Materi Ajar Basa Jawa Cerita Legenda Kelas XI Semester 1

MATERI AJAR BASA
JAWA

CERITA
LEGENDA

SMP Kelas XI Semester 1

DENING:
YENI TRI
MURDIANINGRUM

Kompetensi inti

1. Menghargai dan menghayati ajaran agama yang
dianutnya

2. Menghargai dan menghayati perilaku jujur, disiplin,
tanggung jawab, peduli (toleransi, gotong royong), santun,
percaya diri, dalam berinteraksi secara efektif dengan
lingkungan sosial dan alam dalam jangkauan pergaulan
dan keberadaannya

3. Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual,
konseptual, dan prosedural) berdasarkan rasa ingin
tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni,
budaya terkait dengan fenomena dan kejadian nyata

4. Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkret
(menggunakan, mengurai, merangkai, memodifikasi, dan
membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca,
menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai
dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang
sama dalam sudut pandang/teori.

#Legenda

A. Kompetensi Dasar

- Memahami isi teks cerita legenda
- Menceritakan kembali cerita legenda.

B. Indikator Pencapaian Kompetensi

- Membaca pemahaman teks legenda.
- Mengartikan kata-kata yang dianggap
sulit.
- Menuliskan pokok-pokok isi bacaan teks
legenda.
- Menceritakan kembali teks legenda secara
lisan dalam ragam krama.

C. Ancas
Pasinaon

1.Sawise siswa nyinau materi lan nyemak
video iki siswa saged maos lan mangerteni
wujud cerita legenda.
2. Sawise nyinaoni materi lan nyemak video
iki siswa saged memahami lan nulis isi teks
cerita legenda.
3. Sawise nyinaoni materi lan nyemak video
iki siswa bisa menceritakan kembali cerita
legenda.
4. Sawise nyinaoni materi lan nyemak video
iki siswa bisa ngartekake tembung sing
angel.

D. Pandom
Pasinaon

Sadurunge mlebu ing materi pasinaon, luwih becik para
siswa mengerti pandom pasinaon iki. Ing ngisor iki bab-bab
kang kudu digatekake :

1. Dedonga sadurunge miwiti pasinaon.

2. Para siswa maca pandom pasinaon ing
materi iki. Upama arupa kompetensi dasar,
indikator pencapaian kompetensi, lan ancas
pasinaon.

3. Kerjakna kanthi teliti dan temenan ing saben
galdhen, menawa anggone sinau ana kang ora
dimangerti bisa nyuwun pirsa marang guru.

4. Praktikna pasinaon sing dientukake saka
guru.

5. Sinaoni meneh penjelasan saka guru utamane
babagan materi sing durung dipahami.

Materi Ajar

Apa Kuwi Crita
Legenda?

Legenda (Latin: legere) yaiku crita
rakyat kang isine paraga, prastawa,
utawa papan tartamtu kang
nyampurake fakta sejarah lan mitos.
Mulane, legenda asring dianggep
minangka "sejarah" bebarengan.
Nanging, amarga ora ditulis, critane
wis kleru saengga asring beda karo
crita asline. Mula, yen legendha mau
didadekake bahan rekonstruksi
sejarah, mula legendha kudu diresiki
dhisik saka perangan-perangan kang
ngandhut ciri-ciri folklor.

Banjur apa wae jinis-jinise legenda?

Macem-macem jinis
legenda, yaiku:

1. Legenda Agama
Legenda wong suci Kristen, wong mursid,
wong suci sing nyebarake agama Islam.
Salah satunggaling tuladha inggih menika
cariyos babagan wali sanga ing tanah Jawi
ingkang kathah ngrembaka ing masarakat.
Saliyané iku, uga ana tinggalané kang
awujud makam utawa kang diarani
keramat. Gegayutan karo jinis legendha
iki, yen digatekake pengelompokan kang
asring ditindakake dening Rusyana dkk,
salah sijine kalebu ing golongan legenda
agama iki, yaiku ing ngendi legenda
nyebarake agama Islam.

2. Legenda Kegaiban
Legenda gaib iki nyritakake kapercayan marang
alam gaib. Tuladhane legendha gaib yaiku crita
Nyi Roro Kidul, panguwasa ing pesisir Kidul.

3. Legenda Perseorangan
Legenda kang bakal nyritakake paraga-paraga
tartamtu kang bakal dianggep dening kang
nduweni crita iku pancen kedadeyan. Menawi
dipunpirsani legendha golongan menika utawi
dipunbandingaken kaliyan pengelompokan
legendha miturut Rusyana dkk, badhe
dipunlebetaken wonten ing golongan ingkang
kaping kalih inggih menika legendha pahlawan
pembangunan masyarakat utawi budaya.
Legenda menika asring dipunsebat kados
mekaten kanthi pertimbangan bilih kalih
kelompok menika saged nyariosaken babagan
tokoh lan ugi tiyang ingkang nindakaken
perkawis ingkang taksih dipunanggep leres
dening masarakat umum.

4. Legenda Lokal
Legenda Setempat Legendha utawa crita kang ana
gegayutane karo panggonan, jeneng panggonan
utawa wujud topografi, yaiku ing endi wujud
lumahing sawijining dhaerah, apa perbukitan,
jurang utawa sapanunggalane.

Legenda lokal iki ing ngendi kelas legenda paling
akeh. Kaya sing diandharake ing ndhuwur, sing
paling penting kanggo riset sejarah, tradhisi lisan
ora sejatine kasunyatan.

Anggenipun manggihaken kasunyatan menika
angel sanget, mliginipun sumber seratan, amargi
saged dipunmangertosi ing wiwitanipun
cariyoscariyos menika dipunmangertosi ing
masarakat, dereng akrab kaliyan tradhisi nyerat.

Ayo didelok lan dirungokake vidheo
saka tautan link ing ngisor iki:


https://youtu.be/d7AdLCYkieg

Ciri - ciri Legenda

Legenda yaiku crita rakyat kang nduweni ciri-
ciri:
a. Dening sing nduweni crita dianggep
minangka prastawa sing pancen kedadeyan.
b. Alam sekuler (dunia) dumadi ing jaman
biyen lan kedadeyan ing donya kaya sing kita
kenal saiki.
c. Paraga utama ing legenda yaiku manungsa.
d. Sejarah, sacara kolektif, tegese sejarah sing
wis akeh kleru amarga bisa uga beda banget
karo crita asline.
e. Bersifat Migrasi, migrasi iku bisa mubeng-
mubeng saengga dikenal ing macem-macem
wilayah.
f. Siklus ing alam, yaiku klompok crita sing
ngubengi paraga utawa prastawa tartamtu,
contone ing Jawa legenda babagan spanduk.

Struktur Legenda Ing ngisor iki
sawetara struktur saka legenda,
kalebu ing ngisor iki:
1. Orientasi, yaiku wiwitane crita
fabel. Orientasi kasebut ngemot
pambuka crita fabel, kayata
pambuka latar, pambuka paraga,
lan latar panggonan lan wektu.
2. Komplikasi, yaiku klimaks crita,
ngemot puncak masalah sing
dialami paraga.
3. Resolusi, ngemot pemecahan
masalah sing dialami dening
paraga.

Unsur-unsur Legenda

Unsur Intrinsik Ing ngisor iki sawetara unsur
legenda, yaiku:
1. Tema, gagasan dhasar kang nyengkuyung
sawijining karakter sastra lan ana ing teks.
2. Paraga, paraga ing crita fiksi. Paraga sajrone crita
nduweni kalungguhan strategis minangka pembawa
lan pengirim pesen, pesen, utawa samubarang kang
sengaja diwedharake marang pamaos.
3. Alur utawa plot, prastawa-prastawa kang
dituduhake ing crita kang ora prasaja. Kedadeyan-
kedadeyan mau ditata amarga ana sebab lan akibat
ing crita.
4. Setting, setting inggih menika dhasaring
kadadosan prastawa ing salebeting cariyos. Setting
menika kaperang dados tiga, inggih menika setting
papan, setting wekdal, saha setting swasana.
5. Sudut pandang, sudut pandang inggih menika
posisi utawi cara panganggit ngandharaken prastawa
ingkang wonten ing cariyos
6. Amanat, amanat kang dikarepake pengarang
marang pamaos.

Unsur Ekstrinsik
Unsur ekstrinsik yaiku unsur
pambangun sanjabane crita
kayata ngenani kondisi
budaya, sosial, ekonomi,
nilai-nilai kang ana ing
masyarakat. Kang biyasane
ana sajrone carita yaiku
unsur biografi, unsur sosial
lan unsur nilai.

ASAL-USULIPUN RAWA PENING
Ngasem menika nami dhusun ingkang kalebet
wewengkon Kecamatan Ambarawa, Kabupaten
Semarang. Kacariyos ing Ngasem wonten
padhepokan kondhang. Sedaya puthut lan
endhang sebatan kangge murid jaler lan estri
sami mongkog manahipun pikantuk tuladha
saking guru ingkang asma Ki Hajar
Salokantara. Ki Hajar kagungan budi
wicaksana. Dene muridipun nama Ni Endhang
Ariwulan ingkang elok lan ayu.

Satunggaling dinten Ni Endhang bingung
pados peso ingkang biyasanipun kangge nyigar
pinang ingkang badhe dipuncawisake kangge
sesajen wayah dalu. Kanthi ati kapeksa,
piyambakipun matur dhateng Ki Hajar
supados kersa ngampili peso. Ki Hajar kaget,
nanging amargi sampun mepet wekdalipun,
peso wau dipunparingaken kanthi wanti-wanti
supados ngatos-atos lan sampun ngantos peso
kaselehaken ing pangkon.

Nanging Ni Endhang kesupen. Peso
kaselehaken wonten pangkonipun. Sanalika
peso ical. Ni Endhang ngadhep Ki Hajar
rumaos lepat, nanging ingkang dipunlapuri
boten duka.

Sawetawis dinten, Ngasem geger amargi Ni
Endhang Ariwulan nggarbeni. Ki Hajar
Salokantara banjur dhawuh Ni Endhang
ngadhep. Ki Hajar badhe tapa brata ing Redi
Telamaya lan maringi pirantiawujud gentha
utawa klinthingan ingkang badhe migunani
kangge jabang bayi.

Boten dangu jabang bayi lair awujud naga.
Nanging polahipun kados jabang bayi sanes,
saged nangis lan ngucap. Wingka katon
kencana, jabang bayi wau tetep dipunopeni
kanthi asih tresna ngantos dewasa. Warga
ingkang sumerep naga menika boten telas-
telas anggenipun ngawon-awon.

Naga ingkang sampun dewasa kalawau ing
satunggaling dinten nyuwun priksa dhumateng
Ni Endhang, sinten sejatosipun bapakipun, Ni
Endhang maringi priksa menawi Ki Hajar
menika bapakipun ingkang saweg tapa brata ing
Redi Telamaya.

Naga lajeng mbekta klinthingan, nusul ing
Telamaya. Ni Endhang saking katebihan
ngetutaken. Naga wau medal lepen ingkang
dawa, leren ing ngandhap selo, ingkang
samenika dipunwastani selo sisik lan nerasaken
lampah ngambah rawa, salajengipun liwat
Kaligung, lerem malih ing satunggaling selo
ingkang nama Sela Gombak.

Boten kesupen naga wau ngginakaken
klinthinganipun.Ingkang sami sumerep lan
mireng klinthinganipun naga ingkang ngangge
sumping menika lajeng marabi Baru Klinthingan
utawi Baru Klinthing.

Saking dinten, wulan lan taun sampun
dipunlangkungi, Baru Klinthing dereng saged
manggihaken panggenanipun Ki hajar
Salokantara. Malah samenika kendha boten
gadhah daya. Nanging saking katebihan mireng
kidung lamat-lamat kados kidungipun Ni
Endhang Ariwulan.

Saking ketebihan Ni Endhang ngetutaken Baru
Klinthing ingkang sampun manggihaken
papanipun Ki Hajar Salokantara, lajeng
manggen ing Sepakung. Ni Endhang mapan ing
celak sendhang. Sendhang menika lajeng
kasebat Sendhang Ari Wulana.

Ing pertapaan Telamaya, Ki hajar kaget mriksani
naga ingkang dumugi lajeng manthuk-manthuk
ngormati ing sangajengipun. Ki hajar pirsa
menawi naga kalawau sanes naga ingkang ala,
nanging naga ingkang gadhah manah becik.
Naga wau lajeng matur dhumateng Ki hajar
Salokantara. Saya kaget Ki Hajar, amargi boten
nginten menawi naga wau saged wicanten.

Naga lajeng nyuwun pirsa, menapa leres menika
dhusun Telamaya, pertapanipun Ki Hajar Salokantara.
Ki hajar ngleresaken. Baru Klinthing bingah, lajeng
matur menawi Ki hajar menika tiyang sepuhipun
ingkang sampun dangu dipunpadosi ing paran. Boten
kesupen Baru Klinthing lajeng sujud. Ki Hajar dereng
pitados saestu, mila lajeng maringi pitakenan
dhumateng Baru Klinthing sinten ibunipunlan saking
pundi papan dunungipun. Baru Klinthing caos
wangsulan menawi ibunipun asma Ni Endhang
Ariwulan saking Ngasem. Ugi boten kesupen Baru
Klinthing nedahaken klinthingan tilaranipun Ki hajar
Salokantara.

Ki Hajar ngendika menawi klinthingan menika dereng
cekap, amarga ing donya menika boten wonten ingkang
gampil, nanging kedah wonten lelabetan lan kedah
wonten panebusanipu. Supados saged dipunanggep
putranipun Ki hajar, Baru Klinthing kedah nglampahi
laku tarak brata. Laku tarak brata menika mlungkeri
Redi Kendhil ngantos tepung galang.Tanpa
dipunmangertosi Baru Klinthing, Ki hajar ngetutaken
saking wingking.Baru klinthing lajeng mlungkeri
Gunung Kendhil ingkang dipundhawuhaken Ki Hajar,
nanging sirah lan buntutipun boten tempuk, kirang
sakilan. Pungkasanipun Baru Klinthing nyambung
ngangge ilatipun. Ki Hajar lajeng medal mlumpat

Naga lajeng nyuwun pirsa, menapa leres menika
dhusun Telamaya, pertapanipun Ki Hajar Salokantara.
Ki hajar ngleresaken. Baru Klinthing bingah, lajeng
matur menawi Ki hajar menika tiyang sepuhipun
ingkang sampun dangu dipunpadosi ing paran. Boten
kesupen Baru Klinthing lajeng sujud. Ki Hajar dereng
pitados saestu, mila lajeng maringi pitakenan
dhumateng Baru Klinthing sinten ibunipunlan saking
pundi papan dunungipun. Baru Klinthing caos
wangsulan menawi ibunipun asma Ni Endhang
Ariwulan saking Ngasem. Ugi boten kesupen Baru
Klinthing nedahaken klinthingan tilaranipun Ki hajar
Salokantara.

Ki Hajar ngendika menawi klinthingan menika dereng
cekap, amarga ing donya menika boten wonten ingkang
gampil, nanging kedah wonten lelabetan lan kedah
wonten panebusanipu. Supados saged dipunanggep
putranipun Ki hajar, Baru Klinthing kedah nglampahi
laku tarak brata. Laku tarak brata menika mlungkeri
Redi Kendhil ngantos tepung galang.Tanpa
dipunmangertosi Baru Klinthing, Ki hajar ngetutaken
saking wingking.Baru klinthing lajeng mlungkeri
Gunung Kendhil ingkang dipundhawuhaken Ki Hajar,
nanging sirah lan buntutipun boten tempuk, kirang
sakilan. Pungkasanipun Baru Klinthing nyambung
ngangge ilatipun. Ki Hajar lajeng medal mlumpat

Baru Klinthing kelaran nanging lajeng lerem
manahipun. Ki Hajar maringi priksa menawi
kekiranganipun boten saged dipuntutupi ngangge ilat,
amargi ilat menika pusaka ingkang ampuh boten
wonten tandhingipun. Ilat, jembare mung sawelat,
nanging darbe khasiyat. Yen pinuju nuju prana, bisa
amemikat, yen tan pener, bisa gawe getering jagad,
“pratelane Ki hajar.

Baru Klinthing lajeng nerasaken tarak brata lan ilatipun
kedamel pusaka ingkang awujud tombak Kyai Baru
Klinthing

Dinten, wulan, lan taun sampun kawuri,
badanipun Baru Klinthing ingkang mlukeri redi
sampun boten ketingal. Ingkang ketingal
namung suket lan wit-witan ingkang ageng ing
wana. Ki Hajar lajeng manggihi Ni Endhang,
maringi priksa supados Ni Endhang mapakaken
putranipun Baru Klinthing ing Dhusun Pathok
menika kanthi laku ngrame.Pathok dhusun
ingkang gemah ripah loh jinawi, nanging
warganipun boten gadhah raos syukur.

Wekdal menika warga Pathok nembe
ngawontenaken pista panen raya. Salah
satunggalipun warga ingkang badhe mecah woh
pinang kangge campuran susur, anggenipun mecah
dipuntataki wit ingkang sepuh lan cemeng sanget.
Jebul kajeng wau badanipun naga ingkang nama
Baru Klinthing.

Naga lajeng dipunkethok-kethok kangge pista.
Boten kanyana-nyana sukma Baru Klinthing
ngetutaken warga ingkang mantuk sarana
njilma dados pemudha bagus, gagah nanging
reged. Namanipun Jaka bandung. Nalika pista
pemudha wau nyuwun pangan nanging
dipunsingkang-singkang. Pungkasanipun
pemudha wau malah dipunsukani piwulang
dening mbok randha ingkang asma Ni
Endhang Ariwulana. Sasampunipun nedha lan
criyos, jaka kalawau nilar pesen menawi
mangke wonten swanten gumuruh simbok
kedah mlebet lesung mbekta enthong lan
sangu saprelunipun

Jaka Bandung lajeng wangsul malih ing
salebeting pistanipun para warga lan nyobi
nyuwun tedhan malih.Nanging malah
dipuntampik lan dipunisin-isin. Mila jaka
nantang sinten ingkang saged njabut sada wau
badhe dipunsembah ping pitu. Nanging boten
wonten setunggal-setunggala ingkang saged.

Jaka bandung ingkang lajeng njabut sada wau.
Sakala toya nyembur saking siti sakathah-
kathahipun, njalari banjir bandhang
ngelebaken dhusun saisinipun.

Siti ingkang katut amargi sada dipunjabut
dipununcalaken mengaler lan malih rupi dados
redi alit ingkang aran Gunung Kendhalisada.
Semanten ugi dhusun ingkang keleb amargi
lumebering toya tilas sada, lajeng dados tlaga
ingkang bening toyanipun, ingkang katelah
Rawa bening ingkan samenika kasebat Rawa
Pening.

Gladhen
Saka teks carita asal-usul Rawa Pening ing
dhuwur, wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor
iki!
1. Sapa wae paraga-paraga kang ana ing crita
legenda “Rawa Pening”!
2. Jlentrehna watake para paraga ing crita
legenda “Rawa Pening”!
3. Andharna kanthi ringkes crita legenda
“Sankuriang”!
4. Pitutur apa kang bisa kapethik saka crita
legenda “Rawa Pening”!

Refleksi
Sabanjure maca materi ing dhuwur, apa kang
durung dimangerteni saka materi ing dhuwur?
Apa wae unsur intrinsik sajrone carita legenda
Rawa Pening?

Ringkesan
Legenda mujudake crita rakyat kang diprecaya
dening akeh wong, amarga legendha nduweni latar
crita kang kapethik saka crita kang bener, utawa crita
kang pancen kedadeyan ing jaman biyen.Kisah-kisah
legenda dianggep minangka sejarah kolektif.
Nanging suwe-suwe, legenda kasebut asring beda
karo crita asline, amarga critane ora ditulis.
Legendha yaiku crita tradhisional kang nyritakake
paraga sejarah, wong suci, makhluk gaib, unsur
mitologi utawa fenomena alam, sing biasane ana
gegayutane karo keajaiban, kesaktian utawa
keistimewaan para paraga ing legendha.

Daftar Pustaka
https://www.fimela.com/lifestyle/read/4450860/peng
erti an-ciri-ciri-dan-jenis-legenda-yang-harus-
dipelajari
https://id.wikipedia.org/wiki/Legenda
https://www.dosenpendidikan.co.id/legendaadalah/
#:~:text=Ciri%2DCiri%20Legenda-,Legenda
%20merupakan%20cerita%20rakyat%20yang%20me
miliki%20ciri%2Dciri%20yaitu%20sebagai,seperti%2
0yang%20kita%20kenal%20sekarang.