หลักสูตรฝึกอบรม "การทำข้าวจี่บุญเดือนสามสืบสานประเพณีท้องถิ่น"

คู่มือการฝึกอบรม
หลักสูตรระยะสั้น

การสทืบำสาข้นาปวระจเีพ่บณุีญวัฒเนดธืรอรมนท้สองาถิม่น

สาขาสังคมศึกษา
คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์

มหาวิทยาลัยราชภัฏสุรินทร์

หลักสูตรการฝึกอบรม

"การทำข้าวจี่บุญเดือนสาม"
"สืบสานประเพณีวัฒนธรรมท้องถิ่น"

สาขาสังคมศึกษา
คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์

มหาวิทยาลัยราชภัฏสุรินทร์

บุญเดือนสามหรือประเพณีบุญข้าวจี่ เป็นงานประเพณีที่จัด
ขึ้นตามฮีตสิบสอง จารีตประเพณีโบราณของชาวอีสาน บุญข้าวจี่
นิยมทำกันในราวกลางเดือนหรือปลายเดือนสาม คือ ภายหลัง
การทำบุญวันมาฆบูชา (เดือนสาม ขึ้น 14 ค่ำ) แล้ว ส่วนใหญ่จะ
กำหนดวันแรม 13 ค่ำ และ 14 ค่ำ เดือนสาม

การทำข้าวจี่ เป็นการนำข้าวเหนียวนึ่งให้สุกแล้วนำมาปั้ น
เป็นก้อนทาเกลือเคล้าให้ทั่ว เอาไม้เสียบย่างไฟเหมือนไก่ย่าง
เมื่อข้าวสุกเกรียมแล้วก็เอาไข่ซึ่งตีไว้แล้วทาแล้วย่างซ้ำอีกกลาย
เป็นไข่เคลือบข้าวเหนียว เสร็จแล้วถอดไม้ออกแล้วเอาน้ำอ้อย
หรือน้ำตาลที่เป็นก้อนยัดใส่แทนกลายเป็นข้าวเหนียวยัดไส้ ซึ่ง
การทำอาจจะแล้วแต่คน ไม่ว่าจะเป็นรูปร่างการปั้ นหรือวัตถุดิบที่
ใช้ และสามารถนำไปทำเป็นเป็นอาชีพ ทำรูปร่างสวยงาม ทัน
สมัย มีความน่าสนใจ ดังนั้น ผู้เรียนสามารถนำความรู้ไปใช้ใน
การประกอบอาชีพหรือพัฒนาอาชีพเป็นการสร้างรายได้ให้กับ
ครอบครัวและชุมชน รวมทั้งการสืบสานประเพณีวัฒนธรรมท้อง
ถิ่นชาวอีสานต่อไป

1

สารบัญ หน้า

เรื่อง 3
5
หลักสูตรการอบรม 5
เนื้อหาการอบรม 6
6
-ประเพณีฮีตสิบสอง 7
-ประเพณีบุญเดือนสาม 8
-มูลเหตุที่ทำบุญข้าวจี่ในเดือนสาม 9
-ข้าวจี่ คืออะไร? 10
-วัสดุอุปกรณ์ในการทำข้าวจี่ 11
-วัตถุดิบการทำข้าวจี่ 13
-ขั้นตอนการทำข้าวจี่ 15
แบบทดสอบ
บรรณานุกรม
ประวัติวิทยากร

2

หลักสูตรการฝึกอบรม

"การทำข้าวจี่บุญเดือนสาม"
"สืบสานประเพณีวัฒนธรรมท้องถิ่น"

สาขาสังคมศึกษา
คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์

มหาวิทยาลัยราชภัฏสุรินทร์

วัตถุประสงค์

1. เพื่อสร้างความรู้ความเข้าใจในการจัดทำข้าวจี่
2. เพื่อเป็นการอนุรักษ์ประเพณีวัฒนธรรมท้องถิ่น

ระยะเวลาการฝึกอบรบ

ผู้เข้าอบรบจะต้องเข้าฝึกภาคทฤษฎี จำนวน 3 ชั่วโมง และฝึกทักษะ
ภาคปฏิบัติ จำนวน 4 ชั่วโมง ระยะเวลาฝึกอบรมทั้งหมด 7 ชั่วโมง

คุณสมบัติผู้เข้าอบรม

1. ผู้ที่สนใจในโครงการและการอบรม
2. มีความพร้อมและความสามารถเข้าฝึกอบรมได้ตลอดหลักสูตร
3. มีความสนใจในการฝึก การทำข้าวจี่และการอนุรักษ์ประเพณี
วัฒนธรรมท้องถิ่น

หัวข้อเนื้อหาการอบรม

3

เนื้อหาฝึกอบรม

1. ประเพณีฮีตสิบสอง ประเพณีบุญเดือนสาม (บุญข้าวจี่)
วัตถุประสงค์เพื่อให้ผู้รับการฝึกอบรมมีความรู้ความเข้าใจ ประเพณี

ฮีตสิบสอง และประเพณีบุญเดือนสาม บุญข้าวจี่ได้
คำอธิบายศึกษาความหมาย ความสำคัญ ความเป็นมา และการนำ

ข้าวเหนียวมาประยุกต์
2. การเตรียมเครื่องมือ วัสดุ ในการทำข้าวจี่

วัตถุประสงค์เพื่อให้ผู้รับการฝึกอบรมมีความรู้ความเข้าใจ มีทักษะ
การทำข้าวจี่

คำอธิบาย ศึกษาการใช้เครื่องมือ การเตรียมวัสดุกรณ์ในการทำข้าว
จี่ และปฏิบัติการจัดทำข้าวจี่
3. การวัดและประเมินผล

3.1 แบบทดสอบก่อนและหลังการฝึกอบรม
3.2 ประเมินความรู้ ความสามรถและศักยภาพในการปฏิบัติงาน
ของผู้รับการฝึกอบรม

ผู้จัดทำหลักสูตร

นายประโภชน์ คะหาญ นักศึกษาสาขาสังคมศึกษา ชั้นปีที่ 2

ลงชื่อ......................................ผู้ขออนุมัติหลักสูตร
(นายประโภชน์ คะหาญ)

ลงชื่อ......................................ผู้อนุมัติหลักสูตร
(อาจารย์ ดร.ภัทระ อินทรกำแหง)

อาจารย์ผู้สอนรายวิชาการพัฒนาหลักสูตรสังคมศึกษา

4

เนื้อหาการฝึกอบรม

ประเพณีฮีตสิบสอง

ฮีตสิบสอง คือ จารีตประเพณีที่ประชาชนนำมาปฏิบัติประจำเดือน
ทั้ง 12 เดือนในรอบปีเป็นประเพณีการทำบุญประจำเดือนที่เกี่ยวเนื่องกับ
พุทธศาสนา การนับเดือนเป็นแบบจันทรคติ คือ เดือนอ้าย เดือนยี่ เดือน
สาม เดือนสี่ เดือนห้า เดือนหก เดือนเจ็ด เดือนแปด เดือนเก้า เดือนสิบ
เดือนสิบเอ็ด และเดือนสิบสอง ตามปกติเดือนอ้ายซึ่งเป็นเดือนแรกของปี
จะเริ่มประมาณปลายเดือนธันวาคม

พิธีกรรมตามฮีตสิบสอง มีดังนี้
ฮีตที่ 1. เดือนอ้าย บุญเข้ากรรม
ฮีตที่ 2. เดือนยี่ บุญคูนลาน
ฮีตที่ 3. เดือนสาม บุญข้าวจี่
ฮีตที่ 4. เดือนสี่ บุญผะเหวด
ฮีตที่ 5. เดือนห้า บุญสงกรานต์
ฮีตที่ 6. เดือนหก บุญบั้งไฟ
ฮีตที่ 7. เดือนเจ็ด บุญซำฮะ
ฮีตที่ 8. เดือนแปด บุญเข้าพรรษา
ฮีตที่ 9. เดือนเก้า บุญข้าวประดับดิน
ฮีตที่ 10. เดือนสิบ บุญข้าวสาก
ฮีตที่ 11. เดือนสิบเอ็ด บุญออกพรรษา
ฮีตที่ 12. เดือนสิบสอง บุญกฐิน และงานลอยกระทง

5

ประเพณีบุญเดือนสาม (บุญข้าวจี่)

บุญข้าวจี่ วันเพ็ญเดือน 3 เป็นวันมาฆบูชา รุ่งขึ้นวันแรม 1 ค่ำก็
ถวายข้าวจี่ เรียกว่าวันทำบุญเนื่องในวันมาฆบูชานั่นเอง ข้าวจี่คือเอาข้าว
เหนียวปั้ นเป็นก้อนเอาไม้เสียบย่างไฟเหมือนไก่ย่าง เมื่อข้าวสุกเกรียมแล้ว
ก็เอาไข่ซึ่งตีไว้แล้วทาแล้วย่างซ้ำอีกกลายเป็นไข่เคลือบข้าวเหนียว เสร็จ
แล้วถอดไม้ออกแล้วเอาน้ำอ้อยหรือน้ำตาลที่เป็นก้อนยัดใส่แทนกลายเป็น
ข้าวเหนียวยัดไส้ แล้วถวายพระเณรฉันตอนเช้า ส่วนมากชาวบ้านจะรีบทำ
แต่เช้ามืด พอสว่างก็ลงศาลาการเปรียญ (ชาวบ้านเรียกหอแจก) นิมนต์
พระเณรเจริญพระพุทธมนต์แล้วฉัน เป็นทั้งงานบุญและงานรื่นเริงประจำ
แต่ละหมู่บ้าน เพราะได้ทำข้าวจี่ไปถวายพระหลังจากพระฉันแล้วก็เลี้ยง
กันเองสนุกสนาน มีคำพังเพยอีสานว่า
"เดือนสามค้อยเจ้าหัวคอยปั้ นเข้าจี่ เข้าจี่บ่ใส่น้ำอ้อยจัวน้อยเช็ดน้ำตา"

เดือนนี้ชาวนาส่วนใหญ่ถือกันตั้งแต่โบราณมาว่าเป็นเดือนสู่ขวัญ
ข้าว คือมีการถวายข้าวเปลือกพระและนิยมทำบุญบ้าน สวดมนต์เสร็จพิธี
สงฆ์ แล้วก็สู่ขวัญข้าวตามธรรมเนียมพราหมณ์ บางบ้านก็ทำเล็กน้อยพอ
เป็นพิธี คือเอาข้าวไปถวายสงฆ์แล้วทำพิธีตุ้มปากเล้าเล็กน้อยเป็นการบูชา
คุณของข้าวในเล้าหรือยุ้ง

มูลเหตุที่ทำบุญข้าวจี่ในเดือนสาม

คงจะเนื่องจากเป็นเวลาที่ชาวนาหมดภาระในการทำนา ชาวนาได้
ข้าวขึ้นยุ้งใหม่ จึงอยากร่วมกันทำบุญข้าวจี่ถวายพระสงฆ์ ส่วนมูลเหตุ
ดั้งเดิมที่จะมีการทำบุญข้าวจี่มีเรื่องเล่าว่าในกาลครั้งหนึ่ง นางปุณณทาสี
ได้ทำขนมแป้งจี่ถวายแด่สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าและพระอานนท์เถระ
ครั้นถวายแล้วนางคิดว่าพระองค์คงไม่เสวยและอาจเอาทิ้งให้สุนัขหรือกา
กิน เพราะอาหารที่นางถวายไม่ประณีตน่ารับประทานเมื่อพระพุทธเจ้าทรง
ทราบภาวะนิตของนางปุณณทาสี จึงรับสั่งให้พระอานนท์ปูสาดอาสนะ
แล้วทรงประทับนั่งฉัน ณ ที่นางถวายนั้นเป็นผลให้นางเกิดปีติยินดีเป็น
อย่างยิ่ง และเมื่อนางได้ฟังพระธรรมเทศนาที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงก็
บรรลุโสดาปัตติผล ด้วยอานิสงส์ที่ถวายขนมแป้งจี่ ชาวอีสานทราบ
อานิสงส์ของการทานดังกล่าว จึงพากันทำข้าวจี่ถวายทานแต่พระสงฆ์สืบ
ต่อมา

6

ข้าวจี่ คืออะไร ?

ข้าวจี่ คือ ข้าวเหนียวนึ่งให้สุกแล้วนำมาปั้ นเป็นก้อนทาน้ำอ้อยเคล้าให้
ทั่ว เอาไม้เสียบย่างไฟ เมื่อข้าวสุกแล้วก็เอาไข่ซึ่งตีไว้แล้วทาแล้วย่างซ้ำอีก
ครั้งอีกกลายเป็นไข่เคลือข้าวเหนียว เสร็จแล้วถอดไม้ออกแล้วนำไปถวาย
พระเณรในตอนเช้า

7

วัสดุอุปกรณ์ในการทำข้าวจี่

ตะแกรงปิ้ งย่าง ไม้คีบของปิ้ งย่าง

เตาถ่าน ถ่าน

8

วัตถุดิบการทำข้าวจี่

ข้าวเหนียวนึ่งสุก
เกลือ
ไขไก่

9

ขั้นตอนการทำข้าวจี่

1.ปั้ นข้าวเหนียวให้เป็นก้อนขนาดตามที่ต้องการ
2.นำไปย่างไฟอ่อนๆ ให้เกรียมเล็กน้อย
3.จากนั้นตีไข่ไก่ แล้วนำข้าวที่จี่ไว้มาชุบไข่ทั้งสองด้าน
4.นำไปย่างไฟอ่อนอีกครั้ง ให้มีสีเหลืองอ่อนและเกรียมอีกเล็กน้อย ก็เป็น
อันเสร็จเรียบร้อย

10

แบบทดสอบการฝึกอบรม

"การทำข้าวจี่บุญเดือนสามสืบสานประเพณีวัฒนธรรมท้องถิ่น"

คำชี้แจง จงเลือกคำตอบที่ถูกต้องที่สุดเพียงตัวเลือกเดียว

1. ข้อใดกล่าวถึงความหมายของประเพณีไทยได้ถูกต้อง
ก. แนวปฏิบัติตามกฎหมาย
ข. หลักธรรมของพระพุทธศาสนา
ค. สิ่งดีงามที่ปฏิบัติสืบต่อกันมา
ง. ข้อปฏิบัติที่สำคัญกำหนดตามกฎหมาย

2. ฮีตมาจากคำใด
ก. จารีต
ข. สาธิต
ค. ประดิษฐ์
ง. สำเร็จ

3. ข้อใดกล่าวถึงฮีต 12 ได้ถูกต้อง ?
ก. ฮีต หมายถึงจารีต
ข. 12 หมายถึงประเพณีตามเดือนทางจันทรคติ ๑๒ เดือน
ค. เกี่ยวข้องกับหลักพุทธศาสนาและความเชื่อ
ง. ถูกทุกข้อ

4. การทำข้าวจี่ใช้ข้าวชนิดใด
ก. ข้าวสวย
ข. ข้าวเหนียว
ค. ข้าวสาร
ง. ไม่มีข้อถูก

5. ประเพณีใดที่มักจะทำในวันเพ็ญเดือนสาม
ก. บุญคูณลาน
ข. บุญผะเหวด
ค. บุญเข้ากรรม
ง. บุญข้าวจี่

11

6. บุญข้าวจี่มักทำในวันใด
ก. วันมาฆบูชา
ข. วันเข้าพรรษา
ค. วันออกพรรษา
ง. วันอาสาฬหบูชา

7. ประเพณีบุญข้าวจี่โดยทั่วไปจัดขึ้นที่ภาคใด
ก. ภาคกลาง
ข. ภาคอีสาน
ค. ภาคเหนือ
ง. ภาคใต้

8. ประเพณีบุญข้าวจี่ตรงกับเดือนใด
ก. มกราคม
ข. กุมภาพันธ์
ค. มีนาคม
ง. เมษายน

9. ข้อใดกล่าวถูกต้องเกี่ยวกับบุญข้าวจี่
ก. เป็นการร่วมกันทำบุญ และเสริมสร้างความรักความสามัคคีใน

ชุมชน
ข. เป็นการขอฝนในช่วงฤดูแล้ง
ค. เป็นการทำบุญให้กับญาติผู้ล่วงลับไปแล้ว
ง. ไม่มีข้อถูก

10. ทำไมคนอีสานถึงมีความเชื่อเรื่องการปฏิบัติตามฮีตสิบสอง
ก. ทำตามต่อ ๆ กันมา
ข. คนโบราณบังคับให้ทำ
ค. จะมีโชคดี
ง. เป็นสิริมงคลแก่ตนเองและหมู่คณะ

12

บรรณานุกรม

ประเพณีฮีตสิบสอง. (2563). [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก :
https://www.m-culture.go.th/amnatcharoen/
ewt_news.php?nid=1259&filename=index.
สืบค้นเมื่อ 7 มีนาคม 2565.

ฮีตสิบสองครองสิบสี่ : บุญข้าวจี่. (2562). [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก :
https://www.m-culture.go.th/
mahasarakham/ewt_news.php?nid=2163&
filename=index. สืบค้นเมื่อ 7 มีนาคม 2565.

ประเพณีบุญเดือนสาม. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก :
https://sites.google.com/site/
northeasterntradition6112561/prapheni-12-
deuxn-xi-sar-hit-sib-sxng/prapheni-buy-deuxn-
sam. สืบค้นเมื่อ 7 มีนาคม 2565.

13

เฉลยแบบทดสอบการฝึกอบรม

"การทำข้าวจี่บุญเดือนสามสืบสานประเพณีวัฒนธรรมท้องถิ่น"

1. ข้อใดกล่าวถึงความหมายของประเพณีไทยได้ถูกต้อง
ค. สิ่งดีงามที่ปฏิบัติสืบต่อกันมา

2. ฮีตมาจากคำใด
ก. จารีต

3. ข้อใดกล่าวถึงฮีต 12 ได้ถูกต้อง ?
ง. ถูกทุกข้อ

4. การทำข้าวจี่ใช้ข้าวชนิดใด
ข. ข้าวเหนียว

5. ประเพณีใดที่มักจะทำในวันเพ็ญเดือนสาม
ง. บุญข้าวจี่

6. บุญข้าวจี่มักทำในวันใด
ก. วันมาฆบูชา

7. ประเพณีบุญข้าวจี่โดยทั่วไปจัดขึ้นที่ภาคใด
ข. ภาคอีสาน

8. ประเพณีบุญข้าวจี่ตรงกับเดือนใด
ข. กุมภาพันธ์

9. ข้อใดกล่าวถูกต้องเกี่ยวกับบุญข้าวจี่
ก. เป็นการร่วมกันทำบุญ และเสริมสร้างความรักความสามัคคีใน

ชุมชน
10. ทำไมคนอีสานถึงมีความเชื่อเรื่องการปฏิบัติตามฮีตสิบสอง

ง. เป็นสิริมงคลแก่ตนเองและหมู่คณะ

14

ประวัติวิทยากร

นายประโภชน์ คะหาญ
รหัสนักศึกษา 63121100211

นักศึกษาชั้นปีที่ 2
สาขาสังคมศึกษา
คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์
มหาวิทยาลัยราชภัฏสุรินทร์
ช่องทางการติดต่อ
0639810201 , 0991283402
[email protected]
99__t.u.m—t.u.m__99
Praphot Khahan

15

Thyoaun!k