การสร้างพื้นที่การเรียนรู้เพื่อความสุขของชีวิต A5

ห น ้ า | ๔๕

เทียบกับปัญญา ๓ ฐานจะคือฐานใจ อันมีคุณลักษณะคือการ
เข้าใจโลกและชวี ติ ตามจรงิ

สุขภาวะองค์รวม จำเป็นต้องใช้ปัญญาทั้ง ๓ แบบนี้
อย่างน้อยปัญญาแบบท่ี ๑ จะตอบปัญหาสิ่งท่ีอยากรู้ว่ามี
รายละเอียดอย่างไร ปัญญาแบบท่ี ๒ ช่วยไขข้อข้องใจจาการ
ไตร่ตรอง และปัญญาแบบท่ี ๓ อยู่กับสังคมอย่างเข้าใจและมี
ความสุขแบบย่ังยืนผ่านการปฏิบัติจริง ปัญญาท้ังหมดน้ี
สามารถนำไปใช้กับทุกสิ่งที่อยู่รอบตัวเพื่อแปรสภาพทุกส่ิง
รอบตวั ให้เป็นฐานการเรียนรสู้ สู่ ุขภาวะจากสุขภาพทางปญั ญา

๑. ชีวติ และสังคม: พน้ื ที่การเรยี นรเู้ พ่อื สขุ ภาวะ

การพจิ ารณาความจริงของชีวติ และสังคมและ/หรือการ
ทำชีวิตและสังคมให้เป็นพื้นท่ีการเรียนรู้ สุขภาวะทางปัญญา
ควรเร่ิมต้นจากการต้ังคำถามและตามด้วยการพยายามหา
คำตอบ อย่างการเร่ิมต้นคำถามว่า จริงหรือ?...ที่บ้านเมืองของ
เรามีความสุข ไมม่ ีความเหล่ือมล้ำทางสงั คม จริงหรือ?ท่ีโฆษณา
สบู่ย่ีห้อนี้ระบุว่าสะอาด ๙๙ เปอร์เซ็นต์ จริงหรือ?รีสอร์ทท่ีเรา
จะไปพักในเดือนหน้ามีความสวยงามอย่างภาพโฆษณาทาง

ห น ้ า | ๔๖

เว็บไซต์ จริงหรือข้อความที่แชร์กันในห้องไลน์ (Line) มีความ
จรงิ รองรบั เปน็ ต้น

คำถามเหล่านี้จะชวนให้เราหาคำตอบเพ่ือตัดสินใจและ
ความเข้าใจท่ีสอดคล้องกับความเป็นจริง ระยะเร่ิมต้นอาจเช่ือ
ตามคำบอกเล่าจากคนท่ีผ่านประสบการณ์น้ันแล้ว แต่ถ้าคำ
บอกเล่ายังไม่เพียงพอ เราเข้าสู่ระยะถัดมาคือการใช้เหตุผล
ประกอบ แบบง่ายคือการพิจารณาบริบทของสิ่งนั้น/พิจารณา
จากส่ิงท่ีปรากฎเพื่อประเมินข้อพิจารณา และสุดท้ายคือการมี
ประสบการณก์ บั ส่ิงน้นั จึงไดข้ อ้ สรปุ ทีเ่ ป็นคำตอบวา่ “ใช”่ หรือ
“ไมใ่ ช่”

กรณีตัวอย่าง ในสถานการณ์โควิดล่าสุด รัฐพยายาม

กระตุ้นให้ประชาชนฉีดวัคซีนเพ่ือปลูกภูมิคุ้มกันไวรัสโควิด ผล
ของการฉีดวัคซีนมีอยู่ ๒ กระแสคือ (๑) วัคซีนท่ีฉีดเข้าร่างกาย
แล้วไม่มีผลกระทบใดๆต่อร่างกาย (๒) วัคซีนที่ฉีดเข้าร่างกาย
แล้วส่งผลไม่ดีต่อร่างกาย และจำนวนหน่ึงเสียชีวิตเพราะฉีด
วัคซีน

ห น ้ า | ๔๗

บุคคลอาจเร่ิมต้นด้วยการต้ังคำถามว่า จริงหรือ? การ
ฉดี วัคซีนเขา้ รา่ งกายจะส่งผลไม่ดีต่อร่างกาย ในเมื่อวัคซนี แตล่ ะ
ตัวผ่านการวิจัยมาแล้วว่าสามารถต้นไวรัสโควิดได้ จากน้ันเริ่ม
อ่านขอ้ มูลท่หี ลากหลาย แต่ถ้าข้อมูลที่ไดม้ าไม่เพียงพอ เราอาจ
ใช้ขั้นถดั ไปคือการคิดวิเคราะห์แบบรอบด้าน อยา่ งน้อยคือ การ
เทียบเปอร์เซ็นต์ระหว่างผู้ฉีดวัคซีนแล้วปกติ กับฉีดวัคซีนแล้ว
ผิดปกติ กรณีท่ีผิดปกติเกิดจากสาเหตุอะไร โดยใช้กระบวนการ
คิดวิเคราะห์ ขั้นตอนสุดท้ายคือการเดินเข้าไปให้หมอฉีดวัคซีน
เข้าร่างกาย เพ่ือพิสูจน์ว่าร่างกายท่ีมีธาตุชนิดแบบตัวเราจะมี
ปฏิกิริยาใดต่อวัคซีนที่ถูกฉีดเข้าไปในร่างหรือไม่ เราจึงได้ข้อ
สรุปว่า สำหรับเราวัคซนี ตัวนม้ี ผี ลหรือไม่อยา่ งไร?

อย่างไรก็ตาม เราอาจพิจารณาแบบแยกประเด็นได้
ดงั ต่อไปนี้

๑.๑ ชวี ติ ในฐานะพืน้ ทีก่ ารเรยี นรเู้ พ่ือสขุ ภาวะ

หากเราเรม่ิ ต้นด้วยคำถามวา่ “ชีวติ คืออะไร?” ศาสตร์ท่ี
มีอย่บู นโลกนี้จะให้คำตอบ ๒ อย่างหลกั ๆคือ (๑) ชีวติ คือสสาร
คำตอบของศาสตร์แบบนี้คือวิทยาศาสตร์ และ (๒) ชีวิตคือ

ห น ้ า | ๔๘

สสารและอสสาร และ/หรือ ชีวิตคือจิต คำตอบของศาสตร์ที่
โดดเดน่ ด้านนคี้ อื ศาสนาและปรชั ญาบางสำนัก๓๑

ชีวิต เป็นพ้ืนท่ีการเรียนรู้เพื่อสุขภาวะได้อย่างไร? งาน
ทางกายวิภาคศาสตร์ (Anatomy) บอกให้เราทราบว่า ร่างกาย
มีโครงสร้างท่ีสามารถแยกย่อยออกจากกันได้ โดยแต่ละส่วน
ของร่างกายทำหนา้ ที่แตกตา่ งกันและมีความสัมพันธร์ ะหว่างกัน
ชีวิตคือองค์ประกอบของระบบอวัยวะต่างๆ ส่วนเล็กสุดท่ีผ่าน
การแยกย่อยจนไมส่ ามารถแยกไดอ้ กี เรยี กว่า อะตอม (Atom)

อวัยวะบางส่วนที่เป็นองค์ประกอบของชีวิต เมื่อ
บกพร่อง เราสามารถดำเนินการเพื่อการตัดออกได้โดยไม่
กระทบต่อการที่จะมีชีวิตอยู่ต่อไป บางส่วนสามารถนำอวัยวะ
ทดแทนเข้าแทนที่ได้ และอวัยวะบางส่วนเป็นสิ่งที่ขาดออกจาก
ชีวติ ไมไ่ ด้ หากขาดออกจากชีวติ จะหมายถงึ การไม่มชี วี ติ ต่อไป

ความรู้เหล่านี้จะทำให้เรารู้ว่าอวัยวะใดคือส่ิงสำคัญของ
ชีวิต ท่ีเราจะต้องรักษาไว้เพื่อจะมีชีวิตอยู่ต่อไป และอวัยวะใด

๓๑ ดรู ายละเอยี ดใน สมภาร พรมทา. (๒๕๔๒). พุทธปรชั ญา: มนษุ ย์
สังคม และปญั หาจรยิ ธรรม. กรุงเทพฯ: ศยาม. หนา้ ๒-๑๐.

ห น ้ า | ๔๙

หากจำเป็นจะต้องตัดทิ้งไปก็สามารถกระทำได้ โดยท่ีเราไม่ต้อง
กลัววา่ จะส้นิ ชีวิต ทก่ี ลา่ วมาน้คี อื แงม่ มุ ของกายภาพ

สำหรับมิตขิ องชีวติ กบั ชวี ิต และ/หรือชวี ิตเรากบั ชีวิตคน
อื่น ชีวิตเราแม้จะเป็นเพียงสสารตามที่วิทยาศาสตร์ท่ัวไประบุ
ถึง แต่ชีวิตเราก็สามารถทำให้เป็นประโยชน์ต่อชีวิตอ่ืนได้เช่น
การพลีร่างกายเพือ่ เป็นแหล่งเรียนรู้สำหรับนักศึกษาแพทย์ การ
บริจาคอวัยวะสำหรับคนที่ต้องการอวัยวะ การเรียนรู้ความ
เปล่ียนแปลงของชีวิตในแต่ละช่วงช้ันวัยเพ่ือเข้าถึงความจริง
ของชีวิต การทบทวนการกระทำของชีวิตกับสาระสำคัญของ
การมีชวี ิต เป็นต้น

การท่ีเราทำความเข้าใจชีวิต คุณสมบัติของชีวิต และ
ประโยชน์ของชีวิต จะทำให้เรารับรู้ถึงความเป็นจริงของชีวิตที่
ไม่อาจปฏิเสธได้ ขณะเดียวกันรับรู้ถึงศักยภาพของชีวิตท่ี
สามารถทำอะไรไดม้ ากกวา่ สิง่ ทม่ี องเห็น

อาจมีบางรายท่ีเห็นว่าชีวิตนไี้ ม่มีประโยชน์ต่อใครๆ การ
มองแบบน้ีเป็นการมองแบบปัจเจก แต่ถ้ามองเชิงสัมพันธ์ทุก
ชีวิตมีประโยชน์ต่อชีวิตอื่นเสมอ เช่น เพียงแต่เราประหยัดใน
การใช้ทรพั ยากรของโลกและ/หรือการรักษาทรัพยากรของโลก
ไวใ้ หย้ งั่ ยืน จะเท่ากับเราได้แบ่งทรัพยากรของโลกใหก้ ับคนอนื่ ท่ี

ห น ้ า | ๕๐

ต้องการมีชีวิตอยู่ต่อไป การที่เรารักษาชีวิตของเราไว้จะคือการ
รักษาหวั ใจของพ่อแมข่ องเราไวด้ ้วย เป็นต้น

๑.๒ สังคมในฐานะพน้ื ทีก่ ารเรียนรู้เพ่ือสขุ ภาวะ

ทฤษฎีทางสังคมจำนวนหนึ่งเป็นทฤษฎีที่แสดงถึงความ
จริงที่สังคมมีและเป็น อย่างทฤษฎีการเปลี่ยนแปลงทางสังคม
(Social change theory) ทำให้เราทราบว่า สังคมไม่อาจจะ
หยุดน่ิงอยู่ได้ การหยุดนิ่งไม่ได้นั้น เกิดจากความต้องการของ
คนในสังคมมีการเปล่ียนแปลง ผลของความต้องการท่ี
เปล่ียนแปลงไป กลายเป็นวิถีชีวิตที่เปลี่ยนแปลงและส่งผลต่อ
สังคมท่ีเปล่ียนแปลง อย่างสังคมใหม่ที่ค่อนข้างมีบทบาทในการ
กำหนดสงั คมคอ่ นข้างสูงคือสงั คมออนไลน์

ในประเทศไทย กฎหมายเทคโนโลยีสารสนเทศ
(Information law) อย่างพระราชบัญญัติเกี่ยวกับการกระทำ
ความผิดเกี่ยวกับคอมพิวเตอร์ พระราชบัญญัติว่าด้วยธุรกรรม
ทางอิเล็กทรอนิกส์ พระราชบัญญัติคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคล
เป็นต้น คือ ผลของการท่ีคนในสังคมให้ความสำคัญกับระบบ
ออนไลน์ในการปลดปล่อยความเป็นตัวตนที่ซ่อนลึกทับซ้อนมา
นานและการใช้สังคมออนไลน์เป็นเครื่องมือในการมีชีวิตใน

ห น ้ า | ๕๑

สังคมจริง ประเดน็ สังคมออนไลนก์ ับการเปล่ียนแปลงสังคมน้ี มี
งานวจิ ัยบางฉบับเห็นว่า สงั คมออนไลนม์ ีผลต่อความเคลอื่ นไหว
ทางสังคม และถ้าคนในสังคมจริงให้ความสนใจสังคมออนไลน์
มาก สังคมออนไลนจ์ ะมีสว่ นในการกำหนดพฤติกรรมของคนใน
สังคม๓๒ กรณีการรวมตัวของนักศึกษาท่ัวประเทศ ในปี ๒๕๖๓
เพ่ือประท้วงรัฐบาล ส่ิงสำคัญหลักในการประสานงานคือสังคม
ออนไลน์๓๓

จากกรณีตัวอย่างทฤษฎีการเปล่ียนแปลงทางสังคม ทำ
ให้เรารับรู้ว่า สังคมมีอันจะต้องเปลี่ยนแปลง การเปล่ียนแปลง
ช้าหรือเร็วขึ้นอยู่กับปัจจัยเสริม การที่เรามีความพยายามจะ
ไม่ให้สงั คมเปลีย่ นแปลงจะเท่ากับการเขา้ ไปขัดขวางข้อเท็จจริง
ทางสังคม และอาจเสียกำลังโดยเปล่าประโยชน์ ดังน้ัน การ
เรียนรู้สังคม นอกจากจะช่วยให้เราได้เรียนรู้ข้อเท็จจริงทาง

๓๒ ดรู ายละเอยี ดใน สดุ เฉลมิ ศสั ตราพฤกษ์. (๒๕๖๑). การเปลีย่ นแปลง
การกระทำทางสังคมจากทัศนะของเวเบอรบ์ นความทา้ ทายความสามารถในการ
บรหิ ารเพื่อการพัฒนาความมนั่ คงทางสังคม, ใน วารสารปาริชาต มหาวทิ ยาลัย
ทักษณิ . ปีที่ ๓๑ ฉบบั ท่ี ๒ (กรกฎาคม-ธันวาคม). หน้า ๙๕-๙๗.

๓๓ ดรู ายละเอียดใน ผจู้ ดั การออนไลน์. (๒๕๖๓). แนวรบดา้ น Social
Media รฐั เป็นรองคนรุ่นใหม.่ เขา้ ถึงได้ใน https://mgronline.com/
specialscoop/detail/๙๖๓๐๐๐๐๑๐๘๖๖๓ . เมอื่ ๑๗ ธนั วาคม ๒๕๖๓

ห น ้ า | ๕๒

สังคมเพื่อความเข้าใจสังคมตามความเป็นจริงแล้ว ยังสามารถ
ช่วยให้เราประเมินสังคมเพ่ือการปรับตัวให้สอดคล้องกับยุคสมัย
ทางสังคมด้วย

นอกจากองค์ความรู้ท่ีเกิดจากการศึกษาสังคม การ
พิจารณาถึงสภาพสังคมรอบตัวยังช่วยยกระดับ “ความเข้าใจ
ภายใน” ท่ีเรียกว่า จิตตปัญญาศึกษา (contemplative
education) เช่น การมองเห็นความแตกต่างหลากหลายของ
คนในสังคม ทั้งเร่ือง ชาติพันธุ์ วัย เพศ รสนิยม ฯลฯ จะทำให้
เราคลายตัวเองจากความคิดท่ีอยากให้สังคมเป็นอย่างท่ีเราคิด
เป็นการปลดปล่อยให้สังคมเป็นอย่างที่สังคมควรจะเป็น ใน
ภาษาชาวบ้านจะคือ “การไม่แบกโลกไว”้ ซึ่งจะทำใหเ้ รามี “สุข
ภาวะ” ทางจติ อนั เกดิ จากความเข้าใจตามจริงที่มาจากสุขภาวะ
ทางปญั ญา

แทจ้ ริง ชวี ิตและสงั คมในฐานะพื้นที่การเรยี นรเู้ พือ่ “สุข
ภาวะ” น้ี ถ้าบุคคลหมั่นฝึกฝนการมองแบบละเอียดลึกซึ้ง ทุก
อย่างที่อยู่รอบตัวและตัวเราเองล้วนแต่เป็นพ้ืนที่การเรียนรู้
ทั้งสิ้น เช่น เราเห็นใบไม้ใบหน่ึงยังเขียวอยู่แต่ต้องหลุดจากข้ัว
หล่นลงสู่พ้ืน บุคคลที่ไม่เคยคิดอะไรแบบลึกซึ้งเพื่อการพัฒนา
จิตให้เบาข้ึนอาจไม่เกิดการรู้คิดใดๆ สิ่งท่ีเห็นก็เพียงสิ่งท่ีเห็น

ห น ้ า | ๕๓

แต่บุคคลที่มีความลึกซึ้งอาจโยงไปถึงมิติทางสังคมเช่น การที่
ใบไม้ซ่ึงยงั เขียวสดอยู่ต้องหลดุ ไปจากขวั้ รว่ งลงสู่พื้น ไมแ่ ตกตา่ ง
อะไรกับการท่ีบุคคลบางคนซึ่งอยู่ในวัยหนุ่มสาวและ/หรือเด็ก
บางคนทตี่ อ้ งตายจากเราไปตง้ั แตว่ ยั ที่ยังไมค่ วรตอ้ งตาย เป็นต้น
ภาษิตไทยจำนวนหนึง่ ที่ให้คติในการดำเนินชวี ิตผ่านส่งิ รอบตัวท่ี
เป็นพ้ืนที่การเรียนรู้ เช่น แกว่งเท้าหาเสี้ยน ปากว่าตาขยิบ พบ
ไม้งามเม่ือขวานบ่ิน เป็นต้น ดังนั้น พ้ืนที่การเรียนรู้คือชีวิตและ
สังคมจะคือกระดานความรู้ท่ีสำคัญสำหรับผู้มีความละเอียด
ลึกซ้ึงในการมอง ท้ังนี้เพื่อยกสาระของชีวิตให้อยู่อย่างมี “สุข
ภาวะ” ย่งิ ขนึ้

การมองแบบละเอยี ดลึกซึ้ง จะทำใหเ้ รามองเห็น

รายละเอียดของส่ิงต่างๆมากกว่าการมองแบบผ่าน และเข้าถึง
ความจริงของสิ่งนั้นได้มากกว่า เพียงแต่การมองแบบละเอียด
ลึกซึ้งต้องใช้เวลาและศักยภาพทางสติปัญญามากกว่าการมอง
แบบผ่าน ตวั อยา่ งเทียบเคยี งแบบงา่ ยดังตอ่ ไปน้ี

ชาอินฮา ควบบ๊ิกไบค์คันโปรดย่ีห้อหนึ่งจากสงขลาไป
เชียงใหม่ ความเร็วคงที่ ๒๙๐ กม./ชม. ขณะที่ ซงจุนกิ ใช้วิธี
เดินไปเร่ือยๆ แบบค่ำไหนนอนท่ีน่ัน เหน่ือยก็พัก มีแรงก็ไปต่อ

ห น ้ า | ๕๔

จากสงขลาถึงเชียงใหม่เหมือนกัน ถ้าให้ทั้ง ๒ คนเล่าให้เราฟัง
ว่า พบเจออะไรบ้าง รายละเอียดเร่ืองเล่าของชาอินฮาจะไม่เท่า
ซงจนุ กิ ตัวอย่างท่ียกขน้ึ มาน้ีเป็นเป็นตัวอยา่ งที่ไกลตวั หากขยับ
เข้าใกล้ตัว เช่นการเลือกซื้อกระเป๋าเป้เดินป่าสักใบหน่ึงเพื่อส่ง
ให้เป็นของขวัญกับคนสำคัญในช่วงปีใหม่ คนที่มีความละเอียด
จะพิจารณาว่า กระเป๋าใบน้ันทำจากวัสดุอะไร ราคากับวัสดุสม
เห็นสมผลหรือไม่ สินค้าน้ีมีตำหนิหรอื ไม่ แตกต่างจากคนท่ีมอง
แบบผา่ น เขาจะเข้าไปในร้านค้าและระบุแคเ่ พียงกระเป๋าเป้เดิน
ป่าหน่ึงใบ สองคนน้ีอาจได้กระเป๋าเป้ในแบบและยี่ห้อเดียวกัน
แต่ความคุม้ คา่ และราคาอาจไม่เท่ากัน

กรณีความเชื่อเรื่องชาติพันธ์ุท่เี ป็นต้นกำเนิดของบางคน
เพียงเพราะข้อเขียนของนักวิชาการที่ศึกษาเร่ืองชาติพันธ์ุของ
มนุษย์ในสังคม ข้อเขียนนี้เป็นข้อเขียนจากการศึกษาในกรอบ
ของบริบทหนึ่ง การที่บุคคลพยายามแยกคนในสังคมออกเพ่ือ
แบ่งแยกชาติพันธุ์ตามข้อเขียนโดยไม่ได้พิจารณาให้ละเอียด
ลึกซึ้ง อาจมีความคลาดเคลื่อนจากขอ้ เท็จจริง และส่งผลร้ายต่อ
การอยู่อย่างเข้าใจระหว่างคนแต่ละคนท่ีมี “ความเป็นมนุษย์”
เหมือนกัน เพราะเพียงเริ่มต้นคำถามว่า “ใครคือชาวอาข่า” ที่
แท้จริง? เม่ือสืบไปจนถึงท่ีสุดและ/หรือตามทฤษฎีความ

ห น ้ า | ๕๕

หลากหลายทางชีวภาพจะพบว่า ต้นกำเนิดของเราอาจมาจาก
สิ่งเดียวกว่าจะเป็นความหลากหลายเซลล์ในร่างกายนี้ ดังน้ัน
ในตวั ของเราซง่ึ เราเชื่อว่าเปน็ อาข่า เซลล์จำนวนหน่ึงในร่างกาย
นอ้ี าจมาจากกะเหร่ยี ง ปะหล่อ ลีซู ฯลฯ ผสมผสานกันมาหลาย
ร้อยปีกว่าจะเป็นตัวเรา ดังนั้น ส่ิงที่ต้องพิจารณาในตัวอย่างนี้
คือ ความเป็นอาข่าของเราเกิดจากถูกทำให้เชื่อหรือเกิดจาก
ความจรงิ แท้

สังคมใน ฐาน ะพ้ื น ที่ การเรียน รู้เพื่ อสุขภ าวะ มี
รายละเอียดให้ต้องพิจารณาอย่างลึกซึ้งรอบตัวและหลากหลาย
เช่น โฆษณาผ่อนรถ 0% ราคาสินค้า ภาพความสวยงามบน
โฆษณา ข้อความชวนซื้อ เป็นต้น การมีความละเอียดลึกซึ้งต่อ
ทุกส่ิงรอบตัว เพ่ือจะไม่เป็นเหยื่อให้กับคนท่ีมองไม่เห็นคนอ่ืนผู้
มี “ความเป็นมนุษย์” เหมือนกัน และการอยู่อย่างเข้าใจท่ี
สอดคลอ้ งกบั คำว่า “สังคมมนษุ ย์”

๒. กาย ใจ ความคิด : พื้นท่กี ารเรยี นร้เู พอ่ื สุขภาวะ

งาน ท าง จิ ต ต ปั ญ ญ า ศึ ก ษ า (contemplative
education) เห็นว่า กาย ใจ และความคิด คือพ้ืนท่ีการ
เรียนรทู้ ี่สำคัญไมน่ อ้ ยไปกว่าชีวิตและสังคมขา้ งต้น โดยฐานกาย

ห น ้ า | ๕๖

ให้ความสำคัญกับการเคล่ือนไหว เช่น โยคะ การรำมวยจีน ยโู ด
เป็นต้น ทั้งนี้เพื่อเผชิญกับความกล้าและความกลัว ฐานใจ ให้
ความสำคญั กับการรับรอู้ ารมณ์ ความรู้สึกที่ผา่ นการสัมผัส ท้ังนี้
เพื่อการดูแลอารมณ์ทั้งบวกและลบ และฐานความคิด ที่ให้
ความสำคัญกับการใคร่ครวญอย่างละเอียดลึกซึ้ง ทั้งน้ี เพ่ือ
คลี่คลายส่คู วามจริงเบ้ืองหลังปรากฏการณ์๓๔ การเรียนรู้แบบนี้
จะทำให้เกิดความตระหนักร้ใู นตนและสรรพส่ิงที่เชื่อมโยงถึงกัน
ขณ ะเดียวกันจะเป็ น ประโยชน์ ต่อก ารเป ลี่ยน แป ลงและการ
สร้างคุณค่าท่ีสำคัญต่อสังคมในศตวรรษท่ี ๒๑๓๕ ตลอดถึง
คุณค่าต่อความเปน็ มนษุ ยท์ ีม่ นษุ ยม์ แี ละควรหยิบยนื่ ให้กนั

กรณีตัวอย่าง สำหรับการใช้ฐานกาย ใจ และความคิด
เป็นพ้ืนที่การเรียนรู้ เช่น ขณะที่เรากำลังโกรธใครคนหน่ึง ปกติ

๓๔ ดรู ายละเอยี ดเพ่ิมเตมิ ใน กรศศริ ์ ชิดดแี ละคณะ. (๒๕๖๑). จิตต
ปญั ญาศึกษา: การจดั การเรยี นรรู้ ายวิชาการสรา้ งเสริมสขุ ภาพและการปอ้ งกันการ
เจบ็ ปว่ ยสำหรับนักศึกษาพยาบาล ใน วารสารมหาวทิ ยาลยั นราธิวาสราชนครนิ ทร์
ปีท่ี ๑๐ ฉบบั ที่ ๓ กนั ยายน-ธนั วาคม ๒๕๖๑. หนา้ ๒๓๕-๒๓๙.

๓๕ ดูรายละเอยี ดใน ปราณี อ่อนศรี. (๒๕๕๗). จติ ตปญั ญาศึกษา:
การศกึ ษาเพ่ือการพฒั นามนษุ ยใ์ นศตวรรษท่ี ๒๑ ใน วารสารพยาบาลทหารบก ปี
ท่ี ๑๕ ฉบับที่ ๑ (ม.ค.-เม.ย.) ๒๕๕๗. หนา้ ๗.

ห น ้ า | ๕๗

การโกรธอย่างรุนแรงจะทำให้บุคคลน้ันลืมตนและความรู้สึก
โกรธทั้งหมดจะมุ่งไปสู่บุคคล/สิ่งที่ผู้โกรธกำลังโกรธ การใช้ฐาน
กาย ใจ ความคิดเป็นพ้ืนท่ีการเรียนรู้เพ่ือสุขภาวะ จะคือการ
ปรับเปล่ียนมุมมองจากการมองผู้ถูกโกรธ เป็นการมองผู้กำลัง
โกรธ ด้วยการมีสติดูร่างกาย ความรู้สึก และความคิดของ
ตนเอง งานทางจิตวทิ ยาทางการแพทย์ระบุว่า ผู้ทก่ี ำลังโกรธจะ
มีร่างกายเกร็ง หัวใจเต้นแรง เลือดสูบฉีดเร็ว กรณีท่ีโกรธมาก
จะควบคุมตัวเองไม่ได้๓๖ ซ่ึงไม่ได้มีประโยชน์ท้ังต่อตัวผู้โกรธ
และผถู้ กู โกรธ/สงิ่ ทถี่ กู โกรธ แนวทางที่สำคญั ของฐานการเรยี นรู้
แบบน้ีคือ การดูอารมณ์ของการโกรธท่ีผู้โกรธกำลังโกรธ
อารมณ์แบบน้ีเป็นอารมณ์แบบลบ ฐานคิดจะถูกนำมาใช้เพื่อ
พิจารณาอย่างละเอียดว่าถ้าอารมณ์แบบนี้ถูกแสดงออกไปจะ
ด้วยทางใดของร่างกายก็ตามจะเกิดผลที่เป็นลบเช่นเดียวกับ
อารมณ์

เราสามารถเปลี่ยนอารมณ์แบบน้ีได้โดยการเปล่ียนฐาน
จากความโกรธเป็นการรับรู้การเคล่ือนไหวอ่ืนเช่น การใช้นิ้ว

๓๖ ดรู ายละเอยี ดใน กนกรัตน์ สขุ ะตงุ คะ. ๒๕๕๔. รูท้ ันรับทันความ
โกรธ (ตอนที่ ๑). เขา้ ถงึ ได้ใน https://www.si.mahidol.ac.th/sidoctor/e-
pl/articledetail.asp?id=๘๗๐. เข้าถึงเมือ่ ๑๘ ธนั วาคม ๒๕๖๓.

ห น ้ า | ๕๘

สัมผัสนิ้วและรับรู้สัมผัสที่เกิดจากนิ้วท่ีสัมผัสกัน การรับรู้สิ่งท่ี
เราสัมผัสโดยไม่ใส่ความรู้สึกลงไป เป็นต้น จากกรณีตัวอย่างนี้
ฐานกาย คือการใช้คุณสมบัติการเคล่ือนไหวมาเบี่ยงเบนความ
สนใจ ฐานใจคือการหยุดความรู้สึกไว้แค่เพียงการรับรู้ และ
ความคิดคือการพิจารณาส่ิงต่างๆบนเหตุผลท่ีสืบเน่ืองถึงกัน จึง
เป็นฐานการเรียนรู้ที่สำคัญในการยกระดับตนเองสู่สุขภาวะ
โดยไม่ตกเป็นเหย่อื ของสง่ิ ทเี่ ขา้ มาปะทะตน

๓. สังคมแวดล้อม ชวี ติ และความสุข

งานทางจิตวิทยาระบุว่า สภาพแวดล้อมมีผลต่อการ
เรียนรู้ของแต่ละชีวิต ดังนั้น เราจะเห็นได้ว่า แต่ละชีวิตที่อาศัย
อยู่ท่ามกลางบริบทที่แตกต่างกัน จะมีรูปแบบของชีวิตท่ี
แตกต่างกัน ความแตกต่างดังกล่าว ส่วนหน่ึงเกิดจาก
สภาพแวดล้อมท่ีเป็นตัวจัดประสบการณ์การเรียนรู้ให้กับบุคคล
หลายคนต้องเดินทางจากภาคใต้เพื่อไปอยู่ทางภาคเหนือ
ขณะท่ีหลายคนละทิ้งชีวิตชาวเหนือของประเทศไทยไปเติบโต
อยู่ในประเทศยุโรป อันหนึ่งที่แต่ละคนโหยหาคอื ความเป็นชีวิต
ในอดีต เพ่ือนที่เราโหยหากลับเป็นเพื่อนที่เติบโตมาด้วยกับเรา
อาหารท่ีอร่อยที่สุดกลับไม่ใช่ KFC MK ชาบูหรือพิซซา หากแต่

ห น ้ า | ๕๙

เป็นแกงส้ม แกงโฮะ น้ำพริกปลาร้า ที่เกิดจากฝีมือของแม่ ย่า
ยายที่เลี้ยงเรามา ส่ิงเหล่าน้ีคือตัวอย่างของประสบการณ์ที่ผ่าน
เข้ามาในแต่ละชีวิต แต่เป็นที่น่าสังเกตว่า ประสบการณ์ที่หล่อ
หลอมให้บุคคลเป็นอย่างที่บุคคลเป็น ภาพประสบการณ์จำนวน
หน่ึงยังคงตราตรึงอยู่ในใจตลอดมา แม้สังคมแวดล้อมจะ
เปล่ียนไปอย่างไรก็ตาม คนที่ทรงจำแต่ประสบการณ์แห่ง
รอยยิ้ม ถือเป็นความโชคดีท่ีเคมีในร่างกายสกัดให้เหลือไว้แต่
ความทรงจำที่ดี แต่ไม่ได้หมายความว่า คนที่มีความทรงจำ
เลวร้ายจะเป็นคนโชคร้าย ถ้าบุคคลน้ันไม่มีคุณสมบัติท่ี
ธรรมชาติคัดสรรเขามา เขาอาจไม่ได้มีชีวิตอยู่จนทุกวัน คนท่ี
พบเจอแตเ่ รอ่ื งทีด่ ีอาจไม่โชคดีเม่ือเจอกับความเลวร้ายของชีวิต
เท่ากับคนที่มีความทรงจำท่ีโหดร้าย คนที่สามารถจัดการชีวิต
ของตัวเองใหอ้ ยู่ไดท้ ่ามกลางสังคมแวดล้อมคือคนทีม่ ีศักยภาพท่ี
ธรรมชาติคัดสรรแล้ว เพราะสังคมแวดล้อมคือตัวทดสอบความ
แข็งเกรง่ และการเรียนรูข้ องแตล่ ะชีวติ

สังคมแวดล้อมยังคงเป็นสังคมแวดล้อมที่เคลื่อนตัวไป
เรื่อยๆตามทฤษฎีการเปล่ียนแปลงทางสังคมระบุ สังคม
แวดล้อมท่ีดีคอื สังคมแวดล้อมท่ีสอดคล้องกับความตอ้ งการของ
เรา สังคมแวดล้อมทเี่ ลวร้ายคอื สงั คมแวดลอ้ มที่ไม่สอดคล้องกับ

ห น ้ า | ๖๐

ความต้องการของเรา แต่สังคมแวดล้อมคงไม่รับรู้โดยตัวของ
สังคมแวดล้อมเองว่าดหี รอื เลวร้าย หญิงวยั กลางคนทีเ่ ข้าไปร้าน
สะดวกซื้อและลักขโมยนมผงมาเช่ือชงให้ลูกน้อยกิน เขาคงคิด
แล้วว่าส่ิงที่เขาทำคือส่ิงที่ดีที่สุดท่ีเขาจะทำได้เพื่อการมีชีวิตอยู่
ต่อไปท่ามกลางสังคมแวดล้อมแบบที่เขาเป็นอยู่ แม่บ่นลูกสาว
ทุกวนั เพ่ือไม่ต้องการให้ลูกสาวนอนตื่นสาย ข้ีเกียจเรียนหนงั สือ
ทั้งท่รี ู้ว่าลกู สาวของตนไมไ่ ดช้ อบพอกบั พฤติกรรมท่แี ม่ทำแบบนี้
แต่แม่ก็ต้องทำเพราะคิดว่านี่คือส่ิงที่ดีท่ีสุดท่ีแม่คนหนึ่งจะคิด
และทำได้ในเวลาน้ี

คงปฏิเสธไม่ได้ว่า แต่ละชีวิตได้พบเจอสังคมแวดล้อมที่
ดีและร้ายตามการตีความของเราเองและของสังคมโดยรวม
หลายคนผ่านเส้นตายมาได้แบบเฉียดฉิว เม่ือหวนคิดอีกคร้ัง
หนึ่ง เขากลับรู้สึกดีท่ีผ่านมันมาได้ ขณะที่หลายคนไม่มีโอกาส
แม้แต่จะคิดเพียงเพราะอุบัติเหตุในชีวิตเกิดขึ้นอย่างฉับพลัน
แบบตั้งตัวไม่ติด จึงดูเหมือนสังคมแวดล้อมก็อย่างหน่ึง ชีวิตก็
อย่างหนึ่งแมจ้ ะเป็นส่วนหนึง่ ของสังคมแวดลอ้ มกต็ าม

ความสุขคือคุณสมบัติบวกของการมีชีวิต ไม่ใช่
คุณสมบัติของสังคมแวดล้อม ดังน้ัน จะทำอย่างไรให้ชีวิตเป็น

ห น ้ า | ๖๑

อันเดียวกันกับความสุขท่ามกลางสังคมแวดล้อมท่ีจะมีลักษณะ
อย่างไรก็ได้? ปัญหาน้ีคงหาบทเรียนสำเร็จรูปให้กับชีวิตท่ี
แตกต่างกันไม่ได้ แต่ดูเหมือนว่า ยาท่ีมีรสขมอาจเป็นยาท่ีมี
ประโยชน์ต่อร่างกายมากกว่ายาท่ีมีรสหวาน ยาท่ีมีรสขมอาจ
เป็นยาที่มีรสหวานถ้าเราเคลือบมันด้วยยาท่ีมีรสหวาน ส่ิงที่ดี
ที่สุดในชีวิตอาจไม่ใช่สิ่งท่ีดีท่ีสุดเมื่อเราเคยชินกับมันและไม่
พอใจกับมันแล้ว ความเย็นไม่ได้มีอยู่จริง หากแต่พบว่าเย็นเมื่อ
อุณหภูมิลดลง/ร้อนน้อยสดุ ความเลวร้ายทางสังคมและความดี
งามทางสงั คมอาจมีค่าเทา่ กนั หรืออาจไม่มคี ่าเลยถา้ เราไม่ใหค้ ่า
เพราะมันเป็นเพียงส่ิงที่ปรากฏแล้วผ่านไป เราอาจทำชีวิตให้
เป็นเดียวกันกับความสุขได้ถ้าเรามีสติปัญญาพอเพื่อการทำ
ความเข้าใจความจริงต่อสิ่งที่ปรากฏ เราอาจโชคดีท่ีเจอส่ิงที่
เราตีความว่าเลวร้ายทางสังคม เพราะจะทำให้เราได้ต่อสู้ใน
เกมส์ชีวิตที่ขยับช้ันข้ึน (Up level) และเราอาจโชคร้ายที่เจอ
แต่สิ่งดีงาม เพราะเม่ือเจอแต่สิ่งดีงาม ศักยภาพบางอย่างของ
เราที่ซ่อนอยู่จะไม่แสดงตัว หลายคนจึงมองว่า ทั้งส่ิงเลวร้าย
และความดีงามตามการตีความของเรามันคือดอกไม้ของชีวิต
เป็นการแสดงให้เห็นถึง ชีวิตสุขได้แม้สังคมแวดล้อมจะ
เปล่ยี นแปลงไปอยา่ งไรก็ตาม

ห น ้ า | ๖๒

๔. พื้นที่ปลอดภัย: การบูรณาการ กาย จิต สังคม
อารมณ์

ถ้าความเลวร้ายที่เข้ามาในชีวิตคือความไม่ปลอดภัยต่อ
การที่จะมีชีวิตอยู่อย่างมีความสุข และถ้าสิ่งที่ตรงกันข้ามกับ
ความเลวรา้ ยของชีวิตเข้ามาในชวี ิตคือความปลอดภัยของการมี
ชีวิตอย่างมีความสุข จะไม่มีที่ใดปลอดภัย เพราะความสุขและ
ความไม่สุข สัมพันธ์กับความพอใจและความไม่พอใจของคน
และ/หรือขึ้นอยกู่ บั ระดับความต้องการของแตล่ ะคน

พ้ืนที่ปลอดภัยจึงอาจไม่ใช่พื้นท่ีท่ีปลอดจากความ
ขัดแย้ง การทารุณ การหักหาญน้ำใจ ฯลฯ พ้ืนท่ีปลอดภัยแบบ
นั้นข้ึนอยู่กับโครงสร้างทางสังคมเป็นตัวหลัก แต่พ้ืนท่ีปลอดภัย
ที่สำคัญที่เราสามารถจะจัดการได้คือการทำสุขภาวะทางกาย
สุขภาวะทางจิตวิญญาณ สุขภาวะทางสังคม และสุขภาวะทาง
ปญั ญาในการหาวธิ กี ารเพือ่ ดแู ลอารมณ์ให้พรอ้ มทจ่ี ะรองรับการ
เกิดข้ึน การเปลี่ยนแปลง และการเกิดซ้ำของส่ิงต่างๆที่อยู่รอบ
กายซึ่งเราต้องมีปฏิสัมพันธ์ด้วย โดยเรม่ิ ต้นจาก (๑) การเรยี นรู้
ความเป็นจริงท่ีเกิดข้ึนอย่างเข้าใจด้วยสติปัญญาแบบรอบด้าน
(๒) การกล้าเผชิญกับความเป็นจริงท่ีเกิดขึ้นอย่างเข้าใจ

ห น ้ า | ๖๓

ธรรมชาติ (๓) การดูแลชีวิตที่หมายถึงร่างกายและจิตใจอัน
ส่งผลต่อสังคมอย่างถนุถนอม (๓) การมีปฏิสัมพันธ์ต่อสังคม
แวดล้อมอย่างมีสติ (๔) การสะสมประสบการณ์เพ่ือชีวิตท่ีมีสุข
ภาวะบนฐานของสติปัญ ญ า (๕) การท ำให้ชีวิตท่ีผ่าน
ประสบการณเ์ ป็นฐานการเรียนรูเ้ พ่ือสังคม

ชวี ิตคือบทเรียน

สรา้ งสมประสบการณ์

ดูแลชีวิต

กล้าเผชิญ

เรียนรู้ความเป็นจริง

ข้อเสนอน้ีอาจเป็นอุดมคติท่ียากต่อการบริหารตน แต่
หากเราวิเคราะห์บุคคลสำคัญของโลกจำนวนหน่ึง เราจะพบว่า
กรอบมโนทัศน์น้ีคือกรอบของบุคคลสำคัญเหล่าน้ีมาก่อน
ก่อนท่ีจะได้รับการเชิดชูให้เป็นบุคคลสำคัญของโลก เราอาจ
พิจารณาข้อเสนอน้ีผ่านชีวิตของมหาตม คานธี (Mahatma

ห น ้ า | ๖๔

Gandhi) แ ม่ ชี เท เรซ า/คุ ณ แ ม่ เท เรซ า (Agnes Gonxha
Bojaxhiu) เปน็ ตน้

ห น ้ า | ๖๕

ตนและสังคม
กบั การสร้างพ้ืนที่การเรียนรู้

เพอ่ื ความสุขของชีวิต

สังคมคือท่ีรวมของคนหมู่มาก๓๗เม่ือแยกสังคมออกเป็น
รายหน่วย จะมองเห็นถึงความเป็นปัจเจกของแต่ละคน ดังน้ัน
ตนและสังคมจึงมีความสมั พันธ์ต่อกันในลกั ษณะทีต่ นคอื หนว่ ยๆ
หนึ่งรวมกันเป็นสังคม และสังคมคือภาพรวมของแต่ละตนที่อยู่
รวมกนั และมีปฏิสมั พันธ์ระหวา่ งกนั ในสงั คม

ตัวจักรสำคัญของความเป็นสังคมคือ การมีปฏิสัมพันธ์

ระหว่างกัน อย่างท่ีสมภาร พรมทา เห็นว่า การที่มนุษย์เป็น
สัตว์สังคมน้ันเพราะมีสัญชาตญาณในการรวมกลุ่ม

และการที่มนุษย์มีการรวมกลุ่มทำให้เกิดการแลกเปล่ียนทาง

๓๗ สมภาร พรมทา. (๒๕๔๘). พทุ ธปรชั ญา: มนษุ ย์ สังคม และปญั หา
จริยธรรม. กรุงเทพฯ: ศยาม. หนา้ ๒๗๖.

ห น ้ า | ๖๖

อารยธรรมท่ีเกิดจากสติปัญญาและความรู้สึก๓๘ ถ้าวันใดก็ตาม
ไม่มีมนุษย์ท่ีมีปฏิสัมพันธ์ระหว่างกัน วันน้ันจะไม่มีคำว่า
“สังคม”

คน/ชวี ิต/ตน ปฏิสัมพันธ์ คน/ชีวติ /ตน

จึงดูเหมือนว่า ความเป็นปัจเจกของคนจะคือจุดดำของ
“ความเป็นสังคม” ความเป็นปัจเจกในความหมายว่า ฉันไม่ยุ่ง
เกี่ยวกับใคร ฉันสามารถยืนอยู่ได้ด้วยตนเองโดยไม่ต้องพึ่งพา
ใคร เป็นต้น แท้จริง แนวคิดความเป็นปัจเจกแบบนั้นอาจจะ
เป็นแนวคิดที่มองไม่รอบด้าน เพราะในความเป็นจริงเราต้อง
อาศัยอาหารที่อีกคนหน่ึงผลิตเพื่อประทังชีวิต ต้องอาศัย
อุปกรณ์สร้างบ้านท่ีเราผลิตเองไม่ได้ ต้องจ้างแรงงานมาสร้างท่ี
อยู่อาศัย ต้องอาศัยดอกไม้สวยๆเพ่ือชโลมความรู้สึก ต้องอาศัย
น้ำฝนท่ีเกิดข้ึนตามธรรมชาติ แม้ว่าบางพื้นที่น้ำฝนจะมีสาร
ปนเปื้อนจากการพัฒนาเพราะความไม่รู้ของมนุษย์ก็ตาม ใน
คราวที่หาน้ำด่ืมไม่ได้ น้ำฝนปนเป้ือนน้ีจะช่วยชีวิตแต่ละคนได้

๓๘ ดูรายละเอยี ดใน สมภาร พรมทา. (๒๕๔๘). พทุ ธปรชั ญา: มนษุ ย์
สังคม และปญั หาจรยิ ธรรม. กรงุ เทพฯ: ศยาม. หน้า ๒๔๑-๒๔๒

ห น ้ า | ๖๗

ดังนั้น เราจึงต้องอิงอาศัยระหว่างกัน แต่เราคงปฏิเสธไม่ได้กับ
ความแตกต่างของบุคคลท่ีผ่านประสบการณ์กลายเป็น
รูปแบบชีวิตแบบเฉพาะของแต่ละคน ในบางคร้ัง รูปแบบ
ชีวิตที่ต่างกันจึงส่งผลเป็นความขัดแย้ง เพียงเพราะการ
ยอมรับไม่ได้ถึงความแตกต่าง ปัญหาท่ีน่าพิจารณาคือ จะทำ
อย่างไรให้ตนท่ีมีสถานภาพของความเป็นปัจเจกมีการสร้าง
พนื้ ท่ีการเรียนรูเ้ พือ่ ความสุขของชวี ิตรว่ มกนั

ข้อเสนอเบ้ืองต้นคือ (๑) การทำความเข้าใจตนเอง
เพ่อื ที่จะให้เห็นว่า ความคดิ ความเช่ือ และวิถีตน ไม่ไดแ้ ตกตา่ ง
จากคนอื่น อย่างความต้องการปัจจัยการดำรงชีวิต ความ
ต้องการมีชีวิตอยู่ต่อไป ความต้องการท่ีจะมีความสุข เป็นต้น
หากแต่ความแตกต่างของแต่ละคนมาจากประสบการณ์ท่ีผ่าน
เข้ามาในชีวิตและการปรับตัวเพื่อท่ีจะมีชีวิตอยู่ต่อไป (๒) การ
ทำความเข้าใจผู้อื่น ซึ่งมีลักษณะไม่ได้แตกต่างจากตัวเรา กับ
ความต้องการพ้ืนฐานที่เหมือนกัน หากแต่รูปแบบชวี ิตเท่าน้ันที
แตกต่างกัน ความแตกต่างเป็นเพียงกระพ้ีของต้นไม้ เม่ือขุดลง
ท่ีแก่นของชีวิต แต่ละชีวิตไม่แตกต่างกัน ดังน้ัน เราจะอยู่
อย่างไรให้สัมผัสความสุขร่วมกัน (๓) การมองเห็นความ
หลากหลายคือความสวยงามเพื่อการอยู่ร่วมกันอย่างสันติใน

ห น ้ า | ๖๘

สังคมที่มีความหลากหลายทางวัฒนธรรม และ (๔) ความเป็น
มนุษย์คือส่ิงท่ีทุกคนมีติดตัวมาตั้งแต่กำเนิด เราจะให้ความเป็น
มนุษย์ท่ีมีอยู่ตั้งแต่กำเนิดของแต่ละคนมีความคงอยู่อย่างเท่า
เทียมกันได้อย่างไร โดยท่ีเราในฐานะปัจเจกบุคคลจะมีส่วน
รว่ มกบั คนอ่ืนอยา่ งเข้าใจร่วมกนั เพอื่ การนำพาสงั คมไปสสู่ นั ติ

อย่างไรก็ตาม ตนและสังคมกับการสร้างพนื้ ทกี่ ารเรียนรู้
เพื่อความสุขของชีวิตนี้ ในบางครั้งเราอาจเปล่ียนจากการยืน
ตรงบนฐานของเราแล้วถอยเท้าขวาไปข้างหลังและถอยเท้าซ้าย
เทียบเทา้ ขวา เพ่อื เปิดพื้นท่ใี ห้คนที่อยตู่ รงหน้าได้มีทว่ี ่างเพม่ิ ข้ึน
และขยับเข้ามาในตัวตนของเรา เพื่อให้เขาเข้ามา รับรู้ความคิด
ของเรา หากจำเป็นเราอาจต้องเปล่ียนท่ียืนหลายคร้ัง เพราะ
การทำความเข้าใจของคนบางคนกับบางสิ่ง อาจต้องใช้เวลา
และบริบทที่มากกว่าหนึ่ง ขณะท่ีเราอาจต้องสลับข้างเพื่อทำ

ความเข้าใจระหว่างกันเช่นกัน เพ่ือการอยู่กันอย่าง
เขา้ ใจบนพ้นื ที่การเรียนรู้เดยี วกัน

ห น ้ า | ๖๙

การอา้ งอิงขอ้ มูล

BBC NEWS. (๒๕๖๒). ๕ ปี คสช.: พล.อ.ประยทุ ธ์ อ้างผลงาน
ฟนื้ ฟเู กียรตคิ ุณ – ความสงบใหแ้ กป่ ระเทศ. ค้น
จาก https://www.bbc.com/thai/thailand-
๔๘๙๘๖๙๗๙. เม่ือ ๑๒ ธนั วาคม ๒๕๖๒.

“..............”. (๒๕๖๒). ยิงถลม่ ชรบ.ยะลา : เรารู้อะไรบ้างใน
รอบสัปดาห.์ คน้ จาก
https://www.bbc.com/thai/๕๐๔๐๒๒๒๘.
เมื่อ ๑๒ ธนั วาคม ๒๕๖๒.

“..............”. (๒๕๖๔). อสิ ราเอลและปาเลสไตนป์ ระกาศหยดุ
ยิงหลังโจมตีรุนแรงตลอด ๑๑ วัน. ค้นจาก
https://www.bbc.com/thai/international-
๕๗๑๙๗๘๓๙. เม่อื ๒๔ พฤษภาคม ๒๕๖๔.

Karuna Buakamsri (๒๕๖๔). ยิว-ปาเลสไตน์ ใครยึดดนิ แดน
ใคร?. คน้ จาก https://www.youtube.com/
watch?v=AN_W๗AutxGQ. เมอื่ ๒๔
พฤษภาคม ๒๕๖๔.

ห น ้ า | ๗๐

matichon tv. (๒๕๖๑). เศรษฐกจิ ดีจริงหรือ? ฟังเสียงชาวบ้าน
พดู ถึงการทำมาคา้ ขาย. ค้นจาก
https://www.youtube.com/watch?v=FJ๐
J_bdYrMQ. เมอื่ ๑๒ ธันวาคม ๒๕๖๒.

Organic Bangkok. (มปป.). ลงุ ทองเหมาะ ปราชญ์แหง่ เกษตร
อนิ ทรยี ,์ คน้ จาก https://www.youtube.
com/watch?v=ts๔๕adDyJjM. เมือ่ ๑๓
พฤศจกิ ายน ๒๕๖๓.

suthichai live. (๒๕๖๓). หมอยายิบซี ดร.กฤษณา ไกรสินธ์ุ
วา่ ดว้ ยคนด้อยโอกาสกับโควิด-๑๙. คน้ จาก
https://www.youtube.com/watch?v=dFA
nbznWQ๔o. เมอ่ื ๒๔ กรกฎาคม ๒๕๖๓.

Thai PBS NEWS. (๒๕๖๓). Daily Report จำนวนผู้ตดิ เชื้อ
ไวรสั โคโรนา. คน้ จากhttps://news.thaipbs.
or.th/content/๒๘๘๕๖๐. เมื่อ ๒๖
กุมภาพนั ธ์ ๒๕๖๓.

ห น ้ า | ๗๑

Thai PBS NEWS. (๒๕๖๒). สงครามการค้าสหรฐั ฯ-จนี
กระเทือนเศรษฐกจิ โลก: วิเคราะห์สถานการณ์
ต่างประเทศ. ค้นจาก
https://www.youtube.com/watch?v=f๘-
qc๙sVGi๐. เมอ่ื ๑๒ ธนั วาคม ๒๕๖๒.

The ๑๐๑ Percent. (๒๕๖๐). ความสขุ คอื อะไร. ค้นจาก
https://www.youtube.com/watch?v=fnZ
fz๒QzFDw. เมื่อ ๒๖ กมุ ภาพันธ์ ๒๕๖๓.

TvburabhaOfficial. (๒๕๖๒). คนคน้ คน:ฤาษนี ิล. ค้นจาก
https://www.youtube.com/ watch?v=๘
SSkzt๐๖๕๒M. เมื่อ ๒๐ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๓.

workpointnews. (๒๕๖๔). Covid๑๙. ค้นจาก
https://covid๑๙.workpointnews.com.
เมอ่ื ๒๔ พฤษภาคม ๒๕๖๔.

กนกรัตน์ สุขะตุงคะ. (๒๕๕๔). รทู้ นั รับทันความโกรธ (ตอนท่ี
๑). ค้นจาก
https://www.si.mahidol.ac.th/sidoctor/e-
pl/articledetail.asp?id=๘๗๐. เมือ่ ๑๘
ธันวาคม ๒๕๖๓.

ห น ้ า | ๗๒

กรมควบคุมโรค. (๒๕๖๔). รายงานสถานการณ์ โควิด-๑๙.
เข้าถงึ ไดใ้ น
https://ddc.moph.go.th/viralpneumonia/
samusakhon.php. เมื่อ ๑๒ พฤศจกิ ายน
๒๕๖๓.

กรศศริ ์ ชิดดีและคณะ. (๒๕๖๑). จิตตปัญญาศึกษา: การจดั การ
เรยี นรู้รายวิชาการสรา้ งเสริมสขุ ภาพและการ
ป้องกันการเจ็บปว่ ยสำหรับนักศึกษาพยาบาล.
วารสารมหาวทิ ยาลัยนราธิวาสราชนครนิ ทร์,
๑๐(๓), ๒๓๕-๒๓๙.

ไกรสทิ ธ์ิ นฤขัตพชิ ัย. (๒๕๕๒). ทำอย่างไรจึงจะสุขอยา่ งย่ังยืน.
ไทยรัฐออนไลน์. คน้ จาก
https://www.thairath.co.th/lifestyle/wo
man/๔๘๖๓๗. เมื่อ ๒๗ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๓.

ชยานันต์ ศุกลวณชิ (ศาสตราจารย์) . (๒๕๖๒). สถานการณ์
โลก ๒๐๑๙. มติชนออนไลน์, คน้ จาก
https://www.matichon.co.th/article/new
s_๑๓๑๔๖๕๙. เม่ือ ๑๒ ธันวาคม ๒๕๖๒.

ห น ้ า | ๗๓

ดวงจนั ทร์ ทพิ ย์ปรชี าและคณะ. (๒๕๔๗). ภาวะสขุ ภาพและ
การออกกำลังกายของบคุ ลากรฝ่ายการ
พยาบาลโรงพยาบาลสิริราช. รายงานการวิจยั
ฝ่ายการพยาบาล โรงพยาบาลศริ ิราช
คณะแพทยศ์ าสตรศ์ ิรริ าชพยาบาล
มหาวทิ ยาลัยมหิดล. ๕-๖

ไทยโพสน.์ (๒๕๖๓). จ่าคลัง่ กราดยิงเกลือ่ นโคราชกับแนวคิด
สอื่ สารยามวกิ ฤติ. ค้นจาก
https://www.thaipost.net/main/detail/
๕๖๗๔๗. เม่ือ ๒๖ กมุ ภาพนั ธ์ ๒๕๖๓.

ไทยรัฐออนไลน์. (๒๕๖๓). ผู้พพิ ากษาจอร์เจีย-มิชแิ กน ไมร่ ับ
ฟอ้ ง. คน้ จาก https://www.thairath.co.th/
news/foreign/๑๙๗๐๔๕๖. เมอื่ ๑๒
พฤศจกิ ายน ๒๕๖๓.

ธนันธร มหาพรประจกั ษ.์ (มปป.) ความผนั ผวนของราคาน้ำมัน
ในชว่ งท่ผี า่ นมา. ธนาคารแหง่ ประเทศไทย, ๒.
คน้ จาก https://www.bot.or.th/Thai/
ResearchAndPublications/articles/

ห น ้ า | ๗๔

Pages/Article_๐๑Jul๒๐๑๙.aspx. เม่อื ๒๑
พฤษภาคม ๒๕๖๔.
ประภสั สร์ เทพชาตรี (ศาสตราจารย์ ดร.). (๒๕๖๒). บท
วเิ คราะหส์ ถานการณโ์ ลก. ค้นจาก
http://www.drprapat.com/category/articl
es. เมื่อ ๑๒ ธันวาคม ๒๕๖๒.
“............................” (ศาสตราจารย์ ดร.). (๒๕๖๒). สงคราม
เยน็ ๔.๐: สงคราม ๕G. ค้นจาก
http://www.drprapat.com. เมือ่ ๑๒
ธนั วาคม ๒๕๖๒.
ปราณี อ่อนศรี. (๒๕๕๗). จิตตปญั ญาศึกษา: การศกึ ษาเพอื่ การ
พฒั นามนุษย์ในศตวรรษที่ ๒๑. วารสาร
พยาบาลทหารบก, ๑๕(๑), ๗.
ผู้จดั การออนไลน์. (๒๕๖๓). แนวรบดา้ น Social Media รฐั
เป็นรองคนร่นุ ใหม่. ค้นจาก https://
mgronline.com/specialscoop/detail/
๙๖๓๐๐๐๐๑๐๘๖๖๓ . เม่ือ ๑๗ ธนั วาคม
๒๕๖๓

ห น ้ า | ๗๕

รพีพรรณ รตั นวงศน์ รา มอร์ด. (๒๕๖๓) สขุ ภาพดกี ับรามา: วิธี
ปอ้ งกนั ไวรัสโคโรนา่ สายพันธใ์ุ หม่ ๒๐๑๙.
ประชาชาติธรุ กิจ. ค้นจาก https://www.
prachachat.net/rama-health/news-
๔๒๒๓๓๙. เมือ่ ๒๖ กมุ ภาพนั ธ์ ๒๕๖๒.

ราชกจิ จานุเบกษา. (๒๕๕๙). ประกาศคณะกรรมการสุขภาพ
แหง่ ชาติ เรื่อง ธรรมนญู ว่าดว้ ยระบบสขุ ภาพ
แหง่ ชาติ ฉบบั ท่ี ๒ พ.ศ.๒๕๕๙. ๖๗-๗๐

วรี ะ ธีรภัทร. (๒๕๖๒). วเิ คราะหม์ ะกนั ทำสงครามการคา้
ปะทะจนี . ฟงั หไู วห้ ู. คน้ จาก
https://www.youtube.com/watch?v=nTr
xV๒๐iQt๘. เมอ่ื ๑๒ ธันวาคม ๒๕๖๒.

สมภาร พรมทา. (๒๕๔๒). พทุ ธปรชั ญา: มนุษย์ สงั คม และ
ปัญหาจรยิ ธรรม. กรุงเทพฯ: ศยาม. ๒-๑๐.

“....................”. (๒๕๔๒). พทุ ธปรัชญา: มนษุ ย์ สังคม และ
ปัญหาจริยธรรม. กรุงเทพฯ: ศยาม. ๒๗๖.

“....................”. (๒๕๔๒). พุทธปรัชญา: มนุษย์ สงั คม และ
ปญั หาจรยิ ธรรม. กรงุ เทพฯ: ศยาม. ๒๔๑-
๒๔๒.

ห น ้ า | ๗๖

สำนกั งานคณะกรรมการสุขภาพแหง่ ชาต.ิ (๒๕๕๓). ธรรมนญู
วา่ ดว้ ยสุขภาพแห่งชาติ พ.ศ.๒๕๕๒. นนทบรุ ี:
บรษิ ัท วกิ ิ จำกดั . ๓.

“.......................” (๒๕๕๓). พระราชบัญญตั สิ ขุ ภาพแหง่ ชาติ
พ.ศ.๒๕๕๐. นนทบุร:ี บริษทั วิกิ จำกดั . ๒.

สำนักงานบริหารหนส้ี าธารณะ กระทรวงการคลงั . (๒๕๖๔).
สรปุ สถานะหน้สี าธารณะ ณ ส้ินเดือน มกราคม
๒๕๖๔. ค้นจาก https://www.pdmo.go.th/
th/public-debt/debt-outstanding. เม่อื
๒๔ พฤษภาคม ๒๕๖๔.

สุดเฉลิม ศัสตราพฤกษ.์ (๒๕๖๑). การเปลีย่ นแปลงการกระทำ
ทางสังคมจากทัศนะของเวเบอร์บนความท้าทาย
ความสามารถในการบริหารเพือ่ การพัฒนาความ
ม่นั คงทางสงั คม. วารสารปารชิ าต มหาวิทยาลยั
ทกั ษณิ , ๓๑(๒), ๙๕-๙๗.

ห น ้ า | ๗๗

หทัยกาญจน์ ตรีสวุ รรณ และ วสวัตต์ิ ลขุ ะรงั . (๒๕๖๑). เภสัช
กรยิปซี: กฤษณา ไกรสทิ ธุ์กับโครงการสุดทา้ ย
ในชีวติ . ค้นจาก https://www.bbc.com/
thai/thailand-๔๕๓๙๙๒๓๔. เมอ่ื ๒๔
กรกฎาคม ๒๕๖๓.

อนุสรณ์ ธรรมใจ. (๒๕๖๑). ๔ ปี คสช.รวยกระจกุ จนกระจาย
นกั วิชาการหว่ันหน้ีเพิ่ม เสี่ยงวกิ ฤติคลัง. ไทยรฐั
ออนไลน.์ คน้ จาก https://www.thairath.
co.th/news/business/๑๒๘๗๑๙๔. เมอ่ื ๑๒
ธนั วาคม ๒๕๖๒.

อรพินท์ ชชู ม. (๒๕๕๕). แรงจูงใจในการทำงาน: ทฤษฎีและ
การประยุกต์. วารสารจิตวิทยา, ๒(๒), ๕๓-๕๔.

อจั ศรา ประเสริฐสินและคณะ. (๒๕๖๑). สขุ ภาวะของผสู้ งู อายุ:
แนวคดิ และปจั จัยที่เก่ียวขอ้ ง. วารสารสขุ ศกึ ษา,
๔๑ (๑), ๔-๖.

บรรณำนุกรม

กรศศิร์ ชดิ ดแี ละคณะ. (๒๕๖๑). จิตตปญั ญาศกึ ษา: การจดั การ
เรยี นรู้รายวชิ าการสรา้ งเสรมิ สุขภาพและการ
ปอ้ งกนั การเจ็บป่วยสำหรับนักศกึ ษาพยาบาล.
วารสารมหาวทิ ยาลยั นราธิวาสราชนครินทร์, ๑๐
(๓), ๒๓๕-๒๓๙.

ดวงจนั ทร์ ทิพย์ปรชี าและคณะ. (๒๕๔๗). ภาวะสุขภาพและ
การออกกำลงั กายของบคุ ลากรฝ่ายการพยาบาล
โรงพยาบาลสริ ิราช. รายงานการวิจัย ฝ่ายการ
พยาบาล โรงพยาบาลศิรริ าช คณะแพทยศ์ าสตร์ศริ ิ
ราชพยาบาล มหาวทิ ยาลัยมหิดล. ๕-๖

บญุ มี แทน่ แกว้ . (๒๕๓๙). จรยิ ศาสตร์. กรุงเทพฯ: โอ. เอส.
พริน้ ติง้ เฮ้าส์.

ปราณี อ่อนศรี. (๒๕๕๗). จติ ตปัญญาศกึ ษา: การศกึ ษาเพอ่ื การ
พฒั นามนษุ ย์ในศตวรรษที่ ๒๑. วารสารพยาบาล
ทหารบก, ๑๕(๑), ๗.

ห น ้ า | ๗๙

พุทธทาส ภกิ ขุ. (๒๕๓๗). ภาษาคน ภาษาธรรม. กรงุ เทพฯ:
ธรรมสภา.

“..............”. (มปป.). ศาสนาคืออะไร. กรงุ เทพมหานคร:
สมชายการพมิ พ.์

มัรวาน สะมะอุน. (มปพ.). อลั กุรอาน ฉบบั แปลภาษาไทย ภาค
สอง. กรงุ เทพฯ: มปส.

ราชกจิ จานุเบกษา. (๒๕๕๙). ประกาศคณะกรรมการสขุ ภาพ
แห่งชาติ เรอ่ื ง ธรรมนญู ว่าดว้ ยระบบสุขภาพ
แห่งชาติ ฉบบั ที่ ๒ พ.ศ.๒๕๕๙. ๖๗-๗๐

ราชบญั ฑิตยสถาน. (๒๕๔๖). พจนานุกรมฉบับ
ราชบณั ฑิตยสถาน พ.ศ.๒๕๔๒. กรุงเทพฯ: นาน
มีบุ๊คส์พับลเิ คชนั่ ส์.

วิทย์ วศิ ทเวทย.์ (๒๕๔๒). ปรัชญาทว่ั ไป. กรุงเทพฯ: อักษร
เจรญิ ทศั น.์

วิธาน สุชีวคุปต์ และคณาจารยภ์ าควิชาปรชั ญา. (๒๕๓๔).
ปรชั ญาเบ้อื งต้น. กรงุ เทพฯ: มหาวทิ ยาลัย
รามคำแหง.

วรี ชาติ นม่ิ อนงค์. (๒๕๕๒). การศึกษาวเิ คราะห์ทฤษฎีอรรถ
ปรวิ รรตศาสตรใ์ นคมั ภีรพ์ ระพทุ ธศาสนาเถรวาท.

ห น ้ า | ๘๐

กรงุ เทพฯ: สถาบนั วิจัยพทุ ธศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั
มหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย.
ศรีรัฐ ภักดรี ณชิต (๒๕๕๕). การพฒั นาสอ่ื บทเรยี น
อิเล็กทรอนิกส:์ กายวิภาคศาสตร์และสรรี วิทยา
พน้ื ฐานของมนษุ ย์. มหาวิทยาลยั ศรนี ครินทรวโิ รฒ.
สถติ วงศส์ วรรค์. (๒๕๔๓). ปรัชญาเบอ้ื งต้น. กรงุ เทพฯ: รวม
สาส์น.
สมภาร พรมทา. (๒๕๔๕). มนุษย์กับการแสวงหาความจรงิ
และความหมายของชีวติ . กรุงเทพฯ: ศยาม.
“...................” (๒๕๔๒). พทุ ธปรัชญา: มนษุ ย์ สังคม และ
ปัญหาจริยธรรม. กรุงเทพฯ: ศยาม.
สมาคมพระครสิ ตธรรมไทย. (มปพ). HOLY BIBLE THAI-
ENGLISH. กรงุ เทพฯ: Published and
distributed.
สำนกั งานคณะกรรมการสุขภาพแหง่ ชาต.ิ (๒๕๕๓). ธรรมนูญ
วา่ ด้วยสขุ ภาพแหง่ ชาติ พ.ศ.๒๕๕๒. นนทบรุ ี:
บรษิ ทั วกิ ิ จำกัด.
สดุ เฉลมิ ศสั ตราพฤกษ์. (๒๕๖๑). การเปล่ียนแปลงการกระทำ
ทางสังคมจากทัศนะของเวเบอร์บนความทา้ ทาย

ห น ้ า | ๘๑

ความสามารถในการบริหารเพื่อการพัฒนาความ
มนั่ คงทางสังคม. วารสารปารชิ าต มหาวทิ ยาลยั
ทักษิณ, ๓๑(๒), ๙๕-๙๗.
เสรี วงษม์ ณฑา. (๒๕๔๒). กลยุทธก์ ารตลาด: การวางแผน
การตลาด. กรงุ เทพฯ: ไดมอนด์ อนิ บิลวิเนส เวริ ด์ .
อรพนิ ท์ ชูชม. (๒๕๕๕). แรงจูงใจในการทำงาน: ทฤษฎีและ
การประยกุ ต.์ วารสารจติ วิทยา, ๒(๒), ๕๓-๕๔.
อจั ศรา ประเสริฐสินและคณะ. (๒๕๖๑). สุขภาวะของผสู้ ูงอายุ:
แนวคดิ และปจั จัยทเ่ี ก่ยี วขอ้ ง. วารสารสขุ ศึกษา,
๔๑ (๑), ๔-๖.