The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.

Guna pelian dikena manang ngeraika penyakit bansa Iban.

Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by inggitbarau, 2018-11-08 01:56:57

Pelian Manang Kena Ngeraika Penyakit

Guna pelian dikena manang ngeraika penyakit bansa Iban.

Pelian: Dikena Manang Ngeraika Penyakit Ba Bansa Iban

Inggit Anak Barau

(Institut Pendidikan Guru Kampus Rajang)

[email protected]

ABSTRAK
Pansik dalam keretas kereja tu kena nyidi pengawa belian ti dikereja manang lebuh iya
ngeraika penyakit bansa Iban. Pansik tu dipenyadi berindik ari pengirau ati ke pengawa belian
nyau majak lenyau enda dipraktikka agi ba bansa Iban ketegal biuh pemansang pengawa
berubat, nerima pengarap bukai enggau bala manang nyau majak mimit semimit. Beduduk
ari nya keretas kereja tu nguse pengawa manang ngeraika penyakit ari sukut ripih pengawa,
perengka ti diguna enggau bansa pelian ti dikereja. Pansik tu bepelasarka langkah rapat
kualitatif lalu data pansik diambi ari manang ba menua Pakan enggau ari kereban librari
enggau internet. Teori arketaipal, langkah rapat fungsyen litaricha enggau budaya nyadika
pelasar teori dikena nerangka bansa perengka enggau ritual ti dikereja manang. Pengulih ari
pansik tu nunjukka pengawa manang bisi tujuh belas iti. Perengka ke dikena manang bisi tiga
raban ke enda tau enda lalu perengka bukai dikena nitihka bansa pelian. Ari pansik nunjukka
bisi tujuh fungsyen pelian ti ngundan dua puluh satu iti bansa pelian dikena manang ngeraika
penyakit. Tu nunjukka pelian manang ulih ngeraika mayuh macham penyakit. Pansik tu
dikarapka ulih nyadika sanding sereta nyungkak bala anda akademik enggau nembiak rebak
baru nguseka pemanah budaya enggau litaricha tradisional Iban enggau lenak agi.

Batang Jaku: manang, belian,pelian, arketipal, ritual.

1. PANYUN JAKU

Lebuh jeman tradisional kelia bansa Iban enda begunaka lutur tauka derisa laban sepital
enggau klinik endang sigi nadai. Nya kebuah bansa Iban ngarapka perubat chara tradisional
kelebih agi pengawa bemanang dikena ngeraika penyakit ti bekupan sereta beserangan ba
tubuh. Pengarap sida tu kelia kedil agi ngagai manang ketegal pelian manang diasaika jauh
ngasi sereta sidi agi ba sida.

Ba jeman moden tu pengawa ngeraika penyakit ngena chara tradisional agi mega
meruan dikena mensia di dunya tu taja pan pemansang pengawa berubat ngena teknologi
udah jauh mansang. Kebuah pia laban enda semua penyakit ulih gerai lebuh ti berubat ba
sepital. Bisi sekeda penyakitnya enda ulih ubat taja pan lutur ngena perengka ti cukup
sofistikated ditambahka enggau ubat ti cukup manah. Berindik ari nya, bisi sekeda orang nguji
berubat ngena chara lama nyangkaum nguna beliau, dukun, tukang temegang, tukang tujum,
manang enggau mayuh macham chara bukai.

Sida ti nemu ngubat baka ke disebut nya tadi ukai semina nemu ngubat tang tau mega
nganu orang ngena penemu sida. Reti nya sida ulih ngemediska orang ngena chara ti enda
dipeda iya nya ngena penemu atas angin tauka penemu terebai. Tang ba raban manang, sida
nadai ngembuan penemu ngerusak tauka ngemedis orang bukai. Manang semina ngembuan
penau ba nyumanka penyakit aja. Tu mih pengelebih manang enti dibandingka enggau raban
bukai nya tadi

2. PENYUNGKAK JURAI

Pengawa nguna manang nyau majak lenyau lalu kurang amat dikereja bansa Iban. Pengawa
tu semina agi dikemeranka sida di menua pesisir ti agi ngemeratka pengarap lama.
Pengerembai mayuh macham pengarap kelebih agi pengarap Kristian udah ngubah metaliti
raban rebak baru. Nambahka nya pemansang penemu dalam pelajar sains enggau teknologi
udah nyungkak runding enggau pengarap ngagai perubat chara moden. Nya alai tu ngujungka
mayuh nembiak rebak baru diatu enda meretika pengawa belian ti dikereja manang. Kelimpah
ti masuk pengarap bukai, pengawa belian enda dikemeranka agi berindik ari bala manang
nyau majak mimit semimit lalu mansang nadai senadai. Raban rebak baru nadai pengerindu
nyadi manang. Tambah mega pengawa nyadi manang enda tak peneka ati tang mih neresa
mayuh amat pengiruh enggau pengeliat ati. Pengawa tu mega ukai profesion ti ulih nyungkak
penatai pemisi dalam pengidup jeman ke diatu ke balat begunaka duit ringgit. Taja pia raban
rebak diatu patut mengkang ngenang pemesai guna pengawa manang dalam pengidup
enggau pengarap lama bansa Iban dulu kelia.

Bepun ari pengirau ati ke pengawa belian tu tau lesi nengali hari, lesap nadai agi dipeda
nya alai jurai tu dipenyadi ngambika bisi nyimpan sekeda penemu senentang pengawa
manang bansa Iban. Pelian enggau penemu senentang pengawa belian ti dikembuan bala
manang patut bendar diibun sereta dikingatka nyadi pesaka bansa. Lalu penemu tu ila tau
disimpan ke keresa ti ulih dibacha sereta nyadika kereban sanding ngagai sida ti ngembuan
pengeransing ati mansik adat enggau budaya bansa Iban.

3. TUJU JURAI

Keretas kereja tu deka nyidi pengawa belian ti dikereja manang lebuh iya ngeraika penyakit
bansa Iban. Nya alai jurai dalam keretas kereja tu deka nguse bejalai pengawa nyadi manang
ti ngeraika penyakit. Beduduk ari nya ba keretas kereja tu bisi beberapa pekara ti nyadika tuju
jurai baka ke dirintaika di baruh tu:-

a. nerangka ripih pengawa manang lebuh belian ngeraika penyakit
b. ngerintaika perengka ti dikena manang lebuh belian ngeraika penyakit
c. ngeanalisis bansa pelian ti dikena manang ngeraika penyakit.

4. PELIAN ENGGAU BELIAN

Bisi sekeda nya saru senentang reti leka jaku pelian enggau belian. Pelian nya ritual ungkup
orang ti sakit (rites for the sick) (Richards, 1981:262). Pelian mega leka main ti dikesuhka
lebuh manang belian (Chemaline, 2011:91). Nampung nya tadi pelian tu leka main ti
dikangauka enggau nyawa dikena manang belian. Leka pelian ditusun ngena jaku bekarung
lalu ngembuan reti ke dalam ti nunjukka penalam penemu manang ti nyadaka iya (Robert
Menua et al, 2015:2). Dalam pelian bisi genteran ti disebut entelian. Dalam siti entelian
ngundan beberapa rentayan. Leka jaku dalam siti-siti entelian besenimbal munyi.

Belian nya pengawa dikena manang bansa Iban ngubat penyakit (Sutlive & Sutlive,
2001: 186, DBP, 2015:74). Disimpulka enggau jaku pandak, belian tu pengawa dikereja
manang ngeraika orang ti sakit ngena leka enggau ritual pelian.

5. KOSMOLOGI ENGGAU PENGARAP LAMA IBAN

Nitihka pengarap bansa Iban, sida sigi perchayaka dunya tu endang bisi petara ti ngaga iya.
Ba pengarap lama penyadi dunya tu bisi tiga leman ti enda sebaka. Leman ke terubah
madahka dunya tu digaga Bunsu Petara tauka Raja Entala seduai bini iya. Leman kedua
madahka dunya digaga bunsu burung ke benama Ara enggau Irik. Lalu leman ti ketiga nyebut
dunya digaga Semerugah, Seregendi enggau Seregindit

Nitihka kosmologi Iban ti ditemu ari cherita ba leka main invokasyen, dunya tau dibagi
ngagai tiga bagi iya dunya segenda tu ti endur mensia diau, dunya langit enggau dunya
sebayan. Dunya nyengenda tu diwan mensia begulai enggau jelu sereta mayuh bansa utai
tumbuh ti ulih dipeda mata. Kelimpah ari nya ba dunya tu bisi mega bansa utai ti enda ulih
peda mata kasar iya nya antu. Antu semina ulih ayan lebuh iya mali diri nyadi jelu tauka datai
dalam mimpi mensia.

Antu tu bisi nya manah lalu bisi megai jai. Antu ti manah dikumbai bunsu antu. Nitihka
cherita tuai, mensia ti ngasu beburu sebelah tanah kadang-kadang tau rembus di menua
bunsu antu lalu antu nya meri pengaruh tauka nyumpah mensia ngasuh kaya ngasuh raja
ngasuh gayu ngasuh guru. Nangkanka nya bisi mega antu sengapa ti jai ka ngachau tauka
nganu mensia. Antu tu tadi suah nani enggau beduan mensia baka antu kamba, antu koklir
enggau antu sebayan ti ngujungka mensia bulih penusah tauka sakit. Nitihka jerita tuai, dulu
kelia antu enggau mensia sigi segulai. Tang ketegal ke bisi penyarut dia kitai beserara rambau
dipegai dua iku diri menyadi, Telichu enggau Telichai. Telichu tu mih mai peturun antu lalu
Telichai tu mai peturun mensia.

Bunsu jelu mega tau nulung mensia. Ba jerita tuai, anak mensia suah ditulung bunsu
jelu lebuh bejalai neresa kampung. Bisi sekeda nya diberi bunsu jelu ubat pengaruh. Nya alai
mayuh kitai Iban enda tau makai sekeda bansa jelu laban udah ditulung jelu nya. Ba pengidup
manang, yang manang mayuh nya datai ari bunsu jelu baka kesindap, tekura, lelabi, menaul
enggau sekeda jelu bukai.

Antu enggau bunsu jelu sida besemak amat enggau mensia. Nya kebuah orang Iban
balat amat nyaga mulut lebuh ngerara tauka nyebut siti-siti pekara kelebih agi enti benung ba
kampung. Kebuah pia laban takut salah sebut tau ngasuh puni ngasuh menawa. Ngambika
chunto enti kitai benung berapi lalu berandauka pemansau asi, dia asi tau mega enda nemu
mansau. Nya mih kebuah laban antu endang diau di baruh dagu. Nya alai sebedau nyebut
utai ti dikira taboo orang Iban suah nyebut ‘tampal pending antu pending jelu ngambi enda
ninga’ dikena besabar ke jaku diri ngambi enda ngenataika penusah.

Dunya ti kedua nya dunya langit. Dunya langit ngembuan mayuh serak enggau bagi iya.
Langit enggau dunya segenda tu berentaraka dinding hari. Nyadi Raja Menjaya ke digelar
Manang Menjaya Bisi Telaga Baruh Rekung, Manang Bali Menyadi Aki Sengalang Burung
mega diau di langit ba menua ti dikumbai Punggang Pintu Nyang Baka Redai Punggai Baju
Kemija, Pun Buluh Ayu, Pati Siti Pampang Seribu, Dan Satu Numpu ke Ulu Jelemba Jawa.
Manang Menjaya tu tuai pengabang maya Iban ngintu Gawai Sakit dikena ngambuh tubuh
orang ke agi biak umur. Tukang kambuh Manang Menjaya iya nya madi iya empu Raja
Sempetuh Ngambuh Tubuh Mula Ada, Raja Sempeta Tau Nempa Teruba Iya, Raja
Sempandai Tau Begulaika Tanah Perai Nyadi Keregai Anak Mensia mega diau di langit. Lalu
tukang puput Manang Menjaya iya nya Sepit Api.

Siku agi petara ke bekaul enggau pengawa manang ti diau di langit din nya Ini Inda
Rabung Menua, Ini Inee Rabung Hari tauka Ini Andan Pala Buban Bunga Jirak, Kulit Rapit
Betubuh Biak, Baka Indu Dara Diguang Bujang. Ini Inda tu nyadi tuai pengabang ti dikangau

ke mensia lebuh bisi ngintu Gawai Sakit ke orang ti besai tuai. Nama iya ukai disebut nya agi
tang dikumbai Manang Semparang. Tukang kambuh iya Tuk Tuwi, Seiping Iping Antu Gerasi
lalu tukang puput iya nya Seminggan tauka Seminggat.

Bala petara manang bukai pan diau bisi di langit din. Petara manang ke bukai ti suah
disebut dalam leka pelian iya nya baka Manang Chundan, Manang Empali, Manang Gendai,
Manang Guyang, Manang Jaban, Manang Japuk, Manang Jelapi, Manang Rechap enggau
mayuh manang bukai. Siku agi petara manang iya nya Ini Manang Chelung ke ngembuan
lupung kulit enteli buban diau di tisi langit gadung.

Dunya ti ketiga ba pengarap Iban ke bisi mega bekaul enggau pengawa manang iya
nya dunya baruh tanah ti nyangkaum menua bunsu belut enggau menua sebayan. Dunya
sebayan diwan semengat orang ti udah parai. Ketuai menua sebayan nya Raja Niram ti
bebinika Ini Inan. Ini Inan ti anak Indai Bilai Tusu Besai Lanjut Kekitang. Taja mensia udah
parai tang semengat sida agi idup lalu ulih nulung mandung, meda nela sereta nyaga
ngemataka bala sida sebilik ti agi idup di dunya tu. Taja pia bisi ga antu sebayan ke ngachau
mensia ke agi idup. Nya mih kebuah pengawa beserara bungai mesti dikereja ngambika
semengat orang ke udah parai enda segau-segau ngeregau mensia idup.

Sebedau datai di sebayan, semengat orang ke udah parai deka nengah mayuh menua
bunsu antu bunsu jelu tang sebedau nya iya deka nengah pintu tanah ti dijaga Bunsu Belut.
Pejalai semengat mensia ke parai ngagai sebayan dikeluluka enggau pengabis penyinu
ngena leka sabak bebuah Tukang Sabak tauka Lemambang Sabak.

6. PUN PENYAKIT

Dalam pengidup siku mensia, iya ngembuan tiga pekara ti ngasuh iya idup meruan. Tiga
bengkah pekara nya tubuh, semengat enggau ayu. Tubuh nya endang gamal mensia ti
nyengenda dipeda mata kasar. Taja pia semengat enggau ayu enda ulih dipeda kitai mensia
sengapa. Tubuh ngundan pala, ati, untak, darah, isi enggau tulang lalu dikarung ulih kulit.

Lebuh betegu, kulit tu mih ti berasai laban iya ngembuan rawang pengasai. Ari kulit
mih utai ke enda dipeda baka penyakit masuk ngagai tubuh. Ba punjung pala bisi pulas
uchung lalu ba mua nya mih alai bubun aji. Enti mensia agi mit, bubun aji berupai lengkap ba
punjung pala. Ari bubun aji mih jalai semengat ulih masuk. Nitihka pengarap Iban, semengat
ulih pansut ari lubang idung enggau pusat. Nambahka nya dalam tubuh ngundan urat ti alai
darah bejalai. Urat tu mih alai seput diau ke nyadi pun pengidup mensia.

Nitihka cherita tuai, mensia digaga Bunsu Petara, iya nya Raja Entala ari batang
pisang. Iya ngukir dua iti batang pisang nyadi engkeramba ti ngembuan gamal lalu dipudu
enggau getah kayu pala ti bechurah mansau. Engkeramba tu dibungkur ngena pua kumbu
lalu ditegah iya tiga kali. Engkeramba tu tadi lalu engkebut sereta bisi seput lalu angkat nyadi
mensia. Iya ke lelaki dikangauka iya Raup Rama lalu ke indu diberi iya nama Bintang Muga.
Ari nya mih kebuah orang Iban lebuh ngepunka biau deka nyapa tiga kali leka jaku ‘Oh ha’.
Takang pisang mega nyadika pagar api lebuh belian. Nambahka nya lebuh mensia belaki
bebini, sida ke indu disampika beranak betelesak mayuh baka pun pisang.

Ngambika mensia meruan idup iya mesti ngembuan semengat ke seruran berimbai
enggau tubuh taja pan semengat enda ulih diasaika. Lebuh manang luput, dia iya meda
semengat tu besai baka kelemayang tang sepengudahka ditangkap iya bebali mit mesai leka
ensabi. Nitihka pengarap manang, semengat mensia diau ba baruh dagu. Nya alai antu pan
berumah ba baruh dagu laban iya seruran deka makai semengat mensia. Ari tu, Iban selalu

ngelalau pangan diri enda ngasuh nyebut pekara ti changka ketegal antu berumah ba baruh
dagu.

Iya ke bendar, semengat enda tau ninggalka tubuh. Nitihka penemu manang mensia
sakit laban semengat enda begulai enggau tubuh. Semengat udah tepejuh ngejang ari tubuh
mensia. Semengat nyadi liar, lalu mindah sereta misah jauh ninggalka tubuh. Semengat tau
ngejang ari tubuh ketegal dianu, dikachau lalu ditabanka antu. Nya alai seagi-agi semengat
enda pulai ngagai tubuh, ngelama nya mih mensia nya sakit. Nyema enti semengat nya lalu
enda pulai agi, nya mih ngujungka mensia tau mati.

Lebuh mensia mati semengat iya meruan idup. Semengat deka pulai ngagai menua
sebayan tauka Batang Mandai Mati nitihka kelulu tukang sabak. Laban semengat meruan
idup nya kebuah kadang-kadang kitai bisi tepedaka genera orang ke udah mati tauka ngambi
sida mimpi. Ku penemu manang semengat dulu ngejang ke dunya tu nuju dunya sebayan ari
seput mensia ke deka apus. Ba orang ke sakit raya ke nganti seput abis, dalam kandang tiga
hari semina karung iya aja ke bedau di rumah. Seput semina ba tubuh ukai agi ba atau.
Semengat mega udah ba entara menua di Tinting Lanjan. Nya alai, orang ke sakit tu suah
didinga bejaku kediri ngerara orang ke udah parai laban semengat udah begulai enggau
sebayan.

Nyadi ayu tu nyerupa buluh tauka pun pisang ti tumbuh di Bukit Rabung berebak
enggau pengada siku-siku kitai mensia ke dunya. Siku mensia ngembuan siti pun ayu. Pun
ayu tu dijaga petara ti nyadi tuai manang ke dikumbai Matai Tuai Raja Menjaya, Manang
Langgung Ngembuan Puchung Penyangga Nyawa. Ba tubuh mensia ayu tu nyadika rumah
semengat. Reti nya semengat diau ba pun ayu. Mensia tau sakit tabin birin enti ayu iya layu.
Ngelama nya ayu tu enda pulai manah, ngelama nya mih mensia ke ngempu ayu nya sakit
meayu-ayu. Semina manang aja ti bisi kuasa ngatur ayu ngambika gerai. Nya kebuah orang
ke sakit alah ayu ketegal nama iya enda engkeman enggau pendiau tubuh, deka dipindahka
nama tauka ditukar ngena nama baru. Lebuh pengawa tu dikereja manang, ayu iya deka
dipindahka tauka ditambakka baru ngambi tubuh mensia pulai gerai nyamai baka selama.

Mensia nemu diri sakit lebuh ngasaika tubuh enda nyamai lalu lain ari selama. Tubuh
berasai enda nyamai lebuh berimbas enggau babas tauka dibai gawa ke tanah. Pengering
berasai nginsur lalu isi berasai nyilu lalu mayuh mega tanda bukai. Ke bendar nitihka pengarap
Iban, semengat kitai tau liar ketegal ari kitai jai mimpi, jai burung tauka puni.

7. ASAL IBAN NEMU BELIAN

Penemu belian tu dulu dikereja Matai Tuai Raja Menjaya sepengudah iya dibangun menyadi
iya empu, Ini Inda Rabung Menua Ini Inee Rabung Hari tauka Ini Andan Pala Buban Bunga
Jirak, Kulit Rapit Betubuh Biak, Baka indu Dara Diguang Bujang (Robert Menua, Jantan
Umbat, Janang Ensiring & Sather, 2015:5, Chemaline, 2011:111). Ini Andan tu ngembuan
lupung lalu bisi kuasa ulih mangun orang nyadi manang. Raja Menjaya tu tadi digela enggau
nama Manang Langgung Ngembuan Puchung Penyangga Nyawa lalu iya ngembuan
pengaruh ubat penyangga nyawa ti ulih nyumanka mayuh macham penyakit.

Iya ke bendar Raja Menjaya tu dipejal nyadi manang ngambika iya ulih ngubat ipar iya,
bini Aki Lang Sengalang Burung Aki Jugu Menaul Tuntung (Raja Sengalang Burung) ti
benama Indai Kechendai Bepantak Jerak, Dara Senteba Balun Kupak. Dara Senteba tu sakit
alah ayu laban nama iya nya kelalu tinggi lalu enda ngipakka gamal tubuh iya empu. Kena
ngalihka nama mesti ka ngena pengawa Betawai Bekalih Nama ti semina ulih dikereja

manang. Udah bekau ke bebangun Raja Menjaya mali diri ari lelaki nyadi indu lalu dikumbai
manang bali ke terubah ari peturun petara lalu diberi nama Menjaya Manang Raja Betelaga
Baruh Rekung, Manang Bali Menyadi Aki Sengalang Burung (Nalong & Johnny, 2007:36,
Chemaline, 2011:112, Michael Buma, 1987:77).

Orang Iban ti ke terubah nyadi manang iya nya Jarai. Jarai tu anak Ragam, madi indu
Telichu enggau Telichai. Nitihka jerita tuai, bisi sekali Jarai enggau anak iya dibai orang rumah
bukai ngasu ke kampung. Lebuh datai di kampung sida lalu ngaga langkau enggau para kena
nyalai jelu. Lebuh bala bukai benung begaga ke para, Jarai seduai anak iya mupuk ngasu.
Seduai iya bulih nyumbuh siku naka pemesai lalu dibai pulai. Datai di langkau, enda mukai-
mukai siku ari anak orang ke enggau ngasu madahka nyumbuhnya tak aki iya.

Tumu pagi siti sida pan mupuk ngasu tang Jarai enggau anak iya tinggal nyaga langkau.
Nyau kelama sida ke ngasu nya pulai mai mayas siku. Pekara ke nyelai amat nyadi nya jelu
ti dikumbai mayas tak bini Jarai empu. Meda utai baka nya Jarai seduai anak iya endang
belaba ke diri begulai enggau antu. Jarai pan deka nguji bala sida nya lalu iya nunu lukai.
Peda iya sida nya tadi nyau telengkui lemi tulang. Meda baka nya seduai berumban-rumban
lari ke rumah lalu nabanka bangkai bini iya. Lebuh ke rari nya tadi, bangkai bini Jarai bebali
mansang mit semit nyau mesai dekuan.

Lebuh seduai niki ke rumah, bangkai nya nyau nyadi mesai buah pinang. Seduai ninga
nyawa orang beterauh nyabak. Datai ba ruai sida, Jarai pan ngagai bangkai bini iya ti udah
ba sapat. Bangkai ke ba jari iya nyau nyadi mit agi semina mesai leka ensabi. Jarai pan
ngengkahka utai nya tadi ba bubun aji bini iya. Peda bini Jarai engkebut nyau bisi seput lalu
angkat idup baru. Ari nya tadi Iban pechaya ke semengat enda tau ninggalkan tubuh lalu
ngasuh mensia sakit. Pekara ke nyadi tu pan nyadika teladan pengawa manang ke belian
begigaka semengat lalu pagar api tu nyadika palan manang enggau antu betemu berebutka
semengat. Bepun ari tu Jarai lalu minta Ini Inee Rabung Hari datai ari langit mangun iya nyadi
manang. Ari tu mih Manang Jarai nyadi manang ke terubah ari peturun mensia.

8. SAPA MANANG

Manang nya lutur bansa Iban. Bala manang ulih ngubat penyakit enggau ngaduka pengawa
beserara bungai. Pengawa nyadi manang ukai kereja ke muntang tang mesti nengah proses
ke mayuh renggat. Nambahka nya, nyadi manang mega enda nitihka peneka diri tang suah
agi ari kenyap tauka asuh antu. Dalam kenyap nya bisi sekeda diasuh antu nyadi manang
tang enti sida enggai sida nyangka deka gila tauka parai. Taja pia bisi mega orang nyadi
manang ketegal ngangkatka lupung diri sebilik enggaika punas tang udah nya sida mega bisi
mimpi diiring diimbing antu gereja pengawa nya.

Sebedau nyadi manang pengawa keterubah dikereja iya nya belajarka jalai pelian
enggau leka pelian, bakani nyeringutka leka pelian, jalai ngena ubat, chara berubat enggau
chara ngabas penyakit ari manang ke bukai ti udah lama. Orang ti deka nyadi manang mega
belajar ke chara baka ni deka ngeleda ari luput. Sida ngingatka jalai pelian ngena papan turai
laban nadai sistem tulis ke meruan maya agi kelia. Nya alai manang mesti ngembuan
pengingat ti tinggi kena mantu iya ngingatka leka pelian.

8.1. Bebangun

Bebangun nya gawai dikena nyirika mensia sengapa nyadi manang lalu mega dikena
nambahka pengering tauka status orang ke udah nyadi manang ari renggat manang mata
nyadi manang mansau tauka manang tuai lalu ari manang mansau nyadi mamang bali. Ba
orang ke baru bebangun dia manang deka bulih yang ti ngasuh iya bisi baju dikena ngenuaika
bulu awakka tan belaban enggau antu tauka sebayan lebuh belian (Robert Menua et al.,
2015:6).

Sebedau ngereja pengawa bebangun nitihka timpuh ti udah diletak dia perengka ti
diguna mesti disediaka. Beras deka dipupu ngagai tiap-tiap rumah panjai ke dikira deka endur
manang nya belian jemah ila. Pengawa tu ke bendar kena madahka pengawa diri ti deka
bebangun. Lebuh timpuh udah datai ba hari ti bebangun, dia orang ke empu pengawa deka
mansutka kereban dekuh enggau piring. Udah miring, pagar api pan digaga ba tengah ruai
lalu bala manang ke deka mangun lalu belabuh nabung mayang. Reti nya sida deka ngukir
tisi upih mayang lalu dibedung sereta ditanchang ngena ubung mansau. Mayang nya tadi
digitang ba pagar api lalu diuyutka ba tajung. Nangkanka nya bala manang lalu nyediaka
beras dikena meda yang. Beras nya diengkah ba tabak lalu dibungkur manah-manah ngena
pua kumbu lalu diengkah ba pugu tanju.

Penembu nya manang lalu belabuh belian ngena leka pelian bebangun. Manang ti
dipaduka mangun enda kurang ari tiga iku (Sather, 2001:30). Pengawa belian tu semalam-
malam nyentukka datai ba genteran Manang Bukit enggau Selempandai datai nguang. Orang
ke dibangun lalu ngerebahka diri sereta ditabur enggau beras. Kaki orang nya tadi betumbu
ba sigi tajau lalu belakang nyandih ba sigi irun. Kebuk diengkah ba kedua piak jari nyadika
pencherung. Tiga bujur besi bari dipanggaika ba dada nyadika sangkar. Nyadi tuju tu tadi ke
pengering semengat manang lebuh bejalai neresa menua begigaka semengat. Kain belachu
diengkah ba sepiak-sepiak tubuh lalu rangki ditanchang ba kedua-dua kaki. Kain nya ke sayap
manang kena semengat iya terebai. Sigi pelaga diengkah ba dada lalu benang emas
diengkah ba mata. Kelimpah ari nya, mata ginti dilekatka ba tiap iti tunjuk jari enggau kaki,
mata, bau enggau siku. Tuju iya ngambika mata manang terang enda rabun lebuh ngiga
semengat lalu ngeringka kaki enggau jari lebuh belaban enggau antu jai. Tu mega ngambika
jari manang ulih begama. Selaput mata manang mega deka dikelitika ngambika ulih meda
tunga semengat ba menua antu lebuh nenggau ngena batu ilau.

Penembu belian manang lalu ngereja pengawa beira-ira, iya nya ngeluluka diri nyadi
nyumbuh lalu bepaluka pangan diri ngena mayang pinang. Lebuh ke bebintis nya tadi, sekeda
manang lalu luput. Iya ke luput dibungkur enggau pua kumbu. Lebuh ke ngeleda iya ke bidik
lansik bisi ngenggam ubat pengaruh kena berubat. Ke penudi iya dia beras meda yang ke
dibungkur enggau pua kumbu dulu tadi deka dibuka kena nentuka bansa yang ke dikembuan
manang ke baru nya. Yang manang ditemu bepelasarka bekau abi kaki ba beras. Udah ditemu
bansa yang nya baru Iban sengapa tau dikumbai manang. Sekeda ari bansa yang iya nya
baka ti dibaruh tu:-

Yang Bejuluk
Tekura Beguru
Lelabi Jelapi
Ridun Bekuk
Ringin Menjayan
Landak Guyak
Menaul Sada
antu gerasi Jegung

8.2. Kuasa Manang

Kuasa manang ke pengabis besai iya nya ulih ngeraika mensia ari mayuh macham penyakit
kelebih agi ke bekaul enggau antu, semengat enggau ayu. Kebuah pia laban semina manang
aja ulih ngintu ayu awakka tubuh mensia meruan gerai nyamai. Manang mega ulih ninjau
penunga semengat lalu ngambi semengat pulai ngagai tubuh orang ti sakit ngambika pulai
gerai baka selama.

Ba pengawa ngambi semengat pulai manang deka luput nitihka pengelesap semengat
ti ditabanka antu. Maya ke luput semengat manang beseruanka yang iya terebai ke langit
tauka tama ke dalam tanah datai di menua sebayan. Yang manang ngembuan kuasa ngasuh
antu lemi sereta lina ngambika manang bepeluang ngerampas sereta nebanka semengat
orang ti sakit ti dikerengkunka antu nya. Antu enda tepedaka semengat manang enggau yang
manang laban ke dilindung engkerabun.

Nambahka tu manang ngereja bemacham-macham pengawa ke nyelai sereta pedis
nitihka bansa pelian. Manang bejalai ba madang duri tauka kerimpak utai tang enda telih.
Manang ngindik bara api tang enda betu. Lebuh berayah tunsang tauka belanchar ba tangga
manang nadai terusu. Manang ulih enselit nengah lubang mit, merejuk ngelangkah sungai
ngelangkah pagar. Lebuh bamuk enggau antu manang enda telih laban ngembuan kebal.
Manang bisi penemu ngiga pemedis lebuh begama enggau betubar. Iya nyeput utai ti
mengkang ba tubuh lalu nampal abi telih ti kena senyata antu.

Enda abis dia, utai ti balat ngalitka ati, manang ulih ngingatka leka pelian ti mayuh
macham. Jalai pelian manang enda sebaka tang nitihka bansa penyakit. Enda kurang ari tujuh
puluh iti bansa pelian manang. Leka pelian ditusun enggau manah sereta diseringutka enggau
cukup rurun. Tu ti ngasuh orang ke mendingka manang belian berasai lantang lalu bisi
pengandal enggau pengarap ke manang ulih ngeraika orang ti dipelianka.

Nambahka nya mega, bisi sekeda manang ngembuan lelemu bukai dikena ngubat
penyakit baka puchau kena pansa utai, puchau kena muru antu enggau puchau bukai ke bisi
kaul enggau pengawa manang. Kuasa tu amat beguna bendar ba manang ngambika pelian
iya sidi lalu orang ke sakit ulih gerai nyamai nadai apa nadai nama.

8.3. Nambahka Kuasa Enggau Pengerai Manang

Manang ke baru udah bebangun dikumbai manang mata. Enti manang deka nikika tikas
pengering enggau kuasa iya dia manang mesti suah agi bebangun nyentukka ngagai tikas
manang mansau. Tang nadai ga kala disebut ni penyuah bebangun ngambika bulih tikas tu.
Makin suah manang bebangun makin kering mih kuasa iya ngelaban antu berebut ke
semengat orang ti sakit. Tu mega ngujungka manang nya tadi tau sidi agi ga belian. Enti
manang baru dichirika dia pengawa bebangun digaga di tengah ruai. Enti manang udah kala
bebangun lalu ka nyadi manang mansau dia pengawa nya dikereja ba tanju. Lalu pemayuh
manang ti dikanyauka bisi lima ngagai tujuh iku. Enti manang deka ngemujurka agi pengawa
iya, dia iya tau munuh babi tujuh iku lalu babi nya disayat ari atas iya. Darah babi ke nerusur
nengah tubuh manang nyadika simbolik baju darah. Baju darah tu deka ngasuh manang kebal
laban iya ngelindung manang ari kena senjata antu.

Tikas ti pengabis tinggi ba raban manang nya dikumbai manang bali. Manang bali nya
pengawa manang ti bebangun lalu nukar diri ari lelaki nyadi indu tauka ari indu nyadi lelaki.
Pendiau pengidup iya mega deka berubah sekali ke baka pendiau lelaki tauka indu. Nya alai
jarang amat manang berani datai ba tikas nyadi manang bali kelebih agi ngagai sida ti

ngembuan bini tauka laki. Pengawa bebangun nyadi manang bali bisi nyelai agi ari bebangun
bukai. Manang lelaki deka ngena gari indu lalu indu deka ngena gari lelaki. Udahnya tadi enti
manang nya nyadi lelaki iya deka diiring niti ruai ulih tuai rumah lelaki tang enti iya nyadi indu
iya deka diiring bini tuai rumah.

Ba pengidup besehari sehari manang mega baka mensia sengapa, sigi nemu sakit. Siti
ari penyakit manang nya alah ayu ketegal ti kelalu pisit belian. Pengawa tu nyadi nyangka
laban manang suah belian bebunuh lalu tu disemaka ngagai perau ti sarat. Nya alai manang
tu dikumbai sarat menawa. Kena ngeraika manang ngambi pulai nyamai ulih belian baru iya
mesti dipelianka. Pelian tu disebut pelian betimba, nyerumba perau ke penuh ai patut iya mih
ditimba. Udah betimba manang deka gerai lalu ngereja pengawa baka selama.

8.4. Penti Pemali

Kelimpah ari penti pemali ti bekaul enggau adat beburung, bisi mega penti pemali bukai ti
mina enda tau dikereja lebuh manang ngereja pengawa belian. Lebuh manang luput, orang
ke di bilik enda tau pansut ke ruai lalu orang ke di ruai enda tau tama ke bilik. Reti nya maya
tu orang enda tau meraka empetung pintu penama bilik. Enti pengawa tu dikereja manang
dipelabaka meda ‘reta pesaka ke dilalaika kita mensia’ ti ngujungka manang enda mujur
begigaka semengat. Disimpulka enggau jaku pandak manang nyau lungau ketegalka meda
utai nya. Manang mega tau enda luput enggau meruan enti orang bisi nanjah empara di dapur
enggau ai lebuh iya benung luput. Kebuah pia laban ku cherita manang menua alai iya
begigaka semengat bisi ujan ketegal orang ke nanjah empara nya tadi. Orang manchal
kadang-kadang bisi nguji beduan manang kena nentuka pengamat iya.

Enti maya ke deka belabuh makai salau manang mesti orang ke terubah nyepi
pemakai ti dibantaika ke ruai. Entu kitai mensia sengapa ngelanggar pemali tu, orang nya
deka bulih penusah baka sakit. Nambahka nya enti orang bisi belian malam nya, hari siti
sekayu rumah nya patut diau anang gawa baka kumai tauka ke kebun. Sapa ke gawa dalam
timpuh nya nyangka deka bulih pemedis tauka puni. Ba orang ke empu bilik sida sigi enda
tau mantap babas nitihka berapa lama penti ditimpuh manang. Bala ari bilik bukai tau mindah
ngiga lauk baka ngasu beburu tauka nginti enggau mansai. Nampung nya tadi, sekayu rumah
panjai ditagang mantap babas baka betebangka kayu semak rumah panjai enggau
sepemanjai jalai pendai laban tu tau ngeruga peleba ti udah diaduka manang kena ngeraga
semengat orang ti sakit.

Kelimpah ari nya, temuai enda disagi niki ke rumah nitihka timpuh disebut manang enti
pelian malam tadi nya pelian ke besai baka pelian bebunuh. Enti pelian nya mina pelian ke
mit aja baka pelian ngempuru ke semengat dia semina bilik orang ke belian aja enda tau endur
tama. Pemali pengawa tu dilanggar dikumbai ngererak pelepa. Reti iya pelepa di dikena
ngeraga bilik orang ke belian nyau enda bisa agi. Antu ulih masuk ngambi baru semengat
orang ti dipelianka. Nyema enti bisi sapa-sapa ti ngelanggar penti pemali ti yau ngeruga orang
ke sakit, sida tu tau kena tunggu ntihka pemesai adat ba menua nya.

8.5. Ngintu Pemarai Manang

Pemati manang diintu nyelai agi ari mensia bukai laban pemulai semengat iya enda baka
pemulai semengat mensia sengapa. Tembu manang ngapuska seput dia gendang ketebung
deka ditebah ba pugu tanju lalu ditunga ke ulu. Ba pengarap manang tanju nya nyadika pendai
sida alai perau sangkai mai semengat sida ngagai dunya manang. Nyawa ketebung nya mih

ngiring semengat manang mudik kulu ngagai dunya pemati manang iya nya nuju Bukit
Rabung. Ba kitai ke bukai lebuh mati semengat kitai mudik kili nuju Batang Mandai Mati.

Beserimbai enggau tu mega tawak mega dipalu ba atas perabung kena nutung ngagai
yang ngambika enda agi datai ngagai rumah panjai nyenguk manang. Penyuah genteran
tawak nitihka penyuah manang nirika gawai bebangun. Udah bangkai manang ditanggung ke
ruai siti batang sumpit ditanchang nunga ke atas ba atas pala iya ngambika semengat iya ulih
nerusur nuju tuchung Bukit Rabung. Batang sumpit tu tadi nyadi ke jematan endur semengat
ngelayang ari dunya tu nuju Bukit Rabung. Penurun bangkai manang mega nengah tanju sida
empu ukai nengah pala tangga ujung ramu nitihka adat Iban. Lebuh tu mega gendang pampat
deka ditebah tujuh renggat. Lebuh bangkai manang disan ke pendam dia tunga ke kaki deka
dulu. Nampung nya mega lebuh ditumbakka di tanah, pala manang deka nunga kulu sungai.

9. RIPIH PENGAWA BELIAN

Pengawa belian ukai utai dipenyadi sengapa tang enggau runding sereta randau diri sebilik
enggau orang ti beserimbai pendiau. Sepengudahka berandau diri sebilik sereta ngiga
runding orang bukai ti besemak pendiau enggau sida, dia orang ke deka belian lalu berunding
ngambi manang. Manang ti deka diambi endang udah ditentuka dulu. Ngambi manang tu bisi
atur enggau penti pemali iya. Baka penurun orang ke bisi pengawa bukai, ngambi manang
pan beguna ke pengelantang enggau pengelurus. Reti nya orang ke ngambi manang mesti
nadai mimpi jai mimpi rawan. Sepemanjai pejalai pulai enggau mansang endang ngarapka
diri manah burung. Enti bisi salah burung pengawa belian tau enda nyadi sehari nya tang tau
ditimpuh baru dua tiga hari udahnya.

Enti pengawa mujur dia manang lalu nitih sereta enggau orang ke ngambi iya. Manang
ulih nulak peminta enti ngasaika diri enda lantang belian. Taja pia, nitihka adat manang sida
mesti nurun belian enti orang ke ngambi nya indu. Lebuh mansang belian lupung manang lalu
dibai orang ke ngambi iya. Penti lupung manang tu enda tau ditilik, enda tau basah tauka tama
ai. Nitihka cherita, orang ke nilik lupung manang deka sial enggai bulih utai.

Udah makai lemai orang ke empu bilik pan betesau sekayu rumah panjai ngena manuk
ngasuh orang bukai sampal datai ngesah pengawa belian. Udah orang bela sampal datai, dia
manang enggau lupung lalu dibiau. Orang lelaki pan belabuh miring. Udah miring manang lalu
besampu. Dalam pengawa besampu manang deka nyadaka leka pelian timang lupung tauka
timang pengaruh awakka pelian sidi lalu ubat mega bisa sereta ngasi enda kabau enda
rumbau. Nya baru manang nyengkau pengaruh ari lupung lalu ngirah ubat ba ai ti udah
disediaka dalam pinggai.

Udahnya pengawa manang lalu ngama pemedis orang ti sakit. Lebuh begama, manang
deka ngasaika endur ti pedis ngena ujung jari iya. Udah tetemuka abi tauka endur pun
pemedis, manang lalu beburah. Iya ngulum perengka beburah lalu nyembur endur abi nya.
Enti manang enda tetemuka abi dia iya semina betubar. Iya murus endur pedis sereta nyepu-
nyepu urung nya aja.

Ngelebus pengawa tu, manang mantai ke batu ilau dikena bepandang. Api bukai ba bilik
nya deka dipadamka semina iya nguna siti api kelita aja. Batu ilau nya tadi ditungaka ngagai
api kelita. Lebuh tu manang deka ninjau gaya semengat dikena iya nentuka bansa pelian.
Manang lalu ngunsut orang ke sakit ngena ubat pengaruh ti udah dikirah tadi. Mensia bukai
pan ulih berunsut ubat manang nangkanka nya.

Udah temu bansa pelian, orang ke lelaki nirika pagar api di ruai lalu sida ke indu melah
dekuh. Orang indu ke mai dekuh ke ruai enda tau nyaut enti disapa. Tembu semua dekuh
enggau pagar api manang pansut ke ruai lalu belabuh nyebut leka pelian. Lebuh nyadaka leka
pelian mua manang nunga ngagai pun ramu. Kelimpah ari nya bisi maya manang berua tauka
bejalai ngelingi pagar api. Wa digitang ba sekang menawa urung tempuan. Sekumbangka
belian manang ngereja pengawa bukai nitihka bansa pelian.

Nyau pengalama kira tengah malam, manang pan luput. Dani ari luput manang bisi
ngenggam semengat orang ke sakit lalu ditabakka ba bubun aji sereta disempulangka enggau
seleka beras. Semengat nya mega deka dipesi mimit enggau ai ngambika penchelap.
Pemesai semengat nya mesai leka ensabi tauka leka jawa lalu bechura chelum. Udah
nabakka semengat pelian manang pan tembu lalu orang pan belatur makai salau.

Udah makai salau manang belian pandak ngeraga bungai tauka mensiang bungai.
Tembu nya manang belian ngelumuka semengat sida sebilik. Nangkanka tu manang belian
nganjung pelepa. Pelepa digantung ba mua pintu bilik enggau pintu pelabuh. Kena ngujungka
pengawa manang nyebut pelian mulaika semengat iya empu.Nyau tawas ari sebedau pulai
upah manang dulu diatur. Pagar api mega direrak. Kayu ke pagar api deka diujakka ba endur
ke likun ba tisi jalai pendai. Tambai daun kemali deka digitang ba mua pintu penama sida ke
belian enggau ba pintu penama ngagai rumah panjai nya nitihka padah manang. Tusun
pengawa manang di atas nya tadi endang nitihka pengawa belian selama. Taja pia tusun tu
tau berubah nitihka bansa pelian enggau peneka manang empu. Tusun pengawa belian mega
bisi berubah nitihka menua siti-siti.

10. PERENGKA KENA BELIAN

Perengka ti dikena patut diperundingka dulu sebedau pengawa belian belabuh. Reti iya orang
ke belian nyediaka kereban tu sebedau manang datai ngepunka pelian. Kebuah pia ngambi
pengawa belian tu ulih bejalai enggau manah lalu nadai betangguh tauka beanti-anti. Taja pia
perengka tu nyangka bisi bebida ari menua siti siti. Kelimpah ari nya, perengka kena belian
mega bisi nambah nitihka bansa pelian. Ngambika chunto, enti manang belian bebunuh, dia
rengka tauka piring kena ngangauka antu mesti bisi lalu kereban kena munuh antu mega
endang deka disediaka manang. Bansa perengka kena belian ke bisi diliska baka ke di baruh
tu endang perengka belian selama ke enda tau enda bisi.

10.1. Lupung

Dulu kelia lupung manang digaga ari kulit kayu enteli lalu dibingkai meruan sereta bisi tudung.
Bisi ga cherita madah lupung kulit kayu enteli tu semina tau dikena manang ti udah begelar
manang mansau aja. Lupung tu endur nyimpan batu ilau, batu pemabut, ubat pengaruh
enggau semua perengka perubat ti diguna manang. Ubat pengaruh manang dalam lupung
nya nyangkaum ubat pencelap, ubat penabar mimpi tauka penabar burung, sakang penawar
enggau engkarabun.

Dalam lupung mega bisi batu ilau tauka batu karas. Batu ilau nadai sebaka gamal tang
senayau sereta bekebelik. Batu ilau kena ninjau penunga semengat lebuh bepandang. Lebuh
bepandang manang deka nentuka pemudah enggau pengemar semengat disidi, diambi lalu
dibai pulai. Manang nenggau peninggi enggau pemaruh semengat kena nentuka bansa
pelian.

Nambahka nya dalam lupung bisi perengka kena beburah baka entemut, jerangau, kulit kayu
lawang enggau chekur. Utai tu dikunyah manang begulai enggau sirih sereta kapu lalu
disembur ba endur ti pedis. Enti semina betubar manang semina ngurut urung tubuh ti pedis
nya ngena batu pemabut. Batu pemabut nyadika penabar kena ngubat pansa utai.

10.2. Pagar Api

Pagar api nya nyadika pun endur manang belian begiga ke semengat. Nengah pagar api tu
mih manang ulih nangkap semengat. Kereban pagar api enggau tuju iya bisi dirintaika ba
baruh tu.

Kereban Guna / Tuju

Selambar tikai Tikai nyadika perau manang. Tikai anyam bebuah enda tau dikena
anyam dua laban enggaika pantis tauka tiris.cTikai mega anang besai kelebih
agi ngagai orang ke enda kala dipelianka.
Sigi kebuk Tu ke karung semengat lalu alai nudukka daun pisang tauka daun
kemali. Disimpanka ai enggau batu sigi. Ai kena nata semengat
Sebatang sangkuh ngambi chelap.
Nyadika pugu pagar api. Jalai manang begiga ke semengat lalu
Ubung mansau endur nanchang takang daun pisang ti nyadika pagar api.
Kain bedepa Kena nanchang semengat.
Kain belachu Dikena nangkap semengat lalu nyerayung semengat manang.
Ke tampak semengat orang ti dipelianka ngambika terang dipeda
Pua kumbu manang. Ke kembai bungai endur semengat sida sebilik ngenduh.
Kena bebungkur lebuh luput. Ke sayap semengat manang terebai
Ubung putih ke langit. Kena ngelindung ayu
Ubung lemba Ke tampuk semengat
Sebilah duku Ke tali perau manang.
Sesingkap pinggai Ke kering semengat manang
Daun pisang tauka Nyadika terabai manang
daun kemali Menira perau manang. Tiang ayu
Tujuh leka beras
Dua iti tangga Ke indu semengat ti ditabakka ba bubun aji. Anang beras ke patah.
Digaga ari kayu kayu kemali. Dipikapka ba takang pisang pagar api
Beras tumpu nyadi ke tangga. Tangga semengat begigi tunsang lalu tangga
manang begigi baka gigi tangga mensia selama. Tangkal tangga
tujuh iti.
Ke bekal semengat

10.3. Dekuh

Baka ke udah disebut datas nyin tadi, melah dekuh nya pengawa siku indu ti mai kereban
dekuh ari bilik orang ke sakit pansut ke ruai. Rengka ti diguna ke dekuh nya deka disimpan
dalam seluk tauka sintung. Ubung lemba deka dikebatka ba seluk. Perengka dekuh nya:-

a. tiga chebik sirih,
b. tiga sirap pinang,
c. tiga luntang daun deruku ditanchang enggau ubung mansau
d. sechubit semakau.
e. Rangki sepuchuk
f. Gerunung besai sigi

10.4. Upah Manang
Upah manang endang nitihka bansa pelian lalu enda sebaka nitihka menua siti-siti. Taja pia
upah ke enda tau enda nya baka lis di baruh tu:-

a. Repik besi siti ke pengering semengat
b. Kebuk sigi
c. Pinggai sesingkap
d. Kain bedepa siti ke dinding manang ngelaban antu
e. Duit ke sabang ubat manang.
Taja pia ba jeman diatu upah nya jauh udah berubah. Manang enda mai pulai sekeda upah
nya tang ditukar enggau duit laban nya nyamai dibai sereta lebih beguna agi.

11. BANSA PELIAN NGERAIKA PENYAKIT
11.1. Pelian Nyaga Indu Ngandung
a. Pelian Ngambi Selempandai
Ba pengarap Iban, lebuh kandung udah tujuh bulan indu ke betubuh bisi patut bisi diabas
Selempandai. Reti nya Selampandai bisi didinga bebunyi setik-setik lemai hari. Enti iya
bemunyi tunga ke ujung tanju nya madahka anak nya deka lelaki lalu enti iya didinga bemunyi
muak ke ujung bilik madahka anak nya indu. Tang enti Selempandai nadai bemunyi indu tu
patut mensiang diri ngena pelian tu. Pelian tu dikereja manang ba bilik.

b. Pelian Nyereki Kandung
Pelian dikena lebuh indu ke betubuh bisi ngasaika diri enda nyamai asai baka bisi bemimpi
enda manah. Pelian tu mega dikena nyereki indu ti enda bidik ngandung. Kandung enggau
indu nya patut diraga ari sebarang antu ti tau ngachau.

11.2. Pelian Mela Anak Mit
a. Pelian Belimbu
Pelian belimbu tu kena manang ngintu orang ke agi mit ti sakit meayu-ayu. Pelian tu kena
minta ngagai Petara ngasuh nengkilaka ayu orang ke sakit nya. Nya alai perengka dikena ke
ayu nya sigi kebuk peregam. Pelian tu bisi dua bansa iya nya Belimbu Mata enggau Belimbu
Mansau. Enti pelian Belimbu Mansau, dia dih bisi Pelian Besagu Ayu lalu tambak pisang
nyadika ayu. Tambak pisang tu deka ditanam ba kaki tangga sepenembu ke belian. Nitihka
pengarap manang, semengat orang ke sakit deka disimpan ba kebuk tauka pun pisang ke
ditanamnya. Nya alai, perengka ke ayu tu mesti dijaga enggau chukup penyiru awakka ke
orang ke embu limbu nya meruan gerai disemaka baka pun pisang seruran chelap
belama.Nama orang ti dipelimbuka tau enda ibuh ditukar ngagai nama bukai.

11.3. Pelian Mela Mimpi
a. Pelian Nyala
Enti orang bisi bemimpi karam lalu lenyau utai tauka bebadi lemas, orang nya patut dipelianka
ngena chara tu. Manang belian nyala kena ngiga utai lenyau enggau ngambi semengat ti
lemas. Jala manang nya selambar pua ti betatingka geri tauka pala, nitihka pemisi orang ti

empa pengawa. Raga manang nya sesingkap pinggai. Enti orang bemimpi karam di dunya tu
manang belian ba ruai tang enti bemimpi karam di menua sebayan manang belian ba
tempuan. Dinding rumah sempamaka baka dinding batu. Orang enda tau semak manang
lebuh belian enggaika kena pechik ai ti ngujungka tau sakit.

b. Pelian Belangkau
Pelian tu dikena mela orang ke jai mimpi betemu enggau sebayan lalu enda ulih pulai ke
menua. Semengat iya ngaga langkau endur ngenduh. Langkau deka digaga ari daun
kelindang enggau daun tepus ti ditanchang ba entara ruai enggau tempuan tang chundung
andap ke ruai. Enti orang nya sakit gari iya dibai dalam langkau. Langkau deka dipesi enggau
ai kena ngeluluka hari ujan. Manang negah orang ke benung dalam langkau ke dikumbai
ngalahka langkau. Semengat orang nya tadi tegepang lalu nemu diri agi mawa di sebayan.
Orang nya tadi dibai manang duduk ba tikai perau dataika pelian tembu.

c. Pelian Anchau Bidai
Nitihka cherita manang pelian ti dikereja ketegal orang bisi mimpi ditangkap antu gerasi, mimpi
mati tauka mimpi begulai enggau sebayan. Semilan iti tali digantung ba ruai, empat ari kanan,
empat ari kiba lalu siti di tengah. Kereban bukai ti diguna iya nya pentik, kebuk enggau besi
(ke kering semengat) enggau belachu sedepa (ke labung). Kebuk, besi enggau belachu tu
pulaika upah manang. Ba pelian tu manang deka ngeluluka diri nginti di bilik. Ginti iya pelaga
tauka gerenung lalu baur iya leletan.

d. Pelian Sungai Gelung
Pelian tu dikena mela mimpi orang ti diperambatka antu tauka sebayan. Nitihka pengarap
manang Sungai Gelung tu ari ili pendai sebayan, ba pun tanjung madang bibung ti berayun
ngua mayang, begelung enda bekumbang. Nya menua pangkang Raung landik bekutung,
madung dalam lubang. Raung tu nama sebayan ti mangkang menua nya. Perengka ti diguna
nya empat igi lesung ti disusun betangkan-tangkan lalu ngaga gelung tang enda bekatup.

e. Pelian Tumbak Umpan
Pelian tu kena ngintu orang ke bisi mimpi ditambun tanah tusur. Perengka ke diguna nya
sandak enggau duku dikena numbak umpan. Umpan belut nya disimpan ba putung buluh lalu
engkah ba raga. Manang deka belian ba tempuan ba urung tuga lesung tauka entegan.Utai
bukai ke dikena nya kain belachu, ubung lemba enggau geri. Kain belachu ke labung manang,
ubung lemba ke tangga semengat lalu geri kena ngangauka semengat.

11.4. Pelian Bebunuh
a. Pelian Bebunuh Buyu Asa Indu Radai
Pelian tu kena ngintu indu ti radai lalu anak ulat iya enggai ada-ada. Iya nyangka dikeduan
antu buyu asa lalu manang ngena pelian bebunuh buyu. Manang belian ba pintu bilik nunga
ngagai para. Piring digantung ba telenga atap kena ngumbai antu buyu. Pelian manang
ngagai menua antu ba Terung Pitan. Antu nya betudungka kulat tepik lalu kain iya betatingka

kulat kerang. Lebuh antu datai manang lalu ngagai iya. Enti iya enggai meri semengat manang
deka datai jari ba antu nya.

b. Pelian Pampang Tujuh
Bansa pelian tu dikena manang ketegal semengat orang ti dipelianka selalu lepas lalu enda
ulih tangkap. Perengka kena manang nya duku tujuh bilah, iya nya sebilah ke batang lalu
enam ke pampang. Duku deka disusun awakka ulu iya numpu ngagai pinggai.

c. Pelian Sangkar Besi
Pelian tu dikena nitihka penemu manang laban semengat orang ti sakit dikurung ba sangkar
besi. Pereka ke diguna nya sigi bubu, tiga bilah duku ti ditanchangka ba bubu enggau
selambar pua kumbu kena mungkur bubu. Kereban tu diengkah ba tengah ruai ngimbai pagar
api.

11.5. Pelian Sakit Raya
a. Pelian Kara Penjuang
Orang ke sakit raya tu tak rauh-rauh nyawa baka babi dalam kandang laban ngenatka
pemedis. Ba pelian tu tiga batang alu deka diberekas di atas lalu didirika bepenjuang tiga ke
kelulu nyadi pun kara. Ba ketiga-tiga alu nya ditanchangka daun idup lalu di baruh nya
diengkahka gari orang ke sakit. Manang ke belian deka ngelingi sereta ensuruk alu nya.

b. Pelian Munggu Tunggal
Pelian bansa tu kena belian ke orang ti sakit lalu lama udah enda nyepi asi. Pelian tu mega
tau dikena belian ke orang ti bisi mimpi keran amat diau di sebayan lalu enda ulih pulai ke
menua. Perengka ke diguna nya siti lesung ti ditungkupka ngimbai pagar api. Burit lesung
dikeluluka nyadi munggu entara menua mensia enggau menua sebayan lalu timbau lesung
nya dikeluluka nyadi lebak.

c. Pelian Bebatak Lampung
Orang ke dipelianka manang ngena pelian tu endang sakit raya lalu dikumbai enda idup tang
taja pia sida sebilik agi ngiga daya ngidupka iya. Dalam pelian tu semengat manang deka
bebatak lampung ngelaban antu berebutka semengat. Mensia ulih nulung manang lebuh tu
tang anang bepegai ba lampung. Sida mina bepaut ba punggung manang tauka diri sama diri
betampung-tampung. Perengka ke lampung nya leletan ti disangkingka geri ba puting setak-
setak. Perengka bukai ti dikena nya sigi lesung ti nyadika munggu alai betumpu, pua kumbu
ke sayap lalu pinggai ke terabai.

d. Pelian Nyabung
Pelian tu ti pengabis tinggi dalam tikas pengawa manang belianka mensia. Dalam pelian tu
manang berebutka nyawa orang ke sakit raya enggau sebayan. Ba pengawa tu manang deka
nyabung manuk ngelaban sebayan. Manuk manang endang dipilih ari manuk sabung ke jinak
amat lalu bebulu engkerasak. Manuk sebayan sigi enda dipeda tang dikeluluka bebulu labang.

Reti nya ditinggang bulu manuk manang. Tuie nyabung enggi mensia sigi duit ke manah tang
tuie sebayan nguna duit ke luya sereta bisi charik. Urik kesumba ditanchangka ba kaki kanan
manuk ti dikumbai timbang taji.

Sebedau dilekaka manuk deka diberi ensumbar ngena leka pelian. Lebuh manang
ngelekaka manuk iya ngadap nunga ngagai matahari tumbuh. Lebuh dileka orang nyau richah
ngelagu manuk nya tadi. Manuk Iban enda terengkah ba tikai ngambika menang. Nitihka
cherita enti manuk Iban nya bebintis penapat inat nya nunjukka iya menang lalu orang ke sakit
deka gerai. Tang enti manuk nya ngeri nyau kiuk kiuk nya nunjukka iya alah lalu tu ngayuka
orang ke sakit nya enda ulih gerai.

e. Pelian Sandau Liau

Pelian tu kena mela orang ti sakit raya lama enggai makai.. Nitihka cherita manang, iya sakit
baka nya laban semengat iya tepejuh ngagai menua sebayan iya nya Bukit Sandau Liau
semak menua sida Endu Dara Rambai Geruda. Bukit nya manah amat dipeda laban nyau
bekeliau baka sempepat. Nya ti ngasuh semengat orang ke sakit tak lina lalu terunda runda
rindang enda tepulaika diri.

Ba pelian tu api kelita nyau bekecheli dikaitka ba tiang tengah lalu dikeluluka baka api
sebayan. Kelita nya diirika gas mimit aja awakka jampat padam tang kelita manang mayuh
gas ngambi lama enda padam. Ba pelian tu manang bisi tiga iku, siku di setak ulu, siku di
setak ili lalu siku nguan pagar api. Manang ba pagar api dulu belian lalu nginsur ngagai ujung
ramu. Manang ke belian nuju kelita ke dulu padam lalu luput dia. Lebuh tu orang bukai lalu
belanda ngagai pun ramu sereta mechik kelita bukai enggau ai awakka padam. Kelita manang
ke bedau padam dijaga manah-manah lalu dibai ngagai pagar api. Enti kelita manang padam
tu ngayuka orang ti sakit nya enda gerai.

f. Pelian Betawai

Maya ngintu pelian tu mensia balat rami , nya alai iya suah dikumbai Gawai Betawai. Gawai
Betawai tu dikereja manang ngena chara beraban antara dua ngagai semilan iku manang.
Gawai Betawai bisi dua bansa iya nya Gawai Betawai Mata tauka Gawai Betawai Sekali Ke
Perabung enggau Gawai Betawai Mansau tauka Gawai Betawai Dua Kali Ke Perabung.

Sebedau gawai nyadi dia pelangka deka digaga di perabung rumah lalu berindik ba
pelangka tu didirika siti meligai. Betunjan ari pelangka nya mega deka didirika Tangga Keling
tauka Tangga Anjan. Tangga tu digaga ari batang kayu tauka payan ti dikelalin tegap ngena
rutan.

Lebuh gawai nyadi sekayu rumah deka beranchau tikai. Manang deka ditikika ngena
piring enggau gendang sreta dibiau enggau manuk. Lebuh ke niki manang lalu nimang
menalan. Datai di ruai orang ke sakit, lupung enggau ubat manang pan dibiau enggau manuk
awakka sidi sereta ngasi. Udah nya baru pelian betawai deka dikereja di atas meligai ba
perabung. Orang ke sakit begulai enggau manang ba atas meligai. Ba pengujung gawai, dia
pengawa bechenaga deka diaduka kena ngabas pengayu orang ti sakit. Utai ti dikena
bechenaga nya mayang pinang enti Gawai Betawai Mata lalu atau babi enti Gawai Betawai
Mansau.

Enti atau babi enda manah dia pengawa Belian Ngambi Semparang deka dikereja ba
malam ke entudika nya. Lebuh pengawa ti dipuntangka tauka ditampung baru baka tu dia

raban orang ke megai pengawa mesti ditukar enggau orang ke baru. Tajau ke tungkat meligai
empat igi didudukka ba ruai. Piring ditikika ngagai turun sebelas, babi kena bechenaga dua
kali sepa enti babi indu lalu udah tumbuh taring enti babi lelaki. Lebuh pagi ari kejang deka
nembuka pengawa dia pengawa nukar nama orang ke sakit dikereja. Kempuk asi dirintaika
ba duku lalu tiap kepuknya ngembuan nama ke diri empu. Manuk sabung siku ke dikumbai
manuk tawai diasuh mantuk asi nya. Kempuk asi keterubah dipantuk manuk nya mih nyadika
nama baru orang ke sakit.

11.6. Pelian Sakit Diayah Ke Jelu
a. Pelian Sakit Ditunang Jelu
Bansa pelian tu kena ngintu orang ke sakit ketegal ditunang jelu baka kijang, lelabi, genali,
enggau baya. Enti orang ke sakit nya indu, manang ngintu pelian iya di tanju tang enti orang
ke sakit nya lelaki manang belian di tanah. Enti ditunang baya, lelabi tauka ringin manang
belian di tebing ai sungai. Piring deka disediaka ba endur manang belian kena ngumbai antu
buyu nya. Pelian selalu dikereja ngintai maya jelu nya datai ngayap baka ke dini hari.

b. Pelian Sarak
Tu dikena nyerara orang ke sakit enggau antu ti nunang iya. Kereban ti disediaka nya dua
bentuk cincin enggau duit 20 sen. Tinchin tu diengkahka ba pinggai. Enti kelia orang lelaki
ngena tinchin tang orang indu ngena leka rawai. Antu deka dibunuh ngena belia tauka duku
lebuh iya datai semak deka ngambi cincin.

c. Pelian Beranyut Ba Ai
Pelian tu dikena mela orang indu ke datai kutur ketegal ditunang bunsu genali. Pelian tu tau
mega dikena belianka orang ti bemimpi lemas. Manang ke belian ngeluluka diri beranyut ngili
ai ngena lantai ti digaga baka perau belapik ke tikai bekuang. Manang besengayuh ke duku
lalu besengkuarka bari. Perau nya betalika tali mulung tauka tali luji. Pelian tu nadai temu
endur badu tang dia mih lebuh perau nya karam dia manang deka nyelam ngiga semengat.
Reti nya tadi manang deka luput nangkap semengat lebuh perau nya dikeluluka karam.

11.7. Pelian Orang Telih
a. Pelian Betajar Tebu
Pelian tu nguna batang tebu ti digitang tunsang ba tengah ruai semak pagar api. Tebu ke
dikena nya tebu dinding tauka tebu surik. Ai tebu deka ditimbun ngena pinggai laban kena
nganti darah ti lenyau.

12. SIMPUL JURAI
Lebuh kitai beratika tusun pengawa pelian ke dikereja manang dia kitai meda pengawa nya
sigi diripihka enggau chukup badas. Setiap pengawa endang bisi atur iya empu. Penyilap
ngereja pengawa tau ngasuh tuju pelian enda pulaika pemanah lalu ngemedis orang ke empu
pengawa. Nya alai pengawa tu mesti dikereja enggau bejimat sereta enggau ati ti rurus

ngambi pulaika pengerai enggau pemanah rita manang ke ngereja iya.Pia mega ba rengka
ke diguna maya belian patut iya diatur enggau meruan mega.

Bansa pelian ke bisi dibantaika ba jurai tu semina mimit aja.Mayuh bansa pengawa
manang ti enda ulih kena kenang dalam jurai ke pandak baka tu. Taja pia penulis endang
arapka keretas jurai tu ulih nambahka penemu pemacha kelebih agi nembiak rebak baru ke
nyangka bisi enda ampit meda sekeda budaya aki ini sida. Nangkanka nya jurai tu patut
dikerembaika agi nengah pansik ti dalam agi senentang pengawa manang enggau leka
pelian. Tu manah kena ngerembaika agi penemu senentang pengarap lama enggau budaya
Iban jeman kelia ke enda patut dilengkaka pia aja.

Kereban Sanding

Chemaline Osup. (2011). Waris daya idup Iban. vol.1. Bintulu: Pegari Iban Production.

Dewan Bahasa dan Pustaka. (2015). Kamus Iban-Melayu Dewan (ed. Ke-2). Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.

Michael Buma. (1987). Iban customs and traditions. Kuching: Borneo Publications.

Nalong Buda & Johnny Chuat. (2007). Gerempung jerita tuai bansa Iban. Bintulu: Pegari Iban
Production.

Richards, A.J. (1981). An Iban-English dictionary. Oxford: Clarendon Press.

Robert Menua, Jantan Umbat, Janang Ensiring & Sather, C. (2015). Pelian (2nd Ed.). Kuching:
The Tun Jugah Foundation.

Sather, C. (2001). Seeds of play, words of power: An ethnographic study of Iban shamanic
chants. Kuching: The Tun Jugah Foundation.

Sutlive, V. & Sutlive, J. (2001). The encyclopaedia of Iban studies. Iban history, society and
culture. vol.1. Kuching: The Tun Jugah Foundation.


Click to View FlipBook Version