สุภาษิต ผญาอีสาน

คำ ผ ญ า

ป รัช ญ า ภ า ษ า อี ส า น

ป รัช ญ า ใ น ก า ร ดำ ร ง ชี วิ ต ข อ ง บ ร ร พ บุ รุ ษ ช า ว อี ส า น ที่ ถ่ า ย ท อ ด
กั น ม า ตั้ง ดึ ก ดำ บ ร ร พ์ จ น ถึ ง ชั่ว ลู ก ชั่ว ห ล า น คำ ผ ญ า พ ร้อ ม คำ แ ป ล
ด้ า น ล่ า ง นี้ เ ป็ น ภู มิ ปั ญ ญ า ข อ ง ป ร า ช์ ญ ผู้ รู้ไ ด้ ถ่ า ย ท อ ด ไ ว้ เ ป็ น ห ลั ก
ฐ า น เ พื่ อ เ ป็ น ก า ร สื บ ส า น ศิ ล ป วั ฒ น ธ ร ร ม อี ส า น

ความหมาย

ผญา หมายถึง คำพู ดหรือสำนวนที่มรลักษณะเป็น
ร้อยกรอง เขียนขึ้นจากประสบการณ์ที่สั่ งสมมาซึ่งผูกพันอยู่
กับธรรมชาติ ขนบธรรมเนียมประเพณี การปกครอง ความ
เชื่อ ค่านิยม จริยธรรม และปรัชญาในหลักธรรมคำสอนของ
พระพุ ทธศาสนา โดยถ่ายทอดออกมาเป็นศิลปะทางภาษาที่
แ ด ง ถึ ง ค ว า ม คิ ด อั น เ ฉี ย บ แ ห ล ม แ ฝ ง อ ยู่ ใ น ถ้ อ ย คำ ที่ เ ป็ น
สำนวนโวหาร มีความหมายลึกซึ้งเพื่อแสดงความสามารถใน
ก า ร ใ ช้ ภ า ษ า แ ล ะ เ ป็ น ค ติ ส อ น ใ จ ใ ห้ ผู้ ค น นำ ไ ป เ ป็ น แ น ว ท า ง ใ น
การดำเนินชีวิต

ค ว า ม เ ป็ น ม า ข อ ง ผ ญ า

วรรณกรรมมุขปาฐะประเภทผญาหรือ คำคม ภาษิ ต
ท้องถิ่นอีสานนี้ มีความเป็นมาอย่างไรหรือใครเป็นผู้ให้
กำเนิด ยากที่จะตัดสิ นได้ว่ามาจากไหน ใครเป็นผู้ให้กำเนิด
หรือริเริ่ม แต่อย่างไรก็ตาม มีผู้รู้และนักวิชาการ ที่ทำการ
ศึกษาค้นคว้า วิจัย เกี่ยวกับเรื่องผญา หรือภาษิ ตอีสานได้
สั นนิษฐานหรือให้ทัศนะเกี่ยวกับที่มาของผญามาสรุปได้ดังนี้

1. ผญาเกิดจากคำสั่ งสอนและศาสนาโดยหมายเอา
คำสอนของผู้ใหญ่ที่มีต่อเด็ก ครูบาอาจารย์ที่มีต่อศิษย์ พ่อ
แม่ที่มีต่อลูกหลาน ทั้งนี้ก็สื บเนื่องจากคำสอนของศาสนาโดย
เฉพาะพระพุ ทธศาสนา

2. ผญาเกิดจากขนบธรรมเนียมประเพณี โดย
หมายเอาข้อปฏิบัติที่คนในสั งคมอีสานปฏิบัติต่อกันในวิถีชีวิต

3. ผญาเกิดจากการเกี้ยวพาราสี ของหนุ่มสาว อาจ
หมายเอาแรงบันดาลใจหรือความรู้สึ กภายใจที่อยากจะบอก
ต่อกันและกัน จึงกล่าวออกมาด้วยคำคมเชิงโวหารภาพพจน์
ต่าง ๆ แล้วเกิดการโต้ตอบถ้อยคำแก่กันและกัน

ค ว า ม เ ป็ น ม า ข อ ง ผ ญ า

4. ผญาเกิดจากการเล่นของเด็ก โดยหมายเอาการ
เล่นกันระหว่างเด็กแล้วมีการตั้งคำถาม เช่น ปริศนาคำทาย
แ ต่ แ ท น ที่ จ ะ ถ า ม โ ด ย ต ร ง กั บ ส ร้ า ง เ ป็ น ถ้ อ ย คำ ที่ ค ล้ อ ง จ อ ง กั น

5. ผญาเกิดจากสภาพแวดล้อมหรือเหตุการณ์อื่น ๆ
ในวิถีชีวิต โดยหมายเอาสภาพการณ์ที่เกิดขึ้นในชีวิตแล้ว
เกิดแรงบันดาลใจให้เกิดถ้อยคำในใจและมีการกล่าวถ้อยคำ
ที่คล้องจองแก่กันและกัน ในโอกาสที่เดินทางไปมาค้าขาย
หรือกิจกรรมอื่น ๆ

จากการสั นนิษฐานที่มาของการเกิดขึ้นของผญา
จ ะ เ ห็ น ว่ า ผ ญ า นั้ น มี ค ว า ม ห ม า ย ต่ อ ช า ว อี ส า น ไ ม่ ว่ า ช า ว อี ส า น
อาศัยอยู่สถานที่ใด เมื่อมีกิจกรรมใด ๆ ร่วมกันหรือสนทนา
กันในกลุ่มจะมีการกล่าว ผญาสอดแทรกขึ้นมาเสมอ ด้วย
เหตุผลดังกล่าว ทำให้ผญามีบทบาทหน้าที่และมีความสำคัญ
ต่อสั งคมชไทยอีสานตั้งแต่อตีดจนถึงปั จจุบัน อาจแบ่งเป็น
ประเภทต่าง ๆ แล้วแต่โอกาสที่จะนำไปใช้ในกิจกรรมนั้น ๆ

ประเภทของผญา



ผญา แบ่งออกเป็นประเภทใหญ่ ๆ ได้ 4 ประเภท ดังนี้
1. ประเภทคำสอน เรียกว่า ผญาคำสอนหรือผญาภาษิ ต
2. ประเภทเกี้ยวพาราสี เรียกว่า ผญาเครือ, ผญาย่อย

หรือผญา โต้ตอบ
3. ประเภทปริศนา เรียกว่า ผญาปริศนา-ปั ญหาภาษิ ต
4. ประเภทอวยพร เรียกว่า ผญาอวยพร

ห ม ว ด คำ ส อ น

สุภาษิต ผญาออีสาน

การใช้ถ้อยคำที่กล่าวเป็นร้อยกรองสั้น ๆ แฝงไว้ด้วยคติธรรม คำ
เตือนใจ หรืออีนัยหนึ่งคือ ข้อความที่เป็นอุปมาอุปมัย ให้ผู้ฟังได้คิด
ตีความสามารถนำไปประพฤติปฏิบัติในทางที่ดีงามถูกต้อง

สภุ าษิต ผญาอีสาน

คันเจ้าได้ขีซ้างกังฮ่ มเปนพระยา
อย่าได้ลืมคนทุกข์ผู้ขีควายคอนกล้า

แปล

ถ้าได้ดิบได้ดีหรือได้เปนใหญ่แล้วก็อย่าได้ลืม
ผู้คนรอบข้าง

สภุ าษิต ผญาอีสาน

ใจประสงค์สร้าง กลางดงกะว่าท่ง
ใจขีคร้านกลางบ้านกะว่าดง

แปล

ถ้าใจสู้ (ขยัน) อยู่กลางปาก็เหมือนกลางทุ่ง
ถ้าเกียจคร้านแม้อยู่กลางหมู่บ้านก็เหมือนใน

กลางปา

สภุ าษิต ผญาอีสาน

อย่าสุ ไลเสี ยถิม พงษ์พันธุ์ พีน้องเก่า
อย่าสุ ละ เผ่าเซือ ไป ย่องผู้อืนดี

แปล

อย่าได้ลืมญาติพีน้องของตัวเอง ไปยกย่อง
ว่าผู้อืนดีกว่า

สภุ าษิต ผญาอีสาน

ฝนตกยังฮู้ เอือน นอนกลางคืนยังฮู้
ตืน ความทุกข์ยังฮู้ เตือง มีขึนเมือลุน

แปล

ฝนตกยังซาได้ นอนหลับยังรู้ตืน ความทุกข์ก็
มีโอกาสกลายเปนสุ ขในวันข้างหน้า (ถ้า
พยายาม)

สภุ าษิต ผญาอีสาน

หญิงฮู ปฮ้ ายครองวัตรพางาม ชายฮู
บทรามวิชาพาฮุ่ ง

แปล

หญิงแม้รูปชัว แต่จริยาวัตรทําให้งดงามได้
ชายแม้รูปทราม วิชาติดตัวก็ส่ งให้เจริญ
รุ่งเรืองได้

สภุ าษิต ผญาอีสาน

ความตายนีแขวนคอทุกบาดย่าง ไผก็
แขวนอ้อนต้อนเสมอด้ามดังเดียว

แปล

ความตายติดตามเหมือนเงาตามตัว ไม่มีผู้ใด
ห ลุ ด พ้ น

สภุ าษิต ผญาอีสาน

ให้เจ้าคอยเพียรสร้าง เสมอแตน
แปงซ่อ ให้สร้างก่อสื บไว้ เสมอเผิง

สื บฮั ง

แปล

ให้ขยันสร้างตัวเหมือนผึงสร้างรัง

หมวด
เ กี้ ย ว พ า ร า สี

สุภาษิต ผญาออีสาน

คือการใช้ถ้อยคำพูดโต้ตอบกันเชิงเกี้ยวพาราสี ทักทายปราศัย
สรรเสริญเยินยอ หรือความอาลัย

สภุ าษิต ผญาอีสาน

สิ บปกะสิ ถ่า ซาวพรรษากะสิ อยู่ คันบ่
ได้เปนคู่เห็นแต่อุแอ่งนาํ กะปานได้นัง

เทียม

แปล

สิ บปยีสิ บปก็จะรอน้องอยู่ถึงไม่ได้เคียงคู่
น้องมองเห็นแค่ตุ่มใส่ นาํ ก็เหมือนได้นังเคียง

สภุ าษิต ผญาอีสาน

ขันตีตังสั จจังหมันเทียง บ่ได้คึดเบียง
เลียวลวงล้อหลอกไผ ปานใดเด้สิ ได้
จูงแขนเข้า พาขวัญปอนไข่หน่วย
มือขวาปอนไข่อ้าย มือซ้ายปอนไข่นาง

แปล

พีนีตังใจมันรักน้องไม่เคยคิดเปลียนใจ แล้ว
เมือไหร่หนอจะได้จูงมือน้องเข้าสู่ เรือนหอ

สภุ าษิต ผญาอีสาน

ใจประสงค์แล้วเมืองแกวกะดันฮอด
ใจประสงค์ยอดแก้วในถาํ กะก่นหา

แปล

เมือมีใจรักน้องแม้จะอยู่แดนไกลเพียงใด ก็
จะติดตามถามหา

สภุ าษิต ผญาอีสาน

ข้าขออธิษฐานตังขอฝากพระไมติมิตร
พันธนังติดหมืนปบ่ไลน้อง พีนีจงจิต
ข้องหมายตายเกิดฮ่ วม ขออย่าคละ
คลาดแคล้วคําหมันขอดสาร น้องเอย

แปล

ขออธิษฐานต่อสิ งศักดิสิ ทธิทังหลาย จะรัก
น้องจนตายแม้เกิดชาติหน้าหรือชาติไหน ใจ

พี ยั ง มั น ค ง

สภุ าษิต ผญาอีสาน

พี นี ป ล อ ด อ้ อ ย ซ้ อ ย เ ส ม อ อ้ อ ย ก ล า ง ก อ
กาบกะบ่ห่อ หน่อน้อยกะบ่อซอนชู้บ่

ช้อนเมียอ้ายบ่มี

แปล

พีนียังเปนโสด ไร้คู่ใจเหมือนต้นอ้อยกลาง
กอ จึงได้มุ่งหมายมารักน้อง

สภุ าษิต ผญาอีสาน

ใจหนึงว่าอยากหย้อแม่นําให้เปนแผ่น
ดินเดียว คราวสองคืนสามคืนอยาก

หย้อเปนคราวมือ

แปล

ใจอยากจะบีบแม่นาํ ให้เปนแผ่นดินเดียวกัน
อ ย า ก ย่ อ วั น เ ว ล า ล ง ม า เ พื อ ใ ห้ ไ ด้ ใ ก ล้ ชิ ด น้ อ ง

สภุ าษิต ผญาอีสาน

พี ห า ก ใ จ ป ร ะ ส ง ค์ ป ลํา ยู ง ย า ง ไ ม้ ใ ห ญ่
คันแม่นพร้าบ่บ่าน ขวานบ่เปไม้บ่ล้ม

อวนอ้ายบ่เซา

แปล

พีนีตังใจเด็ดเดียวแล้ว (รักน้อง) ว่าจะตัด
ต้นไม้ใหญ่ แม้นพร้าและขวานไม่บิน ไม้ไม่

ล้ม (น้องไม่ตกลง) พีนีไม่เลิกรา

ห ม ว ด ป ริ ศ น า

สุภาษิต ผญาออีสาน

คำถามให้ฉุกคิด ให้เอาไปเปรียบเทียบในการดำเนินชีวิต

สภุ าษิต ผญาอีสาน

กุญชรช้างอัศดรคุณมาก ก็หากหา
ยากแท้ทังค่ายบ่มี ส่ วนว่ายุงยองฮิ น
ฝูงไฮเฮื อดไต่ บ่ห่อนขีไฮ้ หาได้คู่เฮื อน

แปล

ช้างสั ตว์มีคุณหายาก ส่ วนรินยุงนันหาได้อยู่
ทัวไป

สภุ าษิต ผญาอีสาน

นาง

คันได้ขีช้างแล้วอย่าดังเปดดังเหิน
อย่าได้เสิ น ๆ หัวแหย่งสิ พานพาฮ้ าย

แปล

ได้ขึนตาํ แหน่งสู งอย่าทะนงตัว เดียวจะ
ตกอับได้ง่าย

ต๋ํส๋ึม้

สภุ าษิต ผญาอีสาน

คันบ่ออกจากบ้านบ่เห็นด่านแดนไกล
คันบ่ไปหาเฮี ยนก็บ่มีความฮู้

แปล

ถ้าไม่ออกเดินทางก็จะไม่มีประสบการณ์ ถ้า
ไม่เรียนก็จะไม่มีความรู้

สภุ าษิต ผญาอีสาน

คันคากน้อยยังได้ฮบพญาแถน ยังได้
ครองนครขวางนังเมืองเปนเจ้า

แปล

คางคกยังได้รบกับพญาแถน จนได้ครอง
เมือง อย่าท้อถอย

สภุ าษิต ผญาอีสาน

กุญชรโรช้างแนวสู งศักดิใหญ่ ตาย
ย้อนมดแดงน้อยๆ แนวนันก็หากมี

แปล

ช้างสั ตว์ใหญ่ แต่ตายด้วยมดแดงตัวน้อย

สภุ าษิต ผญาอีสาน

กากับนกเค้าบ่เข้าฮ่ อมแกวกัน หนูกับ
แมวบ่อยู่นํากันได้ คือดังหมีกับไม้พัน
ทนังค้อปา จอนฟอนกับเห่าห้อมบ่มีมือ

ถืกกัน

แปล

ศัตรูคู่แค้นไม่อาจอยู่ร่วมกัน ก็จงหลีกให้ห่าง

สภุ าษิต ผญาอีสาน

คันได้นังบ้านเปนเอกสู งศักดิ อย่าได้
โว ๆ เสี ยงลืนคนทังค่าย ชือว่าเปน
นายนีให้หวังดีดอมบ่าว คันหากบ่าวบ่

พร้อมสิ เสี ยหน้าบาดเดิน

แปล

ถ้าได้เปนเจ้านายอย่าได้คุยโวข่มเหงบ่าว
ไพร่ เราจะได้ดีมีคนคําจุนก็เพราะคนรอบ

ข้าง

หมวด
คำ อ ว ย พ ร

สุภาษิต ผญาออีสาน

การใช้ถ้อยคำทีใช้พูดอวยพรในโอกาสต่าง ๆ ส่วนใหญ่มักจะเป็นคำ
พูดที่ผู้สูงอายุหรือคนที่เคารพนับถือ พูดเพื่อให้เป็นสิริมงคลแก่ผู้ฟัง
หรือผู้รับพร

สภุ าษิต ผญาอีสาน

“ ค่อยอยู่ดีสําบายมันเสมอมันเครือเก่า เดอ ให้เจ้าอยู่ดีมีแฮงความ
เจ็บอย่าให้ได้ความไข้อย่าให้มี ให้ไปดีมาดีผู้อยู่ให้มีชัยผู้ไปให้มีโชค
โชคม้าอยู่เทิงอาน อยู่เทิงเครืองอลังการสํารับ นอนหลับให้เจ้าได้
เงินพัน นอนฝนให้เจ้าได้เงินหมืน นอนตืนให้เจ้าได้เงินแสน แบมือ
ไปให้ได้แก้วมณีโชติ โทษฮ้ ายอย่ามาพาน มารฮ้ ายอย่ามาผ่า ให้เจ้า

มีอายุ วรรณัง สุ ขัง พลัง เดอ ”

แปล

ให้อยู่สุ ขสบาย ความเจ็บไข้อย่าได้มี ไปดีมาดี ผู้อยู่ขอให้มีชัย ผู้
ไปขอ ให้มีโชค อยู่บนเครืองสํารับอันอลังการ นอนหลับขอให้ได้
เงินพันนอนฝนขอให้ได้เงินหมืน นอนตืนขึนมาขอให้ได้เงินแสน
แบมือไปให้ได้แก้วมณีโชติ โทษร้ายอย่ามาพานพบ มารร้ายอย่า

มากลํากลาย ให้มีอายุวรรณะ สุ ขะ พละ

สภุ าษิต ผญาอีสาน

“ ให้เจ้าเปนคู่แก้วคู่ขวัญ ให้เจ้าฮั กกันบ่มีเปดลูกแก้วเกิดหญิงชาย
สุ ขสําบายจนแก่เฒ่า สมบัติหลังเข้าเนืองนอง เงินทองมีมากล้น
เทอญ”

แปล

ขอให้คู่บ่าวสาวจงมีความรักต่อกันอย่าได้เสื อมกัน ให้ได้ลูก
หญิงลูกชายให้มีความสุ ขในครอบครัวจนแก่เฒ่าชรา มีทรัพย์

สมบัติแก้วแหวนเงินทองมากมายอย่าขาดมือ

สภุ าษิต ผญาอีสาน

“ผูกเบืองซ้ายให้ขวัญเจ้ามา ผูกเบืองขวาให้พระเจ้าอยู่ ฝายเส้ นนีมี
คาํ แถน นํามาผูกแขนผอวนเจ้า อย่ามีศรีเศร้าตัวเจ้าอย่างหมอง
หม่น คุณพระพุ ทธ พระ ธรรมมากล้นไหลตือตืนประสงค์ เจ้านอน
หลับให้ได้เงินหมืน เจ้านอนตืนให้ได้เงินแสน แปนมือไปให้ได้แก้ว
มณีโชติ โทษร้ายอย่าพานมารร้ายอย่าเบียด”

แปล

ผูกแขนซ้ายขอให้ขวัญมาอยู่กับเนือกับตัว ผูกแขนขวาขอให้คุณ
พระคุณเจ้าอยู่คุ้มครอง ฝายผูกแขนเส้ นมีคําพรจากเทวดาให้นาํ มา

ผูกแขนเจ้า อย่าให้มีความเศร้าหมองอยู่ในตัว ด้วยคุณพระ
รัตนตรัยมีมากล้นขอให้เจ้าได้ทุกสิ งสมประสงค์ เมือเจ้านอนหลับ
ขอให้ได้เงินหมืน นอนตืนขอให้ได้เงินแสน ยืนมือออกไปขอให้ได้

แก้วแหวนเงินทอง ภัยร้ายทังปวงอย่าได้มาเบียดเบียน