Paryavaran

जमिनीचे संवर्धन : कृत ी ४ ः
तुमच्या जवळ असणाऱ्या शेतीला भटे द्या व खालील
जमिनीचे सवं र्धन ही नैसर्गिक जमिनीचे सरं क्षण व माहिती गोळा करण्याचा प्रयत्‍न करा.
विकसित जमिनीला तिच्या नैसर्गिक स्थितीत रूपांतरीत १. कोणती पिके घेतली जातात?
करण्याची प्रक्रिया आहे. काही जमिनीत किरकोळ कमतरता २. दहा वषापूर्वी कोणती पिके घेत होत?े
असते आणि अन्य एखादी जमीन सपं ूर्णपणे नापीक झालले ी ३. शेती उत्‍पन्नात दहा वर्ताष वाढ झाली की घट
असत.े अशा जमिनीचे संवर्धन करण्यासाठी अनेक
पर्ावय रणपूरक तंत्ेर वापरावी लागतात. नेहमी वापरल्या झाली?
जाणाऱ्या तंत्रांमध्ये संवर्धन, पुनर्स्पथा न, पनु रउपचार व शमन ४. गले ्‍या पाच वर्षात शते ीमध्ेय येणाऱ्या अडचणी काय
ही ततं ्रे समाविष्ट आहते .
आहेत?
१) सवं र्धन – माणसानं ी एक नैसर्गिक संसाधन म्हणनू
जमिनीचे जतन न करता ती मळू स्‍वरूपात ठवे ण्याचा ४.५ खनिजे एक नसै र्गिक संसाधन -
प्रयत्न कले ा पाहिज.े अशा स्वरूपाच्या जमीन
संवर्धनामध्ेय माणूस जमिनीचा विशिष्ट भाग वापरू खनिज पदार्थ हा नसै र्गिकरित्या आढळणारा
शकणार नाही तर तिच्या नसै र्गिक सौंदर्याचा आनदं रासायनिक पदार्थ आह.े या पदार्थांना वशै िष्ट्यपूर्ण भौतिक
घणे ्यासाठी उपयोग करू शकले व त्यामुळे येणाऱ्या व रासायनिक गणु धर्म असतात. खनिज संसाधने देशाला
वर्षांमध्ेय जमिनीचे सवं र्धन होईल. औद्योगिक प्रगतीचा आवश्यक तो पाया देतात. विविध
भगू र्भीय रचनामं ळु े भारताला विविध प्रकारच्या खनिज
२) पुनर्स्थापन – जमिनीच्या संवर्धनासाठी पुनर्स्पाथ न हे संसाधनाचं े सपं न्न वरदान लाभले आह.े
अजून एक तंत्र वापरले जाते. यामध्ेय परिससं ्‍था व
समहू ानं ा त्यांच्या मळू नसै र्गिक स्थितीमध्ये पनु र्स्थापित खनिज ससं ाधनाचं े प्रकार
करण्याची प्रक्रिया समाविष्ट असते. एखादी परिसंस्‍था
पुनर्स्थापित करण्यासाठी शास्त्रज्ञांनी पर्ायवरणाच्या रासायनिक व भौतिक गुणधर्मांच्या आधारे खनिजांचे
सद्यस्थितीचा अभ्यास करून व परिस्थितीकीची धातू व अधातू असे दोन मखु ्य प्रकारात वर्गीकरण केले जाते.
ऐतिहासिक परिस्थिती निर्धारित करण्यासाठी संशोधन
करणे आवश्यक आहे. पनु र्स्पथा नेत अनेकवळे ा मूळ खनिजे
प्राणी, वनस्पती, तिथे आणणे, जलमार्गांच्या नसै र्गिक
मार्गांचे पुनर्स्पाथ न व मानवी मुलभतू सवु िधा काढून धातूयकु ्त खनिजे अधातूयक्त खनिजे
टाकणे समाविष्ट असते.
लोहयुक्त खनिजे लोहरहित
३) पनु र्रपु चार - तलु नेने मवाळ किवं ा अविध्वंसक उदा. लोखडं , यकु ्त खनिजे
पद्धती वापरून प्रदुषित क्षेत्राची साफसफाई. उदा. तांब,े बॉक्साईट
पनु रुपचारासाठी आपण अनेक पद्धती वापरू शकतो. मँगनीज
त्यामध्ेय प्रदुषण दूर करण्यासाठी रासायनिक, भौतिक
व जैवशास्त्रीय पदध‌् ती समाविष्ट आहेत. रासायनिक इंधन खनिजे अन्य अधातू खनिजे
किवं ा भौतिक पनु र्रुपचारापेक्षा जैविक पुनर्रुपचार उदा. कोळसा, खनिज उदा. अभ्रक, चुना,
अधिक प्रभावी आहे. प्रदूषण कमी करण्यासाठी तेल, नैसर्गिक वायू ग्फॅर ाईट
नसै र्गिकरीत्या उपलब्ध किंवा विशिष्ट उद्देशाने
आणलेले जीव या पद‌्धतीत वापरले जातात. अ) धातू खनिज:े - धातू खनिजे हे धातचंू े स्त्रोत असतात.
लोखडं , तांब,े सोने इत्यादी त्यात समाविष्ट आहते .

ते लोहयुक्त व बिगरलोहयुक्त खनिज आहते . लोह

असलले ्या खनिजानं ा लोहयुक्त व नसलेल्या खनिजानं ा

56