แบบจัดทํารายการเบื้องตน มรดกภมู ิปญญาทางวัฒนธรรม แบบ มภ.๒
สว นท่ี ๑ ลักษณะของมรดกภมู ปิ ญญาทางวัฒนธรรม
๑. ช่ือรายการ วงปพาทยพืน้ บานลําปาง
ช่อื เรียกในทองถ่นิ วงทึง่ ถ้งึ หรอื วงปา ด
๒. ลักษณะของมรดกภมู ิปญญาทางวัฒนธรรม
วรรณกรรมพืน้ บา นและภาษา
ศิลปะการแสดง
แนวปฏบิ ตั ทิ างสังคม พิธีกรรม ประเพณี และงานเทศกาล
ความรแู ละการปฏบิ ตั ิเก่ียวกบั ธรรมชาตแิ ละจกั รวาล
งานชางฝมือด้ังเดมิ
การละเลนพื้นบา น กีฬาพ้นื บา นและศลิ ปะการแสดงการตอ สูปอ งกันตวั
๓. พื้นท่ีปฏบิ ตั ิ
อาํ เภอเมือง และอําเภอหางฉัตร จังหวัดลาํ ปาง
๔. สาระสาํ คญั ของมรดกภูมิปญ ญาทางวัฒนธรรม
วงปพ าทย หรอื วงปาด รูจักกันท่ัวไปในจังหวัดลําปางวา “วงทึ่งถ้ึง” สวนจังหวัดเชียงใหมและ
ลาํ พูนเรยี กวา “วงเตงถง้ึ ” หรอื “ปุม ผง้ิ ” เปน วงดนตรี พิธกี รรม เกีย่ วกบั ศาสนา ความเชอ่ื ใชประโคมงานมงคล
เชน งานบุญในวัด และงานอวมงคล เชน งานศพ และบรรเลงประกอบพิธีนับถือผีหรือเลี้ยงผี เรียกกันทั่วไปวา
งานฟอ นผี อาทิ ฟอนผีมด ฟอนผีเม็ง ผีมดซอนเม็ง และผีเจานาย นอกจากนี้ ยังใชประโคมประกอบการชกมวย
ฟอ นเชิง ฟอ นหอก ฟอนดาบ การแสดงและการละเลน อ่นื ๆ เปน ตน
วงปาด มีแบบแผนการประสมวง เครื่องดนตรี และการบรรเลงในแบบฉบับของตนท่ีแตกตาง
จากวงปพาทยทอี่ น่ื กลา วคอื
๑) ใชแ นนอ ย (แนหนอย) และแนหลวง เปน ปท ่ีใชล ้นิ ๓ คู (สว นมากทอ่ี ื่นใช ๒ คู) ไมมีกระบังป
(กระบงั ลม) มีรูนับเสียงจํานวน ๖ รู ลาํ โพงทําดวยไม แตกตา งจากท่ีอืน่ ที่ทาํ ดวยทองเหลือง
(แนของท่อี ่นื มถี ะแหวทําดว ยทองเหลือง(กระบังป) (แนหลวงโบราณแบบลําปางมี ๖ รู
ถวา (ลําโพง) ทาํ ดวยทองเหลอื ง) และถวาทาํ ดวยไม – ไมม กี ระบงั ป)
(แนนอ ยแบบลําปาง มี ๖ รู
ลําโพงทําดวยไม – ไมม กี ระบังป)
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑
๒) ใชส ง้ิ ดําเนินจังหวะ (ฉิง่ ทีม่ รี ปู ทรงคลา ยฉาบขนาดเลก็ แตม ีเน้อื หนา ตา งจากจังหวัดอ่ืน
๓) ใชสวา (ฉาบใหญ) เหมือนการตฉี ง่ิ ในดนตรีไทย แตจะเปนเสยี ง สวา – ฉับ
๔) ใชก ลองทึง่ ถง้ึ (ตะโพนมอญ) ท่ีมีเสียงอันดงั กังวาน เราใจ โดดเดน และกลมกลืนประสานไป
กับทาํ นองดนตรี โดยเฉพาะในพิธกี รรมฟอนผี เสียงกลองจะเราใจและโดดเดน จนเปนที่สังเกตได (กลองชนิดนี้มี
ลักษณะเหมือนตะโพนมอญท่ีใชในวงปพาทยภาคกลาง หุนกลองคลายตะโพนภาคกลางตรงกลางปอง
ยาวประมาณ 70 ซม. นยิ มทําดว ยไมสักหรือไมขนุนควานเนอ้ื ไมขางในออกเปน กลองเสียง)
๕) ใชกลองฮับ (กลองรับ) เปนกลองสองหนาขนาดเล็ก มีเสียงกลองอันโดดเดน ที่มีการปรับ
เสยี งโดยเฉพาะ คือ เสยี งจะตรงกับเสยี ง “ถ้งึ ” ของตะโพนมอญ มคี วามเรา ใจในแบบของตน
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๒
๖) ใชไมเหิบ (ตะขาบ) ที่สรางความหนักแนนในจังหวะ มีหนาทับ (จังหวะกลอง) ในแบบฉบับ
ของตน
นอกจากน้ี วงปาดยังมีทํานองดนตรีในแบบฉบับของตน มีการถายทอดรูปแบบการแสดงวง
ปาดจากคนรุนหน่ึงไปยังคนอีกรุนหน่ึง ซึ่งการแสดงวงปาดโดยผานเคร่ืองดนตรีและการแสดงออกตามแบบแผน
ของตนดังท่ีกลาวขางตน เปนมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมท่ีเปนศิลปะการแสดงวงปาดของจังหวัดลําปาง
ซึ่งบุคคล กลุมบุคคลในจังหวัดลําปางยอมรับและรูสึกเปนเจาของรวมกัน และมีการสืบทอดจากคนรุนหนึ่งไปยัง
คนอีกรุนหนึ่ง อยางไรก็ตาม บางวงมีการปรับเปล่ียนโดยนําเอาเคร่ืองดนตรีอ่ืนเขามาประสมวง เพ่ือตอบสนอง
ตอ กระแสความนิยมในแตล ะยุคสมัยท่เี ปล่ยี นแปลงไป
๕. ประวัติความเปนมา
จากศิลาจารึกหลักท่ี ๖๒ (พ.ศ.๑๙๑๓) ศิลาจารึกวัดพระยืน จังหวัดลําพูน ไดกลาวถึงเครื่อง
ดนตรีหลายชนดิ ทีใ่ ชในการประโคมพิธีกรรมทางศาสนา เพ่ือความเปนมงคลครั้งเมื่อพระสุมนเถระชาวสุโขทัย ท่ี
พระเจากือนาไดอาราธนานาใหมาสืบพระศาสนา ณ เมืองเชียงใหม โดยในจารึกไดกลาวถึงเคร่ืองดนตรีตางๆ
อาทิ ปส รไน กงั สดาล มรทงค (ตะโพน) พาด (พาทย – ปา ดหรอื ฆองวง) ฯลฯ
วงปพาทยทใ่ี ชประกอบพิธกี รรมจงึ นา จะมมี าไมน อยกวา ๕๐๐ ป แตจะเปนวงแบบใด ขนาดใด
ยังไมม ีหลกั ฐานแจงชดั มากกวานี้ อยา งไรกต็ าม ไดม กี ารกลาวถึงวงปพาทยแบบลําปางมาต้ังแตสมัยเจาหลวงบุญ
วาทย วงษมานิต (๒๔๐๐ - ๒๔๖๕) ท่ีมีวงปาดอยูที่วัดปงสนุก ตําบลเวียงเหนือ อําเภอเมือง จังหวัดลําปาง เปน
วงดนตรปี พ าทยรับงานบรรเลงประกอบพิธกี รรมตางๆ ของคุมหลวงสมัยนั้น โดยมีการสืบทอดวิชาดนตรี ตามผัง
สังเขป ดงั นี้
วงปา ดวดั ปงสนกุ (วงดนตรปี ระจําคมุ หลวง ลําปาง)
พอสลานอม
พอสลาดี
พอ สลา เตา ไชยรงุ เรือง (ตอเพลงไทยกบั พอ ครูสงิ หค าํ มาคาํ จนั ทร)
วงปา ดหลายคณะของตาํ บลเวยี งเหนือ เดินสายสอนวงปพ าทยต ามวัดในอาํ เภอตาง ๆ
ไดแ กตาํ บลพิชยั และตาํ บลตนธงชยั อาํ เภอเกาะคา อําเภองาว อําเภอพะเยา และอําเภอพาน
ยุคกอนสงครามโลกครั้งท่ี ๒ วงปาดยังไมมีระนาดมาประสมวง ตอมาพอครูสิงหคํา
มาคําจันทร มือระนาดจากจังหวัดลําพูน (ศิษยครูรอด อักษรทับ) ไดมาต้ังถิ่นฐานที่ตําบลเวียงเหนือ เมื่อ
พ.ศ. ๒๔๘๓ ไดน ําเพลงไทยและระนาดมาเผยแพร
ตอมาวัดและหมูบานจึงไดต้ังวงปาดประจําวัดเพ่ือเปนสวัสดิการฌาปนกิจ เม่ือสภาพเศรษฐกิจ
และความเจริญของบา นเมืองขยายตัว เกดิ การแขงขันมากข้ึน วงดนตรีประจําวัดจึงขยายมาเปนของเอกชน และ
มพี ัฒนาการตามสภาพทเี่ ห็นในปจ จุบนั
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๓
๖. ลักษณะเฉพาะท่ีแสดงถึงอตั ลักษณของมรดกภมู ิปญ ญาทางวัฒนธรรม
ศลิ ปะการแสดง ประกอบดวย
๖.๑ ลักษณะการแสดง
วงปพาทยพื้นบานลําปาง (วงปาด) มีลักษณะการบรรเลงเปนวง ไมนิยมบรรเลงเดี่ยว โอกาสที่
ใชในการแสดงในปจจุบันและอดีต นิยมบรรเลงประโคมงานมงคลและอวมงคล เชน งานปอยหลวง งานผาปา
กฐิน งานฟอนผีมด-ผีเม็ง และประโคมในงานศพ ปจจุบันไดประยุกตใชกับการชกมวย การแสดง ฟอนรํา
ฟอนดาบ ฯลฯ
๖.๒ ประเภทการประสมวง
การประสมวงปาด ในปจจุบันแบงไดเปน ๒ ประเภท ไดแก ประเภทแบบดั้งเดิม และประเภท
แบบประยุกต โดยสรุปไดดังน้ี
ประเภทการประสมวง วงปพาทยพ นื้ เมือง วงปพาทยพื้นบา นลาํ ปาง
และพฒั นาการ (วงปาด)
การประสมวงปพาทยพื้นเมือง การประสมวงปาดแบบลําปาง
๑. การประสมวงแบบดั้งเดมิ ไดนําเอาเครื่องดนตรี ประเภท มีลั ก ษ ณะ ก า ร ปร ะ ส มแ บ บ ว ง
๒. การประสมวงแบบประยุกต เ ค รื่ อ ง ตี แ ล ะ เ ค รื่ อ ง เ ป า ม า ปพาทยพ้ืนเมืองทั่วไป จะแตกตาง
ผสมผสานกันเปนวง โดยมีเครื่อง เรื่องเครื่องดนตรีบางชนิดที่ไมมี
ดนตรีดังน้ี ๑.ระนาดเอก ๒.ระนาด และมีเพ่ิมเติมเทานั้น ในแบบ
ทุ ม ๓ . ว ง ป า ด ( ฆ อ ง ว ง ใ ห ญ ) ลําปางน้ัน “กลองเตงถิ้ง” เรียกวา
๔.แนนอย ๖.แนหลวง ๗. กลอง “กลองท่ึงถึ้ง” ตามเสียงที่ตีออกมา
เตงถิ้ง ๘.กลองปงโปง ๙.ฉ่ิง และ สว น “ฉ่งิ ” ใช “สิ้ง” แทน
๑๐.ฉาบ
การประสมวงปพาทยพื้นเมือง การประสมวงปพาทยพื้นเมือง
แบบประยุกต ในปจจุบันเปนที่ แบบลําปาง แบบประยุกต มี
นิยมกันอยางแพรหลาย ไดนําเอา ลักษณะที่ไมแตกตางกับวงปพาทย
เคร่ืองดนตรีสากลเขามาผสมผสาน พื้นเมือง แบบประยุกต ท่วั ไป
เชน กลองชุด คียบอรด กีตารเบส
กีตารไฟฟา ซ่ึงคลอยตามกระแส
บนั เทงิ ธรุ กิจในปจจบุ นั
๖.๓ ขนบ/ความเช่ือ
วงปาด มีพิธีกรรมอันเปนประเพณีท่ีสืบทอดตอกันมา คือ การไหวครู นิยมทําในชวงปใหม
สงกรานตในวันพญาวัน และการบูชาครู หรอื ขน้ึ ขนั ครู หรอื ขันต้งั กอ นการแสดงหรอื บรรเลงเพือ่ ยึดเหนี่ยวจิตใจ
ของสมาชิกในคณะ ตลอดถึงแสดงความกตัญูตอครูผูท่ีไดประสิทธิประสาทวิชา สรางขวัญกําลังใจแกสมาชิก
ในคณะใหเกิดความสามัคคีเปนอันหน่ึงอันเดียวกัน และยังมีความเช่ือเร่ืองครูบาอาจารยท่ีเปนเทวดา จะไดมา
ชว ยปกปกรกั ษา ปดเปาอปุ สรรคทั้งหลายใหสมาชิกในคณะหรือการบรรเลงประสบความสาํ เรจ็ ตามวัตถปุ ระสงค
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๔
๖.๔ โนต เพลง ท ซ ท ดํ ล ซ ฟ ล ซฟรด
เพลงมอญลาํ ปาง มซฟม -ดมด มซมฟ
มซฟม -ดมด มซมฟ
- - ฟ ซ ดํ ซ ท ดํ ซ ดํ ท ซ ม ฟ ซ ท ดํ ดํ รํ ดํ ซ ซ ท ดํ - ม ม ม ดมฟซ
ซ ท ซ ฟ ด ม ฟ ซ - ซ – ซ ดํ ท ซ ฟ ซ ท ซ ฟ ทซฟม ดดซฟ ม ซ ท ดํ
ซ ฟ ม ด ซ ม ฟ ซ - ซ – ซ ดํ ท ซ ฟ ซ ท ซ ฟ
ซ ท ดํ รํ ฟ ท รํ ดํ ล ซ ฟ ล ซ ฟ ร ด
เพลงเกาหา
- ซ – ดํ ซ ซ ท ดํ - - ซ ฟ ม ร ท ดํ - ซ – ดํ
- ดํ ซ ท ดํ ม ฟ ซ - ด ซ ท ด ม ฟ ซ - ดํ ท ซ
- ซ – ดํ ซ ซ ท ดํ - - ซ ฟ ม ร ท ดํ - ซ – ดํ ซ ซ ท ดํ - ม ม ม - ฟ – ซ
ม ดํ ท ซ - ฟ – ม - - - ฟ - - - ซ - - - ดํ - - - ฟ - - - ล - - - ซ
๖.๕ บทเพลง
บทเพลงท่ีนํามาบรรเลงในวงปาดของจังหวัดลําปาง มีทั้งเพลงพ้ืนบานภาคเหนือและเพลงไทย
เดิมของทางภาคกลาง ยกตวั อยา งเพลงในการบรรเลง ไดด ังนี้
เพลงพืน้ บานภาคเหนือ ไดแก ๑. เพลงมอญ ๒. เพลงปราสาทไหว ๓. เพลงลูกกุยโวย ๔. เพลง
สงผี (นยิ มบรรเลงทตี่ ําบลเวยี งเหนอื อาํ เภอเมอื ง จงั หวัดลาํ ปาง) และ ๕. เพลงพ้นื บานอน่ื ๆ
เพลงไทยเดิมของทางภาคกลาง ไดแก ๑. แขกมอญบางขุนพรหม ๒. เพลงคลื่นกระทบฝง
๓. เพลงเขมรปแ กว ๔. เพลงนางหงส ๕. เพลงแปะ ๖. เพลงลาวคาํ หอม ฯลฯ
๖.๖ อปุ กรณ/เครอื่ งดนตรี
เครื่องดนตรีวงปาด ประกอบดวยเครื่องดนตรีดังตอไปนี้ ๑. ระนาดเอก ๒. ระนาดทุม ๓. ฆองวง
๔. แน (ป) นอย ๕. แน (ป) หลวง ๖. ระนาดเอก ๗. กลองทึ่งถึ้ง ๘. กลองรับ (กลองฮับ) ๙. สิ้ง (ฉ่ิง) ๑๐. สวา (ฉาบ)
๑๑. ไมเ หบิ (ใชบ างพธิ ีกรรม)
หวั ขอ วงปพาทยพืน้ เมือง วงปพาทยพืน้ เมอื งลาํ ปาง
อปุ กรณ/ เครื่องดนตรี (เชยี งใหม – ลําพูน) (วงปาด)
๑. ระนาดเอก
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๒. ระนาดทมุ ๑. ระนาดเอก
๓. วงปา ด (ฆองวงใหญ) ๒. ระนาดทมุ
๔. แน (ป) นอ ย (๗ ร)ู ๓. วงปาด (ฆอ งวงใหญ)
(มีลาํ โพงหรือทเ่ี รียกในภาษาถ่ินวา ๔. แน (ป) นอ ย ( ๖ รู )
“ถวา” ทําดวยทองเหลือง) (มลี ําโพงหรือท่ีเรียกในภาษาถ่ินวา
๕. แน (ป) หลวง (๗ รู) “ถวา” ทําดวยไม)
๖. ระนาดเหลก็ (ปาดเหลก็ ) ๕. แน (ป) หลวง ( ๖ รู )
๗. กลองเตงถิ้ง ๖. ระนาดเหล็ก (ปาดเหล็ก)
๘. กลองปง โปง (กลองตดั ) ๗. กลองทง่ึ ถ้ึง
๙. ฉ่ิง ๘. กลองรบั (กลองฮับ)
๑๐. ฉาบเลก็ ๙. สิง้ (ฉิ่ง)
๑๑.ฉาบใหญ ๑๐. สวา (ฉาบ)
๑๑. ไมเหบิ (ใชบางพิธีกรรม)
๕
๑. ระนาดเอก
๒. ระนาดทมุ
๓.วงปา ด (ฆองวงใหญ)
๔. แนนอยแบบลาํ ปาง มี ๖ รู ลาํ โพงทําดวยไม
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๖
๕. แนหลวง (แบบโบราณลําโพงทําดว ยไม - แบบปจจุบัน ลาํ โพงทาํ ดว ยทองเหลือง
และไมมกี ระบังป (กระบังลม) แตท ่อี น่ื มกี ระบังป)
๖. ระนาดเหลก็
๗. กลองทงึ่ ถ้งึ (ซาย)
๘. กลองรบั (กลองฮบั แบบลําปาง) (ขวา)
ตดี านเดยี ว แตท ่ีอ่นื ตี ๒ ดาน
๙. สิ้ง (ฉ่ิง) ๑๐. สวา (ฉาบ) ๑๑. ไมเ หิบ
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๗
การตบไมเ หบิ ในวงปาดแบบลาํ ปาง-ประกอบพิธีกรรมฟอนผี
๖.๗ กระบวนทา วธิ ีการถา ยทอด
กระบวนการถา ยทอดภูมปิ ญ ญาในดนตรแี บบวงปาด สามารถสรปุ เปนสงั เขปดงั นี้
๑) การสืบทอดจากบรรพบุรุษ เปนการสืบทอดเกี่ยวกับเทคนิควิธีการบรรเลงมาจาก
ปู ยา ตา ยาย พอ แม ซ่ึงเปนบุคคลในครอบครัว โดยวงปาดบางวงนอกจากจะไดรับการสืบทอดจากบรรพบุรุษ
แลว ยังสบื ทอดกนั ในระบบเครอื ญาติดว ย ซึ่งสงั เกตไดจ ากนักดนตรสี ว นใหญจ ะใชนามสกลุ เดยี วกนั
๒) การสืบทอดจากครู ผูเรียนจะทําการฝากตัวเปนศิษยกับครู กอนจะมีการฝกหัดบรรเลง
การรับศิษยนนั้ ยังมคี วามเช่ือเหมือนกบั ในอดีต คือ การข้ึนขันตง้ั เมื่อเริม่ เรียนและปลดขันตงั้ เมอื่ จบหลกั สูตร
๓) การสบื ทอดจากประสบการณต รงจากการสงั เกตพบเหน็ เชน การฟง และการเรียนรูจากส่ือ
ตา งๆ
๗. ลกั ษณะที่เปนเอกลักษณของลาํ ปาง
วงปพาทยแบบลําปาง หรือวงทึ่งถ้ึง มีแบบแผนการประสมวงและการบรรเลงแบบลําปาง
ทแ่ี ตกตา งจากวงปพ าทยท่อี ืน่ มเี อกลกั ษณโดยสังเขป ดงั นี้
๗.๑ แนนอย และแนหลวง
๑) เปน ปทใ่ี ชล นิ้ จํานวน ๓ คู (สวนมากทีอ่ น่ื ใช ๒ คู)
๒) เปน ปท ่ไี มมกี ระบังป (ถะแหว) หรอื กระบังลม
๓) เปน ปที่มรี ูนับเสยี ง จาํ นวน ๖ รูป
๔) แนนอ ย มลี ําโพงทาํ ดวยไม ท่ีอนื่ ทําดว ยทองเหลอื ง
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๘
๗.๒ ส้ิง คอื ฉงิ่ ท่มี ีรปู ทรงคลา ยฉาบขนาดเล็ก แตม เี น้ือหนา วงปาดจังหวัดอ่ืนไมใช มีเฉพาะวง
ปา ดแบบลาํ ปาง ส้ิงมีหนาทีด่ าํ เนินจงั หวะ
๗.๓ สวา (ฉาบใหญ) การตบสวาแบบวงปาดในลําปาง มีรูปแบบเหมือนการตีฉิ่งในดนตรีไทย
คอื แทนท่ีจะเปน ฉ่ิง – ฉบั แตจะไดเสยี งเปน สวา – ฉับ
๗.๔ กลองทึ่งถึ้ง (ตะโพนมอญ) เสียงกลองตะโพนมอญของวงปพาทยลําปางแตกตางจาก
ตะโพนมอญจงั หวัดอน่ื ๆ กลาวคอื มีความกังวานและกลมกลนื ประสานไปกบั ทํานองดนตรี โดยเฉพาะในพิธีกรรม
ฟอ นผี เสียงกลองจะเรา ใจและโดดเดน จนเปน ทีส่ งั เกตได
๗.๕ กลองฮับ (กลองรับ) เปนกลองสองหนาขนาดเล็ก วางตั้งบนตักหรือแทนวาง การจากลอง
หรือปรับเสียงกลองตองพิถีพิถันเปนพิเศษ โดยใหเสียงตรงกันกับเสียง “ถ้ึง” ของตะโพนมอญ หนาที่ของกลอง
ฮับคือ ยํ้าจังหวะ สอดประสาน และรัวสง ถาเปนเพลงจังหวะชา มีหนาที่ตีขัดจังหวะใหเสียงสูง รับกับเสียงตํ่า
จากตะโพนมอญ กลองฮบั นับเปนเครื่องดนตรีที่ทําหนาท่ีสอดคลองไปกับกลองท่ึงถ้ึง จนไดเสียงกลองท่ีโดดเดน
มีความเรา ใจ ที่หาฟงไดจ ากวงปา ดลําปางเทาน้ัน
ดวยความโดดเดนของเสียงกลองทงั้ สอง จงึ เปนท่มี าของคําวาวงกลอง “ทงึ่ ถ้ึง” น่ันเอง
๗.๖ ไมเหิบ (ตะขาบ) ใชตบหรือปรบย้ําจังหวะในการบรรเลงประกอบการฟอนผี สรางความ
กระชบั หนักแนนในจงั หวะ ทาํ ใหบ รรยากาศในพธิ ีกรรมฟอ นผคี ึกคกั ฮกึ เหมิ
๗.๗ ปาด (พาทย) หรือ ฆองวงใหญ วงปาด แตด้ังเดิมของลําปางใชฆองวงใหญหรือปาด
(ในจารึกเขียนวา พาด) เพยี งวงเดยี ว ไมม ฆี องวงเลก็ อยางทีเ่ ห็นในบางวงเชน ทุกวันนี้
หนาทีข่ องปาดคือ ดําเนินทํานองหลัก บางครั้งอาจใสลูกเลนบาง แตเดิมน้ัน วงปาดลําปางไมมี
ระนาดมาประสมวง ดังนั้น เสียงของทํานองดนตรีจึงมีแตเสียงแนสองเลาคละเคลาไปกับเสียงฆองวงใหญ
ซึ่งจะโดดเดนลอยออกมาเมือ่ ไดย นิ ในระยะไกล ดงั นัน้ จึงเรียกวงปพ าทยแ บบน้ีอกี อยา งวา “วงปา ด”
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๙
๗.๘ หนาทับ หรือจงั หวะกลอง ขอสังเกตท่ีนาสนใจคือ ดนตรีปพาทยพ้ืนบานลําปาง มีหนาทับ
เฉพาะเพลง คือตองตีกลอง กํากับเพลงตามแบบแผนที่มีการออกแบบไวเฉพาะ โดยมีอยู ๓ เพลงดวยกันคือ
เพลงมอญ (ฟอ นผี) จงั หวัดอน่ื เรยี กวา มอญลําปาง เพลงเกา หา และเพลงมวย
การมีหนาทับเฉพาะเพลง แสดงถึงความรุงเรืองและพัฒนาทางวิชาการดนตรีแบบปพาทยของ
ลา นนาสมยั กอน
๗.๙ ทํานองดนตรี วงปพาทยพื้นบานลําปางมีเพลงอันแสดงถึงลักษณะเฉพาะตนของ
วัฒนธรรมดนตรีของเมืองลําปาง ซงึ่ ไดแก เพลงมอญ (ฟอ นผ)ี เพลงเกาหา เพลงมวย และเพลงแห (งานศพ) และ
อาจจะมเี พลงอื่นอกี ซ่ึงตอ งศึกษาคน ควากันตอ ไป
สวนเคร่ืองดนตรีอ่ืน เชน ระนาดเอก ระนาดทุม ระนาดเหล็ก เพิ่งนําเขามาประสมวงกอน
พ.ศ. ๒๕๐๐ โดยผูนํามาเผยแพรคือ ครูสิงหคํา มาคําจันทร มือระนาดเอกจากคณะลิเก ชาวบานเหมืองงา
จังหวัดลําพูน ซง่ึ มาต้ังถน่ิ ฐานท่ีจังหวดั ลําปางเมือ่ ครง้ั ยคุ ลิเกรงุ เรอื ง
สวนท่ี ๒ คุณคา และบทบาทของวิถชี ุมชนท่ีมีตอมรดกภูมปิ ญ ญาทางวฒั นธรรม
๑. คณุ คา ของมรดกภมู ปิ ญ ญาทางวัฒนธรรมทสี่ าํ คัญ
วงปาด หรือวงท่ึงถ้ึง เปนมรดกทางภูมิปญญาพื้นบานท่ีสําคัญ ไดรับการสืบทอดกันมาหลาย
ชวงอายุคน มีการประสมวงและขนบการบรรเลงทเ่ี ปนเอกลกั ษณเ ฉพาะตัว กลาวคือ วงปาดแบบลําปางยังมีขนบ
ในการบรรเลง การประสมวงท่รี กั ษาธรรมเนียมดั้งเดิมของลา นนาเอาไว ซงึ่ ตางจากวงปาดแบบเชียงใหม – ลําพูน
ท่ีไดมีการประยุกตเอาดนตรีแบบรัตนโกสินทรมาใช กลายเปนวงปาดที่ชาวลําปางเรียกวา “ละมายใต” วงปาด
แบบลําปางจึงเปนความภาคภูมิใจในการรักษามรดกภูมิปญญาของลานนาเอาไวนั่นเอง วงปาดยังมีบทบาท
ตอสังคมวฒั นธรรมทองถ่นิ อยา งเหนียวแนน จากอดตี ถงึ ปจ จุบนั วงปา ดนบั วา เปนวงดนตรีท่ีอยูคูกับจังหวัดลําปาง
โดยเฉพาะพิธกี รรมบางพธิ ีกรรมทไี่ มสามารถขาดวงปา ดได เชน การฟอนผีมด ผีเมง็ และบทบาทท่ีสําคัญอีกอยาง
ไดแก พิธีกรรมในงานศพ และใชบรรเลงประกอบการแสดง การบันเทิงตางๆ นับเปนวงดนตรีที่อยูคูกับวิถีชีวิต
ในทองถิน่
บทบาทของชุมชนทม่ี ตี อมรดกภมู ิปญญาทางวฒั นธรรม
ชุมชนและทอ งถิ่นมีบทบาทท่สี าํ คัญ ในการขับเคลื่อนสืบสาน สืบทอด อนุรักษ มรดกภูมิปญญา
ทางวฒั นธรรมของชมุ ชน โดยใชวธิ ีการสาํ รวจ เกบ็ ขอ มลู หลกั ฐานรอ งรอย ปราชญชาวบาน และรวบรวมจัดเก็บ
ขอมูลสารสนเทศอยางเปนระบบ แยกตามประเภทใหชัดเจน และสนับสนุนใหเกิดเครือขายการสืบสาน และ
พฒั นา เชน จดั กจิ กรรมทางวฒั นธรรมอยา งตอเน่ือง การเผยแพรและแลกเปลี่ยนแหลงเรียนรู และปลูกจิตสํานึก
ใหคนในทองถ่ินตระหนักถึงคุณคาและความสําคัญของภูมิปญญาทองถิ่นท่ีเปนอัตลักษณของตน เพื่อสรางองค
ความรู และความภาคภูมใิ จในชมุ ชนและทอ งถน่ิ สืบไป
สวนที่ ๓ มาตรการในการสงเสริมและรักษามรดกภมู ปิ ญ ญาทางวฒั นธรรม
๑. โครงการ กจิ กรรมที่มกี ารดําเนินงานของรายการมรดกภมู ปิ ญญาทางวฒั ธรรม
การศึกษา วิจยั (ระบุวิธีดาํ เนินงาน พนื้ ที่ ชมุ ชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
การอนรุ ักษ ฟน ฟู (ระบวุ ิธดี ําเนินงาน พน้ื ท่ี ชมุ ชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๐
การสบื สานและถายทอด (ระบุวธิ ีดําเนนิ งาน พ้ืนท่ี ชมุ ชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
จัดทําโครงการสืบสานและถายทอดวงปาดลาํ ปาง
− วิธดี าํ เนินงาน จัดหลักสตู รถายทอดการบรรเลงวงปา ดลําปางใหแกเยาวชนและผสู นใจ
− พ้ืนที่ ๑๓ อาํ เภอในจงั หวดั ลําปาง
− ชุมชน โรงเรยี นระดับมัธยมและชุมชนที่สนใจ จํานวน ๑๐๐ คน
− ระยะเวลา ๒๐ ชั่วโมง
− งบประมาณ ๑๐๐,๐๐๐ บาท แบง เปน คา ตอบแทนวิทยากรและคณะ คา เชาสถานท่ี คาอาหารวาง
การพฒั นาตอยอดมรดกภูมปิ ญญา (ระบวุ ธิ ีดําเนนิ งาน พืน้ ท่ี ชุมชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
การดําเนนิ งานดานอื่น ๆ (ระบุวธิ ดี ําเนินงาน พ้ืนท่ี ชมุ ชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
๒. มาตรการสงเสริมและรักษามรดกภมู ปิ ญญาทางวัฒนธรรมอ่ืนๆ ทค่ี าดวาจะดาํ เนินการในอนาคต
๓. การสง เสริม สนบั สนนุ จากหนว ยงานภาครฐั หรอื ภาคเอกชน หรือภาคประชาสงั คม (ถา ม)ี
สวนที่ ๔ สถานภาพปจจุบัน
๑. สถานะการคงอยูของมรดกภูมปิ ญญาทางวฒั นธรรม
มกี ารปฏบิ ัติอยางแพรห ลาย
เสี่ยงตอการสูญหายตองไดรบั การสง เสริมและรักษาอยางเรง ดว น
ไมม กี ารปฏิบตั ิอยแู ลว แตมีความสําคญั ตอวิถชี มุ ชนทตี่ องไดร บั การฟน ฟู
๒. สถานภาพปจ จุบันของการถายทอดความรแู ละปจจัยคุกคาม
วงปา ดมีแนวโนม ท่ีจะลดจํานวนลง เนือ่ งมาจากสาเหตุหลายประการ ดังน้ี
๑. ขาดแคลนนกั ดนตรี
๒. อิทธิพลของดนตรีตะวันตก และเทคโนโลยีสมัยใหม เชน การใชเสียงดนตรีวงปาดจากแผนซีดี
และ MP3
๓. รายไดห รอื คาตอบแทนทีไ่ มเ พียงพอตอ การดาํ รงชพี
๔. ไมม กี ารเรียนการสอนวงปา ดในหลกั สตู รสถานศกึ ษา
๕. การเห็นความสําคัญของวงปาดลดลง เนือ่ งจากนกั ดนตรเี กาหนั ไปประกอบอาชีพอน่ื
๖. ไมมีนกั ดนตรใี หมมาแทน
๗. เยาวชนไมคอยใหค วามความสนใจ
๘. ขาดการสนับสนนุ งบประมาณหรอื การสง เสรมิ อยางแทจ รงิ จากภาครัฐ
๙. เจาของวัฒนธรรม (นักดนตรี) ไดนําเขาดนตรีนอกวัฒนธรรมมาประสมวง จนทําใหวงปาดแบบ
ดั้งเดมิ แผกเพ้ยี นไป อาทิ
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๑
− การนาํ เครือ่ งดนตรีสากลตะวันตก เชน กลองชดุ กตี ารเบส คียบอรด มาประสมวง
− การนําเครื่องดนตรีนอกพื้นที่เขามา กอใหเกิดการเลียบแบบแขงขัน โดยมุงเนนความสวยงาม
จนมองขามวัฒนธรรมดั้งเดิมของตน เชน รางระนาดทรงมอญ (นําเขาจากเชียงใหมและภาคกลาง)
เปน ตน
๓. รายชื่อผสู ืบทอดหลัก (เทาทสี่ าํ รวจได) สถานท่ตี ิดตอ
ท่ี คณะ ช่ือผสู บื ทอด อายุ/ป อาชพี องคค วามรูทไ่ี ดรับ หมาย
การสืบสาน เหตุ
1 ทงุ บอแปน ศลิ ป นายวชั รพงษ จันตะ วงค 29 รบั จา ง วงปา ดลําปาง 10 ป บ.ทุง บอ แปน ม.2 ต.ปง อาํ เภอ
ยางคก อ.หา งฉัตร จ. หา งฉตั ร
ลําปาง
0930341757
2 ทงุ ผาลานนาศลิ ป นายคํา ผาวนั 60 รบั จาง วงปาดลําปาง 30 ป บ.ทงุ ผา ม.1 ต.วอแกว -
อ.หา งฉตั ร จ.ลาํ ปาง
3 หลา ยทุง ศลิ ป นายเมฆ คาํ จริยา 61 รับจาง วงปา ดลาํ ปาง 40 ป บ.หลายทงุ ต.วอแกว อ. -
หา งฉัตร จ.ลาํ ปาง
4 เพชรรว มใจบนั เทิงศิลป นายธนวัฒน ใหมท ราย 40 รบั จา ง วงปา ดลาํ ปาง 20 ป บานสันทราย ต.เวยี ง -
เปย ง ตาล อ.หา งฉัตร จ.
ลําปาง
5 มาลัยทองบันเทิงศิลป นายวีระพงษ สรอยแกว 24 รับจาง วงปา ดลําปาง 7 ป บานฟอ น หมู2 ต.ชมพู อาํ เภอ
อ.เมือง จ.ลาํ ปาง เมือง
6 นอ งใหมเจรญิ ศลิ ป นายเจรญิ ยศวงเรือน 60 รับจาง วงปาดลาํ ปาง 22 ป บานตน ตอ ง ม.5 ต.พิชัย -
อ.เมือง จ.ลาํ ปาง
0861965045
7 แนทองศิลป นายสํารวย ไชยวรรณ 45 รับจาง วงปาดลาํ ปาง 10 ป บานกาดใต ต.ปงแสน- -
8 สองพ่ีนอ ง นายณรงค ทอง อ.เมือง จ.ลาํ ปาง
9 ยิ้มสยามบนั เทิงศลิ ป นายกฤษณะ อินทะ 65 รบั จา ง วงปาดลาํ ปาง 35 ป บานตนธงชัย ต.ตน -
10 ลําปางรุง ศลิ ป ปญ ญา ธงชัย อ.เมือง จ.ลาํ ปาง
11 ขนุ ฟาบันเทิงศลิ ป นายสุทัศน นนั ตะกูล 33 รบั จาง วงปาดลําปาง 5 ป บา นกาดใต ต.ปงแสน -
12 พชิ ัยบันเทงิ ศิลป นายกรกต ปน ศรี ทอง อ.เมอื ง จ.ลําปาง
13 ชางแตมบันเทงิ ศิลป นายคนอง สวุ รรณแพร 65 รับจา ง วงปา ดลาํ ปาง 20 ป บานคา กลาง ต.บา น -
14 วังหมอ ศลิ ป นายอํานวย มหามติ ร เอ้ือม อ.เมือง จ.ลําปาง
นายป 27 รบั จาง วงปา ดลําปาง 15 ป บา นตา ต.ชมพู อ.เมอื ง -
ลําปาง จ.ลาํ ปาง
74 รบั จา ง วงปา ดลาํ ปาง 60 ป บา นพชิ ยั ต.พิชยั อ. -
เมืองลําปาง จ.ลาํ ปาง
57 ราชการ วงปา ดลาํ ปาง 60 ป บา นประตมู า อ.เมอื ง -
ครู ลาํ ปาง จ.ลําปาง
75 - วงปาดลําปาง 50 ป บา นวงั หมอ ต.ตน ธงชัย -
อ.เมือง จ.ลําปาง
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๒
ท่ี คณะ ชอ่ื ผสู ืบทอด อาย/ุ ป อาชพี องคค วามรทู ี่ไดรบั สถานท่ตี ิดตอ หมาย
15 กัลยาณศี รลี ะกอน โรงเรียนลาํ ปางกลั ยาณี การสืบสาน เหตุ
16 เพชรบา นทราย นายเอกชยั ชัยสมบตั ิ - - วงปา ดลาํ ปาง 3 ป โรงเรียนลําปางกลั ยาณี -
17 ทุงฝายบรรเลงศลิ ป นายทอง
28 รบั จา ง วงปาดลาํ ปาง 15 ป บานทราย ต.ตนธงชัย -
18 เพชรไหลหิน นายภานพุ นั ธุ แกวมูล อ.เมือง จ.ลาํ ปาง
19 นองใหมด อนเจดยี งาม นายภทั รกมล กันแกว - รับจา ง วงปาดลําปาง 28 ป บา นทุง ฝาย ต.เสด็จ อ. -
เมือง
20 ศ.ดงลานศลิ ป นายสิงห จ.ลําปาง
21 ศ.ศาลาไชยศลิ ป วงประจาํ หมบู าน 28 ครู วงปา ดลาํ ปาง 10 ป บานไหลห ิน ต.ไหลห ิน อําเภอ
22 สงิ ขรขจรศลิ ป พระอธิการณฐั พงษ อ.เกาะคา จ.ลาํ ปาง เกาะคา
23 หนองปาบงภริ มยศลิ ป จ.ส.ต.นฤพล วาดเขียน 17 นกั เรยี น วงปา ดลาํ ปาง 4 ป บานลาํ ปางหลวง ต. -
ลําปางหลวง อ.เกาะคา
24 เพชรทา นาง นายนิธิภัทร ศรชี ยั จ.ลําปาง
25 ส.เอื้องดอย วงประจําหมูบ าน - รบั จา ง วงปาดลําปาง 70 ป บานศาลาดงลาน อ. -
26 รมโพธิ์ทอง วงประจําหมูบ า น เกาะคา จ.ลาํ ปาง
27 บา นไรศ ลิ ป นายอชติ พล สืบวันดี - - วงปาดลาํ ปาง 40 ป บานศาลาไชย อ.เกาะ -
คา จงลาํ ปาง
28 ยุวศิลปร เี ทิรน นายภวู นาถ สรอ ยทอง - - วงปา ดลาํ ปาง 3 ป วดั บา นก่วิ ต.บา นกิว่ อ. อําเภอ
29 ทงุ สุม ศิลป วงประจําหมูบา น แมทะ จ.ลําปาง แมท ะ
30 มิตรประชา วงประจําหมูบา น 27 รับ วงปาดลําปาง 13 ป บ.ปงหอศาล ต.บานก่ิว -
31 เพชรประกายประยุกต นายพลาทปิ เต็มสบื ราชการ อ.แมท ะ จ.ลาํ ปาง
ทหาร 0987730639
ศลิ ป นายสวุ รรณ จงสมั ฤทธิด์ ี 30 ครู วงปา ดลําปาง 10 ป บานทานาง อ.เถนิ จ. อาํ เภอ
32 สะ ปะคัวเมอื ง นายสุวรรณ จงสัมฤทธ์ิดี ลําปาง เถิน
33 เรงิ ละกอน - - วงปา ดลําปาง 4 ป บานหว ยแกว อ.เถิน จ. -
ลําปาง
- - วงปาดลําปาง 7 ป บานแมปะ อ.เถนิ จ. -
ลาํ ปาง
28 จาป วธ. วงปา ดลําปาง 20 ป บา นไร ต.นายาง อ.สบ อาํ เภอ
ปราบ จ.ลําปาง สบ
ปราบ
- ครู วงปา ดลําปาง 5 ป - อาํ เภอ
งาว
- - วงปาดลําปาง 10 ป - -
- - วงปา ดลําปาง 10 ป - -
29 รบั จา ง วงปาดกอ งลําปาง บ.หัวฝาย ต.บานดง อ. อาํ เภอ
15 ป แมเมาะ จ.ลําปาง แมเมาะ
0912978473
60 รัฐวสิ า วงปา ดลาํ ปาง 10 ป บา นเวยี งสวรรค -
กจิ
61 รัฐวิสา วงปา ดลาํ ปาง 2 ป - -
กิจ
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๓
ที่ คณะ ชอื่ ผูสบื ทอด อาย/ุ ป อาชพี องคความรูทไ่ี ดร บั สถานที่ตดิ ตอ หมาย
34 ทุงกวา วภิรมยศลิ ป นายสิทธกิ ร เค็มมาก 40 รับจา ง การสืบสาน บา นทุง กวา ว เหตุ
ต.ทุง กวาว อาํ เภอ
35 บา นดอนแกว วงผูสูงอายุ -- วงปา ดกองลาํ ปาง อ.เมืองปาน เมอื ง
-- 25 ป จ.ลาํ ปาง ปาน
36 บานกวาง วงผสู ูงอายุ -- บานดอนแกว อําเภอ
37 ปอ พญาวงปาดแสนวัย วงประจาํ หมบู า น วงปาดลาํ ปาง 5 ป ต.รอ งเคาะ อ.วังเหนอื วังเหนือ
จ.ลําปาง -
วงปาดลาํ ปาง 5 ป บา นกวาง ต.วงั ใต อาํ เภอ
วงปา ดกอ งลําปาง อ.วงั เหนอื จ.ลาํ ปาง เสรมิ
5 ป งาม
- อําเภอ
แจหม
๓๘ กลุมอนุรกั ษด นตรี - -- - ต.แจห ม อ.แจหม
พ้ืนเมืองบานฮอ งลี่ จ.ลําปาง
สว นท่ี ๕ การยนิ ยอมของชุมชนในการจัดทาํ รายการเบอื้ งตนมรดกภูมปิ ญ ญาทางวัฒนธรรม
ช่ือ-สกลุ นายวชั รพงษ จันตะวงค
สถานภาพท่ีเก่ียวของกบั มรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรม
ผสู ืบทอดการบรรเลงวงปา ดแบบลาํ ปาง ซึง่ ไดร บั การถา ยทอดมาจากครูภูมิปญ ญาทองถิน่ ในลาํ ปาง
ขอรับรองขอมูลตามเอกสารคาํ ขอเสนอฯ และยินยอมใหเปด เผยขอมลู และนาํ ไปใชประโยชนต อ ไป
ลงชอ่ื
(นายวชั รพงษ จนั ตะวงค)
วนั ที่ ๕ กรกฎาคม ๒๕๖๒
สวนที่ ๖ ภาคผนวก
๑. เอกสารอางอิง
วฒั นธรรม พัฒนาการทางประวัตศิ าสตร เอกลักษณแ ละภมู ปิ ญญาจังหวัดลําปาง, จดั พิมพเน่ืองใน
โอกาสพระราชพิธมี หามงคลเฉลมิ พระชนมพรรษา ๖ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๔๒, ๒๔๐ – ๒๕๐
ณรงค สมทิ ธิธรรม. ดนตรีประกอบการฟอ นผีในจงั หวัดลําปาง, ภาควชิ าดนตรี คณะมนุษยศาสตรแ ละ
สงั คมศาสตร, วิทยาลัยครลู าํ ปาง, ๒๕๓๕, ๑๔๙ หนา
ณรงค สมทิ ธธิ รรม. สิ้ง: ลกู น้ําผา ของฉ่ิงกบั ฉาบ: เพลงดนตรี (วารสาร) สํานักงานสงเสริมและพัฒนา
วิชาการดนตรี บัณฑติ วิทยาลัย มหาวิทยาลัยมหิดล, ๙๑ – ๙๔, ๒๕๓๗
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๔
๒. บุคคลอางอิง ขา ราชการบาํ นาญ มหาวทิ ยาลยั ราชภัฏลาํ ปาง
๑. ผศ. ณรงค สมิทธิธรรม หวั หนา คณะวงปา ดทงุ บอแปนศิลป
๒. นายวชั รพงษ จนั ตะวงค หวั หนาคณะวงปา ดนองใหมเ จรญิ ศิลป
๓. นายเจริญ ยศวงเรือน หัวหนา คณะวงปา ดชางแตมบันเทงิ ศลิ ป
๔. นายอํานวย มหามติ ร หวั หนาคณะวงปาดหนองปา บงภริ มยศ ิลป
๕. จ.ส.ต.นฤพล วาดเขียน หวั หนาคณะวงปา ดเพชรประกายประยุกตศิลป
๖. นายพลาทิป เตม็ สืบ
๓. รปู ภาพ คณะวงปา ดลําปาง
วงปาดคณะชา งแตม บนั เทิงศลิ ป (แบบด้ังเดมิ )
วงปาดคณะชางแตม บนั เทงิ ศิลป (แบบดั้งเดิม)
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๕
วงปาดโรงเรยี นลาํ ปางกัลยาณี (แบบดง้ั เดิม)
วงปาดคณะเพชรประกายประยุกตศ ิลป (แบบดั้งเดิม)
วงปา ดคณะเพชรประกายประยุกตศลิ ป (แบบดั้งเดิม)
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๖
วงปาดคณะเพชรไหลหิน (แบบดง้ั เดมิ )
วงปา ดคณะเพชรไหลหนิ (แบบดง้ั เดิม)
วงปาดคณะแนทองศิลป (แบบด้ังเดิม)
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๗
วงปาดคณะแนทองศิลป (แบบด้งั เดมิ )
๔. ขอ มูลภาพถาย ขอมูลภาพเคล่อื นไหว หรือขอมูลเสียง
ขอ มูลภาพถาย ไดแก
ขอมลู ภาพเคล่อื นไหว ไดแก
แบบดง้ั เดมิ
https://www.youtube.com/watch?v=TI1pFN2dMMw
(ปพาทยพ้ืนเมืองลําปาง คณะชางแตมบันเทิงศิลป บรรเลงในงานประเพณีดําหัวเจาพอดอยตอง
ประจาํ ป2 560 ณ หอเจา นายดอยตอง ตําบลเวยี ง อาํ เภอเมือง จงั หวัดเชยี งราย)
แบบประยุกต
https://www.youtube.com/watch?v=g3S5v5ZvpHQ (งานแหศ พ)
ขอ มูลเสียง ไดแ ก
๕. ขอมูลผเู สนอ
ชื่อ-สกลุ นายบพิตร วิทยาวโิ รจน (วฒั นธรรมจงั หวัดลําปาง)
หนว ยงาน สํานักงานวฒั นธรรมจังหวดั ลาํ ปาง
เลขที่ ๔๐๙ ถนนพระเจาทันใจ ตาํ บลตน ธงชยั อาํ เภอเมอื ง จังหวัดลาํ ปาง ๕๒๐๐๐
โทร. ๐ ๕๔๘๒ ๔๑๘๒ โทรสาร ๐ ๕๔๒๒ ๘๗๖๓
๖. ขอมูลผปู ระสานงาน
ชื่อ-สกลุ นางกรรณิกา ศกั ดม์ิ ่ันวงศ
โทร. ๐ ๕๔๘๒ ๔๑๘๒ โทรสาร ๐ ๕๔๒๒ ๘๗๖๓ มือถือ ๐๘ ๙๘๘๙ ๗๗๖๑
E-mail: [email protected]
-------------------------------------------------------
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๘
แบบจัดทาํ รายการเบ้ืองตน มรดกภมู ิปญญาทางวัฒนธรรม แบบ มภ. ๒
สวนที่ ๑ ลักษณะของมรดกภูมิปญ ญาทางวัฒนธรรม
๑. ชอื่ รายการ การเจยี ระไนแกว โปงขา ม
ชื่อเรียกในทองถ่ิน การเจียระไนหนิ แกว โปง ขาม
๒. ลกั ษณะของมรดกภูมปิ ญ ญาทางวัฒนธรรม (เลือกไดม ากกวา ๑ ชอ ง)
วรรณกรรมพนื้ บานและภาษา
ศิลปะการแสดง
แนวปฏิบตั ิทางสงั คม พธิ ีกรรม ประเพณี และงานเทศกาล
ความรแู ละการปฏบิ ัตเิ กย่ี วกับธรรมชาติและจักรวาล
งานชางฝมอื ด้งั เดิม
⬜ การเลนพ้นื บา น กีฬาพ้นื บานและศลิ ปะการตอสปู องกันตัว
๓. พนื้ ทป่ี ฏบิ ตั ิ
บานนาบา นไร หมูท่ี ๕ ตําบลแมถอด อําเภอเถนิ จงั หวดั ลาํ ปาง
๔. สาระสาํ คญั ของมรดกภูมปิ ญ ญาทางวัฒนธรรมโดยสงั เขป
“แกวโปงขาม” เปนหินแกวตระกูลแรควอทซ (Quartz) หรือที่เรียกอีกอยางหน่ึงวา “แรเขี้ยว
หนุมาน” ตามมาตรความแข็งของ Friedrich Mohs (ค.ศ. ๑๗๗๓ – ๑๘๓๙) ควอทซมีคาความแข็งอยูใน
อนั ดับท่ี ๗ (ความแขง็ มี ๑๐ อันดับ เพชร แข็งท่ีสุด คืออันดับ ๑๐) ควอทซมีความโปรงใส ไปจนถึงทึบแสง
และมีหลายสี ควอทซจัดเปนรัตนชาติตระกูลใหญตระกูลหน่ึง และหลายพ้ืนที่ในประเทศไทยพบควอทซ
หลายชนิด แตชนิดที่นํามาทาํ แกว โปง ขามนน้ั พบมากที่ อาํ เภอเถนิ จังหวดั ลําปาง
“แกว ” ตามความหมายโดยท่วั ไป หมายถึง หินใสแลลอดเขา ไปขางในได และรวมถึงของดมี คี า อัญมณี
คําวา “โปง” มีหลายความหมาย ไดแก ผลิ น้ําพุรอน พ้ืนดินที่มีเกลือติดอยู โรคชนิดหน่ึง
ปวดตามกระดกู ผที ําราย พอง นนู ข้นึ เปน ตน
“ขาม” เปน ภาษาถ่นิ หมายถึง อยยู งคงกระพัน
“แกวโปงขา ม” หมายความวา หนิ ใสท่พี บบรเิ วณทเี่ ปนดนิ โปง และมีความอยูยงคงกระพนั
การเจียระไนแกวโปงขาม แสดงใหเห็นถึงความรู การแสดงออก ทักษะการใชเครื่องมือและ
ภูมิปญญาของผูประกอบอาชีพเจียระไนแกวโปงขาม ที่อาศัยอยูในอําเภอเถิน จังหวัดลําปาง ตั้งแต
กระบวนการขุดหาแกวโปงขาม ตลอดจนความรูและทักษะของชางตัดและเจียระไน ท่ีตองตัดสินใจวาจะ
คงสวนใดไว ท้งิ สวนใดไป แกว เม็ดเลก็ ท่มี นี ํ้าดี ลวดลายดี อาจจะมีคาสูงกวาเม็ดโต ส่ิงนี้ขึ้นอยูกับศิลปะของ
ชางตัดและเจียระไน ในการศึกษาและเขาใจถึงจุดเดนของแกวแตละหนอ วาควรออกแบบเปนรูปพรรณ
สัณฐานใดบาง ท่ีจะรักษาจุดเดนไวใหมากท่ีสุดเทาที่จะมากได มรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมดังกลาว
กลุมเจียระไนแกวโปงขาม ไดรับการสืบทอดกันมาหลายชั่วอายุคน และกลุมเจียระไนแกวโปงขาม ตําบล
แมถ อด อาํ เภอเถนิ จังหวดั ลําปาง มีความรสู ึกเปนเจาของรวมกัน อยางไรก็ตาม เน่ืองจากการเปลี่ยนแปลง
ของยุคใหม กระบวนการเจียระไนแกวโปงขามในบางขั้นตอน มีการนําเทคโนโลยีสมัยใหมมาใช เพื่อลด
ระยะเวลาการผลิต
แกวโปงขามมักไดรับการเจียระไนในรูปแบบล็อกเกต แหวน และแกะสลักเปนพระพุทธรูป
เพราะเช่ือวาผูที่มีไวครอบครองจะนํามาซ่ึงความเปนสิริมงคล ความสุข ความเจริญกาวหนาและความขลัง
ความแคลว อนั ตรายทกุ ประการ
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑
๕. ประวัติความเปน มา
ท่ีลุมหวยแมแกง มีหมูบานในสกุลชางเจียระไนและหาหนอแกวสองหมูบาน คือ บานแมแกง
หมูท่ี ๔ และบานนาบานไร หมูที่ ๕ ตําบลแมถอด อําเภอเถิน จังหวัดลําปาง หมูบานทั้งสองแหงน้ี อยูหาง
จากกันเพียงประมาณ ๔ กิโลเมตร ท้ังสองหมูบานนี้ อยูหางจากบอแกว ซ่ึงอยูทางทิศเหนือของหมูบาน
ทง้ั สอง อาชีพชางแกวและความนิยม “แกวโปงขาม” ของสังคมปจจุบันทําใหการหารายไดจากการชักลาก
ไมไ ผ หาของปา หาใบไมใ บตองของคนในสองหมูบา น ซงึ่ เปนอาชีพรองจากการปลูกขาวไดแ ปรเปลย่ี นไป
ปจจุบัน หมูบานดังกลาวไดมีอาชีพเปนล่ําเปนสันในการเจียระไนแกวอยางขึ้นหนาขึ้นตา
ความรชู างแกว มาจากสกุลเกา แก ซงึ่ แตเ ดมิ ทํากนั เพยี งสองครอบครวั เทา น้ัน
เช่ือกันวา หมูบานแมแกง เปนหมูบานท่ีเคยมีชางแกวและคนหาหนอแกวมากอนหมูบาน
นาบานไร แตโดยที่หมูบานแมแกงนี้ มีชางแกวจากสกุลเกาเพียงสองครอบครัว คือ แสนพรหมและ
แสนจันทร เมื่อประมาณหนึง่ รอยปก อน
จากการพิจารณาแกวโปงขามชนิดตางๆ ในกรุโบราณ ไมปรากฏวามีชนิดวิจิตรพิสดารและ
สวยงามเทา กับทีพ่ บในปจ จุบนั และเม่ือมีคนพบบอ แกว ชนิดเสน ใยสีทองและพบแกวสีฟา นําไปขายในเมือง
ดวยราคาไมแพง ไดทําใหนักนิยมเพชรพลอยเริ่มสนใจแกวแมแกงเหลานี้ไดทําใหหมูบานนาบานไร
เริม่ ประกอบอตุ สาหกรรมในครอบครัวในระดับหมูบา นทนั ที เพราะมีทําเลและเขตหาหนอ แกว ดีกวา
ชางเจยี ระไนแกว คนแรกของหมูบา นนาบา นไร คือ ทา วแกว เปน ชาวลานชาง ไดมาอยูหมูบานน้ี
พรอมปูปอง และปูจันทร (ตนสกุลหอมบุปผา) โดยไดสืบทอดวิชาทําแกวจากแสนพรหมและแสนจันทร
แหงบานแมแกง ตอมาไดมีการสืบทอดอาชีพเปนชางแกวอยางแพรหลายในบานนาบานไร จนกระทั่งเปน
อุตสาหกรรมประจําหมูบาน ซ่ึงทุกหลังคาเรือนทํางานเกี่ยวกับแกวเปนชีวิตประจําวัน ทั้งท่ีวิชาดังกลาว
ไดตกทอดมาจากสกุลชางแกวเกาแกของบานแมแกง ซ่ึงระยะทางจากหมูบานท้ังสอง หางกันประมาณ
๔ กิโลเมตร อยูคนละฝงน้ําแมแกง ชางแกวท่ีมีฝมือของชาวบานนาบานไร คือ ปูหลวงวงศชัยวะ
และปปู วน ศรีวชิ ยั รําพนั (เสียชวี ติ ) เปน ผเู รียนวชิ าทาํ แกว สืบตอ จากทาวแกว
คาดวาสกุลชางของบานนาบานไร นาจะมีอายุรวมรอยปแลว ทั้งนี้ โดยคํานวณวาทาวแกวอายุ
ยางหนุมสุดคงประมาณอายุ ๑๘ ป เขามาอยูในบานนาบานไร และยึดอาชีพทําแกวเปนตนมาราว
พ.ศ. ๒๔๑๘
จากการสะสมประสบการณในวิชาชีพชางแกวมายาวนานของชุมชนบานนาบานไร ปจจุบัน
ตางเปน ทย่ี อมรบั วา ทุกหลังคาเรอื นของหมบู านนีเ้ ปน ชางแกวทีม่ ฝี ม ือ มากดวยทกั ษะและประสบการณ
๖. ลักษณะเฉพาะท่ีแสดงถึงอัตลักษณข องมรดกภูมปิ ญ ญาทางวัฒนธรรม
การเจียระไนแกวโปงขาม มีลักษณะเฉพาะที่แสดงถึงอัตลักษณของมรดกภูมิปญญาทาง
วฒั นธรรม แบง ได ๒ ลกั ษณะ คือ งานชางฝมือด้ังเดิม และ ความรูและการปฏิบัติเกี่ยวกับธรรมชาติและ
จกั รวาล ดังน้ี
ดานงานชา งฝมอื ดั้งเดมิ ประเภท (เครอ่ื งประดับ)
การเจียระไนแกวโปงขาม จัดเปนงานชางฝมือด้ังเดิมประเภทเคร่ืองประดับ ที่แสดงใหเห็นถึง
ภมู ิปญญา ทกั ษะฝม อื ชาง การเลือกใชว ัสดุ และกลวธิ ีการสรางสรรคท่แี สดงถึงอตั ลักษณ สะทอนพัฒนาการ
ทางสังคม และวฒั นธรรมของกลมุ เจียระไน อําเภอเถิน จังหวัดลําปาง ไดเปนอยางดี นับตั้งแตการขุดที่ตอง
รูจักสภาพดินฟาอากาศที่เหมาะสมกับการขุดเปนอยางดี การนําแกวโปงขามมาใสไมหนีบและฝนกับหิน
การขัดกับผวิ ไมไ ผห รอื ใบตองแหง ซึ่งทําใหมองเห็นลายของแกวท่ีอยูภายในไดอยางชัดเจนย่ิงข้ึน ซ่ึงการขัด
รูปแบบน้ี นับเปน ภูมปิ ญญาในการนาํ เอาวัสดุทีพ่ บไดใ นทองถ่ินมาใชใ หเกิดประโยชน
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๒
ลักษณะพเิ ศษหรอื เอกลกั ษณ
เอกลักษณของการเจียระไนแกวโปงขามคือ การใชภูมิปญญาทองถิ่นที่สืบทอดมาแตโบราณ
ในการเจียระไนแกวโปงขาม ดวยเครื่องมือที่หาไดในทองถิ่น ผนวกกับศิลปะการจัดวางสวนตางๆ ของแกว
ไดแก หนา แกว กลางแกว และกนแกว ใหมคี วามเหมาะสม สวยงาม และมีคณุ คา
เครอื่ งมอื
เคร่ืองมือขดุ
๑. ชะแลง
๒. มีด
๓. ตะกรา
๔. ปุงกี๋
เคร่อื งมือเจียระไน
๑. เครอ่ื งตดั
๒. เครื่องเจียระไน
๓. เครือ่ งขดั เงาดวยนํา้ ยา
๔. แทงไม คร่ัง
๕. หนิ เพชร
๖. กระดาษทรายน้ํา เบอร ๑๕๐ ๓๒๐ และเบอร ๑๐๐๐
๗. ไมไผ ( หรอื ไมเ ฮ้ีย๑)
กลวิธกี ารผลิตงาน ประกอบดวยกระบวนการดังน้ี
๑. การขุด
สถานท่ีขุดเอาหนอแกวที่ดอยโปงขามเปนดินปนทราย ในการขุดแกวโปงขามนั้นจําเปนจะตอง
ศึกษาถึงสภาพดินฟาอากาศ กอนชวงฤดูฝนชาวบานไมนิยมขุดแกว เน่ืองจากไมสะดวกในการเดินทาง
ขน้ึ ดอย และอาจทําใหเกดิ อุบัติเหตุในการเดินทางได ซ่ึงในการขุดจะตองขึ้นไปขุดท่ีดอยโปงหลวง โดยกอน
ขึ้นดอยจะมีพิธีไวบูชาศาลเจาพอผางวง เจาพอโปงหลวง เพ่ือความเปนสิริมงคล และชาวบานเช่ือวา
ถาไมไหวบูชากอน จะขุดไมพบแกว เม่ือถึงบริเวณที่จะขุดก็ทําการไหวเจาท่ีอีกครั้งดวยดอกไม ธูป เทียน
น้าํ และผลไม เพ่ือเปนการขอขมาเจา ทจี่ ากนน้ั จงึ ทําการขุด โดยใชชะแลง มีดและตะกราสําหรับเก็บหนอหิน
ปุงกส๋ี าํ หรับโกยดนิ จากกน หลุม
เมื่อขุดลงในดิน หากพบหินก็มักจะถือเปนการโชคดีที่จะมีโอกาสพบแกว โพรงเปลือกหินที่
ปรากฏน้ัน เรียกวา โคตรแกว การท่ีจะนําขึ้นมาจากหลุมก็ตองขุดเจาะแยกออกมา สวนท่ีแยกออกมา
เรียกวา เหงา แกว หรือ เรือนแกว ลิ่มแกวเขี้ยวหนุมานแตละล่ิมเรียกกวา หนอแกว พวกท่ีขุดหลุมลงไปพบ
หินและแกวแลว จะแหวกชองหลุมตอนบริเวณท่ีพบแกว เพื่อจะไดน่ังขุดคุยกันสะดวกยิ่งขึ้น เรียกวาการ
“เบิกท่นี ่ัง” เพ่อื คุยหนอ แกวจากโคตรแกว ในหลุมนั้น
การพบหนอแกวในระยะแรก ปลายหนอจะท่ิมหรือทแยงลงกนหลุมตามลักษณะการพบครั้ง
แรก ถาขุดจนกระท่ังเห็นปลายหนอแกวตางๆ ชี้ข้ึนเบื้องบน ก็หมายความวาแกวในหลุมนั้น หรือในโพรง
โคตรแกว น้นั ๆ กําลงั จะหมดลง ตอ งหาท่ขี ุดกนั ใหม บอ แกว ตา งๆ เขตดอยโปงขาม ท่ีนักขุดหาหนอแกวนิยม
กนั คือ บอเดน ยาว บอ โปงแพง บอ โปง หลวง และบอ ผาแดง
ไมเ ฮ้ีย๑ ไมซาง – ช่อื ไมไผชนิด Schizostachym blumei Nees ในวงศ Gramineae ปลองยาว เน้ือบาง นิยมใชแผทั้งตนเพ่ือสานเปนฝาบาน
เรยี กวา ฝาลายอาํ (พจนานุกรมลานนา – ไทย) ฉบบั แมฟา หลวง ศาสตราจารย ดร.อดุ ม รุง เรอื งศรี รวบรวม
ประชุม ๔/ ๖๒ ๓
๒. การเจยี ระไน
รูปแบบของการผลิต หรือการเจียระไนแกวโปงขาม มีมานานตั้งแตในสมัยอดีต
ประกอบดวยกระบวนการตางๆ ต้ังแต การขุด การทําความสะอาด ตลอดจนการเจียระไน จากการ
สอบถามจากผูประกอบอาชีพขุดและการเจียระไนแกวโปงขามในหมูบาน ทําใหทราบวา แกวโปงขาม
เปนแกวที่มีเฉพาะพื้นท่ีบานนาบานไร สวนพ้ืนท่ีของหมูบานอื่นๆ ท่ีใกลเคียงก็มีบาง แตมีจํานวนไมมาก
ผูขุดมักเปนคนในหมูบานและเปนผูท่ีมีสัมผัสท่ี ๖ โดยมีแสงแกวนําทางในการขุด (นิมิต) มิเชนนั้นก็จะไม
สามารถขุดหาแกวเจอได เมื่อขุดแกวไดแลวก็จะนํามาทําความสะอาดแลวเจียระไนไปตามรูปทรง โดยมี
ขัน้ ตอนดงั น้ี
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๔
๒.๑ ทาํ ความสะอาดแกวโปง ขา มทขี่ ดุ ขึ้นมาได
๒.๒ ตดั แกวโปงขามตามขนาดท่ีตอ งการ หรือขนาดตามท่ีลกู คาส่ัง
๒.๓ นํามาใสไมหนีบมาฝนกับหิน แตปจจุบันทําการเจียระไนใหเปนรูปทรงกระดองเตา
โดยใชเคร่อื งเจยี ระไน
๒.๔ เขาดามไมที่เหลาใหกลมแลว โดยความยาวของไมประมาณ ๒๐ เซนติเมตร ขนาด
ความกลมของไมเทากับเม็ดของแกวโปงขามท่ีตองการเจียระไน ทําการเช่ือมติดแกว
โปงขามกับไม โดยใชคร่ังเผาไฟใหออนแลวนําแกวโปงขามมาติด รอใหคร่ังเย็น
แกว โปง ขา มจะติดกบั ไม
ประชุม ๔/ ๖๒ ๕
๒.๕ นาํ มาขดั หนิ เพชรท่ีมีลักษณะเปนรองตามขนาดของแกวโปงขาม หินเพชรนี้คลายหิน
ลบั มดี การขัดจะขดั ดว ยมอื จบั ดามไมแลวขัดไปตามรองโดยนําน้ําหยดลงเล็กนอย วิธีการ
นจ้ี ะทาํ ใหแกว โปง ขามเนียนเรียบ
๒.๖ นํามาขัดกับหินหยาบ หินโปง แตปจจุบันใชกระดาษทรายน้ําละเอียดเบอร ๑๕๐,
๓๒๐, และ ๑๐๐๐ เทคนิคการขัดแกวใหเกิดความเงาและใสมากยิ่งขึ้น จะตองหยดนํ้าลง
ดวยทุกคร้ังในขณะท่ีขัด เพื่อมิใหแกวเปนรอย (กระดาษทราย ๑ แผนสามารถขัดแกว
โปงขามได ๕๐ เม็ด)
๒.๗ นํามาขัดกับผิวไมไผท่ีชาวบานเรียกวา “ไมเฮี้ย๑” หรือใบตองแหง ซึ่งจะทําให
มองเห็นลายของแกวท่ีอยูขางในไดชัดเจนย่ิงข้ึน เพราะจะทําใหแกวเกิดลายภายใน และ
มองลอดเห็นชัดเจนข้ึน ซ่ึงการขัดลักษณะน้ีเปนการใชภูมิปญญาทองถ่ินของชาวบาน
จากน้ันจึงนาํ ไปแชน าํ้ แข็งหรือตดั เมด็ แกว ออกจากคร่ังที่ติดกับดามไมออก โดยใชมีดขนาด
ใหญจ ากน้ันแตงขอบดว ยเครื่องเจียระไนเพ่ือเก็บรายละเอยี ดตา งๆ ใหเรียบรอย
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๖
ตารางสรปุ กระบวนการเจียระไนหนิ แกวโปงขาม
วิธีการ แบบดัง้ เดมิ แบบสมัยใหม
การตดั - เอาเหงาแกวหรือเรือนแกวที่ขุดข้ึนมาได - ใชเครื่องตัด เพราะสามารถกําหนด
มาแยกหนอ ใชขวานและมีดสับแยกหนอ ขนาด ทิศทาง และวางลวดลายตามท่ี
แกวออกจากเหงา เสร็จแลวนําเอาหนอแกว ตอ งการได
แตละหนอ หรือแตละลิ่ม มาตัดแยกเปน
กอนๆ เพื่อนําไปเจียระไน การตัดแยกเปน
กอนๆ น้ี ตองใชวิธีเฉียบขาดอันตองอาศัย
ความชํานาญ คือฟนดวยขวานและมีด
ทีเดียวใหขาดจากกัน หาไมแลวการฟนซํ้า
ครง้ั ท่ีสอง จะทําใหแกว เปนรอยราวมาก
การตีรา ง - เม่ือตัดแยกเปนกอนๆ แลว นํามาคีบดวยไม - ใชเครื่องเจียระไน เพราะสามารถ
ตีราง ซ่ึงเปนไมผาแสกกลางขางปลาย คง ควบคุมความเร็วรอบของหินเจียระไน
ขางหัวไวเพื่อใหมีลักษณะเหมือนแหนบ เพอ่ื ใหไ ดร ูปรา งตามรูปแบบที่ตองการ
หรอื ปากกาคาบไม มีรอยบากขางหัว เพื่อให
เปนขอออนใชคีบกอนแกวไว เปนที่จับหนีบ
คกู ับรอยบากขา งปลาย สําหรับฝนกับหินบอ
แกว ซ่ึงเปนหินที่นํามาจากบอแกวโปงขาม
ทั้งน้ี การฝนตองเล้ียงน้ําตลอดเวลา เรียก
กรรมวิธีเบื้องตนน้ีวา “การตีราง” โดยใชนํ้า
กับหินฝนจนข้ึนรางหรือขึ้นรูปทรงเบ้ืองตน
ตามตองการ”
ประชุม ๔/ ๖๒ ๗
วธิ ีการ แบบดง้ั เดมิ แบบสมัยใหม
- เสร็จจากการฝนแกวดวยไมตีรางแลว - ยังคงใชวิธีการแบบดั้งเดิม คือ การ
การเขาครั่ง กล้ิงหลุม ข้ันตอไปคือการเขาคร่ัง คือนําแกวติด เขา ครัง่ และกลิ้งหลุม เพื่อทําใหหินมี
เอาเกลย้ี ง ปลายไมดว ยคร่ังที่เขาไฟจนรอน ความกลมเกล้ยี ง
ใชความรอนท้ังคร่ังที่ปลายไมและกอน
แกว เพื่อใหคร่ังละลายติดกอนแกว
และปลายไมจนสนิท แลวนําเอากอน
แกวที่เขาคร่ังแลวฝนกับหินหวย (หินท่ี
นํามาจากหวย) เรียกวา “การกล้ิง
หลุม” และใชหินโปง (หินแกรไนท)
ท่ีมาจากบอโปงขาม ขัดแตงอีกที เรียก
ขัน้ ตอนนว้ี า “เอาเกลยี้ ง”
การขดั แตง เอามัน - เมื่อผานการตีราง กล้ิงหลุม เอาเกลี้ยง - เน่ืองจากปจจุบันมีการผลิตกระดาษ
ดว ยกรรมวธิ เี จียระไนแกวโปงขาม ดังท่ี ทรายน้ําละเอียด จึงใชกระดาษทราย
กลาวขางตนแลว ขั้นตอนสุดทาย นํ้าเบอร ๑๕๐ (แบบหยาบ), ๓๒๐
เรียกวา “การเอามัน” หรือการขัดมัน (ละเอียดปานกลาง), และ ๑,๐๐๐
ดวยผิวไมรวก หรือ ไมเฮ้ีย๑ โดยผาไม (ละเอียดมาก) ตามลําดับ โดยหยด
ดังกลาวเปนรอยพอแบะได ขัดจนข้ึน น้าํ ลงเล็กนอย เพ่ือใหเกิดความเงาใน
เงาเปนมันวับ โดยตองเล้ียงน้ําดวย ตวั แกว
บางรายก็เอาไมสองทอนมาประกบกัน ตอจากนั้น จึงขัดดวยไมเฮ้ีย๑ เพื่อเพิ่ม
มัดดวยเชือกจนแนน ใชรองไมระหวาง ความเงาใส ซ่งึ เปน วธิ ีการแบบดั้งเดิม
สองทอนตอนกลางเปนที่ขัดมัน โดยไม
ตองผาหรือแบะไมตามแบบขางตน
ซึ่งก็ไดผลเหมือนกัน หากตองการใหมี
เงาวับเปนพิเศษ ตองนําไปขัดดวย -
ใบตองแหง อกี ที
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๘
แกวโปง ขา มท่นี ยิ มเจยี ระไน คือทรงหลังเบี้ย มลี ักษณะมนสนั สงู ตามลกั ษณะเบย้ี โดยธรรมชาติ
(แกวโปง ขามทรงหลงั เบี้ย)
๖.๕ กระบวนการจดั การองคความรูข องชางฝม ือดั้งเดิม
การจัดการองคความรูการเจียระไนแกวโปงขาม เปนการผสมผสานสองรูปแบบ กลาวคือ
มกี ารถายทอดทีเ่ ขยี นอธิบายไดช ัดเจนที่เรียกวา “ความรูชัดแจง” (Explicit Knowledge) ไดแก การจัดทํา
เอกสารระบุขัน้ ตอนกระบวนการเจียระไน เพ่ือใชในการอบรมใหแกผูสนใจ ซึ่งสามารถศึกษาและฝกปฏิบัติ
ไดดวยตนเอง ผสมผสานกับการจัดการองคความรูแบบที่เรียกวา “ความรูแบบฝงลึก” (Tacit
Knowledge) กลาวคือ เปนความรูท่ีฝงอยูในตัวคน มิไดถอดออกมาเปนลายลักษณอักษร เปนการ
ถายทอดจากประสบการณแ ละความชํานาญเฉพาะบุคคลจากคนรุนหนึ่งสูคนอีกรุนหนึ่ง ไดแก เทคนิคการ
วางแกว ใหม คี วามสวยงาม วาจะใชสวนไหนเปนฐาน สวนไหนแสดงอยูบานบน การกําหนดสิ่งที่มีอยูในแกว
ใหเหมาะสมและรบั กบั สวนหนา แกว การจัดวางสวนของหนาแกว กลางแกว และกนแกว ซึ่งจะตองอาศัยการ
เรยี นรแู ละตอ งมีประสบการณท ส่ี ะสมมาเปนอยา งดี
ประชุม ๔/ ๖๒ ๙
ดา นความรแู ละการปฏิบตั เิ กีย่ วกับธรรมชาตแิ ละจักรวาล ประกอบดวยลักษณะดังนี้
ประเภท
มารยาท
ประเพณี
ประเพณเี ก่ยี วกับศาสนา
ประเพณีเกี่ยวกับเทศกาล
ประเพณเี ก่ียวกบั วงจรชวี ิต
ประเพณเี กี่ยวกับการทํามาหากิน
ลักษณะเฉพาะที่แสดงถึงอัตลักษณของมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรม ดานความรูและการปฏิบัติ
เกย่ี วกับธรรมชาตแิ ละจักรวาล ประกอบดว ย
ความเช่ือ
ในอดีตมีตํานานเรื่องเลามากมาย แตท่ีเห็นวาคนสวนใหญเช่ือถือกัน ก็เปนเร่ืองของ ตระกูล
พรานปาคนหนึ่ง เร่ืองน้เี กดิ ข้ึนมาได ๑๐๐ กวาป ในสมัยที่ตระกูลพรานปา ไดออกลาสัตวปาและหาของปา
อยูมาวันหน่ึงพรานปาคนน้ีไดพบเร่ืองประหลาดกับตนเอง กลาวคือ ทุกคร้ังท่ีเขาไปบริเวณท่ีเปนโปงหลวง
(ดินโปงสําหรับสัตวปาท่ีมาอาศัยกิน) จะยิงปนไมออกทุกครั้ง ขัดลํากลองตลอด จึงเปลี่ยนจากปนมาเปน
หลาวพงุ แทง บรรดาสัตวก็รอดทุกคร้ังไป แตหากเปนบริเวณที่มิใชโปงหลวง เขาก็จะสามารถจับสัตวปาไดตลอด
และบางวันมักพบแสงประหลาดสองประกายออกมาจากบริเวณบอโปงหลวง ตอมาพรานปาไดเลาให
ชาวบานฟง ชาวบา นตา งก็พูดวา เคยเห็นแสงประหลาดน้ีเหมือนกัน ชาวบานและพรานปาจึงเช่ือวาบริเวณ
โปงหลวงน้นั มีของดซี อ นอยู หากผูใดไดครอบครองจะทาํ ใหแ คลวคลาดและปลอดภัย
จากตํานานดังกลาวเม่ือชาวบานในพื้นที่จะดําเนินการขุดหาโปงขามเพื่อใชในการเจียระไน
จําเปนจะตองศึกษาถึงสภาพดินฟาอากาศกอนชวงฤดูฝนชาวบานไมนิยมขุด เน่ืองจากไมสะดวกในการ
เดินทางขึ้นดอย และอาจทําใหเกิดอุบัติเหตุในการเดินทางได ซ่ึงในการขุดจะตองข้ึนไปขุดที่ดอยโปงหลวง
กอนที่จะขึ้นไปจะตองไหว เจาพอโปงหลวงกอนเพ่ือความเปนสิริมงคล ชาวบานเชื่อวาถาไมไหวบูชากอน
จะขุดไมพ บแกว เมื่อถึงบริเวณที่จะขดุ จะมีการไหวเจา ท่ีอีกคร้ังดวยดอกไม ธูป เทียน นํ้าและผลไม เพ่ือเปน
การขอขมาเจาที่ ชาวบานเลากันวาบอโปงหลวงมีพลังมากเพราะมีเทวดาคอยดูแลบออยูตลอดเวลา ดังน้ัน
กอนทําการขุดตองทําพิธีกรรมขออนุญาตกอน ชาวบานเชื่อกันวาเทวดาท่ีอารักษบอโปงหลวงคือ "เจาพอ
โปง หลวง"
วัสดุ
วัสดุท่ีเก่ียวของกับการบูชาเจาท่ี เพราะเช่ือวาจะทําใหการขุดเปนไปดวยความสะดวกและราบรื่น
ประกอบดวย ดอกไม ธูป เทียน นํ้า และผลไม
กระบวนการ/ ข้ันตอน/ วิธีการ
จุดธูป ๙ ดอก เทียน ๒ เลม ไหวบูชาเจาพอโปงหลวง โดยสามารถไหวไดทุกวันกอนท่ีจะทํา
การขดุ เพอื่ เปน การขอขมาเจาท่ี จากนัน้ จงึ ทาํ การขดุ โดยใชชะแลง และเช่ือกันวาผูท่ีสามารถขุดแกวไดน้ัน
ตองเปนคนในหมูบานและตองเปนผูท่ีมีสัมผัสท่ี ๖ โดยมีแสงแกวนําทางในการขุด (นิมิต) มิฉะนั้นก็จะไม
สามารถขุดหาแกวเจอได นอกจากน้ี บางคนก็อาจบนเจาที่เจาทาง โดยบูชาดวยดอกไม เทียนและธูป ท้ังน้ี
เพื่อใหมีความสวัสดีมีชัยในการคนหาหนอแกว คือ ตั้งศาลเล็กๆ ขึ้น เซนดวยเหลาไหและไกจํานวน ๑ คู
หรือไก ๑ ตัว พรอมกับอธิษฐานอยางงายๆ ตามโวหารแตละคน เชน บางรายกลาววา “ขอแมธรณี เจาพอ
ประชุม ๔/ ๖๒ ๑๐
ดอยโปง ดอยชางลวงและผาแดง ขอฮ่ือขาไดแกวงามๆ ฮื่อปอส่ีซาหาปนสักขุมสองขุม ถาไดแลวจะเลี้ยง
หวั หมู...ฯลฯ..”
คุณคากระบวนการเจยี ระไนโปง ขา มแบบด้ังเดมิ ในอดีตทส่ี บื ตอกนั มา
การเจียระไนหินแกวโปงขา ม ปจจบุ ันใชวิธีการผสมผสานระหวางวิธีการแบบสมัยใหมและดั้งเดิม
กลาวคือ ใชเครื่องตัด เพราะสามารถกําหนดทิศทางและควบคุมมิใหแกวโปงขามมีรอยราว ผสมผสานกับ
การนําเครื่องเจียระไนมาใชทดแทนการใสไมหนีบมาฝนกับหิน ชวยใหการเจียระไนมีความประณีต
ไดรูปแบบลักษณะพลอยตามท่ีตองการในการใชงานออกแบบ ประหยัดเวลาในการเจียระไนและสามารถ
ผลิตไดจํานวนท่ีมากกวา อยางไรก็ตาม บางกระบวนการยังคงตองอาศัยวิธีการแบบด้ังเดิม คือ ขัดกับหินโปง
และหยดนํ้าลงไปในข้ันตอนระหวางท่ีขัด เพ่ือทําใหแกวโปงขามเนียนเรียบ และการขัดดวยไมไผแหงหรือ
ใบตองแหงเพื่อทําใหเกิดความเงาใส อยางไรก็ตาม มูลคาของแกวโปงขามจะมากหรือนอย ขึ้นอยูกับ
องคประกอบหลายประการ ไดแก ๑) ความงดงามของน้ําแกว ๒) ความงดงามของลายและสีสัน และ ๓)
ความงดงามของสงิ่ ประกอบภายในแกว ซึง่ แบง เปน สว นบน สวนกลาง และสวนลาง แตละสวนแบงเปนรอย
ละ ๓๓.๓ โดยเฉพาะพืน้ แกว หรือกนแกว (สว นลาง) จัดเปนขอสําคัญที่ตองกําหนดตําแหนงส่ิงท่ีมีอยูในแกว
ใหเ หมาะสมและรบั กับสว นหนา แกว ตลอดจนศิลปะแหงการเจยี ระไน
เทคนิคการเจียระไนและการจดั วางสวนตา งๆ ของแกว ไดแก
๑) หนาแกว (ความบริสุทธ์ิของแกว) เนื่องจากแกวบางเม็ดมีลวดลายประกอบภายในดี แตส่ิง
ประกอบเหลาน้นั มีมากเกินไปจนไมมสี ว นที่จะเปน หนาแกว โดยสมบูรณ
๒) กลางแกว (คือสวนภายในแกววามีอะไรเปนจุดสําคัญท่ีรวมสหชาติในแกวน้ัน หมายถึงมี
Inclusion หรือ Intergrowth ก่ีอยาง) ตัวอยางแกวสหชาติกับแรตางสกุล (Inclusions) ไดแก แกวปวกปุย
ปวกทราย กาบ ใย ขนเหล็ก ขนไหม เปก ฯลฯ สวนแกวสหชาติกับแรรวมสกุล (Intergrowth) ไดแก แกวเขาแกว
เปน ตน
๓) กน แกว หรือ พนื้ แกว ซง่ึ ตองกาํ หนดตาํ แหนง สง่ิ ท่ีมอี ยูใ นแกวใหเหมาะสม รบั กับสวนหนา แกว
เหลาน้ีเปนทักษะและความชํานาญท่ีตองผานการฝกฝนมาเปนอยางดี รวมทั้งภูมิปญญาชาวบานในการ
เลือกไมเฮี้ย๑ ที่นํามาใชในการขัดเงา ท่ีจะตองตัดไมเฮ้ีย๑ ในเดือนพฤศจิกายน – ธันวาคม (เพราะในชวง
ระยะเวลาดังกลาวไมเฮี้ย๑มีคุณสมบัติท่ีเหมาะสมที่สุด กลาวคือ ไมออนและไมแกจนเกินไป เมื่อขัดแลวจะ
ทําใหหินแกวโปงขามมีผิวเนียน) สิ่งเหลาน้ีนับเปนมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมท่ีสืบทอดกันมาหลายชั่ว
อายคุ น ควรคาแกการอนุรกั ษแ ละสืบทอดใหค งอยูตอไป
สว นที่ ๒ คุณคา และบทบาทของวถิ ชี ุมชนท่มี ีตอมรดกภมู ปิ ญญาทางวฒั นธรรม
๑. คุณคาของมรดกภูมปิ ญญาทางวัฒนธรรมทีส่ ําคญั
ภมู ิปญญาในชุมชนที่ไดม ีการสืบสานจากรนุ สูรนุ
กลุมเจียระไนแกวโปงขามไดจัดต้ังข้ึน ณ หมูบานนาบานไร หมูท่ี ๕ ตําบลแมถอด อําเภอเถิน
มผี ลิตภัณฑแ กว โปง ขา มอยูบนดอยโปงหลวง เขตพ้ืนที่หมูบานโดยสวนใหญรอยละ ๙๐ ชาวบานรวมกันขุด
และแปรรูปแกวโปงขาม โดยมีนายมงคล เฟยตา เปนประธานกลุม นําแกวโปงขามท่ีขุดไดเปนกอนมา
แปรรปู เพ่ือใหสะดวก และงา ยตอ การพกพา ระยะเร่ิมแรกนํามาเจียระไนเปนรูปหลังเตา แลวนําทองเหลือง
มาประกอบเปนตัวเรือน เพ่ือความสะดวกในการสวมใสและพกพา ตอมา สถาบัน องคกร หนวยงาน
ราชการไดเขามาสงเสริมใหความรูการเจียระไนเปนรูปแบบตางๆ และนํามาเขาตัวเรือนทําเปน
เครือ่ งประดับตกแตงเพ่ือเพ่ิมมลู คาใหกับผลิตภณั ฑ
ประชุม ๔/ ๖๒ ๑๑
กลมุ ฯ ไดถา ยทอดใหคนในชุมชนเห็นคณุ คาของทรพั ยากรธรรมชาติทเ่ี ปน จุดเดนของชุมชน โดยมี
การสืบทอดภูมิปญญาตั้งแตบรรพบุรุษ มีความเชื่อวาเม่ือไดบูชาจะมีความขลังปองกันภยันตรายตอตนเอง
และชวงปด ภาคเรียนเยาวชนลูกหลานก็ไดมาศกึ ษาการเจียระไนที่กลุมฯ ในระดับมัธยมศึกษาปท่ี ๒ และยัง
ไดรับเกียรติจากสถานศึกษาตางพ้ืนท่ีใหผูทรงภูมิปญญาของทางกลุมฯ เปนวิทยากรถายทอดการเจียระไน
แกว โปง ขาม
๒. บทบาทของชุมชนที่มตี อมรดกภมู ปิ ญญาทางวัฒนธรรม
๑. ถา ยทอดความรใู หเยาวชนในสถานศึกษาระดบั มัธยมศกึ ษาปท ี่ ๒ โรงเรียนนาบานไรวิทยา หมูที่
๕ ตาํ บลแมถอด อาํ เภอเถนิ จงั หวดั ลาํ ปาง ดงั นี้
๑.๑ รวมเปน กรรมการรา งหลกั สตู รทองถิ่น
๑.๒ เปน วิทยากรใหความรูพฒั นาผเู รียนดา นภูมปิ ญญา
๑.๓ จดั หาวัสดอุ ุปกรณเ คร่อื งมอื ตางๆ ที่ใชใ นโครงการหลักสูตรทอ งถน่ิ
๑.๔ จัดหลักสตู รฝกอบรม “การเจียระไนแกว โปงขาม” สาํ หรับการศึกษาในภาคเรียนที่ ๑
๑.๕ จัดหลักสูตรฝกอบรม “การถักทอเชอื กเทยี นแกวโปงขาม” สําหรบั การศกึ ษาในภาคเรยี นที่ ๒
๒. ถายทอดใหความรูการเจียระไนแกวใหแกนักเรียนระดับช้ันมัธยมศึกษาตอนตน โรงเรียนตนธง
วิทยาอําเภอแมพริก จังหวดั ลาํ ปาง
สวนที่ ๓ มาตรการในการสง เสริมและรักษามรดกภมู ิปญ ญาทางวัฒนธรรม
๑. โครงการ กจิ กรรมท่ีมีการดาํ เนนิ งานของรายการมรดกภูมิปญญาทางวฒั นธรรม
การศึกษา วจิ ยั (ระบวุ ิธีดําเนินงาน พ้นื ท่ี ชุมชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
การอนุรักษ ฟน ฟู (ระบุวิธีดําเนินงาน พ้นื ที่ ชุมชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
-จดั กิจกรรมพื้นฟพู น้ื ทปี่ า เพ่อื พัฒนาแหลง อญั มณี
การสบื สานและถา ยทอด (ระบุวิธีดําเนินงาน พ้ืนท่ี ชมุ ชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
-ตง้ั ศูนยการเรยี นรภู ายในพืน้ ท่ี
-จัดหลักสตู รการเจียระไนพลอยเปน วชิ าชีพเพ่อื สอนในพ้ืนท่ี
การพัฒนาตอยอดมรดกภูมิปญญา (ระบุวิธีดําเนินงาน พ้ืนท่ี ชุมชน ระยะเวลา และ
งบประมาณ)
-การอบรมพฒั นาการออกแบบผลิตภัณฑ
-การอบรมพฒั นาความรูด านการขน้ึ ตัวเรือน
การดําเนนิ งานดา นอืน่ ๆ (ระบุวธิ ีดําเนนิ งาน พื้นท่ี ชมุ ชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
การสง เสรมิ กจิ กรรมออกงานแสดงสนิ คา เพือ่ ขยายตลาด
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๒
๒. มาตรการสงเสริมและรักษามรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมอื่นๆ ที่คาดวาจะดําเนินการใน
อนาคต
กลยุทธในการอนรุ ักษแ ละสืบสานภมู ปิ ญญาของผสู ืบสานและชมุ ชน
๑.พัฒนารูปแบบโดยการวิจัยของสํานักงานคณะกรรมการวิจัยแหงชาติ (วช.) และสํานักงานกองทุน
สนับสนนุ การวิจยั (สกว.) สนับสนนุ การทาํ เคร่อื งประดับในรูปแบบลา นนา
๒.จัดอบรมพัฒนาสมาชิกในการสรา งผลติ ภัณฑรูปแบบใหมๆ ตามความนยิ ม
๓.จัดอบรม ใหค วามรูแกเ ยาวชน เพื่อจะไดเ ปนผสู ืบสานและอนุรกั ษภ ูมปิ ญ ญา
๔. ประสานกับองคกรปกครองสวนทองถิ่น เพ่ือขอรับการสนับสนุนดานงบประมาณในการดําเนิน
กจิ กรรมตามขอ ๑. – ๓.
๓. การสง เสริม สนบั สนนุ จากหนว ยงานภาครัฐ หรอื ภาคเอกชน หรอื ภาคประชาสงั คม (ถามี)
- สง เสริมการข้ึนตวั เรอื นรูปแบบใหมๆ ที่เปนที่ตอ งการของตลาด
สวนที่ ๔ สถานภาพปจจบุ ัน
๑. สถานะการคงอยูข องมรดกภมู ิปญ ญาทางวัฒนธรรม
มกี ารปฏิบตั ิอยา งแพรห ลาย
⬜ เส่ยี งตอ การสูญหายตองไดร ับการสงเสรมิ และรักษาอยางเรง ดวน
⬜ ไมม ีการปฏบิ ัตอิ ยูแลวแตม ีความสําคญั ตอ วถิ ชี มุ ชนทต่ี องไดร ับการฟนฟู
๒. สถานภาพปจจุบนั ของการถา ยทอดความรูและปจ จัยคุกคาม
ภมู ปิ ญญาไดมีการบนั ทึกเปน หลกั ฐาน - การตระหนกั รบั รู และสืบสาน
ทางกลมุ ฯ ไดบันทกึ ภูมปิ ญ ญาไวเปน รปู เลม และเผยแพรสูเยาวชนในศูนย OTOP บานนาบานไร
หมทู ่ี ๕ ตําบลแมถอด อําเภอเถิน จังหวัดลําปาง ชวงปดภาคเรียนสถานศึกษาที่อยูในพ้ืนท่ีโรงเรียนบานนา
บานไรวิทยา ไดมาศึกษาการเจียระไนแกวโปงขาม และการถักทอเชือกเทียนแกวโปงขาม นอกจากน้ี
ทางกลมุ ฯ ยงั ไดถ ายทอดใหแกน กั เรียนนอกชมุ ชนอีกดว ย
ปจ จัยตอภยั คกุ คาม
๑) ปรมิ าณแรท ่มี ีจาํ นวนลดลง
๒) เครือ่ งประดับแกวโปง ขา มไมเ ปนที่นยิ มในกลุมวยั รุน ทําใหการตลาดในการสรางมูลคาปจจุบัน
มีเฉพาะกลุมผูสูงอายุ ไมสามารถสรางแรงจูงใจใหคนรุนใหมเขามาสืบสานการเจียระไนแกว
โปงขาม
๓) คนในพนื้ ท่ียังขาดความรูความชํานาญในการทําตัวเรือนเคร่ืองประดับ มีผลกระทบใหตองจาง
ชา งทาํ ตวั เรือนซ่งึ อยูน อกพน้ื ที่ ทาํ ใหตน ทนุ การผลิตสงู ข้นึ
ประชุม ๔/ ๖๒ ๑๓
๓. รายช่อื ผูสบื ทอดหลัก(เชน บุคคล กลุม คน .... เปนตน)
องคค วามรูด า นทีไ่ ดร บั
รายช่ือบคุ คล/หวั หนาคณะ/ อายุ/อาชีพ การสืบทอด/จํานวนปท ่ี สถานทต่ี ิดตอ /
กลุม/สมาคม/ชมุ ชน โทรศัพท
สบื ทอดปฏบิ ัติ
นาย มงคล เฟยตา ๖๖ ๑๗ ๐๙๘๗๘๕๓๒๑๗
นาง ศรอี อน ปญ ญาบตุ ร ๔๘ ๑๗ -
น.ส. ศิรลิ ักษณ ศรีแดง ๓๐ ๑๐
นาง อาํ พร บุญเมืองของ ๕๗ ๑๗ ๐๙๐๕๑๙๖๗๗๙
นาง ปราณี เฟยตา ๖๗ ๑๗ ๐๘๑๐๓๑๓๗๑๕
น.ส. พกิ ลุ บญุ เมืองขวา ๓๘ ๑๓ ๐๘๖๑๙๔๖๖๕๕
น.ส. ยุภา ชมภูเทพ ๕๐ ๑๗ ๐๘๗๑๒๓๒๔๙๖
นาย ทองสขุ สนุ ันตะกุล ๖๒ ๑๗ ๐๘๔๘๘๕๔๖๖๘
นาง ณฐั นชิ สายมัน ๔๗ ๑๗
นาง จนั จิรา วงคแ ดง ๔๗ ๑๗ -
นาง เรือนคาํ สายมัน ๗๘ ๑๗ ๐๘๗๙๒๗๔๘๕๔
นาง จันทร บรุ ี ๕๑ ๑๗ ๐๘๐๐๓๑๑๘๔๒
นาย เสาร บรุ ี ๗๕ ๑๗
นาง ปรยี า อนิ แกว เครือ ๕๗ ๑๗ -
-
นาง ตมุ ชมภูเทพ ๖๘ ๑๗ -
๐๙๓๒๙๔๓๒๙๙
๐๘๘๔๑๑๔๐๙๖
สวนที่ ๕ การยินยอมของชุมชนในการจัดทํารายการเบื้องตนมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรม
ช่ือ-สกุล นายมงคล เฟยตา ประธานกลมุ วิสาหกิจชุมชนกลุมเจียระไนแกวโปง ขาม
เลขที่ ๑๔๔ หมทู ี่ ๕ ถนน ตําบลแมถ อด อําเภอเถิน จงั หวดั ลาํ ปาง
สถานภาพท่เี กีย่ วของกบั มรดกภมู ปิ ญญาทางวฒั นธรรม (เปนผนู ําชมุ ชน และเปนครผู สู ืบทอด)
ขอรับรองขอมูลตามเอกสารคําขอเสนอฯ และยินยอมใหเปดเผยขอมูลและนําไปใชประโยชน
ตอ ไป
ลงช่ือ
(นายมงคล เฟยตา)
วันที่ ๕ กรกฎาคม ๒๕๖๒
ประชุม ๔/ ๖๒ ๑๔
สวนที่ ๖ ภาคผนวก
๑. เอกสารอางอิง
http://www.banpiamsiri.com/shop-pubate-interest-๘๒๖๒.html
https://www.facebook.com/kumarnprops/posts/๕๐๐๒๓๓๓๕๓๔๒๕๓๓๕/
ศกั ดิ์ รตั นชัย. (๒๕๑๔). คมู ือแกว โปง ขา ม. ฉบบั วชิ รเปก สตู ร
พจนานกุ รมลานนา – ไทย ฉบบั แมฟ าหลวง รวบรวมโดย ศาสตราจารย ดร.อุดม รงุ เรอื งศรี
๒. บคุ คลอา งองิ
นายมงคล เฟยตา ประธานกลุมวิสาหกิจชุมชนกลุมเจียระไนแกวโปงขาม ตําบลแมถอด อําเภอ
เถิน จังหวัดลําปาง
รูปภาพ พรอ มคําอธิบายใตภาพ
การขุดหาแกวโปงขา ม
แรโปง ขามท่ีไดจากการขดุ ๑๕
ประชมุ ๔/ ๖๒
รา นคาของชมุ ชน ๑๖
สถานทผ่ี ลติ ตวั เรอื นแกวโปง ขา ม
การเจียรขัดผิวแกวโปง ขา ม
ประชุม ๔/ ๖๒
ไมเ ฮ้ีย๑ ท่ใี ชในการขัดเจยี ระไนแกว โปง ขาม ตัวเรอื นแกวโปงขา มหลงั จากการขดั
การอธิบายสนิ คา ใหแ กผ ูส นใจ
รางวัลทีไ่ ดรบั ของกลมุ
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๗
๓. ขอมูลภาพถาย ขอมูลภาพเคลื่อนไหว หรือขอมูลเสียง (ระบุประเภทของส่ือที่แนบมาพรอม
คาํ อธบิ าย)
⬜ขอ มลู ภาพถา ย ไดแ ก -
⬜ขอมลู ภาพเคลอื่ นไหว ไดแ ก -
⬜ขอ มูลเสยี ง ไดแ ก -
๔. ขอ มูลผูเสนอ
ช่อื -สกลุ นายบพิตร วิทยาวิโรจน (วฒั นธรรมจังหวัดลําปาง)
หนวยงาน ๔๐๙ ถ.พระเจาทันใจ ต.ตน ธงชยั อ.เมอื ง จ.ลาํ ปาง
โทรศัพท/ โทรสาร ๐ ๕๔๒๒ ๘๗๖๓
๕. ขอ มูลผปู ระสานงาน
ชอื่ -สกุล นางกรรณิกา ศักดิ์ม่ันวงศ (นกั วชิ าการวัฒนธรรมชํานาญการ)
โทรศัพท/ โทรสาร ๐ ๕๔๒๒ ๘๗๖๓ โทรศัพทมือถือ ๐๘ ๙๘๘๙ ๗๗๖๑
อเี มล [email protected]
-----------------------------------------------------
ประชุม ๔/ ๖๒ ๑๘
แบบจดั ทํารายการเบือ้ งตนมรดกภูมปิ ญ ญาทางวัฒนธรรม แบบ มภ.๒
สวนท่ี ๑ ลกั ษณะของมรดกภมู ิปญ ญาทางวัฒนธรรม
๑. ชอื่ รายการ พณิ เปยะ
ชอ่ื เรยี กในทองถิน่ เปยะ
๒. ลกั ษณะของมรดกภูมปิ ญญาทางวัฒนธรรม
วรรณกรรมพื้นบานและภาษา
ศิลปะการแสดง
แนวปฏบิ ตั ทิ างสังคม พิธีกรรม ประเพณี และงานเทศกาล
ความรแู ละการปฏบิ ตั เิ กย่ี วกับธรรมชาตแิ ละจกั รวาล
งานชา งฝม อื ดั้งเดมิ
การละเลน พ้นื บา น กีฬาพืน้ บา นและศิลปะการแสดงการตอ สูปอ งกันตวั
๓. พน้ื ท่ปี ฏิบตั ิ
จงั หวดั ลาํ ปาง โดยสวนมากในพ้ืนที่อาํ เภอหางฉตั ร จังหวัดลาํ ปาง
๔. สาระสาํ คัญของมรดกภูมิปญ ญาทางวัฒนธรรม
ดนตรีลานนามีอยหู ลายประเภท เชน ดีด สี ตี เปา ทั้งประเภทเด่ียว กลาวกันวา "พิณเปยะ" หรือ
"เปยะ" เปนเคร่ืองดีดตระกูลพิณประเภท Stick Zieither เลนยาก เสียงเบา ชางดนตรีทางเหนือพูดเปรียบ
เปรยใหเขาใจไดงายวา "หัดเปยะ ๓ ป หัดป ๓ เดือน" เพราะการบรรเลงใหไดดีน้ัน ตองใชเทคนิคและความ
ชํานาญเปนอยา งมาก ผูห ดั จําเปนตองมีพ้ืนฐานทางดนตรีท่ีดีมากอน การดีดตองดีดดวยเทคนิคพิเศษท่ีเรียกวา
"ปอ ก" เพอ่ื ใหเ กดิ เสยี งคม ใส ดังกองกงั วานนานกวาเสียงธรรมดา ไมเพียงมีวิธีดีดที่พิเศษ เปยะ ยังมีโครงสราง
ของระบบเสียงทพี่ ิเศษอีกดวยคือ เสยี งท่เี กดิ จากการ "ปอก" จะสง ผานตามสายไปยังหัวเปยะ แลวไหลผานตาม
สายมายังกลองเสียงซ่ึงทําจากกะลามะพราวผาครึ่งที่แนบอยูกับหนาอกผูเลน คล่ืนเสียงจะผานอากาศในชอง
ของกลองเสียง ไปสะทอนกับแผนอกผูเลน แลวสะทอนออกมาทางชองวางระหวางกะลากับหนาอก ผูเลนตอง
ปรับขนาดชอ งวา งนี้ดวยมือซา ยเพยี งมือเดียว เพ่อื ใหไ ดนา้ํ เสยี งทนี่ ุมนวลและทมุ แหลม หนัก-เบา หรือโทนเสียง
ตางๆ ไดอ ยา งตอเน่ือง
จากการศึกษา สํารวจเกี่ยวกับเคร่ืองดนตรีประเภทพิณเปยะ เม่ือตนทศวรรษ ๒๕๓๐ ที่จังหวัด
ลําปาง ไดพบผูสูงอายุวัย ๖๕ – ๗๕ ป เลนเปยะ ๔ สายในอําเภอเมือง (๑ คน) อําเภอเกาะคา (๒ คน) และ
อําเภอหางฉัตร (๓ คน) นอกจากนี้ ยังมีผูพบหัวเปยะแบบ ๔ สายอีกหลายหัวตามพ้ืนท่ีดังกลาว เหลาน้ีแสดง
ใหเ หน็ วาลาํ ปางมกี ารเลนเปย ะ ๔ สายอยา งแพรห ลายและมกี ารสืบทอดกนั มานาน
อนง่ึ จากการท่ีสํานักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแหงชาติ กระทรวงวัฒนธรรม ไดยกยองศิลปน
พ้ืนบานใหเปนผูมีผลงานดีเดนทางดานวัฒนธรรม สาขาศิลปะการแสดงดนตรีพื้นบาน (พิณเปยะ) โดยมี
พอครแู ปง โนจา ชาวลาํ พนู ทอี่ พยพมาตัง้ รกรากทจ่ี งั หวัดเชียงราย เมือ่ ป ๒๕๓๖ และพอครูบุญมา ไชยมะโน
ชาวลําปาง เมื่อป ๒๕๓๙ ไดทําใหกระแสความนิยมในการบรรเลง การเรียนรูถายทอดทักษะความรูเก่ียวกับ
พิณชนิดนี้แพรหลายมากขึ้น มีการเขียนเอกสาร ตํารา การอบรมสัมมนากันอยางกวางขวาง ตลอดจนศิลปน
คายเพลงไดนําเอาเปยะมาบรรเลงท้ังแบบเด่ียวและบรรเลงรวมกับเคร่ืองดนตรีอื่น นับไดวาชุมชนไดมีการ
ปรบั เปลย่ี นการนําเสนอดนตรีจากพณิ แบบนี้ สอดคลองกบั การเปลยี่ นตามยคุ สมยั
ประชุม ๔/ ๖๒ ๑
๕. ประวัติความเปน มา
พิณเพียะ (อานวา พินเปยะ) มีปรากฏมานานในวรรณคดีไทยภาคอ่ืนจะบันทึกไววา” ยินเสียง
เพยีย บรรเลงแวว…คําวา “พะเยีย” ก็คือ พิณเปยะ พื้นบานลานนา เวลาเลนตองเปลือยอก คือ ไมนุงเสื้อ
เพราะตองเอาสวนกะลาครอบท่ีอกดานซายหรือขวาตามถนัด สวนผูหญิงใหเอาสวนกะลาครอบที่เนินอก
ดานบน “หัวเปยะ” ทําดวยโลหะ สมัยโบราณทําดวยโลหะสัมฤทธ์ิ มีบางท่ีทําดวยทองเหลือง เปนรูปหัวชาง
หรือหัวนาค หรือหัวนกหัสดีลิงค เพ่ือใชผูกสาย ดังนั้น บางครั้ง เรามักไดยินคําวา ” พิณหัวจาง (ชาง)” ก็คือ
“เปย ะ”นน่ั เอง
ลักษณะของพิณเปยะ มีเลา หรือคันทวนยาวประมาณ ๑ เมตร ตอนปลายคันทวนทําดวยโลหะ
รูปหัวชาง สําหรับใชเปนท่ีพาดสาย แตกอนใชสายทองเหลือง ปจจุบันใชสายกีตาร โดยสายจะพาดผานสลัก
ตรงกะลาแลวตอไปผูกกับหลักสายหรือลูกบิด สายของพิณเปยะมีท้ัง ๑ – ๔ สาย กะโหลกของพิณเปยะ
ทําดวยเปลือกน้ําเตาตัดครึ่งหรือกะลามะพราวก็ได เวลาดีด ใชกะโหลกประกบติดกับหนาอก ขยับเปด-ปด
ใหเ กดิ เสยี งตามตองการ เชน เดียวกบั พณิ นา้ํ เตาของภาคกลาง
พิณเพียะหรือเปยะเปนเคร่ืองดนตรีท่ีชนชาวไทยรูจักทําและรูจักเลนกันมาแตเดิม มีกลาวถึงใน
กาพยขับไม เร่ืองพระรถเสนเรียกวา “พิณเพลีย” และกลาวไวคลายกับวาเปนเครื่องดนตรีที่ใชรวมบรรเลงใน
งานพระราชพิธมี งคลสมโภชดว ย
จากคําบอกเลาของ อุยบุญมา ไชยมะโน (๒๔๖๕-๒๕๔๘) พอครูเปยะ อําเภอหางฉัตร จังหวัด
ลําปาง กลาววา “ถาอูเขาไปลึกๆ ก็คือเฮาจะไดฮีตไดฮอย มาจากของตางอินเดีย คือมันจะเปนพิณนํ้าเตา
แลวมันก็จะพัฒนามาเปนสองสายหรือเฮาจะฮองวาพิณเปยะ แลวก็คนในสมัยตะกอน เปนก็วากันวาจะใจใน
สวนของพิธีกรรมอันศักด์ิสิทธิ์ แลวก็ถาเฮาก้ึดยอนนึกไปสมัยตะกอน ในการตี้หัวของพิณเปยะทําดวยสัมฤทธ์ิ
มันก็จะตองเปนคนตี้ เปนผูที่มีอํานาจ มีฐานะ หรือวาเปนคนต้ีอยูในศาสนาหรือคนจั้นสูง ถึงจะมีหัวตี้เปน
สมั ฤทธิ์ แลว ก็สรางข้นึ มาได แลว แถมอยางหนึ่ง เปนก็บอกวา อาจจะเลนตามคุมตามวัง แลวอยูตอมา สืบทอด
ตอ ๆ กนั มาเรอื่ ยๆ จากเจา มาสคู นธรรมดา เปนก็ไดเ อาพณิ เปยะเน้ียะ ไปเลน แอว สาวเหมอื นกนั ”
(พิณตุลา - อนิ เดยี ) (พณิ เปย ะ - ไทย)
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๒
๖. ลักษณะเฉพาะทแ่ี สดงถึงอัตลกั ษณข องมรดกภมู ิปญ ญาทางวัฒนธรรม
๖.๑ ลกั ษณะการแสดง
เปยะ เปนเคร่ืองดนตรี2 ท่ีเลนไดทั้งประเภทเดี่ยวและหมู นิยมถอดเส้ือบรรเลง สามารถบรรเลง
ในลักษณะทานั่ง หรือทายืนก็ได เวลาดีดก็เอากะโหลกประกบติดไวกับหนาอกขยับเปด-ปด เพ่ือใหเกิดเสียง
กอ งกังวานตามตองการ เชนเดียวกับการดีดพิณน้ําเตา แมผูชายจะเลนไดคลองตัวกวาผูหญิง แตผูหญิงก็อาจเลนได
เชนกัน โดยครอบกลองเสียงไวท ี่เนนิ อกขางบน
๖.๒ ลกั ษณะของรปู ทรง
จากการศึกษาพบวา เปยะของเมืองลําปาง สวนใหญจะเปนเปยะแบบ ๔ สาย ท่ีเดนเปน
พิเศษคือเปยะของลําปางจะเจาะรูท่ีกะลา (กะโหลก หรือ กะโหลง) ซึ่งแปลกกวาเปยะท่ีพบเห็นในจังหวัดอื่น
ตามหลักวิชาทางเสียง รูที่เจาะมีไวเพื่อระบายเสียงต่ําใหออกมานั่นเอง นับเปนอัตลักษณของมรดกภูมิปญญา
ทางวัฒนธรรมไดอยางหนง่ึ
๖.๓ พัฒนาการ
เปยะ ไดพัฒนาการมาจากพิณแซเดว (กระแสเดียว) ของเขมร ซ่ึงไทยเรียกวาพิณน้ําเตา
โดยเขมรรบั สืบทอดมากจากชวา ศรีลังกา และอินเดีย โดยพื้นฐานด้ังเดิมมาจากทวีปแอฟริกา อันเปนที่กําเนิด
โดยพัฒนามาจากพิณธนู การดีดสายธนูน่ันเอง จากพิณสายเดียว จึงพัฒนาเปน ๒ – ๓ – ๔ สาย และ ๗ สาย
ในทีส่ ุด
(พณิ สายเดียวจากคองโก – ทวปี แอฟริกา)
18ภาพเครอ่ื งดนตรีที่ปรากฏในภาพจาํ หลกั ปราสาทจาม ประเทศกัมพชู า ที่คลายกับเคร่อื งดนตรไี ทย
(นกั ดนตรดี ีดพิณเพียะจากภาพจาํ หลกั ปราสาทจาม และ นักดนตรีดีดพิณเพยี ะของชาวลานชา งและลานนา)
ประชุม ๔/ ๖๒ ๓
๖.๔ โนต เพลง (ท่นี ยิ มเลน ในจงั หวัดลําปาง)
เพลง เตยี วดง
- - - - ซ ล ซ ดํ ซ ล ซ ด ม ร ซ ม - - - - ซ ล ซ ดํ ซ ล ซ ด ม ร ซ ม
- - - ซ - ล ซ ร ม ด ม ร ด ร ม ซ - - - - ม ม ม ซ ล ซ ม ซ ล ดํ – ล
- ด–ร มรดล ซ–ซ ดลซม - - - - ดรมซ - ลซ ม–ร
- -ดล ซลดร มรซม ร–ด
๖.๕ ความเชือ่
หัวพิณท่ีหลอเปนรูปนกหัสดีลิงคน้ัน เกิดจากความเช่ือของชาวลานนาวา เปนนกศักด์ิสิทธ์ิ
เปนนกที่นําวิญญาณของผูตายไปสูสรวงสวรรค โดยรูปตัวสวนใหญเปนนก แตมีหัวเปนชาง มีงวง งา และหูมี
ลักษณะเปนปก มีลําตัวท่ีใหญอีกท้ังมีกําลังเทียบเทาชาง ๕ เชือกมารวมกัน มีถิ่นที่อยู ณ เชิงเขาพระสุเมรุ
ท่ีเรียกวา “ปาหิมพานต” นิสัยของนกหัสดีลิงคชอบกินของสดๆ เปนอาหาร โดยนกหัสดีลิงคนี้สันนิษฐานวา นาจะ
ถือกําเนิดในอินเดียกอนแลวจึงแพรเขามาในดินแดนลานนา โดยในลานนาน้ันเรียกเพียงส้ันๆ วา “นกหัส” นิยม
สรางปราสาทนกหัสดีลิงค เพื่อบรรจุศพของกษัตริยเจานายฝายเหนือ รวมถึงพระมหาเถระช้ันผูใหญท่ีมรณภาพ
เพื่อใหพิธีศพสงางาม สมฐานะบารมี และเปนการสงดวงวิญญาณไปสูสรวงสวรรคช้ันพรหมโลก เทวโลก ปจจุบัน
ปราสาทนกหัสดลี ิงคนิยมใชในพธิ ศี พของพระเถระชน้ั ผูใหญเทาน้ัน
นอกจากความเช่ือเกี่ยวกับการเปนนกศักดิ์สิทธ์ิ และมีความเปนมงคลแลว จาการศึกษาไดพบวา
หัวเปยะ หรือ งอนเปยะ ยังเปนวัตถุมงคลในพานหรือขันครู (ขันครูของอาจารยศักด์ิ สักเสริญ รัตนชัย) โดยวางคู
กับอน่ิ (พทิ ยาธร) เรียกรวมกันวา “พิทยาธรงอนเปย ะ” วางรวมกบั ขา วตอกดอกไม ผา ขาวผาแดง ฯลฯ
(หวั พิณทห่ี ลอเปน รูปนกหสั ดีลิงค)
ประชุม ๔/ ๖๒ ๔
๖.๖ รปู แบบการจดั การแสดง
การบรรเลงพิณเปยะหรือการดีดเปยะในจังหวัดลําปาง สวนใหญนิยมเลนคนเดียว เพราะเปยะมี
เสยี งเบา สําหรับการผสมวงของเปย ะน้นั ปจจบุ ันนี้นิยมเลน เปน เปย ะจุม คือนําเอาเปย ะ ตงั้ แต ๒-๗ สายมาเลน รวม
เปน วง หรือจะใชเปย ะเลนรวมกับเคร่ืองดนตรีท่ีมีเสยี งเบาอาจจะเปน ซงึ สะลอ หรอื ขลยุ กไ็ ด
๖.๗ บทเพลง
การบรรเลงหรือดีดพิณเปยะของจังหวัดลําปางท้ังในอดีตและปจจุบัน นิยมใชเพลงพ้ืนบานทาง
ภาคเหนือ ประกอบกับการคลอเสียงรองไปดวยระหวางทําการบรรเลง สวนมากนิยมบรรเลงเด่ียว โดยใชเพลง
เตยี วดง และ เพลงพ้ืนบา นลานนาอื่นๆ ตามความถนัดและความสนใจของผเู ลน
๖.๘ กระบวนทา/วธิ ีการบรรเลง
วิธีการเลนเปยะ คือ ใชมือซายกดสาย และถือคันพิณเฉียงกับลําตัวของผูเลน ผูดีดจะยืนไม
สวมเส้ือ มือซายจับคันเปยะหงายมือ ใหคันเปยะอยูระหวางนิ้วหัวแมมือกับน้ิวชี้ ใหกะโหลกของเปยะปดเน้ือ
ทรวงอกพอดี เวลาดีดจะเปดกะลากับทรวงอกใหเสียงดังกังวาน มือขวาดีดโดยการคว่ํามือใหคันเปยะอยู
ระหวางนิ้วหัวแมมือกับนิ้วช้ี เวลาดีดใชน้ิวนาง กลาง และกอย เวลาดีดก็เอากะโหลกประกบติดไวกับหนาอก
ขยับเปดปด เพอื่ ใหเ กดิ เสียงกองกงั วานตามตองการ
ดีดสายดวยมือขวา ดวยเทคนิคพิเศษที่เรียกวา “ปอก” เพ่ือใหเกิดเปนเสียงท่ีมีความคมชัด ใส
กงั วาน และดังนานกวาเสยี งธรรมดา ซึง่ เปน ลกั ษณะพิเศษของเสียงเปยะ ที่เรียกวา Harmonic สามารถสังเขป
ลกั ษณะการบรรเลงทเ่ี ปน อตั ลกั ษณ ไดด ังนี้
๑. การปอกสาย โดยใชน ิว้ มือขางขวาดีดสายเอก
๒. การเขี่ยสาย โดยใชนว้ิ มอื ขางซา ยเขย่ี สาย
๓. จก โดยใชนิ้วใดน้วิ หนงึ่ ของมอื ขวา ลว งเขาไปเขยี่ สาย
๔. ไหล คอื การเล่ือนไหลมือขางขวาไปมาตามเลาหรอื คนั พิณ
๗. ลกั ษณะที่เปนเอกลักษณข องลําปาง
เปยะ เปนเคร่ืองดนตรีท่ีมีการบรรเลงในทองถิ่นลําปางมายาวนาน จากการฟนฟูวัฒนธรรมพื้นบาน
เมือ่ ชว งทศวรรษ ๒๕๓๐ โดยไดสงเสริมพอ อยุ บุญมา ไชยมะโน บุคคลวัฒนธรรมดีเดนทางดานการแสดง (พิณเปยะ)
พ.ศ. ๒๕๓๙ ภูมิลําเนาอยูท่ีบานสมปอย ตําบลแมสัน อําเภอหางฉัตร จังหวัดลําปาง ไดนําเปยะเผยแพรอยาง
แพรหลายในทอ งถิน่ ลาํ ปาง
ในพน้ื ทีจ่ ังหวดั ลําปางนิยมดีดเปยะ ๔ สายเปนสวนใหญ รองลงมาเปยะ ๒ สาย และท่ีสําคัญ ในพ้ืนที่
ลําปาง ยังพบการบรรเลงพิณเปย ะสายเดียว สว นลกั ษณะของเคร่ืองดนตรี (พณิ เปย ะ) ในสวนของกะโหลงมีการเจาะรู
เพ่อื ทําหนา ทีร่ ะบายเสียง
พิณเปย ะแบบลําปาง กะโหลง (กะลา) เจาะรู
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๕
(พิณเปยะสี่สาย)
เปยะ ๔ สายของลําปาง มีคุณลักษณะท่ีเปนมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรม โดยมีความแตกตาง
จากเปย ะ ๒ สาย และ ๓ สาย ดังน้ี
๑. ระบบเสียงของเปยะ ๔ สาย ไดถูกออกแบบมาแตโบราณใหเอื้อตอการดําเนินทํานองเพลง
ในโหมดเสียง (Mode) หรือบันไดเสียง (Scale) ท่ีออกสําเนียงแบบมอญตามหลักวิชาดนตรี (สากล) จัดเปน
ดนตรีที่เลน บนั ไดเสยี งไมเนอร (Minor scale)
จากการศึกษาพบวาในจํานวนเพลง ๖ เพลงที่พอครูบุญมา ไชยมะโน บันทึกเสียงไวน้ัน
เปนเพลงที่มีทํานองเปนแบบไมเนอรท้ังส้ิน ซ่ึงแสดงถึงความเก่ียวพัน หรือการมีปฏิสัมพันธของวิถีชีวิต
ชาวลําปาง ท่ีมีดนตรีพิณเปยะ ๔ สาย ซ่ึงเปนดนตรีท่ีใหความบันเทิงในชีวิตประจําวัน กับดนตรีวงปาด ดนตรี
พิธีกรรมทางศาสนา ความเชื่อ ท่ีเปนดนตรีสําเนียงมอญ อันเปนวิถีชีวิตของชาวลําปาง เมื่อยุคสมัยกอน
พ.ศ. ๒๔๙๐
สวนระบบเสียงของเปยะแบบ ๒ สาย และ ๓ สาย ที่พบในจังหวัดอ่ืน จะเปนพิณท่ีเลนไดอยาง
สะดวกตอการดําเนินทํานองเพลงท่ีมีสําเนียงแบบดนตรีไทยและสําเนียงลาว หากเปยะ ๒ สาย และ
๓ สาย จะเลน เพลงใหออกสําเนยี งมอญ ก็สามารถทําได แตผ เู ลน ตอ งผา นการฝกในข้ันสงู ขึ้นอกี ระดับหนงึ่
๒. การหนอ งสาย เปยะ ๔ สายตามแบบลาํ ปาง มวี ิธีทําใหส ายเข่ีย ๑ เสนไดเสียง ๒ เสียง พอครู
บุญมา ไชยมะโน เรียกวิธีนี้วา “หนองสาย” กลาวคือ ใชเสนลวดหรือเสนดายผูกกับเลาหรือคันเปยะ ใหเสน
ลวดไปผูกสายเขี่ยเสนที่ ๑ ทําใหไดเสียง โด กับ ฟา และหนองสายเขี่ยเสนที่ ๓ ทําใหเกิดเสียง ซอล กับ ที
ซ่ึงเปน ความคดิ เดียวกันกับการตง้ั หยอ งแบงสายขิมเสนเดยี วใหเปน ๒ ชวง เพ่ือใหไดเ สียง ๒ เสยี งน่ันเอง
๓. จกสาย จากการหนอ งเสียงดงั กลาว ทําใหเกิดวิธีการดีดพิณท่ีเรียกวา “จกสาย” คือการใชนิ้ว
ใดน้วิ หนง่ึ ของมือเบ้อื งขวา ลว งลอดสายเอกเขา ไปเขี่ยสายเสยี งฟา ของสายเขี่ยเสน ท่ี ๑ ทถ่ี ูกหนอ งลงมานัน่ เอง
๔. กอน (คอน) สายหรือ ก๊ินสาย เปนเทคนิควิธีการบรรเลงท่ีพบไดเฉพาะเปยะ ๔ สายของ
ลําปาง โดยผูเลนจะใชน้ิวโปง (หัวแมมือ) ของมือขวาไปเข่ียสายเสียง ที ซึ่งเกิดจากการหนองสายเขี่ยเสนท่ี ๓
นับเปนเทคนิคการดดี เปย ะที่ไดรับการยอมรบั วามีเฉพาะท่ีเปย ะ ๔ สายของลาํ ปางเทานั้น
จากคุณลักษณะดังกลาวของเปยะ ๔ สายลําปาง นับวาเปนมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมของ
จังหวัดลําปาง เปนเคร่ืองดนตรีที่ไดรับการยอมรับจากนักเลนพิณเปยะ นักดนตรี โปรดิวเซอรความบันเทิง
ตลอดจนนกั วชิ าการทางดนตรวี ิทยา (Musicology)
สว นท่ี ๒ คุณคา และบทบาทของวิถชี ุมชนท่ีมีตอมรดกภูมิปญญาทางวฒั นธรรม
๑. คุณคาของมรดกภมู ปิ ญญาทางวฒั นธรรมท่ีสําคัญ
บทบาทของชุมชนทม่ี ตี อ มรดกภมู ปิ ญญาทางวฒั นธรรม
ชุมชนและทองถ่ินมีบทบาทที่สําคัญ ในการขับเคลื่อนสืบสาน สืบทอด อนุรักษ มรดกภูมิปญญา
ทางวัฒนธรรมของชุมชน โดยใชวิธีการสํารวจ เก็บขอมูล หลักฐานรองรอย ปราชญชาวบาน และรวบรวม
จดั เกบ็ ขอ มลู สารสนเทศอยางเปนระบบ แยกตามประเภทใหชัดเจน และสนับสนุนใหเกิดเครือขายการสืบสาน
และพัฒนา เชน จัดกิจกรรมทางวัฒนธรรมอยางตอเนื่อง การเผยแพรและแลกเปลี่ยนแหลงเรียนรู
ประชุม ๔/ ๖๒ ๖
และปลูกจิตสํานกึ ใหค นในทองถ่ินตระหนักถึงคุณคาและความสําคัญของภูมิปญญาทองถิ่นท่ีเปนอัตลักษณของ
ตน เพื่อสรางองคค วามรู และความภาคภมู ใิ จในชุมชนและทองถิน่ สบื ไป
สวนท่ี ๓ มาตรการในการสง เสริมและรักษามรดกภูมปิ ญ ญาทางวัฒนธรรม
๑. โครงการ กจิ กรรมที่มีการดาํ เนินงานของรายการมรดกภมู ปิ ญ ญาทางวฒั นธรรม
การศกึ ษา วิจยั (ระบุวิธีดาํ เนนิ งาน พนื้ ที่ ชุมชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
การอนุรักษ ฟนฟู (ระบุวิธดี ําเนนิ งาน พื้นที่ ชุมชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
การสบื สานและถายทอด (ระบุวธิ ดี าํ เนนิ งาน พ้นื ที่ ชมุ ชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
วธิ ดี าํ เนินงาน: จดั หลักสูตรฝก อบรมการบรรเลงพิณเปย ะใหแกเยาวชนและประชาชนท่สี นใจ
พ้ืนท่:ี ๑๓ อาํ เภอในจังหวัดลาํ ปาง อําเภอละ ๕ คน x ๑๓ อาํ เภอ รวม ๖๕ คน
ชมุ ชน: เปดโอกาสใหแกทกุ ชุมชนที่สนใจใน ๑๓ อําเภอของจังหวัดลาํ ปาง
ระยะเวลา: อบรมหลกั สตู รละ ๕ วนั ๆ ละ ๑ ช่ัวโมง (หลกั สูตรเบือ้ งตน)
งบประมาณ: คาตอบแทนวิทยากรช่ัวโมงละ ๖๐๐ บาท และคาทําพิณเปยะ เลาละ
ประมาณ ๑,๒๐๐ บาท
การพัฒนาตอยอดมรดกภมู ิปญญา (ระบวุ ิธีดําเนินงาน พน้ื ที่ ชุมชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
การดาํ เนนิ งานดา นอนื่ ๆ (ระบุวธิ ดี าํ เนินงาน พื้นที่ ชุมชน ระยะเวลา และงบประมาณ)
๒. มาตรการสงเสรมิ และรักษามรดกภมู ิปญญาทางวฒั นธรรมอนื่ ๆ ทคี่ าดวาจะดาํ เนนิ การใน
อนาคต
๑. สงเสริมและสนับสนุนใหมีการศึกษา คนควา วิจัย และรวบรวมองคความรูดาน
ศิลปวฒั นธรรม พน้ื บาน ภูมปิ ญญาและเทคโนโลยีพนื้ บา น อยางท่วั ถึง
๒. ผลิตตํารา สื่อการเรียนการสอน เกี่ยวกับศิลปวัฒนธรรมพ้ืนบานไวเปนหลักฐานอางอิงทาง
วิชาการ
๓. จดั อบรมเชงิ ปฏบิ ัติการใหค วามรแู กเยาวชนตลอดถงึ ประชาชนท่ีสนใจอยา งสม่ําเสมอ
๔. มกี ารตดิ ตาม นเิ ทศ การประเมินผลอยา งสมํ่าเสมอ
๓. การสงเสริม สนับสนนุ จากหนว ยงานภาครัฐ หรอื ภาคเอกชน หรือภาคสงั คม
๑. สนับสนนุ สง เสรมิ ใหป ระชาชน เหน็ คุณคาของศิลปวฒั นธรรมทองถิน่
๒. สงเสรมิ ใหมกี ิจกรรมท้ังภายในและภายนอก
๓. สนับสนุนงบประมาณในการสบื สาน อนุรกั ษ
๔. สนบั สนนุ บุคลากรท่ีมคี วามเชยี่ วชาญ เขา ไปเผยแพรอ บรมใหค วามรู
๕. ภาครฐั และเอกชนควรมกี ารสง เสริมอยา งจริงจังเพ่ือยกระดบั ดนตรีพื้นบา นใหม ีท่ียืนในสังคม
ไดอ ยา งภาคภูมิใจ เชน จดั ประกวดระดับ ภูมิภาค จนถึงระดบั ประเทศ
สวนท่ี ๔ สถานภาพปจจบุ ัน
๑. สถานะการคงอยูของมรดกภมู ปิ ญญาทางวฒั นธรรม
มีการปฏิบตั ิอยา งแพรห ลาย
เสี่ยงตอการสูญหายตองไดร ับการสง เสรมิ และรกั ษาอยางเรงดว น
ไมม กี ารปฏบิ ัติอยแู ลว แตมีความสาํ คัญตอวถิ ีชมุ ชนท่ตี องไดรบั การฟนฟู
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๗
๒. สถานภาพปจ จบุ นั ของการถา ยทอดความรแู ละปจ จยั คุกคาม
การถายทอดการดีดพิณเปยะในปจจุบันอยูในข้ันวิกฤต หาคนที่ดีดไดยากและนอยมาก ไมไดรับความ
นิยมเหมือนเครื่องดนตรีชนิดอ่ืน เน่ืองจากปจจุบันเทคโนโลยีเขามามีบทบาทในชีวิตประจําวันเปนอยางมาก
พิณเปยะ จึงไดรับความนิยมนอยลงในสังคมวัฒนธรรมพื้นบานลานน อีกท้ังสถานศึกษาไมไดจัดทําหลักสูตร
ทองถิ่นเกี่ยวกับพิณเปยะข้ึนมา จึงทําใหไมมีการจัดการเรียนการสอน เรื่องพิณเปยะในสถานศึกษา
ซ่ึงสถานศึกษาควรมีบทบาทในการอนุรักษสืบสานศิลปวัฒนธรรมทองถ่ิน อันเปนมรดกทางวัฒนธรรมไว
ทุกแขนง เพ่ือจรรโลงสบื สานไวใหอ นุชนรุนหลงั สืบตอ ไป
๓. รายชื่อผสู ืบทอดหลกั อาชีพ องคค วามรูดา นท่ีไดรับ สถานทีต่ ดิ ตอ/โทรศัพท
รายช่ือบุคคล/หัวหนา ขา ราชการบาํ นาญ การสืบทอด/จํานวนป ๔/๒ บานสมปอย
คณะ/ กลุม/สมาคม/ อายุ/ป ท่สี ืบทอดปฏิบัติ ต.แมสัน อ.หางฉตั ร
พณิ เปยะ สสี่ าย ๔๐ ป จ.ลําปาง ๕๒๑๙๐
ชุมชน โทร. ๐๘ ๙๒๖๔ ๒๔๗๐
นายเกรยี งศักดิ์ สันเทพ ๖๖ สํานักศลิ ปวฒั นธรรม
มหาวิทยาลัยราชภัฏ
ผศ.ณรงค สมทิ ธิธรรม ๗๗ ขาราชการบาํ นาญ พณิ เปยะ สายเดียว ๓๐ ป ลาํ ปาง
โทร. ๐๘ ๑๗๘๓ ๖๗๐๖
นายไกรทอง ณ ลําปาง ๖๐ ขา ราชการครู พิณเปยะ สายเดยี ว ๑๕ ป ๔๒/๑ บา นหลา ยทงุ
โรงเรียนหางฉัตร อ.หา งฉัตร จ.ลําปาง
นายสิทธชิ ยั เตชะลอื ๔๒ วิทยา อําเภอหา ง ๕๒๑๙๐
(สลา ตยุ ) ฉตั ร จังหวัดลําปาง โทร. ๐๘ ๖๑๙๑ ๕๔๗๔
ชา งทาํ เครื่องดนตรี พณิ เปย ะ ๑๕ ป ๒๐/๒ บา นหนองละคร
ตําบลตนธงชัย อําเภอ
เมือง จังหวดั ลําปาง
๕๒๐๐๐
โทร. ๐๘ ๑๗๙๖ ๑๑๕๗
สว นที่ ๕ การยินยอมของชุมชนในการจดั ทาํ รายการเบอ้ื งตน มรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรม
ช่อื -สกุล นายเกรียงศักดิ์ สันเทพ
สถานภาพที่เกยี่ วขอ งกับมรดกภมู ิปญ ญาทางวัฒนธรรม
ผูสืบทอดดนตรีพิณเปยะจากพอครูบุญมา ไชยมะโน บุคคลดีเดนดานวัฒนธรรม สาขา
ศิลปะการแสดง (พณิ เปย ะ) ขอรับรองขอมูลตามเอกสารคําขอเสนอฯ และยินยอมใหเปดเผยขอมูลและนําไปใช
ประโยชนตอไป
ลงชื่อ (นายเกรยี งศักด์ิ สันเทพ)
ขา ราชการบํานาญ
วนั ที่ ๕ กรกฎาคม ๒๕๖๒
ประชุม ๔/ ๖๒ ๘
สว นท่ี ๖ ภาคผนวก
๑. เอกสารอา งอิง
วัฒนธรรม พัฒนาการทางประวัติศาสตร เอกลักษณและภูมิปญญาจังหวัดลําปาง. จัดพิมพเนื่องใน
โอกาสพระราชพธิ ีมหามงคลเฉลมิ พระชนมพรรษา ๖ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๔๒, ๒๔๐ – ๒๕๐.
ณรงค สมิทธิธรรม. พิณสายเดียว. เทคนิคการไลเสียงโครมาติค เอกสารประชุมวิชาการ การดนตรี
คร้งั ท่ี ๓ วทิ ยาลยั ดุรยิ วงคศิลป มหาวทิ ยาลยั มหิดล, ๒๕๔๑.
ณรงค สมิทธิธรรม. เทคนิคการดีดพิณสายเดียว เอกสาประชุมวิชาการ การดนตรี คร้ังที่ ๔, วิทยาลัย
ดุรยิ างคศลิ ป มหาวิทยาลยั มหดิ ล, ๒๕๔๕.
หนังสือท่ีระลึกงานพระราชทานเพลิงศพ บุญมา ไชยมะโน, สํานักงานวัฒนธรรมแหงชาติ กระทรวง
วัฒนธรรม, ๒๕๔๘
๒. บคุ คลอา งอิง ขาราชการบํานาญ มหาวิทยาลัยราชภัฏเชยี งใหม
๑. ผศ.ดร.ประสิทธ์ิ เลียวสริ พิ งศ ขา ราชการบาํ นาญ มหาวทิ ยาลยั ราชภฏั ลาํ ปาง
๒. ผศ.ณรงค สมทิ ธิธรรม ขา ราชการบาํ นาญ
๓. นายเกรียงศักด์ิ สนั เทพ ครูชาํ นาญการพิเศษ โรงเรยี นหางฉตั รวิทยา
๔. นายไกรทอง ณ ลาํ ปาง ชางทําเครื่องดนตรีพน้ื บาน
๕. นายสิทธิชัย เตชะลอื
๓. รปู ภาพ พรอมคาํ อธิบายใตภาพ (ศิลปน พิณเปย ะของจงั หวัดลําปาง)
(ภาพท่ี ๑ และ ๒ นายเกรียงศักด์ิ สนั เทพ ดีดเปย ะ ๔ สาย)
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๙
(ภาพที่ ๓ นายไกรทอง ณ ลําปาง )
( ภาพท่ี ๔ นายสิทธชิ ัย เตชะลือ )
(ภาพท่ี ๕ – ๖ พอ อุยบญุ มา ไชยมะโน)
ประชุม ๔/ ๖๒ ๑๐
(ภาพท่ี ๗ ผูชวยศาสตราจารยณ รงค สมทิ ธธิ รรม ดีดเปยะสายเดยี ว)
(ภาพที่ ๘ พอครบู ุญมา ไชยมะโน นางวราภรณ สวางการ และพอบุญมา แกว ปน ใจ)
(ภาพที่ ๙ หอนาฬิกาพณิ เปย ะบา นหลา ยทุง จังหวดั ลําปาง)
ประชุม ๔/ ๖๒ ๑๑
(ภาพที่ ๑๐ การเลนเปย ะหมูในจงั หวดั ลาํ ปาง)
(ภาพที่ ๑๑ ขบวนแหพ อครบู ุญมา ไชยมะโน บุคคลวัฒนธรรมดเี ดน)
๔. ขอ มูลภาพถาย ขอมูลภาพเคลือ่ นไหว หรือขอมลู เสียง (ระบุประเภทของสื่อท่ีแนบมาพรอม
คําอธบิ าย)
ขอมูลภาพถา ย ไดแก
ขอ มูลภาพเคลือ่ นไหว (บรรเลงโดยศลิ ปนพณิ เปย ะของจังหวดั ลาํ ปาง) ไดแก
https://www.youtube.com/watch?v=6rQWRCfZYTA
(เสียงเปย ะสายเดยี ว) บรรเลงโดยนายไกรทอง ณ ลาํ ปาง ครชู ํานาญการพิเศษ
https://www.youtube.com/watch?v=By1-aczMMkg
(เสียงเปยะสส่ี าย) ของพอ ครูบญุ มา ไชยมะโน จดั ทําโดยกรมสงเสรมิ วัฒนธรรม
ขอ มูลเสยี ง (บรรเลงโดยศิลปน พณิ เปย ะของจงั หวดั ลาํ ปาง) ไดแ ก
https://youtu.be/p5USyssDSTI
(เสยี งเปย ะสายเดยี ว) ไดรบั ความอนเุ คราะหจ ากอาจารยเกรยี งศกั ดิ์ สายเทพ
https://youtu.be/QdZcpZ4RhIw
(เสยี งเปยะสี่สาย) ไดร ับความอนเุ คราะหจากอาจารยเกรยี งศกั ดิ์ สายเทพ
ประชมุ ๔/ ๖๒ ๑๒
๕. ขอ มูลผเู สนอ
ชื่อ – สกลุ นายบพติ ร วิทยาวิโรจน (วัฒนธรรมจงั หวัดลาํ ปาง)
หนว ยงาน สาํ นกั งานวัฒนธรรมจังหวัดลาํ ปาง
เลขท่ี ๔๐๙ ถนนพระเจาทนั ใจ ตาํ บลตน ธงชัย อาํ เภอเมอื ง จงั หวดั ลําปาง ๕๒๐๐๐
โทร. ๐ ๕๔๘๒ ๔๑๘๒ โทรสาร ๐ ๕๔๒๒ ๘๗๖๓
๖. ขอมูลผูประสานงาน
ชื่อ-สกุล นางกรรณกิ า ศกั ดม์ิ ่ันวงศ (นักวชิ าการวัฒนธรรมชํานาญการ)
โทร. ๐ ๕๔๘๒ ๔๑๘๒ โทรสาร ๐๕๔ ๒๒๘๗๖๓ มอื ถอื ๐๘ ๙๘๘๙ ๗๗๖๑
E-mail: [email protected]
-----------------------------------------------------------
ประชุม ๔/ ๖๒ ๑๓