๔๖ ดังบทประพันธ์ ครานั้นพระองค์ผู้ทรงเดช ฟังเหตุขุ่นเคืองเป็นหนังหนา อ้ายหมื่นไวยท่าใจอหังการ์ ตกว่าบ้านเมืองไม่มีนาย จึงปรึกษาตราสินให้ไม่ได้ จึงท าตามน ้าใจเอาง่ายง่าย ถ้าฉวนเกิดฆ่าฟันกันล้มตาย อันตรายไพร่เมืองก็เดืองกู •ขุนแผน ในตอนนี้กล่าวถึงลักษณะนิสัย ของขุนแผนอยู่น้อย ไม่เน้นบทบาทมากนัก แต่จะเน้น สะท้อนให้เห็นว่าเป็นชายไทยที่มี ความรักต่อนางวันทองอย่างสม ่าเสมอนิสัยเก่งด้านทหาร และมีความสามารถทางด้านไสยศาสตร์ ดังบทประพันธ์ ครานั้นขุนแผนแสนสนิท ฟังความตามนิมิตรก็ใจหาย ครั้งนี้น่าจะมีอันตราย ฝันร้ายสาหัสตัดต ารา พิเคราะห์ดูทั้งยามอัญกาล ก็บันดาลฤกษ์แรงเป็นหนักหนา มิรู้ที่จะแถลงแจ้งกิจจา กอดเมียเมินหน้าน ้าตากระเด็น จึงแกล้งเพทุบายท านายไป ฝันอย่างนี้มิใช่จะเกิดเข็ญ เพราะวิตกหมกไหม้จึงได้เป็น เนื้อเย็นอยู่กลับผัวอย่ากลัวทุกข์ พรุ่งนี้พี่จะแก้เสนียดฝัน แล้วท ามิ่งสิ่งขวัญให้เป็นสุข มิให้เกิดราคีกลียุค อย่าเป็นทุกข์เลยเจ้าจงเบาใจ •ขุนช้าง เป็นตัวละครที่มีความรัก มั่นคง แต่มีข้อเสียคือ ไม่คิดไตร่ตรอง ให้รอบคอบ จะท าการสิ่งใดก็มักใช้อารมณ์ ของตนเองเป็นที่ตั้ง ซึ่งเป็นต้นเหตุของ การที่นางวันทอง ต้องโทษประหารชีวิต มีนิสัย รักเดียวใจเดียวรักนางวันทองมาก ศรีษะล้าน
๔๗ ดังบทประพันธ์ ครานั้นขุนช้างฟังบ่าวบอก เหงื่อออกโซมล้านกระบาลใส คิดคิดให้แค้นแสนเจ็บใจ ช่างท าได้ต่างต่างทุกอย่างจริง สองหนสามหนกล่นแต่หนี พลั้งทีลงไม่รอดนางยอดหญิง คราวนั้นอ้ายขุนแผนมันแง้นชิง นี่คราวนี้หนีวิ่งไปตามใคร ไม่คิดว่าจะเป็นเห็นว่าแก่ ยังสาระแนหลบลี้หนีไปไหน เอาเถิดเป็นไรก็เป็นไป ไม่เอากลับมาได้มิใช่กู •นางวันทองในตอนนี้มีความส าคัญ อย่างยิ่ง เพราะน าเสนอถึงตัวละคร ผู้หญิงไทยที่ถูกผู้ชาย ชี้น าชะตาชีวิตมีนิสัย รักขุนแผนและลูกมาก ไม่ยอมตัดสินใจเองว่างอยู่กับใครสักคน ดังบทประพันธ์ ความรักขุนแผนก็แสนรัก ด้วยร่วมยากมานักไม่เดียดฉันท์ สู้ล าบากบุกป่ามาด้วยกัน สารพันอดออมถนอมใจ ขุนช้างแต่อยู่ด้วยกันมา ค าหนักหาได้ว่าให้เคืองไม่ เงินทองกองไว้มิให้ใคร ข้าไทใช้สอยเหมือนของตัว จมื่นไวยเล่าก็เลือดที่อก ก็หยิบยกรักเท่ากันกับผัว ทูลพลางตัวนางเริ่มระรัว ความกลัวอาญาเป็นพ้นพัน
๔๘ •จมื่นไวยวรนาถหรือพลายงามเป็นบุตรชายของขุนแผนกับนางวันทอง เข้ารับราชการและ ได้กระท าคุณงามความดี จนได้เลื่อนบรรดาศักดิ์ให้เป็นจมื่นไวยวรนาถ จมื่นไวยเป็นตัวละคร ที่มีอารมณ์หุนหัน พลันแล่น ไม่ค่อยคิดไตร่ตรองให้รอบคอบ มีนิสัย รักครอบครัวมากเป็น คนเจ้าคิดเจ้าแค้น ดังบทประพันธ์ วันนั้นแพ้กูเมื่อด าน ้า ก๊กจิ๋วซ ้าจะฆ่าให้เป็นผี แสนแค้นด้วยมารดายังปรานี ให้ไปขอชีวีขุนช้างไว้ แค้นแม่จ าจะแก้ให้หายแค้น ไม่ทดแทนอ้ายขุนช้างบ้างไม่ได้ หมายจิตคิดจะให้มันบรรลัย ไม่สมใจจ าเพราะเคราะห์มันดี อย่าเลยจะรับแม่กลับมา ให้อยู่ด้วยบิดาเกษมศรี พรากให้พ้นคนอุบาทวิชาติอัปรีย์ ยิ่งคิดก็ยิ่งมีความโกรธา อัดอึดอึดอัดด้วยชัดใจ เมื่อไรตะวันจะลับหล้า คุณค่าด้านสังคม ๑. ลักษณะทางสังคม ตอนขุนช้างถวายฎีกา เป็นตอนที่ชะตาชีวิตของนางวันทองตกต ่า ถึงที่สุด คือ ถูกพระพันวษาพิพากษาให้ประหารชีวิต ซึ่งจะเป็นตอนที่มีหลากหลายอารมณ์ ไม่ว่าจะเป็นผู้ที่อยู่ในสถานภาพใดในสังคม กษัตริย์ สามี ภรรยา มารดา บุตร ตัวละคร ในตอนนี้แทบทุกคัวมีบทบาทส าคัญ แต่ที่เด่นที่สุดมี ๒ ตัว คือ สมเด็จพระพันวษาและ นางวันทอง จากเนื้อเรื่องผู้ที่น่ารเห็นใจไม่เพียงแต่นางวันทองเท่านั้น สมเด็จพระพันวษาก็เป็น อีกผู้หนึ่งที่น่าเห็นใจ เนื่องจากฝ่ายหนึ่งถูกสั่งประหารและอีกฝ่ายหนึ่งเป็นฝ่ายสั่งประหารชีวิต
๔๙ ๒. แนวคิดเกี่ยวกับสังคม ๒.๑ ฐานะและบทบาทของสตรีในสังคม นางวันทองเป็นตัวอย่างของสตรีไทย สมัยโบราณโดยแท้ คือเกิดมาเพื่อรับบทของบุตรี ภรรยาและมารดา ตามที่ธรรมชาติและ สังคมเป็นผู้ก าหนด และเมื่อต้องรับบทพลเมืองก็เป็นพลเมืองตามที่ผู้ปกครองพึงปรารถนา ให้เป็น เนื่องจากนางวันทองไม่มีโอกาสเลือก อาจได้แต่เพียงคิดแต่ไม่เคยได้ปฏิบัติตามที่คิด นางวันทองถูกก าหนด เส้นทางของชีวิตให้เป็นไปตามความต้องการของคนอื่นทั้งสิ้น ความเคยชินจากการเป็นผู้ปฏิบัติตาม เมื่อสมเด็จพระพันวษาทรง เปิดโอกาสให้นางเลือก ทางเดินของชีวิตตนเอง นางก็ว้าวุ่นใจไม่อาจตัดสินใจได้ จึงก่อให้เกิดเหตุการณ์ อันเสร้าสะเทือนใจในที่สุด ๒.๒ บทบาทของกษัตริย์ต่อประชาชนในสังคมไทย สมเด็จพระพันวษานั้น ถ้าจะพิจารณา อย่างละเอียด ก็จะเห็นได้ว่าแม้จะทรงเป็นเจ้าชีวิต มีพระราชอ านาจอันล้นพ้น แต่ก็มิได้ทรง ใช้อ านาจอย่างปราศจากเหตุผลหรือด้วยพระอารมณ์ หากได้ ทรงปฏิบัติอย่างเหมาะสม และ ทรงมีพฤติกรรมไปในทางที่สมเหตุสมผลที่สุด เนื่องจากต้องแก้ไขปัญหาระดับประเทศแล้ว ยังต้องแก้ไขปัญหาระดับครอบครัวของประชาชน เปรียบเหมือนพ่อหรือผู้ใหญ่ในครอบครัว เวลาคนในครอบครัวมีเรื่องเดือดร้อนหรือ เกิดเหตุการณ์วุ่นวายและมาฟ้อง ก็ต้องทรงเป็น ราชธุระ ๒.๓ ค่านิยมและความเชื่อเกี่ยวกับสตรี สังคมไทยไม่นิยมสตรีเยี่ยงนางวันทอง คือมีสามี สองคน ในเวลาเดียวกัน แม้โดยแท้จริงแล้วการที่มีสามีสองคนนั้นมิใช่เกิดจากความปรารถนา ของนางเอง แต่จุกนี้สังคมกลับมองข้าม เห็นแต่เพียงผิวเผินว่านางน่ารังเกียจ ในทางตรงกัน ข้าม ค่านิยมเกี่ยวกับการมีภรรยาหลายคนในเวลาเดียวกัน กลับปรากฎในหมู่คนชั้นสูง โดยเฉพาะ ผู้มียศฐาบรรดาศักดิ์ของไทย แต่สังคมไม่รังเกียจ กลับนิยมยกย่อง เพราะค่านิยม ก าหนดว่าลักษระเช่นนี้เป็นเครื่องเสริมบารมีและความเป็นบุรุษอาชาไนยให้มากยิ่งขึ้น
๕๐ การน าไปใช้ ๑. ผู้เป็นลูกควรมีความกตัญญูกตเวที ๒. เราควรรักผู้อื่นอย่างจริงใจและหวังดีต่อกัน ไม่ครอบครองให้คนรักอยู่กับเราเพียงผู้เดียว ๓. ผู้ที่เป็นสามีควรมีความรับผิดชอบโดยการเลี้ยงดูภรรยาและลูกให้อยู่ดีมีสุข ๔. เราควรรอบคอบและยั้งคิดในการท าสิ่งต่าง ๆ เพราะหากไม่ไตร่ตรองให้ดีก็อาจ ก่อให้เกิดผลเสีย
๕๑ บรรณานุกรม กรองทอง โตวรวิรัตน์. “คุณค่าที่ได้รับจากเรื่องขุนช้างขุนแผน” [ออนไลน์]. เข้าถึงได้ :https://literaturethai.wordpress.com /2012 / 04 / 26. สืบค้น ๙ มิถุนายน ๒๕๖๗ ชัชฎา ภู่เพ็ชร์. ”บทเสภาเรื่อง ขุนช้างขุนแผน ตอน ขุนช้างถวายฎีกา” [ออนไลน์]. เข้าถึงได้ :https://www.tbw.ac.th/ 2018/07/26. สืบค้น ๙ มิถุนายน ๒๕๖๗ พีระเสก บริสุทธิ์บัวทิพย์. “เสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน ตอน ขุนช้างถวายฎีกา” [ออนไลน์]. เข้าถึงได้ :http://www.digitalschooi.club /2014 / 01 / 16 สืบค้น ๙ มิถุนายา ๒๕๖๗ มหาลัยราชภัฏสวนสุนันทา. “ขุนช้างขุนแผน ตอน ขุนช้างถวายฎีกา” [ออนไลน์]. เข้าถึงได้ : http://eisd.ssru.ac.th/ 2022/ 08/11. สืบค้น ๙ มิถุนายา ๒๕๖๗ อัมพร พินะสา. (2566). หนังสือเรียน รายวิชาพื้นฐาน ภาษาไทย วรรณคดีวิจักษ์ ชั้น มัธยมศึกษาปีที่ 6. (17). กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์ สกสค. ลาดพร้าว Coggle. “วิเคราะห์คุณค่าวรรณคดี เรื่องขุนช้างขุนแผน ตอนขุนช้างถวายฎีกา” [ออนไลน์]. เข้าถึงได้ :https://coggle.it /2020/04/07. สืบค้น ๙ มิถุนายน ๒๕๖๗
๕๒ HARAE0_04. “คุณค่าที่ได้รับจากเรื่องขุนช้างขุนแผน” [ออนไลน์]. เข้าถึงได้ : https://literaturethai.wordpress.com /2014 /01 / 24. สืบค้น ๙ มิถุนายน ๒๕๖๗