Bahan Ajar
Aksara Jawa Legena,
Pasangan saha Sandhangan
Dening: Arif Rohmawan
SMP Negeri 1 Wanareja
Jalan Cileneng - Wanareja Cilacap
1|Bahan Ajar Kelas VII Semester Gasal
A. Capaian Pembelajaran dan Indikator
Capaian Pembelajaran Indikator
(CP) 1. Menganalisis kalimat beraksara Jawa legena
serta penerapan pasangan dan sandhangan.
Peserta didik mampu (C4, critical thinking, HOTS )
menulis kalimat 2. Mengkritisi penulisan kalimat beraksara
Jawa yang tidak sesuai kaidah penulisan
beraksara Jawa sesuai aksara Jawa (C5, critical thinking, HOTS)
kaidah penulisan aksara
Jawa. 1. Mengalihaksarakan kalimat latin kedalam
aksara Jawa (P4, creativity, HOTS)
2. Menulis paragraf sederhana beraksara Jawa
(P5, creativity, HOTS)
B. Tujuan Pembelajaran
Pertemuan 1
Melalui kegiatan pembelajaran dengan pendekatan scientifik,
model pembelajaran problem based learning (PBL), diskusi, tanya jawab
dan menyampaikan gagasan peserta didik dapat :
a. Menganalisis kalimat beraksara Jawa legena dan pasangan serta
penerapan sandhangan dengan teliti. (C4, critical thinking, HOTS )
b. Mengalihaksarakan kalimat beraksara latin kedalam aksara Jawa
dengan bertanggung jawab. (P4, creativity, HOTS)
Pertemuan 2 :
Melalui kegiatan pembelajaran dengan pendekatan scientifik,
model pembelajaran problem based learning (PBL), diskusi, tanya jawab
dan menyampaikan gagasan peserta didik dapat :
a. Mengkritisi penulisan kalimat beraksara Jawa yang tidak sesuai
kaidah penulisan aksara Jawa dengan santun. (C5, critical thinking,
HOTS)
b. Menulis paragraf sederhana beraksara Jawa dengan kreatif. (P5,
creativity, HOTS)
C. Pitedah Pasinaon
a. Nggatosaken dhawuhipun bapak-ibu guru.
b. Rembagan mawi kelompok kangge pados cara anggenipoun nggarap
solusi saking perkawis ing materi.
c. Siswa ngandharaken asilipun pirembagan, kanthi nggarap gladhen
ingkang sampun samapta ing LKPD.
d. Siswa ngandharaken pamanggih saha nyerat ukara/pada mawi
aksara Jawa.
2|Bahan Ajar Kelas VII Semester Gasal
Fase 1 : Fase 1 : Identifikasi Masalah
Materi Faktual
A. Ningali Video Materi Babagan Aksara Jawa
Para siswa ningali video tuladha nyerat aksara Jawa, pilih (klik) ing
seratan ngandhap Qr code utawi saged dipun-scan!
Klik menika!
Sumber gambar :
http://www.imakews.com/2018/11/ngapak-
berbahasa-jawa-dimana-saja.html
B. Naliti Tata Panyeratipun Ukara mawi aksara Jawa.
Siswa kadhawuhan naliti tuladha seratan aksara jawa, pundi ingkang
sampun leres saha laras?
“Kula nêmbé sinau.”
Ingkang leres pundi
nggih?
Sumber gambar :
http://www.imakews.com/2018/11/ngapak-
berbahasa-jawa-dimana-saja.html
3|Bahan Ajar Kelas VII Semester Gasal
a. Kamus Digital
Siswa ingkang manggihaken tetembungan ingkang angel saged
ngginakaken aplikasi bausastra (kamus) online kanthi milih (klik)
ing gambar Qr code utawi saged dipun-scan!
Bausastra Kamus Sumber gambar : http://www.imakews.com/2018/11/ngapak-
online klik android klik berbahasa-jawa-dimana-saja.html
menika! menika!
Fase 2 : Mengorganisasikan Peserta Didik
Materi Konseptual
a. Peta Konsep
Aksara Jawa
Aksara Legena Tata panyerating Sandhangan Aksara
aksara Jawa Jawa
Pasangan Aksara
legena Tandha waosan ing Sandhangan Swara
aksara Jawa
Sandangan Wyanjana
Maos Aksara Jawa
Nyerat Aksara Jawa Sandhangan
Panyigeging wanda
4|Bahan Ajar Kelas VII Semester Gasal
b. Aksara Legena
Aksara legena inggih menika aksara ingkang dereng pikantuk
wuwuhan sandhangan, utawi ewah-ewahan saking pasangan. Aksara
nglegena asring kawastanan aksara carakan.
c. Pasangan
Pasangan inggih menika aksara ingkang dipun-ginakaken minangka
panyigeging huruf vokal saking aksara carakan. Saben aksara carakan
gadhah pasangan, ingkang beda-beda. Patraping pasangan namung
saged dipun-ginakaken ing madyanipun tembung utawi ukara.
5|Bahan Ajar Kelas VII Semester Gasal
d. Sandhangan
Sandhangan inggih menika pirantining aksara jawa kangge
mbedakaken ungeling wanda ing aksara Jawa.
1) Sandhangan Swara
Sandhangan swara inggih menika pirantining aksara jawa kangge
ngewahi swanten vokal (ê, é, è, i, u) ing aksaranipun. Amargi aksara
jawa menika kadhapuk saking 1 wanda saha ungelipun mawi vokal (å).
Wujudipun Nyerat Nama Tuladha
...u swanten Sandhangan
buku : buku
u suku
...i i wulu siti : siti
...e e pepet septe \ : sepet
[.. è/é taling s[t : saté
6|Bahan Ajar Kelas VII Semester Gasal
2) Sandhangan wyanjana
Sandhangan wyanjana inggih menika pirantining aksara jawa
kangge pambukaning wanda utawi nyerat seselan huruf tartamtu ing
tengah-tengahipun wanda.
3) Sandhangan Panyigeg Wanda
Sandhangan panyigeging wanda inggih menika pirantining aksara
jawa kangge nyerat huruf konsonan tartamtu. Amargi aksara jawa
menika kadhapuk saking 1 wanda pramila mbetahaken sandahangan
menika kangge nyerat 1 huruf kados ing seratan latin.
7|Bahan Ajar Kelas VII Semester Gasal
4) Tandha Wacan
Tandha wacan inggih menika jejangkipeng sandhangan ing aksara jawa,
kangge panandha ing seratan, tuladhanipun damel titik (.) utawi koma (,)
lan sapinunggalanipun.
Fase 3: Membimbing penyelidikan individu dan kelompok
Materi Prosedural
Tata Paugeran Nyerat mawi Aksara Jawa
1) Nyerat pasangan “ka”, “ta” saha “la”.
Pasangan “ka”, “ta” saha “la” menawi pikantuk sandhangan
cakra/suku wangsul kados ing aksara asli.
2) Nyerat tetembungan ingkang mligi
Huruf konsonan (n) ingkang pinanggih ing satunggal tembung
kaliyan huruf (c) saha (j), menawi kaserat ing aksara Jawa huruf (n)
kaserat dados (ny).
(Kapethik saking: Koemisi Kasoesastran. 1926)
8|Bahan Ajar Kelas VII Semester Gasal
Fase4: Pengembangan dan Penyajian Hasil Karya
Materi Metakognitif
1) Nyerat Aksara Jawa
Babagan ing ngkang wigatos nalika nyerat aksara Jawa:
a. Aksara Jawa asipat silabik, tegesipun saben satunggal aksara
nggambaraken satunggal wanda, pramila anggenipun nyerat
mbetahaken sandhangan.
b. Scriptuo continuo seratan aksara Jawa sambung-sinambung, boten
dipunparingi let-let (tanpa spasi).
c. Menawi ngginakaken dlancang ingkang wonten garisipun utawi buku
tulis kaserat nggandhul ing garis (ing sangandhapipun garis buku).
(Kapethik saking: Wati, R. & Santosa, D.H. 2012)
2) Tuladha Nyerat Aksara Jawa
Kangge sinau nyerat aksara Jawa, saged dipun-gatosaken tuladha
anggenipun nyerat ing ngandhap menika:
Tumbas lonthong saté.
Kula nêdha ulam gramèh.
9|Bahan Ajar Kelas VII Semester Gasal
Fase 5 : Menganalisis dan Mengevaluasi Pemecahan Masalah
Para siswa, sampun dumugi ing fase 5 menika ateges para siswa
sampun sinau babagan aksara legena, pasangan saha sandhanganipun.
Kalebet kadospundi tata panyeratipun saha nyerat aksara Jawa saking aksara
latin saha kosok wangsulipun. Sasampunipun sinau babagan legena,
pasangan saha sandhangan, temtu para siswa manggihaken babagan ingkang
angel salebetipun wulangan menika. Babagan menapa kemawon ingkang
taksih angel dipunsinau?
1. Anggenipun mangretosi tata panyeratyipun tetembungan ngginakaken
aksara legena, pasangan saha sandhanganipun.
2. Nyerat aksara latin dhateng aksara Jawa kanthi dipunlarasaken kaliyan
tata paugeran ingkang wonten.
Fase 6 : Dudutan saha Relevansi
A. Dudutan
1. Aksara Jawa Legena menika wonten 20 wujudipun, ingkang
dipunjangkepi kaliyan pasangan saha sandhangan.
2. Sandhangan kaperang dados tiga inggih menika sandhangan swara,
sandhangan wyanjana saha sandhangan panyigeging wanda tuwin
jejangkipun nyerat inggih menika tandha wacan.
3. Supados saged laras saha leres anggenipun nyerat aksara Jawa, kedah
nggatosaken tata paugeran nyerat aksara Jawa saha maos babagan
ingkang wigatos nalika nyerat aksara Jawa.
B. Dudutan
Relevansi saking wulangan babagan aksara Jawa menika, minangka
kabudayan saha kasusisastran Jawi para siswa kedah saged maos saha
nyerat aksara Jawa. Ancasipun supados saged ngecakaken nalika
dipunbetahaken maos utawi nyerat mawi aksara Jawa, kados ta maos
tandha/nama margi ing kitha tartamtu.
10 | B a h a n A j a r K e l a s V I I S e m e s t e r G a s a l
Kapustakan:
Darusuprapta, dkk. 2002. Pedoman Penulisan Aksara Jawa. Yogyakarta:
Yayasan Pustaka Nusatama
Koemisi Kasoesastran. 1926. Paoegeran Sriwedari: Wawaton Panjeratipoen
Temboeng Djawi Mawi Sastra Djawi Dalasan Angka. Surakarta
Khoiriyah, I. (2017). Peningkatan Keterampilan Menulis Paragraf Jawa Melalui
Model Pembelajaran Student Team Achievement Divisions (Stad)
Dengan Media Word Wall Pada Siswa Kêlas Viii A Smp Negeri 1
Kismantoro Tahun Ajaran 2016/2017. UNES: Jurnal Penelitian Vol.1
No. 2
Maemunah, Ema.2016. Transkripsi, Transformasi, dan Transliterasi Serupa
tetapi Tak Sama. Jawa Tengah: Balai Bahasa Jawa Tengah. Jurnal
kebahasaan dan Kesastraan Vol.1
Nugroho, S. & Rosyidi, A.A. 2015. Wibawa : Wiyata Basa Jawa. Yogyakarta :
Dinas Pendidikan Pemuda dan Olahraga Daerah Istimewa
Yogyakarta
Wati, R. & Santosa, D.H. 2012. Panuntun Maos lan Nyerat Aksara Jawa.
Klaten: PT Intan Pariwara.
Internet :
https://balaibahasajateng.kemdikbud.go.id/2016/03/transkripsitransformasi
-dan-transliterasi-serupa-tetapi-tak-sama/
https://budiarto.id/bausastra/
https://smpn1wanareja.sch.id/download.php?file=jogdas_20220417155235.a
pk
11 | B a h a n A j a r K e l a s V I I S e m e s t e r G a s a l