A. Teges Paribasa Bali Basita Paribasa teges ipun: basa rinengga, punika dados rerasmen wiadin panglengut basa rikala mababaosan kalih magegonjakan anggen pasiakranan. Basa rinengga puniki, sakadi piranti pacang ngamedalang daging pakahyunan kalih pangarsa,ngangge rerenggan wiadin sasemon indik kahanan kalih laksanan jadma, sane kaimbang ring laksana kalih kahanan barang wiadin buron (simpen,2010:5). Paribasa Bali yening ring bahasa Indonesia kawastanin Pribahasa. Paribasa Bali wantah sinalih tunggil wangun bebaosan (ungkapan tradisional) sane manggeh kantos mangkin pinaka sarana ngawetuang daging pakayunan sane kawangun antuk sipta (lambing; symbol; kode) sane maendahan manut pangarsa sang sane mabaos. Sane ngranjing Paribasa Bali inggih punika: B. Soroh-soroh Paribasa Bali 1. Sesonggan. Sesonggan wit ipun saking kruna 'ungguh', sane mateges linggih, genah, wiadin nongos. Kruna ungguh polih paweweh merupa pangiring (akhiran) "an", dados ungguhan sane mateges janji utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang (mengalami perubhan sandi suara) dados unggwan. Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan. Selantuir ipun kruna unggan puniki polih pangater (awalan) "sa" dados saunggan, taler kasandiang malih dados songgan. Kruna songgan puniki kadwipurwayang dados sesonggan..Ring sor puniki wenten conto sesonggan, luir ipun : 1. Taluh apit batu. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane magenah ring genahe sane sukil/keweh, singsal agulikan pacang nemu baya. 2. Abias pasih. Suksmannyane : nenten keni utawi nenten sida antuk ngawilangin katahipun biase ring pasih. 3. Blakas mangan di pisaga. Suksmannyane : sakadi anake maduwe painak muani siteng tur anteng, sakewanten ipun magenah ring pisaga. 4. Ngentungan uyah ke pasih. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapimapi ngicenin barang utawi artha ring anak sane sampun sugih. 5. Kuluk ngongkong tuara ngutgut. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sida mawicara manten (ngomong saja), nanging nenten wenten pakaryanne utawi
tindakanne. 6. Ngajahin bebek ngelangi. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapimapi ngajahin anak sane sampun wikan utawi duweg. 7. Ngrebutin balung tan paisi. Suksmannyane : ngrebutin brang nenten wenten isine utawi barang sane nenten malih maguna. 8. Buka gowake ngadanin ibane. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sombong, nyapa kadi aku. 9. Liep-liep lipi gadang. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane ring pangarepne jemet pisan, sakewanten sujatinne ipun anak sane nenten becik/jahat. 10. Kutal-kutil ikut celeng. Suksmannyane : kaucapang ring pakaryan sane rasane aluh, sakewanten sujatine nak meweh yen kalaksanayang. 2. Sesenggakan. Sasenggakan puniki pateh sakadi ibarat, ring bahasa Indonesia. Sasenggakan, linggaipun "Senggak", artinipun "Singguk" utawi "Sentil" antuk raos. Senggak polih pangiring "an" dados senggakan, kadwipurwayang dados "Sasenggakan" ngintar basa (kata ungkapan), tegesipun "Babinjulan" makardi ica sang miragi utawi mireng, semalih makardi jengah tur sebet sang kaanggen sasenggakan, antuk keni kasentil manahipun. Sasenggakan puniki sakadi palambang utawi sasimbing indik kahanan kalih polah janma sane kaimbangan ring kahanan kalih polah buron utawi barang, upami : Puniki wenten makudang-kudang imba utawi conto sasenggakan luiripun : 1. Buka bantene, masorohan; suksemanipun : sakadi anake sane madue perusahaan, wantah ngutamayang panyamaanipune kewanten makarya irika. 2. Buka bangken gajahe, joh-joh mabo; suksemanipu : sakadi anake sane mapangkat ageng utawi anak sane sugih, yening katiben antuk sengkala, ortinipune maideh-idehan rauh ka jaba kuta. 3. Buka batun buluane, nglintik tuah abesik; suksemanipun : kaucapang ring anake sane nenten madue nyama wiadin timpal, wantah ipun padidian. 4. Buka be banone, dawanan bungut; suksemanipun : sakadi anake sane demen
nuturang wiadin ngraosang omong timpal ring anak lian. 5. Buka benange, kadung suba macelebang; suksemanipun : sakadi anake sane kadung ngambil pakaryan, nyalah-nyalah yening ipun makarya nenten jantos puput. 3. Wewangsalan. Wewangsalan puniki pateh sakadi tamsil ring Bahasa Indonesia. Wewangsalan kruna lingganipun "wangsal" sane artinipun "lampah", polih pangiring "an" dados "wangsalan", kaduipurwayang dados "wewangsalan", artinipun lelampahan saparipolah kalih kahanan janma, sakadi sasimbing sane sada pedas suksmanipun. Ring sor puniki wenten makudang-kudang wewangsalan luiripun : 1. Asep menyan majagau, suksmanipun = nakep lenggar aji kau 2. Ada tengeh masui kaput, suksmanipun = ada keneh mamunyi takut 3. Bakat kocok misi isen, suksmanipun = awak bocok tuara ngasen 4. Bangbang dadua ken ceburin, suksmanipun = bajang dadua ken anggurin 5. Be lele mawadah kau, suksmanipun = suba jele mara tau 6. Bedeg majemuh bangsing di banjar, suksmanipun = jegeg buin lemuh langsing lanjar 7. Baju gadang potongan gantut, suksmanipun = tuyuh magadang tuara maan entut 8. Buangit kali gangsa, suksmanipun = magae lengit ngamah gasa (kereng) 9. Buah sabo mawadah klukuh, suksmanipun = awak bodo buin angkuh 10. Cekcek poleng temisi bengil, suksmanipun = desek ngereng gisi nengil 11. Clebingkah beten biu, suksmanipun = gumi linggah ajak liu 12. Dagdag candung selem samah, suksmanipun = berag landung kereng ngamah 13. Delemk sangut merdah tualen, suksmanipun = medem bangun ngamah dogen 14. Dija kacang ditu komak, suksmanipun = dija pejang ditu jemak 15. Eber-eber ilih, suksmanipun = bebeger baan nyilih 16. Gamongan kladi jae, suksmanipun = omongan dadi gae 17. Gedenan padange teken gondane, suksmanipun = gedenan tandange teken
gobane 18. Gonda godeg bakat kukur, suksmanipun = goba jegeg baan pupur 19. Idup kedele mati kacang, suksmanipun = idup jele mati sayang 20. Jempiit batan biu, suksmanipun = ngajengit ajaka liu 4. Sloka. Sloka yening ring Bahasa Indonesia pateh sekadi "Bidal". Sloka puniki masaih ring sesonggan, kantun ilid artinipun. Kewanten binanipun, sloka puniki ngengge lengkara; Buka slokane,......., Buka slokane gumine,......., Kadi slokan jagate,........, upami : 1. "Buka slokane, adeng buin sepita, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kalintang plapan (tangar) ngraos lan melaksana. 2. "Buka slokan gumine, nundunin macan turu, suksmanipun : sakadi anake sane nantangin musuh sane sampun nengil. 3. "Skadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun : wiakti sukeh pisan anake dados klian jaga ngladenin anak akeh (rakyat). Puniki malih sloka rin sor : 1. Buka slokane, aji keteng mudah, aji dadua mael, suksmanipun : kaucapang ring anake sane neten uning ngajinin pitresnan kalih paweweh anak lianan (timpal). 2. Buka sloka, ajum-ajuman puuh, sangkure masih ia, suksmanipune : sakadi anake sane beog ajum, pamuput ipun pacang pocol wiadin sengkala. 3. Buka slokane, apa ane pamula, keto ane kapupu, sulsmanipun : napi sane kakaryanin, sapunika taelr pikolehipun; yening melaksana kaon, sinah sengkala sane jagi kapanggih. 4. Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahne, suksmanipun : yening purun ngambil pakaryan sane ageng tur abot, sampunang ajerih pacang manggihin pakeweh utawi kabean ageng. 5. Buka slokane, bantang busuk badingang, apa tuara misi, suksmanipun :
kiwangane san elintang, yening mangkin malih medalang wiadin raosang, janten ngakehang kanten kaiwangan ipun. 5. Bladbadan. Bladbadan kruna lingganipun "babad" artinipun tutur jati sane sampun kalampahan riin. Babad taler maarti abas wiadin basang kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih seselan "el", pangiring "an" lan kaduipurwayang dados bebladbadan sane mateges kruna bebasan, kaanggen papiringan, saha madue purwakanti (bersajak). Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunane sane pinih riin apalet dados "giing" utawi "bantang", krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati (bebasanipun)", sakadi sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak), krunane sane kaping tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun, makadi : 1. Giing (bantang) : majempong bebek, 2. Arti sujati (bebasanipun) : jambul, 3. Arti paribasa : ngambul. Dadosne kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul" ring kruna "ngambul". Bebladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih laksanan janma, ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten yening anake mabladbadan, artinipun sane sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring artinipun. Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto bebladbadan , luiripine : 1. Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya 2. Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna 3. Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan 4. Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang 5. Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu 6. Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu
7. Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong 8. Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin 9. Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati 10. Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin 11. Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan 12. Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk 13. Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug 14. Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin 15. Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek 16. Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug 17. Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat 18. Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas 19. Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang 20. Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol 21. Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon 6. Pepindan Papindan punika pateh sakadi Sesawangan, kewanten binanipun papindan kruna punika polih "anu suara", yening sesawangan karahini antuk kruna: buka, kadi, luir, waluya kadi, upami: 1. Papindan: Alise medon intara. 2. Sesawangan: Alise buka (kadi, luir) don intaran. Papindan tegesipun: gegambaran buka, wiadin yan bandingan pateh mirib teken...., upami: papindan kedis, tegesipun: wangun gambaran mirib kedis. Mapinda sedih, tegesipun: mirib buka anake sedih. Sane dados pepindan, punika kruna aran sane polih anusuara, luir ipun: 1. Boke membotan blayag, tegesipun: rambutne maombak-ombakan. 2. Betekan batise meling padi, tegesipun: sekadi beling padi. 3. Cokore mudak sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudake sungsang. 4. Cecapingane nyaling kdang, tegesipun: mirib caling kidang.
5. Cecingakane natit, tegesipun: sledat-sledet manis. 6. Gigine matun sumangka, tegesipun: mirib batun sumangka. 7. Jrijine musuh bakung, tegesipun: rurus ngancan mirib pusuh bakung. 8. Kupinge nyanggar sekar, tegasipun: karnane becik sumpangin sekar. 9. Kukune memapah biu, tegesipun: kukune mirip papah biu, sada lengkung. 10. Lambene barak ngatirah, tegesipun: lambene mirip buah katirah barak. 7. Sesawangan (Perumpamaan). Sesawangan, lingganipun "sawang", artinipun : mirib, polih pangiring "an", dados sesawangan, raris kadwipurwayang dados "sesawangan", tegesipun : punapa-punapi ugi sane katon (kacingak), raris kalawatang (karasayang) ring kahiun, mirib sakadi solah kalih kahanan janma (mapawongan), upami : kedapan bunga nagasarine maelogan tempuh angin, kasawangan sakadi tangan anak istri ayu ngulapin. Ring Geguritan Megantaka wenten mungguh : Pupuh Pangkur 1. Pamargine malonlonan, nolih kori rakane jua kaesti, rasanya teka manutug, nyaup nyangkol ngarasaras, angin alon mamuat bon bungane arum, enjunge nyukur katinggalan, masawang bale kaaksi. 2. Maabah-abah sarwa endah, malalangse ombake nene titir, lumute kasampeh liu, masawang tikeh makebat, tur makasur bulung-bulunge ne anyud, kaange ne pacurenggah,
masawang togog di samping. "Tegesipun : rasanya = manutug; enjunge, masawang : bale; ombake titir, masawang : abah-abah muah langse; bulung-bulunge, masawang : kasur; kaangge pacurenggah, kasawangan : togog." Ring sor puniki wantah conto-conto sesawangan, luire : 1. Buka bulane kalemahan, suksmanipun : kembang lemlenm. 2. Kadi tunjung tan pawarih, suksmanipun : layu dudus. 3. Luir nyuh gading kembar, suksmanipun : susune sane nyangkil putih gading. 4. Kaya taru ragas tinibeng wresti; taru ragas = kayu ligir, tinibeng wresti = tepen ujan; suksmanipun : sakadi anake kendel polih kasadian. 5. Kadi sulur tempuh angin; sulur = entikan bun; sesawangan bangkiang sane lemuh magelohan. 8. Cecimpedan Cacimpedan ring Bahasa Indonesia nika pateh sekadi "Teka-Teki". Cacimpedan puniki anggen pangulir budi, rikala magagonjakan utawi macanda. Linggaipun: "cimped", artinipun: bade (takeh), polih pangiring "an", dados: cimpedan, raris kaduipurwayang, dados: "cacimpedan", artinipun: bade-badean. Cacimpedan puniki sampun ketah utawi lumrah, kariinin antuk lengkara pitaken: Apake......? Ring sor puniki wantah imba utawi conto-conto cacimpedan. Minab wenten sameton sane tau utawi uning ring jawabanne? Apake..... 1. Apake anak cerik matapel? 2. Anak satak maka satak matlusuk? 3. Anak satak makasatak maudeng putih? 4. Apa anak cerik maid cacing? 5. Apa anak cerik maid enceh? 6. Apa anak bongkok kereng nyuun? 7. Anak cerik pantigang ngurek gumi? 8. Ane kajeps idup, ane nyepes mati?
9. Ane negen nongos, Ane kategen majalan? 10. Ane tegeh dugdugin, ane endep juangin? 11. Apa cekuk kajengitin? 12. Apa cekuk baong godot basangne pesu gending? 13. Apa bale gede matampul abesik? 14. Base alukun ulung seka bidang? 15. Apa don ne amun pedang, buahne amun guungan? 16. Apa don ne srining-srining buahne amun gong? 17. Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah? 18. Apa don ne utusan, buahne aturan? 19. Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi? 20. Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan? Pasaur / arti: 1. Blauk 2. Iga-iga 3. Bungan ambengan 4. Jaum misi benang 5. Caratn 6. Sendi 7. Gangsing 8. Pagehan 9. Pancoran 10. Neraca 11. Caratan 12. Rebab 13. Pajeng 14. Pusuh biu 15. Punyan ental 16. Punyan jempinis 17. Waluh 18. Punyan ental
19. Base 20. Padi 9. Cecangkriman. Cecangkriman inggih punika cacimpedan sane mabentuk lagu utawi tembang. Biasane ngangge tembang madya utawi pupuh. Umumne ngangge Pupuh Pucung. Minab wenten sametin sane durung polih ngwacen indik cacimpedan, dados driki malih wacen ring artikel tiang indik Cacimpedan. Kenten taler yang durung polih ngwacen indik Pupuh, niki link ne artikel indik Geguritan Utawi Tembang Pupuh. Inggih ring sor niki wantah contoconto utawi imba Cecangkriman : Cecangkriman : 1. Bapa Pucung, Indeng-indeng di alas gunung, Panake koryak-koryak, Di kayune ya padingkrik, Basang pelung, Tendase majajambulan. 2. Berag landung, Ngelah panak cenik liu, Memene slelegang, Panak ne jekjek enjekin, Menek tuun, Mememne gelut gisiang. 3. Jalan buntu, Tan masepak nolor terus, Nyen makeneh mentas, Apang elahang agigis, Musti blenggu,
Majalan ditu magaang. 4. Ia majujuk, Katumbak enu majujuk, Ane numbak ebah, Laut ngandang ngulintik, Bes kadurus, Pangencele mametelang. 5. Kaki Pucung, Awak bunter maretungtung, Basange anginan, Sing paek ye ninjakin, Uber kepung, I kaki incang-incangang. 10. Sesimbing Sasimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang kasimbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika. Sasimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna paimbangan sane sada silib artinipun, indik kalh polah janma, barang kalih buron. Ri asapunine sasimbing puniki ngangge kruna nungkalik, upami : belog kaucapang ririh, lekig utawi kiul kaucapang anteng. Wenten makudang-kudang sasimbing sane mawangun gancaran miwah tembang upami : "Kadang tan tinolihin", tegesipun : Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten, nenten nglinguang nyama braya. Ring sor puniki wantah conto-conto sasimbing : 1. Be di pongerangan baang ngeleb; tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala ipun lenge, anak istri punika malaib. 2. Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung; tegesipun :Sakadi anake polih pangkat tegeh, raris nyeled pipis utawi korupsi, ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah maukum. 3. Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine;
tegesipun : Yadin amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasadianipun, taler ipun mawali tiwas sakadi kuna. 4. Semunne nyukcuk langit; tegsipun : Kaucapang ring anake sane sombong. 5. Sadueg-dued semale makecos, pasti taen ulung; tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti ipun taen iwang utawi salah. Conto sasimbing sane mawangun tembang (Geguritan Sampik Ingtay): 1. Aduh beli to kenkenang, uh ban ento ene danda juang beli, sang ja nganggeh nyang adauh, ya I Babah nampi danda, ya I Nyonyah masasimbing saking saru, "Cangkeme tempuh timbungan, sikep galak desek pitik". 2. Dadi beler tong nyak ngamah, jeneng jelma betek malu layah duri, amonto ya raris pesu, ka kantor padidian, bane keweh makita pacang mabanyu, yan majujuk meh katara, yan nyongkok awake pelih. 3. Yan beli kadi ring ayam, kalu bojog mati tegil, mua wanci tembuyukan, ikute regreg carungcung, pantes tongosang di teba, rebut muring, matane bengul pilaran. 11. Cecangkitan. Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun. Katahipun cecangkitan puniki, kaucapang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog timpal. Puniki cecangkitan luiripun: 1. Tain cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge gorreng sinah jaen, 2. Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng. 2. Padange tusing dadi arit, tegesipun: 1. Padange sinah nenten sida dados arit, 2. Yening padange abas antuk arit janten dados. 3. Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: 1. Yening anake rikala negen napi-napi raris tumbak, janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta tumbak tegena punika dados.
4. Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang, tegesipun: 1. Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne (rurunge) sami kauningin, yening jalan hitungane nenten kauningin. 5. Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin kapale saking kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten. 6. Ia gelem antudne tusing dadai jalananga, tegesipun: 1. Yening entude sinah nenten dados jalanang, sane kajalanang batis, boya ja entud. 7. Tiang suba lepas uli sekolah, tegesipun: 1. Ipun nglepasin sekolah artine nenten masekolah. 8. Kompek matali gandek, tegesipun: 1. Yening kompeke sane matali nika mawasta gandek. 9. Beh, kakolongane tusing dadi gelekang, tegesipun: 1. Kakolongane sinah nenten dados gelekang, kewanten yening ajeng-ajengan janten dados gelekang. 10. Awak suba bajang enu masih manyonyo, tegesipun: 1. Makasami anake madue nyonyo, boya ja nyeseo nyonyo sakadi anak rare. 12. Raos Ngempelin. Raos ngempelin, punika kruna sane dempet, tegesipun: kruna sane asiki maarti kakalih, sane asiki maarti sejati, sane asiki artinipun ngintar. Raos ngempelin puniki pateh sekadi cecangkitan, binanipun wantah akidik, kewanten suksmanipun pateh, wantah mangge rikala magagonjakan kewanten. Puniki wenten makudang-kudang raos ngempelin: 1. Benang kamene, jaka di pangkunge, tegesipun: 1. Kamen antuk benang, jaka mentik di pangkunge, 2. Benang kamenen, ajaka di pangkunge. 2. Lamun payu motonan, beli nyelingin, tegesipun: 1. Nyelengin = lakar maan celeng, 2. Nyelengin = ningalin sambilang nyeleng. 3. Yang nguangun arja, tiang ngaluhin, tegesipun: 1. Dadi galuh, 2. Ngaluhin + juru aluh (nongos). 4. Damar bedauh, mati kanginan, tegesipun: 1. Kanginan = genah ipun
medangin, 2. kanginan = tempuh angin. 5. Mamula kacang badaja, mentikne nglodlodang, tegesipun: 1. Nglodlodang = entikipun madlodlod, 2. Nglodlodang = sayan ngelodang. 6. Ring dija palungane mangkin?, tegesipun: 1. Palungane = jaga lunga, 2. Palungane = pangamahan bawi. 7. Napi kalih ditu?, tegesipun: 1. Kalih = dadua, 2. Kalih = ka alih. 8. Ia madagang kamulanne suba telah, tegesipun: 1. Kamulane telah = sanggah kamulane kedas, 2. Kamulane telah = pokok dagangene sampun telas (rugi). 9. Ida dimatuke simpang di pura, tegesipun: 1. Dimantuke = dawegne mantuk (budal), 2. Dimantuke = diman tuke. 10. Madaarsanan malu dini, tegesipun: 1. Daar sanan = pesan madaar dini, 2. daar sanan = naar sanan. 13. Sasemon Sasemon punika taler sakadi Sasimbing, sakewanten lebih alus lengut tur nudut kayun. Sasemon puniki wenten sane mawangun tembang, utawi gancaran, sakadi ring sor puniki : Taruna : "Beh apa kaden melah bunga nagasarine ento, yan tiang maan ngubuhin bungane ento, ap kaden liang atine". Taruni : "Apa perlune ngubuhin kayu buka kene, ane tanpaguna, tulen bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai". Wenten sasemon negngge Sekar macapat (Sekar alit) luir ipun : Pupuh Ginada 1. Tiang mriki ngrereh "bunga" kocap wenten "cempaka putih" iriki genahnya reko kocap luih warnanipun nawang tranggana ngadika inggih wiakti
"nanging dereng masamaya alap". 2. Sasendone kadi ring sipta "dumadak ya ulung jani delima wantane ento akayih tengahin dalu titiang masesangi nyangga baan kacing titiang suka metoh jiwa". 3. Raden Galuh weruh sipta kenyung raris nyaurin "lamun paingenan reko madia latrine ya ulung di pekene ya tibeninnya soring bingi manakti apang pasaja". 14. Sipta Sipta puniki wangsit wiadin ciri-ciri sekala miwah niskala, becik wiadin kaon, sane wenten arti kalih suksmanipun. Sipta puniki kawedarang antuk barang sane wenten ring jagate, buron miwah pripen kalih polah. Ring asapunapine taler wenten saking bawan jagat alih ring pakahyunan, upami : 1. Yening wenten bintang kukus kanten ring langite kangin, punika kocap sipta (pertanda) kaon. 2. Yening wenten buron alasan makadi kidang, manjangan ngranjing ka desa, punika kicap sipta kaon. 3. Yening paksi culik-culik masuara kala wengi, nenten kasaurin olih i tuhu-tuhu, punika kocap sipta (praciri) kaon. 4. Yening wenten anak nganten, raris rauh pajati, makta damar kalih pacanangan (pabuan), punika taler sipta, makadi suksmanipun : o Damar = galang apadang, saking rahayu nunas galang. o Pamor = apuh, ampura, nunas ampura
o Base = sedah, serdah, seica, apang sueca o Buah = pala, pikolih, apang mapikolih o Temako = seseban, sebseb, teduh, nunas paneduh o Gambir = jambe rateng, tembe (benjangan) mangda puput. Pupuh Ginada 1. Beli Nyoman dewan titiang matangi titiang mangipi I Jayaprana lingnia alon punapi ipian i ratu Ni Layonsari angucap titiang ngipi "umahe anyudang blabar." (sipta kaon) 2. "Sadaging umahe telas" ipiang titiang mangeraris kaon kojarannya reko eda beli luas kauh tan urungan beli pejah laut ngeling Ni Layonsari sigsigan. 15. Peparikan. Peparikan pateh sakadi Wewangsalan, kewanten binanipun weangsalan punika wantah kalih palet (carik), yening peparikan kawangun antuk petang palet dados apada (satu bait), taler mawirama miwah mapurwakanti. Peparikan puniki pateh sakadi "madah" ring kasusastran Indonesia. Yening sihang ipun minab sakadi "Pantun", antuk "ri", punika sering masilur dados "ntun", sakadi; sari, dados = santun. Peparikan, kruna lingganipun "parik", artinipun; awi (karang), polih pangiring "an" dados parikan, kadwipurwayang dados: peparikan, artinipun: awi-awian utwai reragragan. Peparikan puniki taler sakadi sasimbing indik kahanan kalih polah janma, kawangun
antuk lengkara petang carik dados apada (satu bait). Lengkarane sane riinan kalih carik dados "sampiran", lengkarane pungkuran sane kalih carik dados arti sejatine, saha mawirama purwakanti, (a-b, a-b). Purwakanti punika wenten tatiga, luiripun: Purwakanti sastra, Purwakanti basa, Purwakanti suara, sakadi: 1. Purwakanti sastra Doyan liang ngandong kanji (a) depang tiang ngaba pitu (b) yan tiang ngelong janji (a) apang tiang kena tantu. (b) Aksara "ji" ring kruna "kanji", makanti ring "ji" ring kuna "janji". Aksara "tu" ring kruna "pitu", makanti ring "tu" ring kruna "tantu". 2. Purwakanti basa Meli gabus duang kranjang lamben bodag sing ngenyakin yadin bagus mata kranjang enyen kodag mangenyakin. Mata "kranjang" makanti ring kruna duang "kranjang". kodag "ngenyakin" makan ti ring kruna sing "ngenyakin". 3. Purwakanti suara Dengdenge kurma lua jaene ditu plapahin adeng-adeng magama tua gaene malu plajahin. Suara "a" ring kruna "tua", mapurwakanti ring "a" ring kruna "lua" suara "in" ring kruna "plajahin", mapurwakanti ring "in" ring kruna "plajahin".
16. Sesapan Sesapan tegesnyane nyapatin, sane matetujon nglungsur karahajengan, mangda nenten keni bencana. Kawentenan sesapan manut tetujonnyane, minakadi : - Sesapan ngebah taru : "Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru druene, mangda titiang nenten tulah." - Sesapan suara kedis caak : "Kakasang ngengsut di ambune." - Sesapan si jabang bayi : "Ratu Paduka Betara Brahma, icenin raren titiange pasikepan mangda ipun setata rahayu." - Sesapan sabeh bales : "Kaki-kaki bentuyung sampunang kasiabange titiang, tiang cucun kakine." - Sesapan ngentasin genah tenget : "Jero sane nuenang genahe/margine, tiang nyelang genahe icen tiang karahajengan." - Sesapan ri kala sungkan, wenten dongkan mamunyi : "Ih, apa not iba yening ada anak makeneh rahayu, mai, sakewala yening tusing rahayu bakal cotot matane apang kanti buta." - Sesapan ri kala mireng suaran paksi tuhu-tuhu : "Buncul agung sepit semprong tuara bakatanga." - Sesapan mabebaosan, masuara cek-ceke : "Sidi Saraswati." - Sesapan angin baret, angin nglinus : "Ratu Betara Bayu sampunang nglintangi riki, santukan titiang akeh madue anak alit." - Sesapan ri kala ngadol ingon-ingon utawi wewalungan : "Ratu Sang Hyang Rare Angon, ingon-ingon I Ratu adol titiang nglungsur
karahajengan." - Sesapan ri kala molihang pantun duene : Ratu Betara Sri, Titiang ngaturang yadnya, mangda titiang rahayu." - Sesapan ri kala Tumpek Uduh : "Kaki-kaki dadong jumah? Jumah. Anak engken? Anak Gelem. Gelem Engken? Gelem nged.. nged.. nged.. nged.." 17. Tetingkesan Tetingkesan punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala ngandapang raga. Conto: (1) “Durusang malinggih Pak, kanggéang nénten wénten genah malinggih!” Kawéntenannyané, genah sané wénten becik, kursi empuk saha resik. (2) “Sameton sami, duaning sampun galah, ngiring ka perantenan, kanggéang ulamnyané tasik-tasik manten!” Kawéntenannyané, ajengané madaging reramon makéh pisan. (3) “Durus unggahang, kanggéang toyané tabah!” Yakti-yakti nénten wénten gohnyané, duaning genah warung sané ngadol sanganan doh.
LKPD KELAS : NAMA KETUA KELOMPOK : ANGGOTA KELOMPOK : IDENTITAS PESERTA KELOMPOK
A. Kompetensi Dasar Memahami makna paribasa bali dan menerapkan penggunaan paribasa bali dalam kalimat secara lisan dan tulisan B. Materi : Paribasa Bali C. Tetujon peplajahan Para sisya uning tekening soroh-soroh paribasa bali, prasida nguningayang indik suksman paribasa bali, prasida mengidentifikasi paribasa bali ring tekss pidarta basa bali. D. Pemargin Peplajahan 1. Kesiagayang Conto teks pidarta basa bali 2. Soang-soang kelompok mabligblagan tur nyawis pitaken-pitaken sane wenten ring LKPD 3. Pitaken sane wenten ring LKPD puniki, kapalih dados 10 paletan Om Swastyastu. Kaping singgih, Bapak Kepala Sekolah, Bapak/ibu guru sane kusumayang titiang, para staf TU sane banget wangiang titiang, taler para sameton siswane makasami sane tresna-asihin titiang. Ri kalaning iraga nyangra wanti warsa sekolahan druene, sakadi I Kunang-kunang anarung sasih titiang purun matur samatra ring lda dane sareng sami. Duaning sarahina makunyit di alas ring sekolahan puniki, majanten sering polih matelupindoan. Ri kalaning punika, ngiring tincapang pasuitran drune. Sareng sami patut jemet malajah duaning wenten kabaosan sapuniki. "Kedis curik ninggahin gajah, ada nolih ia makeber. Uli cerik jemet malajah, suba kelih dadi dokter" Ngiring Wacen riin Pidarta puniki!
Sajaba punika, yening rauh saking sekolahan, mangda jemet ngwantu ibuk miwah i bapak, magarapan. Napi luir sane kapaica olih Bapak/ibu guru ring sekolahan mangda sami prasida karesepang tur prasida kalaksanayang. Manut kecaping sloka agama "Taki-takining sewaka guna widia, asing gawe pagehpagehen". Suksmanipun, saking alit iraga mataki-taki mlajahang angga, saluir pakaryan patut laksanayang antuk daging manah lascarya. Napi mawinan asapunika? Duaning ketah kabaos ri kantun alit, tan bina kadi entik ambengan, tajep pisan ngidepin saluir daging sastra. Yening nenten mangkin malajah, malih pidan malih? Ring sampune tua utawi lingsir? Majanten nenten. Sering Bapak/ibu guru maosang, jemetang ngruruh sastra aji, duaning "Kaweruhane luir senjata, ane dadi prabotang sai, kanggen ngruruh merta". Wantah anak wikan prasida ngaonang mesehe sane kabaos papa punika. Abot pisan kocap manados anak belog, tan pakadang sastra. Punika mawinan,ngiring elingang "Masa muda masa belajar, tiada hari tanpa belajar". Ngiring malajahang angga, malajah, malajah, malajah! Ida dane sinamian, sane mangkin majeng ring bapak/ibu guru, titiang mapinunas. Geng yasa geng goda. Asapunika sering kabaos. Sapunapi ja antuk, Bapak/lbu mangda tetep bajeg nglaksanayang swadarma pinaka pahlawan tanpa tanda jasa. "Rame ing gawe sepi ing pamerih”. Akehang malaksana, sampunang banget mikayunin pangwales. Madana ring widang pendidikan kabaos utama dana. Mogi-mogi napi sane kadanayang pacang molihang phala luih hayu saking Ida Hyang Parama Kawi. Ida dane sinamian sane wangiang titiang. Kadi punika titian prasida matur, mogi-mogi wenten pikenohipun. Badung mangupura, ngabas ebet titiang ring petang. Kirang langkung nunas ampura, antuk tambet titiang kalintang. Puputang titiang antuk parama santih. Om Santih, Santih, Santih, Om. 1. Napi wastan paribasa bali “ Kadi I Kunang-kunang anarung sasih?” Cawisan: ………………………………………………………………………………………………. 2. Napi suksman paribasa “Kadi I kunang-kunang anarung sasih?” Cawisan: ……………………………………………………………………………………………… Indayang cawis Pitaken ring sor Puniki!
3. Napi wastan paribasa “Makunyit di alas?” Cawisan: ……………………………………………………………………………………………… 4. Napi kasuksman paribasa “Makunyit di alas?” Cawisan: ……………………………………………………………………………………………… 5. “Kedis curik ninggalin gajah, ada nolih ia mekeber. Uli cerik jemet melajah, suba kelih dadi dokter." Paribasa napi puniki? Cawisan: ……………………………………………………………………………………………… 6. “Tan bina sekadi antik ambengan.” Napi wastan paribasa puniki? Cawisan: ……………………………………………………………………………………………… 7. Napi tegesnyane ri kantu alite kadi entik ambengan? Cawisan: ……………………………………………………………………………………………… 8. “Kaweruhane luir senjata, ane dadi prabotang sai, kaanggen ngruruh merta.” Puniki punggelan pupuh napi? Cawisan: ……………………………………………………………………………………………… 9. “Rame ing gawe sepi ing pamerih.” Napi wastan paribasa puniki? Cawisan: ……………………………………………………………………………………………… 10. “Badung Mangupura, ngabas ebet titian ring petang. Kirang langkung nunas ampura, antuk tambet titian kalintang.” Napi wastan paribasane puniki? Cawisan: ………………………………………………………………………………………………