kan namelijk wel in een land wo­
nen met allemaal rijke burgers, maar geld alleen
Leven in een verzorgingsstaat maakt niet gelukkig. Andere zaken zijn ook be­
Je gaat elke dag naar school. Als je je erg ziek langrijk, zoals goed onderwijs, voldoende zie­
voelt, ga je naar de dokter. Je moet je dan wel af­ kenhuizen, voldoende vrije tijd en een gezonde
melden bij je bijbaantje, maar gelukkig krijg je de leefomgeving. Om het welzijn van mensen te
gemiste uren bij ziekte uitbetaald. ’s Avonds werk bevorderen, subsidieert de overheid onder meer
je aan je werkstuk in de bibliotheek en op zondag sportverenigingen, buurtcentra en bibliotheken.
bezoek je je oma in het verpleeghuis. Deze zaken Op bladzijde 158 en 159 zie je welke rol de verzor­
lijken allemaal heel vanzelfsprekend, maar dat gingsstaat speelt van geboorte tot op hoge leeftijd.
zijn ze eigenlijk niet. Het feit dat er in Nederland Welke regelingen herken je voor je eigen situatie?
voorzieningen zijn als bibliotheken en verpleeg­

154 – Verzorgingsstaat

Risico’s delen worden heeft onze overheid een soort vangnet
In een verzorgingsstaat doet de overheid dus haar gemaakt waar iedereen verplicht aan meebetaalt.
best om te zorgen voor de welvaart en het welzijn Niet alleen de overheid, maar ook jij als burger
van de inwoners. Maar ze doet dit niet alleen. De draagt dus bij aan de verzorgingsstaat. Dit doe je
kern van de verzorgingsstaat is de solidariteitsge­ via belastingen en premies.
dachte. We spreken van solidariteit als er bereid-
heid is in een groep of samenleving om risico’s met Rechten en plichten
elkaar te delen. Een voorbeeld: jij hebt een baan, De Grondwet is de basis van onze rechtsstaat (zie
maar de vader van Anna uit de intro raakt werk­ hoofdstuk 2). Hierin staan alle rechten en plich­
loos. Vroeger, toen Nederland nog geen verzor­ ten van zowel overheid als burgers. Vrijheid, ge­
gingsstaat was, zou hij geen geld hebben ontvan­ lijkwaardigheid en solidariteit zijn belangrijke
gen als hij zijn baan kwijtraakte. Nu krijgt hij een waarden in de Grondwet. Zoals je in de alinea
uitkering. Omdat iedereen werkloos of ziek kan hiervoor gelezen hebt, vormt de waarde soli-
dariteit de kern van onze verzorgingsstaat. Een
Eenzaamheid andere belangrijke waarde is gelijkwaardigheid:
iedereen moet gelijke kansen hebben om een
Wist je dat... menswaardig bestaan te leiden en zich te kunnen
ontwikkelen. Deze waarden komen terug in onze
Bijna twee derde van de 85- sociale grondrechten, zoals het recht op onder­
plussers zich eenzaam voelt. wijs, gezondheidszorg en voldoende werkgele­
genheid. Het is de taak van de overheid om hier
Een op de tien Nederlanders zich zeer zorg voor te dragen, maar de rechten zijn niet af­
eenzaam voelt en vier op de tien in enige mate. dwingbaar bij de rechter.
Mensen die zich eenzaam voelen ieder jaar
40 tot 50 procent hogere zorgkosten maken. Als burger heb je in een verzorgingsstaat niet al­
Met name jongeren tussen de 18 en 24 jaar zich leen rechten maar ook plichten. Je hebt recht op
door de coronacrisis vaker eenzaam voelden. onderwijs, maar daar staat de leerplicht tegen­
over: je moet tot je zestiende naar school. Denk
Alleenstaanden en alleenstaande ook aan de sollicitatieplicht. Als je werkloos
ouders zich vaker eenzaam voelen wordt, heb je alleen recht op een uitkering als je
dan paren en thuiswonende kinderen. actief op zoek gaat naar werk.
Bij de verzorgingsstaat hoort ook de plicht om
Eenzame mensen vaak een ongezondere premies en inkomstenbelasting te betalen. Deze
leefstijl en slechtere mentale en fysieke worden afgetrokken van je loon, of je dat nu wilt
gezondheid hebben. of niet. Ook betaal je over bijna alles wat je koopt

Bron: NU.nl, CBS (2020) en volksgezondheidenzorg.info BRON 1

Wat is een verzorgingsstaat? – 155

Kosten verzorgingsstaat De drie terreinen waar de overheid in een ver­
zorgingsstaat het meeste geld aan uitgeeft zijn
In 2021 is er in de miljoenennota €336,6 miljard onderwijs, gezondheidszorg en sociale zekerheid.
begroot aan overheidsuitgaven. Jaarlijks gaat het om ongeveer 70 procent van de
Hoe is dat verdeeld (in procenten)? totale uitgaven van het Rijk.

Uitgaven verzorgingsstaat 29% • Onderwijs. Een goede opleiding geeft je de
Sociale zekerheid kans om je talenten te ontwikkelen en je weg
te vinden in onze samenleving. Onderwijs be­
Zorg 26% reidt je ook voor op de arbeidsmarkt.
12%
Onderwijs, Cultuur • Gezondheidszorg. De overheid betaalt voor
en Wetenschap een belangrijk deel de kosten van de gezond­
heidszorg vanuit de belastingen. Het gaat hier­
Overige uitgaven 11% bij vooral om langdurige zorg voor ouderen en
4% mensen met een beperking. Als je ziek wordt,
Gemeente- en 4% betaalt de zorgverzekering de huisarts en even­
provinciefonds tuele ziekenhuiskosten. Hiervoor betaal je een
Buitenlandse Zaken/Inter- ziektekostenpremie.
nationale Samenwerking
• Sociale zekerheid. Als je werkt, betaal je soci­
Justitie en Veiligheid ale premies. Daarnaast betalen alle Nederlan­
ders belasting. Van dit geld worden de uitke­
Infrastructuur 3% ringen betaald voor mensen die bijvoorbeeld
en Waterstaat 3% werkloos, ziek of arbeidsongeschikt worden.
En iedereen die de pensioengerechtigde leef­
Defensie tijd bereikt krijgt een AOW­uitkering. Soci­
ale zekerheid betekent ook dat je zorgtoeslag,
Economische 2% huurtoeslag en kinderbijslag kunt krijgen als je
Zaken en Klimaat 2% daarvoor in aanmerking komt. Alle regelingen
Binnenlandse Zaken 1% samen noemen we het socialezekerheidsstel-
en Koninkrijksrelaties sel, dat wil zeggen alle uitkeringen die mensen
verzekeren van een inkomen bij werkloosheid,
Financiën ziekte, ouderdom of arbeidsongeschiktheid.

Landbouw, Natuur en 1% Wie zorgt voor wie?
Voedselkwaliteit 2% Niet alleen de overheid draagt bij aan de wel­
vaart en het welzijn van mensen. Er zijn ook or­
Overig BRON 2 ganisaties die daarbij een rol spelen. Ze worden
wel het maatschappelijk middenveld genoemd:
Bron: Miljoenennota 2021 organisaties die tussen de overheid en de indivi-
duele burger in staan en die verschillende groepen,
Totaal meningen en belangen vertegenwoordigen. Ze re­
gelen zaken die niet door de overheid of bedrijven
automatisch 21 procent belasting (btw). Van de worden opgepakt. Het zijn burgers die zich orga­
belastingen wordt bijvoorbeeld een groot deel niseren in bijvoorbeeld milieu­, sport­ en vrijwil­
van de gezondheidszorg in Nederland betaald. ligersorganisaties. Denk aan het Rode Kruis, de
voedselbank en je eigen voetbalvereniging.
Belangrijke terreinen Veel goederen en diensten worden in Nederland
Omdat we allemaal andere wensen en behoeften aangeboden op de vrije markt. Dat betekent dat
hebben, is het voor de overheid lastig om hieraan de prijs van deze goederen en diensten door vraag
te voldoen. Ook speelt het beschikbare geld een
rol. Daarom moet de politiek keuzes maken. Zo
kan het zijn dat in economisch slechte tijden de
overheid veel investeert in het creëren van extra
banen, maar bezuinigt op subsidies voor sport­
verenigingen en musea.

156 – Verzorgingsstaat

en aanbod tot stand komt en de overheid alleen “Schulden zijn een taboe,
kaders stelt met wetten. Voor sommige basisbe­ je verzuipt gewoon”
hoeften zoals brood werkt dat uitstekend. Het kan
wél nadelig uitpakken voor andere belangrijke Steeds meer jongeren hebben hoge schulden bij
behoeften zoals gezondheidszorg en onderwijs. de overheid. Dit komt omdat zij vaak niet weten
Krijg jij namelijk nog wel de zorg die je nodig hebt hoe het ingewikkelde socialezekerheidsstelsel
als ziekenhuizen winst maken? En als onderwijs­ met uitkeringen en toeslagen werkt. Ook Dylan
instellingen zelf de hoogte van het collegegeld mo­ (25) wist niet goed welke toeslagen hij kon aan-
gen bepalen, kies jij dan straks voor de opleiding vragen toen hij er door een lastige thuissituatie
die je het leukst vindt of die je kunt betalen? Op op zijn 18e alleen voor kwam te staan. “Het is
deze terreinen grijpt de overheid in met regels of ingewikkeld voor jongeren om vat te krijgen op
wetgeving. Als ze dat niet doet, zullen sommige huurtoeslag en zorgtoeslag en al die dingen die
zaken niet voor iedereen beschikbaar of betaal­ erbij komen kijken. Dat heeft ermee te maken
baar zijn. De regering maakt, mede op basis van dat het ze nooit geleerd is.” Hij kwam in de
haar politieke voorkeur, in haar beleid steeds de schulden terecht toen hij op zichzelf ging wonen,
afweging: wat doet de overheid zelf, wat pakken stopte met zijn studie en ging werken. “Op een
maatschappelijke organisaties en burgers op en gegeven moment verzuip je gewoon. Je schaamt
wat laten we over aan bedrijven? je ervoor. Het blijft natuurlijk een taboe om het
over schulden te hebben.”
“Bijna overal zie of ruik
Dat gold ook voor Abdul (23), die zes jaar gele-
je wel wat” den vanuit Syrië naar Nederland kwam. “Ik snap
de systemen in Nederland niet zo goed. Hoe het
AMSTERDAM – Gemeenten willen dat de toe- hier bijvoorbeeld geregeld is met uitkeringen en
name van het aantal fastfoodrestaurants stopt, werk; je kunt niet werken en tegelijkertijd een
zeker in de buurt van scholen. Met name grote uitkering ontvangen. Die fout maakte ik toen ik
steden worden overspoeld door fastfoodketens een baantje bij H&M kreeg terwijl mijn uitkering
nog doorliep. Nu moet ik 3.000 euro terugbeta-
en een groeiend aantal andere aanbieders van len.”
ongezond voedsel, zoals snackbars en ijswin-
kels. De rijksoverheid zou de gemeenten moe- Veel gemeenten zetten schuldhulpprogramma’s
ten helpen om hier iets aan te doen. op om het taboe op schulden te doorbreken en
jongeren als Dylan en Abdul met hun financiële
Wesley deed mee aan het tv-programma situatie te helpen.

Obese. Hij wordt dagelijks geconfronteerd met BRON: DE VOLKSKRANT EN RTL

verleidingen op straat. “Bijna overal zie of ruik BRON 4

je wel wat. Als je ergens loopt, kip van de grill, Wat is een verzorgingsstaat? – 157

het kan van alles zijn. Ook als je er helemaal

niet mee bezig bent. Dan denk je: oh ja ... en

krijg je weer trek.” BRON: NOS BRON 3

Van wieg tot graf

Nederland is een verzorgingsstaat. Dat betekent dat de overheid mensen probeert de helpen als dat nodig
is. In deze levenslijn zie je wat de rol van de verzorgingsstaat is in de verschillende fasen van ons leven.

Werner

Naomi (5) gaat Werner (23) gaat vaak

naar de basisschool naar concerten

Vanaf je vijfde tot je zes- Veel podia, toneelgroepen
tiende ben je leerplichtig. en andere cultuurin-
Het basisonderwijs en voort- stellingen ontvangen
gezet onderwijs zijn gratis. subsidie van de overheid.

Sophie (0) Lesley (15) is somber en Inaya (26) en Lydia (28)

is geboren heeft depressieve klachten gaan samenwonen

Sophies ouders ontvangen, Een jongere met psychische De overheid subsidieert sociale
net als alle andere ouders in problemen kan hulp of onder- huurwoningen en verstrekt
Nederland, kinderbijslag steuning krijgen van de gees- huurtoeslagen voor mensen
totdat hun kind 18 jaar is. telijke gezondheidszorg (GGZ). met een lager inkomen.

02 5 13 15 19 23 26 28 33

Bilal (2) gaat naar Annemijn (19) studeert Daan

de kinderopvang in Utrecht

Door kinderopvangtoeslag kunnen Met een studielening kun
ouders makkelijker blijven werken, je je studie bekostigen.
omdat ze een deel van de opvang- Als je later een baan hebt
kosten terug krijgen. betaal je het weer terug.

Omar (13) voetbalt bij Daan (33) is vader geworden

sportvereniging DOS van zijn tweede kind

De overheid geeft jaarlijks Vaders (en tweede moeders)
bijna 2,5 miljard euro uit hebben recht op een week
aan sport, zodat iedereen betaald geboorteverlof.
voldoende kan bewegen.

Bilal

158 – Verzorgingsstaat

Het graf
van Jacob

Tess

Tess (46) is ontslagen John Jacob (86) sterft na een

bij een reorganisatie mooi en gelukkig leven

Als je werkloos raakt, heb je recht op Als er geen nabestaanden zijn
een WW-uitkering. Je moet dan wel of de overledene heeft geen
je best doen om zo snel mogelijk geld, betaalt de gemeente voor
weer aan een baan te komen. een crematie of begrafenis.

John (55) kan door een

ongeluk niet meer werken

Mensen die deels of
geheel arbeidsongeschikt
raken ontvangen een
WIA-uitkering.

46 49 55 67 71 86

Maral (49) zorgt voor Havva (71) volgt een compu-

haar zieke moeder tercursus in de bibliotheek

Als je partner, kind of ouder ernstig Bibliotheken ontvangen
ziek is, kun je zorgverlof opnemen. Je jaarlijks ongeveer 416
werkgever is verplicht je (tijdelijk) vrij miljoen euro subsidie
te geven om voor iemand te zorgen. van de gemeente.

Maral Françoise (67) stopt

met werken

Boven de 67 jaar heeft iedereen recht
op een AOW-uitkering. Mensen die
hebben gewerkt vullen deze meestal
aan met een pensioen.

Wat is een verzorgingsstaat? – 159

5.4 G ezondheidszorg

Hoeveel is een ernstig zieke patiënt ons waard?

Raïka (13) heeft SMA, een spierziekte waarbij de een 60-jarige in een rolstoel die aan de beade-
zenuwen langzaam afsterven. Twee jaar geleden ming zit. Neuroloog Van der Pol: “Alle patiënten
kon ze nog lopen, nu zit ze in een rolstoel. Injec- willen deze behandeling om niet verder achteruit
ties van het medicijn Spinraza kunnen het ziek- te gaan. Na veel overleg is besloten dat loten
teproces afremmen, maar deze zijn ontzettend de meest eerlijke manier is.” Raïka’s vader is
duur: 80.000 euro per keer. Spinraza werd tot nu bezorgd: “Mijn grootste angst is dat het medicijn
toe alleen vergoed voor kinderen onder de 9,5 voor Raïka te laat komt.” BRON: RTL NIEUWS
jaar. Nu wil de overheid in samenwerking met
de ziekenhuizen het medicijn ook voor oudere
patiënten vergoeden. Omdat de behandeling
complex is, kan niet iedereen tegelijk worden
geholpen. Daarom is gekozen voor een loting.
De eerste 25 patiënten worden zo snel mogelijk
geholpen, de rest komt op een wachtlijst. Door
te loten hoeft de overheid niet te kiezen tussen
een 23-jarige die bijna niet meer kan lopen en

Vind jij loting een goede manier om te bepalen wie als eerste dure medicijnen krijgt? Of zou jij
voor een andere manier kiezen?

Mensen zeggen vaak dat gezondheid het jong, rijk of arm bent. Het recht op gezondheids­
belangrijkste in je leven is. Maar hoe blijf je zo zorg is in de Grondwet als een sociaal grond-
gezond mogelijk? En van wie krijg je hulp als het recht vastgelegd. Dit betekent dat de overheid
een keer wat minder goed met je gaat? Dat kan al zich ervoor moet inspannen, maar dat je geen
naargelang de situatie variëren van een familielid specifieke zorg via een rechter kunt afdwingen.
of een vriend tot de huisarts of het ziekenhuis. In Je denkt bij gezondheidszorg waarschijnlijk als
deze paragraaf bespreken we hoe de Nederlandse eerste aan je huisarts of een ziekenhuis. Maar ook
gezondheidszorg in elkaar zit en welke rol de de jeugdzorg, geestelijke gezondheidszorg, ge­
overheid, burger en vrije markt hierin spelen. De handicaptenzorg en thuiszorg vallen eronder.
centrale vraag is: Met wie kun je te maken krijgen Binnen de gezondheidszorg is steeds meer aan­
als je zorg nodig hebt? dacht voor preventie. Dit zijn activiteiten om te
voorkomen dat gezonde mensen een ziekte of on­
Zorg voor iedereen geval krijgen. Denk aan campagnes tegen roken en
Mensen met gezondheidsproblemen hebben vaak het afsteken van vuurwerk. Ook de vroege opspo­
hulp nodig. Het is een belangrijke taak van de ring van ziekten zoals borstkanker valt hieronder.
overheid om ervoor te zorgen dat iedereen gelijke Goede gezondheidszorg verbetert het welzijn van
toegang heeft tot goede en betaalbare geestelijke de bevolking. Ook draagt het bij aan de welvaart
en lichamelijke gezondheidszorg, of je nu oud,

168 – Verzorgingsstaat

van een land. Gezonde burgers kunnen namelijk mende jaren alleen maar stijgt. De gedachte ach­
een bijdrage leveren aan de maatschappij. ter de participatiesamenleving is dat de rol van
de overheid minder groot wordt en er meer wordt
Zorgverzekering overgelaten aan de mensen zelf. De zorg voor ou­
Vanaf je achttiende heb je de plicht om een zorg- deren en zieken ligt in eerste instantie bij familiele­
verzekering af te sluiten tegen ziektekosten. Daar den en niet bij (dure) zorginstellingen. De overheid
betaal je premie voor. Ook via de belastingen hoopt hiermee ook de zorgkosten te beperken.
draag je bij aan de financiering van de zorg. Tot
je achttiende ben je verzekerd via je ouders. Men­ Mantelzorg
sen met een laag inkomen krijgen een deel van Als jij griep hebt, neemt misschien je vader of
de ziektekostenverzekering terug via een zorg­ moeder vrij om voor je te zorgen tot je je weer be­
toeslag. Met de basisverzekering ben je verzekerd ter voelt. Bij mantelzorg zorg je langdurig voor
voor ziekenhuisopnames, medicijnen, een ambu­ een hulpbehoevende in je nabije omgeving, zoals
lancerit of een bezoek aan de huisarts. Hiervoor een partner of ouder die ziek of gehandicapt is.
betaal je een premie van ongeveer 115  euro per Je doet de boodschappen of het huishouden en
maand. Als je ouder bent dan achttien jaar kun je houdt de hulpbehoevende gezelschap. Er bestaat
voor onder meer fysiotherapie en de tandarts een geen wettelijke plicht tot mantelzorg en het wordt
aanvullende verzekering afsluiten. ook niet betaald. Wel kan je in sommige gevallen
Daarnaast geldt een eigen risico. Dat betekent een vergoeding van de overheid krijgen.
dat je de eerste paar honderd euro aan ziekte­ De laatste jaren verleent ongeveer een derde van
kosten zelf moet betalen. Het voordeel van een de Nederlanders van zestien jaar en ouder mantel­
eigen risico is dat mensen niet te snel naar een zorg. Twintig procent van de scholieren groeit op
dokter gaan. Dit verlaagt de druk op de zorg. Een met een langdurig zieke in zijn nabije omgeving.
nadeel is dat mensen met lage inkomens soms Naast mantelzorgers spelen ook maatschappe-
te lang met hun klachten blijven doorlopen en lijke organisaties een rol in de gezondheidszorg.
juist e­ rnstiger ziek worden. De uiteindelijke kos­ Zij regelen bijvoorbeeld thuiszorg, een fysiothe­
ten zijn dan soms veel hoger, omdat de medische rapeut of een maatschappelijk werker. Daarnaast
zorg niet op tijd is gestart. zijn er tal van vrijwilligersorganisaties die uitjes
organiseren voor zieken, ouderen of mensen met
Hogere zorgkosten een beperking.
In bron 2 van paragraaf 5.1 zie je dat de gezond­
heidszorg, samen met de sociale zekerheid, de Marktwerking
belangrijkste kostenpost voor de overheid is. De De overheid heeft een deel van haar verantwoor­
voorspellingen zijn dat dit percentage in de ko­ delijkheid voor de gezondheidszorg overgedra­

Ook BN’ers hebben chronische ziekten

Ongeveer de helft van alle Nederlanders leeft met een chronische ziekte. Ook BN’ers weten er alles van.

Zangeres Anouk heeft astma. Presentatrice Nicolette van Dam, vrouw van influencer Bas Smit, leeft

met een traag werkende schildklier. Presentator en zanger Gordon heeft onder meer de gewrichtsziekte

reuma en de huidziekte psoriasis. BRON 10

Gezondheidszorg – 169

gen aan de zorgverzekeraars. Deze bieden op Vergrijzing en zorgkosten
de vrije markt zorgverzekeringen aan en maken
elk jaar zelfstandig prijsafspraken met huisartsen, Levensverwachting
fysiotherapeuten, tandartsen en ziekenhuizen. Gemiddelde leeftijd bij overlijden
Omdat zorg in Nederland een basisvoorziening is
en iedereen gelijke toegang tot gezondheidszorg vrouw man
moet hebben, bekijkt de overheid of de prijsaf­
spraken die zorgverzekeraars maken eerlijk zijn.
Er is dus geen volledig vrije markt in de zorg.

Over de vraag in welke mate marktwerking in de 2020 2030 2040 2050 2060 2070
zorg wenselijk is, is veel discussie. Voorstanders
van marktwerking constateren dat ziekenhuizen Vergrijzing
efficiënter zijn gaan werken. Ook zijn er meer Aantal 65-plussers in % van totale bevolking
particuliere klinieken gekomen waardoor patiën­
ten meer te kiezen hebben. 23,0% 25,5% 25,2% 25,4%
Critici vragen zich af of vrije prijzen niet ten
koste gaan van de kwaliteit: moet je bij zorg niet 19,5%
het beste kiezen in plaats van het goedkoopste?
Zoals je in de intro leest, zijn medicijnen soms zo
duur dat verzekeraars deze niet voor alle patiën­
ten kunnen vergoeden. Als patiënten de medicij­
nen ook niet zelf kunnen betalen, hoe krijgen zij
dan de zorg die ze nodig hebben?

Maatschappelijke ontwikkelingen 2020 2030 2040 2050 2060
Er zijn verschillende maatschappelijke ontwikke­
lingen die van invloed zijn op (de kosten van) de Toename zorgkosten
gezondheidszorg. Een daarvan is de toenemende Aandeel in de totale zorguitgaven
vergrijzing. Mensen worden steeds ouder en heb­ per leeftijdsklasse in 2015 2040
ben dus ook steeds langer zorg nodig. Maar ook
de ongezonde leefstijl van steeds meer Nederlan­ 41% 5599%%
ders vergroot de kosten van de gezondheidszorg. 31% 44%
Daarnaast maken technologische vernieuwingen
veel meer kostbare behandelmethoden mogelijk. 13% 10% 25 - 65 jaar 65+
De vraag is wie de kosten hiervoor gaat betalen. 0 - 24 jaar
BRON 11
Technologische vernieuwingen Bron: RIVM, CBS
Aan nieuwe behandelmethoden of medicijnen
hangt vaak een hoog prijskaartje, zeker als er jaar in goede gezondheid. Dit wordt ook wel de
maar weinig patiënten zijn die ze nodig hebben. qaly (quality-adjusted life year) genoemd. Als een
Niet alles kan door de basisverzekering vergoed extra levensjaar duurder is dan deze 80.000 euro
worden. De overheid en de zorgverzekeraars komt de behandeling niet automatisch in het ver­
moeten dus keuzes maken. Dat is heel moeilijk, zekeringspakket.
want wanneer wegen de extra zorgkosten op te­ Vind jij dat geld een rol moet spelen in de keuze
gen het aantal extra levensjaren dat de patiënt om iemand wel of niet te behandelen?
dankzij de behandeling krijgt? Het onafhankelijke
Zorginstituut Nederland neemt als richtlijn het
bedrag van 80.000 euro per gewonnen levens­

170 – Verzorgingsstaat

Ongezonde leefstijl “De politie vond mijn
Veel artsen maken zich zorgen over de leefstijl vader langs de snelweg”
van Nederlanders, met name van jongeren. Zij
hebben steeds vaker overgewicht, ze bewegen te Joan-Anne Rhodes (34) zorgt zo’n tien uur per
weinig en eten ongezond. De kans dat zij zoge­ dag, zeven dagen per week voor haar 75-jarige
heten welvaartsziekten krijgen als obesitas (ex­ vader. “Hij heeft Alzheimer in een vergevorderd
treem overgewicht), diabetes (suikerziekte) en stadium. Hij is fysiek nog vitaal, maar zijn brein
hart­ en vaatziekten neemt toe, met hogere zorg­ werkt niet mee. Hij noemt mij vaak zijn zus”, zegt
kosten als maatschappelijk gevolg. Joan-Anne.
Om een gezonde leefstijl bij burgers aan te moedi­
gen, voert de overheid gezondheidscampagnes met Voorheen ging Joan-Annes vader vijf keer per
televisiespotjes of posters op straat. Ook bedrijven week naar de dagbesteding. Dat is nu niet meer
investeren in de gezondheid van hun personeel. mogelijk, omdat hij de laatste tijd snel achteruit
Zo kan een werkgever besluiten de aankoop van is gegaan. “Een tijdje geleden was hij naar buiten
een fiets voor het woon­werkverkeer te vergoeden. gegaan en verdwaald. De politie vond hem pas
Gezonde werknemers zorgen immers voor een uren later terug langs de snelweg richting Lei-
hogere productiviteit en minder ziekteverzuim. den. Ik heb toen wel even heel hard gegild.”
Vind jij dat de overheid en bedrijven zich moe­
ten inzetten om een ongezonde leefstijl te voor­ Joan-Annes grootste uitdaging is het combine-
komen? ren van mantelzorg en haar eigen leven. “Door-
dat ik dag en nacht voor mijn vader zorg, heb ik
“Supermarkt verkoopt te nu niet de baan die ik graag zou willen en heb ik
nog steeds geen eigen huis. Aan de ene kant ben
veel ongezonde meuk” ik dankbaar dat ik deze periode met mijn vader
kan delen, aan de andere kant is het ontzettend
DEN HAAG - Supermarkten doen nog steeds te zwaar. Je wordt elke dag geconfronteerd met
het verval van je vader, dat is een grote emotio-
weinig om ongezond eten te ontmoedigen. Dat nele last.”
blijkt uit de ‘Superlijst Gezondheid 2020’ die is
opgesteld. “Zeven van de acht supermarkten Toch is mantelzorg voor haar familie een bewus-
hebben ongezonde impulsaankopen bij de kas- te keuze geweest. “Wij zien dat hij zich fijn voelt
sa’s liggen”, zegt een woordvoerder. “82 pro- thuis. Hoe schrijnend de situatie soms ook is, de
cent van het aanbod in de folders is ongezond liefde tussen ons blijft bestaan.”
eten.” Diëtiste Danielle Feenema: “Als er 80
BRON: TROUW EN INTERVIEW UITGEVERIJ ESSENER
procent aan meuk in de supermarkt ligt, haal je
ook zoveel in huis. De omgeving heeft een BRON 13
grote invloed op je eetgewoonten.” Marc
Jansen, directeur van de branchevereniging Gezondheidszorg – 171

voor supermarkten CBL, erkent dat ongezonde
aanbiedingen vaak lokkertjes zijn. Maar volgens
hem zegt dit niet automatisch iets over het

koopgedrag van de klant. “De basis van wat ze
kopen past gewoon binnen de Schijf van Vijf.”

BRON: NOS BRON 12

Begrippenlijst
Verzorgingsstaat

In dit thema zijn de volgende belangrijke begrippen aan de orde gekomen:

5.1 Wat is een verzorgingsstaat? 5.5 Sociale zekerheid
• verzorgingsstaat • sociale verzekering
• welvaart • werknemersverzekering
• w elzijn • Wet werk en inkomen naar arbeidsver-
• solidariteit
• s ociale grondrechten mogen (WIA)
• socialezekerheidsstelsel • Werkloosheidswet (WW)
• m aatschappelijk middenveld • volksverzekering
• v rije markt • pensioen
• Algemene Kinderbijslagwet (AKW)
5.2 Ontwikkeling van de verzorgingsstaat • algemene bijstand
• nachtwakersstaat • sociaal minimum
• vakbond • Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening
• A lgemene Ouderdomswet (AOW)
• v ergrijzing jonggehandicapten (Wajong)
• ontgroening • emancipatiebeleid
• participatiesamenleving • positieve discriminatie
• mantelzorg
5.6 Werken nu en in de toekomst
5.3 Onderwijs • arbeidsethos
• L eerplichtwet • arbeidsmarkt
• k walificatieplicht • beroepsbevolking
• startkwalificatie • werkgelegenheid
• s ociale ongelijkheid • werkloosheid
• kansenongelijkheid • automatisering
• f lexibilisering
5.4 Gezondheidszorg • zzp’er
• zorgverzekering • globalisering
• zorgverzekeraar
• qaly 5.7 Verzorgingsstaten wereldwijd
• leefstijl • liberale verzorgingsstaat
• w elvaartsziekte • sociaaldemocratische verzorgingsstaat
• corporatistische verzorgingsstaat

184 – Verzorgingsstaat

De volgende kernbegrippen uit 1.2 komen aan
de orde:
• w aarden: 5.1
• b elangen: 5.2
• macht: 5.3
• sociale ongelijkheid: 5.2, 5.3

Begrippenlijst – 185