ลอง หน้า1

บา้ นหนองกระบอก

ชมุ ชนบา้ นหนองกระบอก วดั บา้ นหนองกระบอก

ทท่ี าํ การตเี หลก็ บา้ นหนองกระบอก
แผนท่บี ้านหนองกระบอก

ชอื่ เรอื่ ง ชุมชนการตีเหล็ก บ้านหนองกระบอก
ผเู้ ขียน รสสคุ นธ์ พรมกาวงค์

นั กศึกษาปรญิ ญษตรี คณะมนษุ ยศาสตรแ์ ละ
สั งคมศาสตร์

สาขาวิชาศิลปนิ พนธศ์ ิลปะและการออกแบบ

มหวิทยาลัยสกลนคร
ท่ปี รกึ ษา อาจารย์ คนั มพร เปศรี

“ หาก คุณค่าทางควารูแ้ ละความคิด จากหนั งสือเล่มน้ี ชว่ ยชแ้ี นะผอู้ ่าน

ท่มี ีความแสวงหาความรูท้ างกระบวนการหรอื อุปกรณการตีเหล็ก และหวังว่าผอู้ ่านทกุ
ทา่ น จะไดร้ บั ประโยชน์ จากหนั งสือเล่มน้ี ท่ผี เู้ ขียนได้ศึกษาค้นคว้าหาความรูข้ ้อมูล
หากมีข้อผดิ พลาดประการใด ผเู้ ขียนขอน้ อมรบั ไว้ด้วยความขอบคุณอย่างย่ิง”


รสสคุ นธ์ พรมกาวงค์

การตีเหล็กเป็ นงานประณีตใชฝ้ ี มือเฉพาะตัว และใชค้ วามรูค้ วามสามารถสูง เรม่ิ ตัง้ แต่
ต้องรูจ้ ักธรรมชาติของเหล็กแต่ละชนิ ด ท่จี ะนำ �มาผลิตเป็ นของใชไ้ ดอ้ ย่างดมี ีคุณภาพ
เหมาะสม ต้องรูจ้ ักวิธเี ผาให้เหล็กอ่อนน่ิ มพอท่จี ะเข่นตัดแต่งข้ึนรูปได้ตามต้องการ ต้อง
รูจ้ ักการตีเหล็ก ให้เป็ นบ้องเป็ นปลอกท่ไี ด้ขนาดพอเหมาะ และการเชอ่ื มนำ้ �ประสานทอง
ต้องมีฝี มือในการตกแต่งเหล็กท่ขี ้ึนรูปมาแล้วไดอ้ ย่างดี ให้มีคุณลักษณะท่เี หมาะสมและ
สวยงาม ขัน้ ตอนสดุ ทา้ ยซง่ึ เป็ นหัวใจของการตีเหล็กn

CONTENT

ประวัติบ้านหนองกระบอก
1

อดีตเรม่ิ ต้น
11

สืบสานประเพณี บ้านหนองกระบอก
17

วิถีชวี ิตชมุ ชนบ้านหนองกระบอก
19

วิถีชวี ิตหนองกระบอกชมุ ชนตีเหล็ก
31

ผลิตภัณฑ์บ้านหนองกระบอก



ประวัติบ้านหนองกระบอก

ชุมชนบ้านหนองกระบอก เป็ นชมุ ชนขนาดเล็กโดยมีประชากร
อาศัยอย่รู าวสองรอ้ ยหลังคาเรอื น โดยจะแยกออกเป็ นการปกครอง
ออกเป็ น 2 หมู่ คือหมู่ 5 และหมู่ 12 อย่ใู นเขต
ตำ�บลนาแก้ว อำ�เภอโพนนาแก้ว จังหวัดสกลนคร







อาชพี หลักของชาวบ้านชุมชนบ้านหนองกระบอก คือ
อาชพี เกษตรกร ปลกู ข้าว ปลกู ผกั หาปลา เล้ียงสัตว์

และอาชพี ท่สี ืบทอดต่อกันมาของบ้านหนองกระบอก คือ อาชพี
การตีเหล็ก ตีมีด ตีพรา้

ท�ำ นา เป็ นอาชพี ส่วนใหญ่
ของคนไทยตัง้ แต่อดตี เพราะคน
ไทยกินข้าวเป็ นอาหารหลัก ผทู้ ่ี

ประกอบอาชพี ทำ�นา เรยี กว่า ชาวนา
อาชพี ชาวนาจึงเป็ นอาชพี ท่สี ำ�คัญ
เพราะเป็ นอาชพี ท่ผี ลิตข้าวเล้ียง

คนในประเทศไทย ชาวนาจึงไดร้ บั

การยกย่องว่าเป็ นกระดกู สันหลัง

ของชาติ





อาชพี ประมง เป็ นอาชพี ท่จี ับสัตว์นำ �ห้ รอื เพาะเล้ียงสัตว์นำ้ � ผทู้ ่ี

ประกอบอาชพี ประมงเรยี กว่า ชาวประมง การประมงของประเทศไทย

มีมากทางเเถบ ทางใต้เเละภาคตะวันออกเฉียงใต้ของไทย บรเิ วณ
เลียบชายฝั่ งทะเล สัตว์นำ้ �ท่ที �ำ การ ประมง ไดเ้ เก่ ปู ปลา ก้งุ หอย ซง่ึ

นอกจาก จะเป็ นอาหารภายในประเทศเเล้ว เรายังส่ง เป็ นสินค้าออก



อดตี เรม่ิ ตน้

มอญซ่อนผ้า

ทกุ คนนั่ งล้อมวงชว่ ยกันรอ้ งว่า “มอญซอ่ นผา้ ต๊กุ ตาอยู่
ข้างหลัง ไว้โน่ นไว้น่ี ฉันจะตีก้นเธอ” มอญจะถือผา้ เดนิ รอบวง
แล้วแอบหย่อนผา้ ไว้ข้างหลังผเู้ ล่นคนใดคนหน่ึ ง หากผเู้ ล่น
คนนั้ นรูต้ ัวก่อนก็จะหยิบผา้ มาไล่ตีมอญ แล้วว่ิงมานั่ งท่เี ดมิ แต่
หากว่ามอญเดินกลับมาอีกรอบหน่ึ ง แล้วผเู้ ล่นคนนั้ นยังไม่รูต้ ัว
ก็จะถกู มอญเอาผา้ ตีหลัง และต้องเล่นเป็ นมอญแทน



รีรีข้าวสาร

ให้ผเู้ ล่นสองคน ใชส้ องมือจับกัน แล้วยกโค้งข้ึนเสมือนซมุ้ ประตู
ผเู้ ล่นท่เี หลือเอามือจับเอวเดนิ เป็ นแถวลอดประตูนั้ นไป พรอ้ มกับรอ้ ง
ว่า “รรี ขี ้าวสาร สองทะนานข้าวเปลือก เด็กน้ อยตาเหลือก เลือกทอ้ งใบ
ลาน คดข้าวใส่จาน เก็บเบ้ียใต้ถนุ รา้ น พานเอาคนข้างหลังไว้ให้ดี” เม่ือ
ถึงคำ�สดุ ทา้ ย ซมุ้ ประตูก็จะลดมือลง กักตัวผเู้ ล่นท่เี ดนิ ผา่ นมา ผเู้ ล่นท่ี
ถกู กักตัวจะถูกคัดออก หรอื อาจจะถกู ลงโทษด้วยการให้ร�ำ หรอื ทำ�ทา่
ทางอะไรก็ได้



สื บสานประเพณี บ้านหนอกระบอก

ผะเหวด หมายถึง พระเวสสันดร บุญผะเหวดก็คือประเพณีทำ�บญุ ฟั ง
เทศน์ มหาชาติ ซง่ึ มักท�ำ กันในเดือน 4 หรอื เดอื นมีนาคม อันมีมลู
เหตุว่าเม่ือพระมาลัยข้ึนไปไหว้พระธาตุเกศาแก้วจุฬามณี บนสวรรค์ชนั้
ดาวดงึ ส์ ไดพ้ บและสนทนากับพระศรอี รยิ เมตไตรย์ผซู้ ง่ึ จะมาตรสั รูเ้ ป็ น

พระพุทธเจ้าในอนาคต

เม่ือพระศรอี รยิ เมตไตรย์ ทราบความประสงค์ของมนษุ ย์จากพระ
มาลัยว่ามนษุ ย์ทงั้ หลาย ปรารถนาจะพบศาสดาของทา่ น ก็สั่งกับพระ
มาลัยให้ลงมาบอกกับมนษุ ย์ทงั้ หลายว่า ถ้าหากปรารถนาเชน่ นั้ นจรงิ

ๆ แล้ว ขอจงอย่าฆา่ ตีกัน โบยพ่อแม่สมณชพี ราหมณาจารย์ อย่าท�ำ รา้ ย
พระพุทธเจ้าและยยุ งให้พระสงฆแ์ ตกแยกกัน ให้ตัง้ ใจฟั งมหาเวสให้จบ
ได้ในวันเดยี ว เพราะเหตนุ ้ี จึงทำ�ให้เกิดประเพณีบญุ ผะเหวดข้ึน

บญุ ข้าวประดับดิน ประวัติบุญข้าวประดบั ดิน บญุ เดือนเก้า
ประเพณีภาคอีสาน ท่จี ัดข้ึนเพ่ืออุทศิ ส่วนกศุ ลให้กับผทู้ ่ลี ่วงลับไป
แล้ว และสัตว์นรกหรอื เปรต ประเพณีบญุ ข้าวประดบั ดิน บญุ เดือนเก้า
เป็ นอีกหน่ึ งประเพณีท่สี ืบทอดกันมาในภาคอีสาน โดยบญุ ข้าวประดับ
ดนิ เป็ นงานประเพณีท่ถี ูกจัดข้ึนในวันแรม 14 คำ่� เดือนเก้า ของทกุ ๆ
ปี

ทงั้ น้ี ในการทำ�บุญข้าวประดับดินนั้ น ชาวบ้านจะนำ �ข้าวปลา
อาหาร คาวหวาน ผลไม้ หมาก พลู บุหร่ี มาห่อด้วยใบตอง และท�ำ
เป็ นห่อเล็ก ๆ ก่อนจะนำ �ไปวางตามโคนต้นไม้ใหญ่หรอื ตามพ้ืนดิน
บรเิ วณรอบ ๆ เจดีย์ หรอื โบสถ์ โดยการท�ำ บุญข้าวประดบั ดนิ น้ี ชาว
บ้านเชอ่ื ว่า เป็ นการทำ�บญุ เพ่ืออุทศิ ส่วนกศุ ลให้แก่ผลู้ ่วงลับไปแล้ว





ประเพณีบุญกองข้าวของคนอิสาน จัดท�ำ ข้ึนในเดอื นสาม
ตรงกับข้ึนสามคำ่�ของทกุ ปี ก็เพราะคนอีสานเชอ่ื ว่า ในเดือนสาม
ข้ึนสามคำ่�ของทกุ ปี ฟ้ าจะไขประตูฝน ฟ้ าจะรอ้ งฝนจะตก คนโบราณ
จะคอยสังเกตเสียงของฟ้ ารอ้ ง ว่ารอ้ งมาจากทางทศิ ใด เพื่อมา
ท�ำ นายนำ้ �ฝนว่าจะมากหรอื น้ อย เพ่ือเตรยี มตัวรบั กับสถานการณ์นำ้ �
ในฤดูกาลทำ�นาในปี หน้ า

งานประเพณีบญุ กองข้าว เป็ นประเพณีบุญท่เี ปิ ดโอกาสให้
ชาวนาในทอ้ งถ่ินนั้ นๆ ไดท้ ำ�บุญรว่ มกัน หลังจากท่เี สรจ็ ส้ินภาระใน
การเก็บเก่ียวข้าวในนา ดังนั้ นชว่ งเวลาในการท�ำ บุญก้มุ ข้าวใหญ่ จึง
กำ�หนดเอาเวลาระหว่างเดอื นย่ีถึงเดือนสาม การทำ�บญุ นั้ นชาวนา
ทกุ คนจะมารว่ มเป็ นเจ้าภาพ

จุดม่งุ หมายของการทำ�บญุ กองข้าวใหญ่คือ เพื่อรว่ มกันจัดหา
ทนุ ทรพั ย์ให้แก่ทางวัดเพื่อเป็ นกองทนุ ในการทำ�นบุ ำ�รุงพระพทุ ธ
ศาสนา ในการบรจิ าคคราวน้ี ชาวบ้านจะไม่บรจิ าคเงนิ แต่จะบรจิ าค
เป็ นข้าวเปลือก เหตุผลเพราะชาวนาไม่มีเงนิ แต่มีข้าว อันเป็ น
ผลผลิตจากนำ้ �พักนำ้ �แรงของตนเป็ นประการท่หี น่ึ ง ประการท่สี อง
ก็เพ่ือจะได้ท�ำ บญุ ดว้ ยข้าวในย้งุ ของตนเอง



วิถีชวี ิตหนองกระบอก
ชุมชนตีเหล็ก

เครอ่ื งมือและอุปกรณ์ท่ใี ชใ้ นการตีเหล็ก ไดแ้ ก่ เตาเผาเหล็ก ถ่าน
ทงั่ ใหญ่ กลาง เล็ก คีมคีบเหล็กขนาดต่าง ๆ เหล็กห่อบอง ตะไบขนาดต่าง

ๆ ปากกาจับเหล็ก

เครอ่ื งหินเจียระไน สูบลม อ่างนำ้ � เล่ือยตัดเหล็ก เหล็กสะกัด
เหล็กเจาะรู กบสำ�หรบั ขูดเหล็ก ลวดหรอื ชน้ิ ทองเหลือง ดนิ เหนี ยว
แปรงทองเหลือง นำ้ �มันทากันสนิ ม ยาสำ�หรบั ชบุ นำ้ �เพื่อจับเหล็ก

การตีเหล็ก การตีเหล็กเป็ นงานประณีตใชฝ้ ี มือเฉพาะตัว และ
ใชค้ วามรูค้ วามสามารถสงู เรม่ิ ตัง้ แต่ต้องรูจ้ ักธรรมชาติของเหล็ก
แต่ละชนิ ด ท่จี ะนำ �มาผลิตเป็ นของใชไ้ ด้อย่างดีมีคุณภาพเหมาะสม
ต้องรูจ้ ักวิธเี ผาให้เหล็กอ่อนน่ิ มพอท่จี ะเข่นตัดแต่งข้ึนรูปไดต้ าม

ต้องการ

ต้องรูจ้ ักการตีเหล็ก ให้เป็ นบ้องเป็ นปลอกท่ไี ดข้ นาดพอเหมาะ
และการเชอ่ื มนำ้ �ประสานทอง ต้องมีฝี มือในการตกแต่งเหล็กท่ขี ้ึนรูป
มาแล้วได้อย่างดี ให้มีคุณลักษณะท่เี หมาะสมและสวยงาม

ขัน้ ตอนสดุ ทา้ ยซง่ึ เป็ นหัวใจของการตีเหล็ก และเป็ นเทคนิ ค
ของชา่ งแต่ละคนคือการชุบเหล็กให้แกรง่ และคมได้อย่างแทจ้ รงิ ซง่ึ
จำ�เป็ นต้องเรยี นรู้ สังเกตุ ทดลอง และฝึ กหัดอย่างจรงิ จัง จึงจะ
สามารถทำ�ได้







การคัดเลือกเหล็ก โดยทวั่ ไปเหล็กท่นี ำ �มาใชใ้ นการผลิต
เครอื่ งมือเครอ่ื งใช้ ชา่ งเหล็กจะเลือกมาจากเหล็กท่มี ีใชอ้ ย่แู ล้วใน
ทอ้ งถ่ินเชน่ เหล็กจอบ เหล็กก่อสรา้ ง เหล็กผานรถไถนา เหล็กแหนบ
รถยนต์และอ่ืน ๆ

โดยม่งุ ให้เหมาะสมกับเครอ่ื งใชท้ ่ตี ้องการจะผลิต
ข้ึนมา ส่วนมากจะใชเ้ หล็กแหนบรถยนต์ในการทำ�มีด
หรอื เครอื่ งใชท้ ่มี ีคม

การข้ึนรูป เม่ือได้เหล็กท่ตี ้องการแล้ว จะนำ �ไปเผาไฟในเผาเหล็ก โดย

สูบเป่ าลมเผาเหล็กจนรอ้ นแดง แล้วนำ �ออกมาตัดด้วยเหล็กสะกัด ให้ได้ขนาด
ตามส่ิงของท่ตี ้องการจะผลิต เชน่ ถ้าเป็ นมีดขอ จะใชเ้ หล็กขนาดกว้าง ๒ น้ิ ว
ยาวประมาณ ๙ น้ิ ว จากนั้ นนำ �เหล็กท่ไี ด้ขนาดพอดี แล้วเข้าเผาในเตาจนรอ้ น

แดง

แล้วใชค้ ้อนทบุ เหล็กชน้ิ นั้ นให้เป็ นรูปตามท่กี ำ�หนดไว้ ถ้าเหล็ก
หนามากต้องเอาเข้าเตาเผาอีกแล้วนำ �ออกมาใชค้ ้อนทบุ แต่งข้ึนรูป
หลายครงั้ บางทตี ้องใชค้ ้อนใหญ่ชว่ ยทบุ ในขณะท่เี หล็กยังรอ้ นแดง

อยู่ ดงั นั้ นชา่ งเหล็กจึงจำ�เป็ นต้องมีผชู้ ว่ ยสำ�หรบั เข่นเหล็กดว้ ย



กระบวนทา่ ข้ัน้ ตอนการท�ำ



เครอ่ื งมือท่สี ำ�คัญในการทำ�มีดให้มีคุณภาพสูง มีความ
คม รูปรา่ งสวยงามและน่ าใช้

อุปกรณ์

1. ค้อนมี 2 ชนิ ด คือ ชนิ ดเล็ก และชนิ ด
ใหญ่ เรยี กว่า พะเนิ น ใชต้ ีเหล็กขนาด
ใหญ่ มีหลายขนาด แบบชนิ ดหน้ าเรยี บ
หน้ าสอบ หน้ าแหลม ใชต้ ีเหล็กขณะ
เหล็กรอ้ นแดงสลับกัน ตีแบนเหล็กตาม
ต้องการ

2. สูบสำ�หรบั เป่ าลม มี 3 ชนิ ด คือ สูบ
ยืนเป็ นสูบคู่ สูบนอนเป็ นสูบเด่ยี ว สบู
พัดลม ใชพ้ ัดลมเข้าเตาให้ถ่านลกุ แดงมี
ความรอ้ น

3. ตีจับเหล็ก หรอื คีมจับเหล็ก ใชค้ ีบจับ
เหล็กขณะเผาไฟและจับเหล็กวางบนทงั่
ขณะตีหรอื ตัด

4. เหล็กสกัด ใชต้ ัดเหล็กให้ได้ขนาดและรูปทรงตามต้องการ
5. ทงั่ มี 2 ชนิ ด คือ ทงั่ ใหญ่สำ�หรบั รองเหล็กท่จี ะท�ำ มีดใหญ่ๆ และ
ทงั่ เล็กสำ�หรบั รองตีมีดเล็ก
6. รงั และทวายสำ�หรบั บ้องมีด ใชร้ องตีเหล็กดา้ มมีด
7. เลื่อยตัดเหล็ก มีทงั้ เลื่อยไฟฟ้ าและเล่ือยมือ ใชต้ ัดข้อปลอกดา้ ม
มีด
8. เครอื่ งเจียรไฟฟ้ ามีหลายแบบ ใชเ้ จียรคมมีด เจียรด้ามมีด และ
เจียรตกแต่ง
9. ตะไบ มี 2 ชนิ ด คือ ตะไบหยาบ และตะไบละเอียด ใชต้ กแต่งคม
มีดให้เรยี บและคม



10. เครอื่ งสว่านไฟฟ้ า หรอื วิน ใชเ้ จาะรู เพื่อลงหมดุ ท่ปี ลอกดา้ มมีด
11. ตราประทบั สำ�หรบั ตอกใบมีด เป็ นเครอื่ งหมายการค้า บ่งบอกชอื่ ชา่ งตีมีด
12. เครอื่ งกลึง ใชก้ ลึงดา้ มมีด
13. ปั้ มสบู ลม หรอื พัดลมไฟฟ้ าหอยโข่ง ใชเ้ ป่ าพัดลมไฟในเตาเผาให้รอ้ นแดง
14. เตาไฟ ทำ�จากอิฐบล๊อกทนไฟและก่อหุ้มดว้ ยดนิ จอมปลวก ใชใ้ ส่ถ่านเผา
เหล็กให้แดง
15. ถ่านไม้ สำ�หรบั เผาเหล็กท่จี ะตีเป็ นมีด
16. เหล็กขูด ทำ�ด้วยเหล็กกล้าแข็ง ปลายบางคม ใชส้ ำ�หรบั ขดู ใบมีดให้คม และ
บาง
ตามต้องการ
17. เครอ่ื งขัด หรอื ปั ดมีด
18. หินลับมีด มี 2 ชนิ ด คือ หินหยาบ และหินละเอียด
19. อ่างนำ้ �และนำ้ �ชบุ สำ�หรบั ชบุ คมมีด

การตีเหล็กเป็ นมีด
กรรมวิธี ขัน้ ตอน วัสดอุ ุปกรณ์ และเครอ่ื งมือ ในการตีเหล็ก

ให้เป็ นมีด จะมีลักษณะคล้ายคลึงกัน แต่จะมีความแตกต่างกันตาม
ประเภทของมีด

การตัดและผา่ เหล็ก เมื่อคัดเลือกเหล็กตามชนิ ดท่ตี ้องการ (ส่วน
ใหญ่เป็ นเหล็กแหนบรถยนต์) วัดขนาดความยาวเทา่ กับขนาดมีดท่จี ะตี
นำ �เหล็กส่วนท่จี ะตัด ไปเผาไฟในเตาเผาจนเหล็กรอ้ นแดงไดท้ ่ี จากนั้ น
ใชค้ ีมจับเหล็กท่รี อ้ น มาวางบนทงั่ แล้วผา่ เหล็กแบ่งครง่ึ ด้วยเครอ่ื งมือ
สกัด จะได้เหล็กสำ�หรบั ตีมีด 2 เล่ม