48

мазмұны

5 Болашақ

Құм Нарынның баласы жаһандық
жылыну мәселесін шешеді

7 Өнеге

Әке үлгісін көрген қыз

12 Тағылым

Есет - Дәрібай кесенесі

14 Тұлға

Жалаңтөс баһадүр
Сеійтқұлұлы

18 Бәрекелді

Жаңғырудың жасампаз
жетістіктері

20 Руханият

Ақтөбеде әдеби форум өтеді

21 Тағзым

Ақтөбе қазіреттері

28 Тарих

Археолог ғалымдардың назары
Ақтөбеге ауды

32 Сапар

Алтын Орданың астаналарын
аралағанда

38 Мерейтой

«Ұшқынның» редакторы Тамимдар
Сафиев

Редактор бағаны

Нұртас НАБИОЛЛАҰЛЫ, Журнал 2012 жылдың
журналдың бас редакторы 16 желтоқсанынан шыға бастады
ЖУРНАЛДЫҢ АҚЫЛДАСТАР АЛҚАСЫ:
Құрметті оқырман!
Жантас САФУЛЛИН,
Биыл «Егемен Қазақстан» газетіне 100 жыл толып отыр. алқа төрағасы
Тарихи тұрғыдан алғанда осынау мерейлі датаның маңызы
Ақ Жайық жұртшылығы үшін тіптен ерекше. Өйткені ең әуелі Қазбек ҚАБЖАНОВ,
«Ұшқын» деген атаумен Орынборда жарық көрген аталмыш «Egemen Qazaqstan» республикалық газеті»
басылымның тарихы Орал өңірінен шыққан тұлғалармен тығыз акционерлік қоғамының Батыс Қазақстан
байланысты. Журналымыздың осы санынан «Егемен Қазақстан- облысы бойынша меншікті тілші
ның» БҚО-дағы меншікті тілшісі, баспасөз тарихын зерттеуші
Қазбек Құттымұратұлының мақаласы арқылы шежірелі ба- Айшуақ ДƏРМЕНҰЛЫ,
сылымның қызықты да қатпарлы тарихымен таныса аласыздар. Журналдың Ақтөбе облысы бойынша мен-
шікті тілшісі
Аса ірі тарихи тұлға, даңқты қолбасшы Жалаңтөс ба-
тыр жайлы және Ақтөбе өңірінен шыққан жеті бірдей қазірет Əбілсейіт МҰХТАР,
туралы материалдарды, осы санда жарық көрген өзге де «Сарайшық» мемлекеттік тарихи-мəдени
танымдық маңызы терең мақалаларды рухани жаңғыру- музей-қорығы, республикалық мемлекеттік
дың түпкі идеясымен үйлесім тапқан дүниелер десе болады. қазыналық кəсіпорнының директоры

Мұның бәрі жазба тарихымыздың бүгін- Дəметкен СҮЛЕЙМЕНОВА,
гі таңда түгенделіп жатқан тың парақтары екені даусыз. тарих ғылымдарының кандидаты
Ендеше, ұлт тарихына қатысты тың деректерді жариялаудан
танбайтын, бүгінгі тұрмыс пен руханиятқа да, ел ертеңіне де Жаңабек ЖАҚСЫҒАЛИЕВ,
бейжай қарамайтын отаншыл рухтағы басылым «Danaqaz» тарих ғылымдарының кандидаты
журналымен алдағы уақытта да бірге болайық!
Жəнібек ИСМҰРЗИН,
тарих ғылымдарының кандидаты

Бактылы БОРАНБАЕВА,
тарих ғылымдарының кандидаты

Айболат ҚҰРЫМБАЕВ
тарих магистрі

Редакция мекенжайы:
ҚР Атырау облысы Атырау қаласы
Есполова 61

Бас редактор
Нұртас НАБИОЛЛАҰЛЫ

Тел.:87718493763
e-mail: [email protected]

Журналдың бас суретшісі
Бекжан ЖҰМАБАЕВ

Меншік иесі:
«Universal01» ЖК.
Журнал Қазақстан Республикасының Мəде-
ниет жəне ақпарат министрлігінде тіркеліп,
тіркеу туралы №16560-Ж куəлігі (01.06.2017ж)
берілді. Журнал жарияланымдарынғы автор
пікірі редакцияның түпкілікті көзқарасы
болып есептелмейді. Жарияланған мате-
риалдарды көшіріп немесе өңдеп басу үшін
редакцияның жазбаша рұқсаты болуы тиіс.
Баспахана: ТОО «Print House Gerona». 050010,
Алматы қаласы, Сəтпаев көшесі, 30А/3, На-
бережная мен Хамит Ерғалиев көшелерінің
қиылысы, №124 кеңсе.
Тел.:8(727) 250 47 39
Таралым 5000 дана.

4 әрайна

Жан азығы

Орал қаласында 2012 жылы баспасөз тарихын зерттеу орталығын құрып,
Қазақстан мен Ресей архивтерінен және кітапханаларынан көптеген газет
тігінділерін әкеліп, араб әліпбиінен аударып, арнайы кітаптар шығарғанбыз.
«Ұшқын» газетінің отыз нөмірі, алпыс беті қамтылған 1919-1920 жылдардағы
тігіндісі алғаш рет кирилл әліпбиінде өз алдына жинақталып, 2016 жылы
жарық көріп еді. Жинақтың алғысөзінде бұл газетті зерттеу және жинақ етіп
шығаруымыздың мақсаты былай деп жазылған-ды: «...Қазақ жұртын билейтін
өзгеріс һәм соғыс комитетінің атағынан жетісіне екі шығарылатын саяси, әдеби
һәм шаруашылық газетасы» деп сипатталған «Ұшқын» басылымы – бүгінгі
тәуелсіз еліміз, Қазақстан Республикасының бас газеті – «Егемен Қазақстанның»
бастауында тұрған басылым. Яғни Ресейде большевиктер билігі орнаған соң пайда
болған тұңғыш жалпықазақтық газет десе де болады. Бұдан бұрынғы «Айқап»,
«Қазақстан», «Қазақ» басылымдарының жалғасы деуге де сыяды. Өйткені
саяси бағыт-бағдарына қарамастан, газеттің басы-қасында жүрген азаматтар
ең алдымен, қазақ қамын ойлады, қазақ жерінің бүтіндігін көздеді, өз ұлтының
жыртығына жамау болуға ұмтылды. Мұны газетте жарияланған мақалалардың
мазмұнынан-ақ байқайсыз.

...«Ұшқын» газетін шығару үшін Ордада Ғұмар Қараш бастаған жазушылар
құрамасы шығарып тұрған «Дұрыстық жолы» газетін жауып, баспаханасын
Орынборға көшіргені туралы осы кітапта берілген Тамимдар Сафиевтің естелігінде
айтылған. Оның үстіне «Ұшқынды» шығарушы жазушылар құрамасында бөкейлік
Халел Есенбаев пен Тамимдар Сафиев газеттің алғашқы басшылары ретінде
тізімде тұр. Сондықтан аласапыран жылдарда алаш қамын ойлаған басылымның
сөзін қайта тірілтіп, оқырман қолына ұстату ісіне батыл кірістік.

Бұл енді бірер жылдан кейін ғасырлық мерекесін атап өтетін еліміздің бас
басылымы – «Егемен Қазақстан» газетінің тойына біздің тартуымыз, Қазақстан
Республикасының Тәуелсіздігінің 25 жылдық тойы қарсаңында барша қазақтың
қамы үшін қайғырып, қолына қалам ұстап, қиын кезде газет-журнал шығарып,
елге қызмет еткен барша қаламгерлердің рухы алдындағы құрметіміз болсын!».

Бізге баспасөз тарихын зерттеуге жол салып кеткен екі тұлғаның рөлі
ерекше. Бірі – Мұстафа Ысмағұлов. Ол тарихымыздан хабары бар көптеген
тұлғадан естеліктер жинап, Батыс Қазақстан облыстық өлкетану музейіне
тапсырған. Екіншісі – Мұстафа Ысмағұловтың өтініші бойынша естелігін қағазға
түсіріп тапсырған - Тамимдар Сафиев. XX ғасырдың басындағы аласапыран
кезеңнің бел ортасында болып, алдымен Ордада, содан соң Орынборға барып
аса жауапты қызметтер атқарған Тамимдар Сафиевтің естеліктеріндегі деректер
аса құнды. Көбі тарихи айналымға енбеген. Осы күнге дейін Т. Сафиевтің
«Ұшқын» газетінің алғашқы жазушылар одағының (редколлегия) төрағасы, яғни
алғашқы редактор екені, оның газетті құрып, алғаш шығарғаннан 1920 жылдың
мамыр айына дейін басқарғаны, өзінен соң кімнің басшы боп қалғаны, газеттің
атауы Сейітқали Меңдешевтің ұсынысымен қойылғандығы көпке белгісіз болды.
Т. Сафиев өзінің естелігінде Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып
Дулатов секілді ұлт жанашырларымен тығыз қарым-қатынаста, бірлесе қызмет
еткендігі туралы құнды мәліметтер келтіреді. Соның ішінде Ахмет Байтұрсыновтың
«Ұшқын» газетінде редакция алқасының мүшесі болғаны да айтылады. 1920 жылы
Жаханша Досмұхамедов бастаған топ Совет үкіметін мойындау үшін Орынборға
келгенде «Ұшқын» газетінің редакциясында арнайы кеш ұйымдастырылып, осы
шараны жүргізген де Т. Сафиев екені беймәлім еді. Осы және басқа да құнды
деректермен журналымыздың осы нөміріндегі Тамимдар Сафиевтің естелігі
негізінде жазылған Қазбек Құттымұратұлының мақаласы арқылы толық таныса
аласыздар.

Тамимдар Сафиев пен Халел Есенбаевқа Орал қаласынан көше атаулары
беріліп, ғылыми конференциялар, басқа да тарихи-танымдық шаралар тұрақты
өткізіліп, кеңінен насихаттау жұмыстары жүргізілсе, құба-құп.

Жантас Сафуллин

Болашақ 5

Құм Нарынның

баласы жаһандық
жылыну мәселесін

шешеді

Батыс Қазақстан облысының «Әлемдік ғалымдар» бағдарламасы негізінде
діттеген жерге жеткен соң Ердәулет сондағы
Бөкей ордасы ауданына қарасты Бисен ең іргелі ғылыми орталық саналатын «Carbon
and Energy Systems Lab» зертханасында екі ай
ауылында туып-өскен Ердәулет Әбуов бойы кәріс ғалымдарымен біріге зерттеу ісіне
ден қояды. Жас ғалым төл жобасы жөнінде
жақында Оңтүстік Корея елінің Кванджу былай деп тарқатып айтып берді:

қаласынан оралды. – Өздеріңізге де жақсы мәлім, жаҺандық
жылынудың басты себебінің бірі – ауыр
Ол Кореяға ел көру, жер тану үшін өнеркәсіп саласынан бөлінетін улы газдар,
қоспалардың өте көп мөлшерде таралуы.
бармады. Үлкен мақсатын бағындыруға,
Әсіресе, зауыттан шығатын түтін арасында
қажетті білімін жетілдіру үшін барыпты. көміртек оксиді жылыну процесін
тездететін қоспа саналады. Әлем
Ғылымға ден қойған Ердәулет жаһандық ғалымдары осыған қарсы түрлі
технология ойлап шығарып,
мәселенің алдын алуға, ғаламдық жылынуды жаһандық жылынудың
алдын алуға күш салуда.
болдырмау жолындағы игі істі қолға алыпты. Мәселен, газ гидраты деп
аталатын мұз тәріздес
Қарапайым отбасынан шыққан білімпаз– құрылымдарды қолдану
арқылы көміртек газды
Нұр-Сұлтан қаласындағы Назарбаев ауаға таратпай, ұстап
қалатын тәсіл бар.
университетінің магистранты. Газ гидраттары мұз
тәріздес болғанымен, тек
Ердәулет күллі адамзатты жоғары қысым мен төмен
температурада түзіледі.
аман сақтаудың жолын Алайда осы технологияны
қолдану үшін жоғарғы қысым
іздеп жүр. Жай ғана іздеп беру өте тиімсіз әрі көп энергия

жүрген жоқ, сол ғаламдық қажет етеді. Сондықтан химиялық
қосымшалар қосу арқылы газ гидраты түзілу
апатты болдырмаудың үшін қысымды түсіру керек болады. Мен осы
екі ай ішінде әр түрлі қоспалардың газ гидраты
әдісін тауып, соны түзілуіне әсерін бақылап, ең тиімді қоспа
түрін анықтауға тырыстым. Әлбетте, ғылыми
тәжірибеге енгізбек. зерттеулерімді Назарбаев университетінде
әрмен қарай жетілдіре түсемін. Мен ұсынып
Ердәулеттің

қолға алған жобасы он

адамның тоғызына оңай

шағылмас жаңғақтай.

Әлем ғалымдары мен

табиғат жанашырларын

алаңдатқан ғаламдық

жылыну мәселесі жерлесімізді

де толғандырса керек.

– Климаттық өзгерістердің

салдарынан су көздері тартылып,

құрғақшылық күшейе түскен сайын қоршаған

ортаға да зиянын тигізеді. Сондықтан бұл

мәселеге бейжай қарай алмаймын, - дейді ол.

Ғылыми жұмысын жетілдіре түсу үшін

Оңтүстік Кореяның Кванджу қаласын таң-

дауына Назарбаев униерситетіндегі ғылыми

жетекшісі Вуджин Лидің де ықпалы болыпты.

6

WWW.DANAQAZ.KZ отырған технология әлі өндірісте жоқ. Жаңа кәріс жұртының тамақтану мәдениеті көп елге
идея десем де болады. Бірақ болашақта іске ұқсамайтынын, шетте жүріп ұлттық тағамдарды
асады деп сенемін, - дейді Ердәулет. сағынғанын да жасырмады.

Екі ай ел танып, жергілікті халықтың салт- – Қазақ халқы құнарлы, сіңімді етіп
дәстүрі, мәдениетімен танысуға да орайы келген ауқаттанғанды жақсы көреміз ғой. Сондықтан
соң кәріс халқының ерекшеліктері туралы да кәріс асханасы соншалықты көңілімнен шықты
сұрап едік. дей алмаспын. Қазанда бүлкілдеп қайнап піскен
етті аңсадым. Бұл елде малдың еті қымбат екен.
– Кәрістер еңбекқор екен. Жасы да, кәрісі Мысалы, сиырдың сан етінің келісі 19 мың тең-
де қолға алған ісін тиянақтылықпен тындырып, ге тұрады. Кәрістер доңыз етін жиі жейді. Ас
өзіне тиісті функционалдық қызметін мүлтіксіз мәзірінде бидай наны жоқтың қасы. Кез келген
орындайды. Кәріс әріптестерімнің өздері де тамақты күрішпен қосып жей береді. Кимчи
«Бізде жеке өмір деген атымен жоқ, жұмыс, секілді өте ащы тағамдармен қоса теңіз өнімдері
жұмыс және жұмыс» деп әзілдесіп қоятыны сұранысқа ие. Мен жұмыс жасаған институттың
бар. Алайда бос уақыты бола қалса, міндетті асханасында түскі ас екі мың теңге тұрады. Әр
түрде отбасымен таза ауаға демалуға шығады. жұма сайын «Хэппи чиппи дэй», қазақшаласам
Спортпен шұғылданады не тіл үйрену курстарына «бақытты тауық күні» деп аталатын өте қызық
жазылады. Тағы бір ерекшелік – үлкендер мен дәстүр бар. Таңнан кешке дейін тек тауықтан
кішілердің бір-біріне сыйластығы керемет. жасалған тағам ұсынылады.
Бұл елде сыйластық пен құрмет көрсетудің
алты түрлі деңгейі қалыптасқан. Мәселен, Қазір әлем елдері кен-қазба байлығын емес,
досыңмен, әріптесіңмен, туысқандарыңмен ақылды, озық ойлы адам, кең ауқымды ойлайтын
т.б. адамдармен осы алты деңгейге сәйкес ұрпақты басты капитал санайды. Осындай
сөйлесу керек. Біздің жақтағыдай көрінген да шалғай аудан, шағын ауылдан шығып,
көзтаныстың бәріне қолыңды ұсынып, «сәлем» ғаламның амандығын ойлаған Ердәулеттей
дей алмайсың. Мысалы, мен профессорлармен ұлдардың талпынысына риза боламыз. «Менікі
қолымды беріп амандаса алмаймын. Тек иіліп әзірше идея», «Өндіріске енбеген нәрсе ғой»
қана құрметімді білдіремін. Қалған әріптестерім деп жұмысын жарнамалаудан қашқақтаған
де солай. Жұмыс барысында сағыз шайнап, не Ердәулетке еңбегі ел, адамзат игілігіне жарасын
аяқты айқастырып қойып, жағыңды таянып дейміз.
отыру мәдениетсіздік саналады. Егер басшы
жас болып, қоластындағылар өзінен едәуір Арайлым ЕСМАҒҰЛ,
үлкен болса, осы алты деңгейдің ішінен Батыс Қазақстан облысы
ыңғайлысын белгілеп, қарым-қатынас ережесін
бірден нақтылап алады,– деп кәрістердің бір-
біріне ілтипатын сүйсіне жеткізді. Сондай-ақ

2№04189

Өнеге 7

ƏКЕ ЇЛГІСІН
КҐРГЕН ЌЫЗ

Орта мектепті үздік бітірген Валентина әке
жолын қуып, заңгер болғысы келді. Кеңес Одағы
бойынша төрт заң институтының ең жақыны
Саратовта еді. Бірақ күндізгі бөлімге құжат тапсыру
үшін кемінде екі жыл еңбек тәжірибесі болуы міндетті
екен. Қайсар қыз институттың кешкі бөліміне құжат
тапсырып, емтихандардан қиналмай өтті. Екі-үш жыл
мақсатты түрде дайындалып, әкесі жинаған барлық
кітапты оқып тауысқанының пайдасын көрді. Оқуға
қабылданғаны туралы бұйрықты естіген сәттегі
әкесінің ризалық тұнған көзқарасы әлі көз алдында.
Он жетіге толмаса да, Саратов станок жасау
зауытына жұмысқа орналасты. Сағат сегізден беске
дейін – цехтағы жұмыс, алтыдан түнгі онға дейін–
дәрісхана. Кешкі бөлімде дәріс оқитын профессорлар
талапшыл да еді. Себебі бұл бөлімде оқитындар бес-
он жылдан бері заң саласында еңбек етіп жүрген
тісқаққан мамандар болатын. Сенбі-жексенбі күндері
кітапханадан шықпайтын.

Ол 1985 жылы Д. И. Курский атындағы
Саратов заң институтының дипломымен елге
оралып, заңгерлік қызметін бастады. Қазір Валентина
Мамбетованы танымайтын ақтөбелік жоқ шығар.
Әріптестері мен қызмет бабында жақсы білетін кісілер
бірауыздан оның салмақты мінезін, терең білімін және
әділдігін баса айтады. Парламент қызметі туралы
пікір айтқан профессор «Депутаттардың кемінде 70-
80 пайызы тәжірибелі заңгерлер болуы керек» деп
еді. Қай салада да кәсіби маман болғанға не жетсін.
Оқырмандар жиі қоятын бірнеше сұрақты тәжірибелі
заңгерге бағыттадық.

- Валентина Темірболатқызы, қырық
жылға жуық Ақтөбе қалалық әділет
басқармасы мен АХАТ (бұрынғы АХАЖ)
бөлімінде қызмет жасап келесіз. Мыңдаған
ақтөбеліктің құжатында сіздің аты-жөніңіз,
қолтаңбаңыз бар. Әділет саласының құрметті
қызметкеріне дәстүрлі сұрақ: бұл мамандыққа
қалай келдіңіз?

- Мен Ақтөбе облысы Қарғалы ауданының
Батамша ауылында дүниеге келдім. Өз еңбек
жолымды 1985 жылы сот орындаушы қызметінен

8

WWW.DANAQAZ.KZ бастағанмын. Әкем Қайсаров Темірболат біраз - Иә, көп адам бізді тек неке қиюмен ай-
жыл аудандық сот төрағасы қызметін атқарды. налысатын мекеме деп ойлайды. Алайда АХАТ
Өзі соғыс ардагері, тәртіп пен адалдықты сүйетін адам баласының дүниеге келгенінен өмірінің
кісі болатын. Мен де әкемнің жолын қуып, су- соңына дейін барлық хал актілерін тіркеуден
дья болуды армандадым. 1989 жылы облыстық тұрады. «Ақтөбе қаласы АХАТ бөлімі» ММ он
әділет басқармасының бастығы Н. И. Мамонтов түрлі мемлекеттік қызмет түрін көрсетеді. Олар:
маған облыстық АХАЖ бөлімін басқаруға ұсыныс бала тууды тіркеу; әкелікті анықтауды тіркеу;
жасады. Әкемнің кеңесін сұрағанда айтқаны неке қиюды тіркеу; неке бұзуды тіркеу; бала
әлі есімде: «Шешімді өзің қабылда. Өте жақсы (қыз) асырап алуды тіркеу; Т. А .Ә. өзгертуді
судья болсаң, өте жақсы ана бола алмайсың. Ал тіркеу; қайтыс болуды тіркеу; азаматтық
өте жақсы ана болсаң, өте жақсы судья бола хал актілерінің тіркеуі туралы қайталама
алмайсың. Себебі бұл қызметке бар уақытыңды куәліктер мен анықтамалар беру; азаматтық
арнайсың, отбасың басты назарда болмайды»– хал актілерінің жазбаларын қалпына келтіру;
деген. Ойлап-ойлап, облыстық АХАЖ бөлімінің азаматтық хал актілері жазбаларын жою.
бастығы ретінде еңбек жолымды бастадым. Кейін
облыстық АХАЖ бөліміне нотариат, адвокатура - Статистикалық мәлімет бойынша
және халыққа құқықтық көмек көрсету секілді былтыр Ақтөбеде 11,7 мың сәби дү-
бірнеше бағыт қосылды. Бұл маған қосымша ниеге келіпті. Баласына туу туралы
ізденуге, білім деңгейімді арттыруға түрткі куәлік алуды «ұмытып кетіп», ауылдық
болды. 2003-2009 жылдары Ақтөбе қалалық кеңеске келесі жылы баратын баяғы
АХАЖ бөлімінің, 2009-2015 жылдары Ақтө- заман емес. Таң алдында туған сәбидің
бе қалалық әділет басқармасының бастығы құжатын түсте перзентханада сән-
лауазымында болдым. Ал 2015 жылдан бастап салтанатпен тапсырып жатқаныңызды
«Ақтөбе қаласының азаматтық хал актілерін көрдік. «Цифрлы№Қазақстан» сәбилерді
тіркеу бөлімі» ММ басшысы ретінде еңбек етіп құжаттандыруды оңайлатты ма? Бұл
келемін. салада тағы қандай жаңалықтар бар?

- Ақтөбе қаласының тұрғындары - ҚР Үкіметінің 2013 жылғы 18
қазірдің өзінде жарты миллионға жетіп қыркүйектегі №983 қаулысымен бекітілген
қалды. Сіз басқаратын ұжымдағы он Мемлекет көрсететін қызметтер тізіміне сәйкес
шақты қызметкердің жұмысы да еселеп бала тууды тіркеу, оның ішінде азаматтық
артты. АХАТ десе, көп адамның көз алдына хал актілерінің жазбаларына өзгерістер,
күйеу жігіт пен үлбіреген қалыңдық толықтырулар мен түзетулер енгізу бойынша
қана елестейді. АХАТ ұжымы атқаратын мемлекеттік қызметті көрсетуді жергілікті
қызметтер бағытын талдай кетсек. атқарушы құрылымдар жүзеге асырады.
Аталған мемлекеттік қызметті көрсету
№204189

Өнеге 9

үшін өтініш «Азаматтарға арналған үкімет» айтқанда, «Цифрлы Қазақстан» сәбилерді тез
мемлекеттік корпорациясы» коммерциялық және сапалы құжаттандыруға мүмкіндік берді
емес акционерлік қоғамы, АХАТ бөлімі және деуге болады.
«электрондық үкіметтің» веб-порталы арқылы
альтернативті түрде қабылданады. 2018 жыл- - Некеге тұру куәлігін алу үшін
дың қаңтар айынан бастап жаңа туған сәбидің кемінде бір ай бұрын арыз берілетін.
тууын тіркеу бойынша проактивті қызмет іске Екі куәгер болуы шарт еді, қазір міндет
қосылды. Бұл қызмет үйден шықпай ақ, смс-ха- емес екен. Неке кодексінде тағы қандай
барламаларға жауап беру арқылы баланың өзгерістер бар?
туу туралы куәлігін алуға, сәбиді балабақшаға
кезекке қоюға, жәрдемақы рәсімдеуге мүмкіндік - ҚР 2011 жылғы 26 желтоқсандағы
береді. Қызмет іске қосылғаннан бастап «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы»
халыққа қатты ұнады. Бұл өте ыңғайлы, жас Кодексінің 13 - бабына сәйкес неке қию (ер-
босанған ана перзентханада отырып, телефон лі-зайыпты болу) некеге отыруға (ерлі-зайып-
арқылы үш түрлі қызметке өтініш бере алады. ты болуға) тілек білдірушілер тіркеуші органға
Пилоттық жоба енгізілген уақыттан бері аталған өтініш берген күннен бастап бір ай мерзім өткен
қызмет арқылы 70 мыңнан астам туу туралы акт соң жүргізіледі.
жазбасы тіркелген. Техникалық прогресс және
«Цифрлық Қазақстан» сияқты мемлекеттік Қазір некені үш күнде тіркеу мәселесі
бағдарламалар арқасында мемлекеттік қызметті қозғалып жатыр, бірақ әлі заңды күшіне
белсенді түрде жүзеге асыру мүмкін болды. 2017 енген жоқ. Әзірше басқа ешқандай өзгерістер
жылдың желтоқсан айынан бастап Қазақстанда қабылданған жоқ.
босануды белсенді тіркеу қызметі ұсынылды.
Қызмет көрсету механизмінің мәні – сәби - Суррогат ана (құрсақ ана) деген
дүниеге келгенде медицина ұйымдары онлайн ұғым бар. Еріккеннің ісі емес, әртүрлі
режимде азаматтық тіркеуге ақпарат жібереді. себептермен бала көтере алмаған әйелдер
Егер сәбидің ата-анасы «электрондық үкімет» ұрпақ сүюі үшін берілетін мүмкіндік.
мобильді қосымшасында тіркелген болса, Германия, Франция, Норвегия сияқты
олардың телефонына баланың туғанын тіркеу кейбір елдер заңмен тыйым салған. 1998
туралы ұсыныс хабарлама келіп түседі. Азамат жылғы «Неке және отбасы туралы»
өзі (жұмыс орны, білімі) туралы ақпарат беруге, заң бойынша Қазақстанда оған рұқсат.
сондай-ақ баласына таңдаған есімді хабарлауға Жаһандануға байланысты тағы қандай
міндетті. «Электрондық үкімет» порталы осы өзгерістер бар?
жауаптардың негізінде тиісті өтініш жасайды
және оны АХАТ-қа жібереді, ол өз кезегінде - Суррогат ана ұғымы, әрине, отбасын
тіркеуді жүргізеді және куәлік дайындайды. сақтау, демографияны жақсарту, баланың
Ата-ана осы куәлікті «Азаматтарға арналған отбасында өсуі мақсатын да көздейді. Сондай-ақ
үкімет» мемлекеттік корпорациясының (ХҚКО) Кодексте баланың құқықтарын сақтау, оның то-
жақын жердегі филиалынан алып кетуге немесе лық отбасында өсіп, тәрбие алуы үшін қосым-
құжатты үйге жеткізуге тапсырыс беруіне ша бала қонақтайтын отбасы, баланы қабыл-
болады. дайтын отбасы деген ұғымдар енгізілді. Замана
талаптары кодексті әзірлеу мен қабылдау
Бұдан басқа, 2017 жылы АХАТ бірыңғай кезінде барынша ескерілді, онда «ерлі-
электронды мұрағат құру жобасын аяқтады. зайыптылық» жаңа тұжырымдамасы енгізілді,
Мәселен, республикалық мемлекеттік қызмет яғни еркек пен әйелдің бірлестігі, олардың тең
архивтерінің деректері 1937 жылдан бастап құқықтары мен міндеттері. Сондай-ақ суррогат
цифрланған, ол 50 миллионнан астам жазбаны аналар бойынша жаңа тарау қосылды, онда
құрады. Қазір олар жаңартылып, түзетілді. тұтынушылар мен суррогат аналардың құқықта-
Электрондық архивті пайдалану халыққа ры мен міндеттері қарастырылған. Азаматтардың
қызмет көрсету сапасын арттырады және құпияларын сақтауға, олардың жеке деректерін
әртүрлі анықтаманы жылдам жасап беруге қорғауға бағытталған бірқатар түзету енгізілді.
мүмкіндік береді. «Жеке тұлғалар» мемлекеттік Қорғаншы және қамқоршылық институты,
деректер қорында еліміздің азаматтары патронат тәрбиешілерін таңдау бойынша
туралы толығырақ ақпарат алу мүмкін болады. тарау айтарлықтай өзгертілді және балаларды
Сондай-ақ бала перзентханада туған жағдайда асырап алу тәртібін реттейтін нормативтерге
медициналық туу туралы куәлік 2009 жылдан ерекше назар аударылды. Азаматтарды бала
бастап ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің асырап алуға ынталандыру үшін кодексте осы
«Тіркелген тұрғындар тізілімі» ақпараттық мәселеде жеңілдіктер беретін бірқатар ереже
жүйесінен ҚР Әділет министрлігінің «АХАЖ қарастырылған. Ең алдымен, бұл – басымдылық,
тіркеу пункті» ақпараттық жүйесіне автоматты яғни баланы асырап алуға бірінші кезекте
түрде түсіп отыратынын атап өткен жөн. Қорыта баланың туыстары, содан соң еліміздің басқа
азаматтары құқылы. Ал Қазақстанда баланы
ешкім алмаған жағдайда оны шетелдіктер
асырап алуға құқылы. Бізде суррогат ана ұғымы
кең таралмаған. Әзірше ондай екі дерек тіркелді.

10

WWW.DANAQAZ.KZ - Шариғат бойынша «Аллаға сәбилердің ата-аналарына сәбидің алғашқы
серік қосу, – күнәсіз адамның қанын құжатын табыстап, сыйлықтар береміз. 15 ма-
төгуден кейінгі ең жеккөрінішті нәрсе» мыр – Халықаралық отбасы күні. Ал Қазақстанда
деп айтылатын жұбайлардың ажырасу қыркүйек айының әр екінші жексенбісі «Отбасы
мәселесі қоғамды алаңдатып отырғаны күні» деп белгіленген. Біз жыл сайын осы
рас. Отбасы берекесі мен шаңырақ күндер қарсаңында алтын, інжу, лағыл, күміс
шаттығын насихаттау, ажырасудың тойларына жеткен жұптарды шақырамыз.
алдын алу бойынша қандай жұмыстар Алғысхаттар, естелік сыйлықтар табыстап,
бар? Алтын тойдан асқандар мен гауһар берекелі отбасы иелері болған ата-әжелердің
тойға үмітті ата-әжелер көп пе? жақсылығын БАҚ арқылы кең насихаттауға күш
саламыз. Жас - жұбайларға жұғысты болсын,
- Ажырасулардың алдын алу бойынша оларға берік отбасылық ғұмыр берсін деген
жас отбасыларға, отбасы жоқ жалғызбасты ниетпен жас жұптарға ақ бата беру шарасын
адамдарға психолог, медицина қызметкерлерін, ұйымдастырамыз. Алтын той атап өтетіндер,
мұғалімдерді, ақсақалдар кеңесі өкілдерін, шүкір, баршылық. Осындай ұзақ жыл бойы
үкіметтік емес ұйымдар өкілдерін тарта отырып, отасып, тамырын кең жайған, ұрпақтарына
психологиялық және консультативтік көмек үлгі-өнеге көрсетіп, сапалы тәлім-тәрбие
көрсету жұмысын жүргіземіз. Құқықтық және беріп отырған берекелі жұптар көп болсын
психологиялық аспектілер бойынша ақпарат деп тілейміз. Оларды жас буынға үлгі ретінде
алғысы келетін адамдарға көмектесу үшін көрсетіп, құрметтеуді дұрыс деп есептейміз.
отбасын жоспарлау орталықтары, медициналық Айтпақшы, бір күнде некесі қиылған жетпіс
- гигиеналық мекемелер,жергілікті атқарушы жеті жұптың қуанышын қалалық мерекеге
құрылымдар арасында өзара ынтымақтастық айналдырып, қала халқы түгел тойлаған айтулы
туралы байланыс орнатылды. Отбасы шараны ең бірінші біздің ұжым ұйымдастырған
құндылықтарын насихаттау, неке, отба- еді. Қазір бұл дәстүр республикаға тарап кетті.
сы институтын сақтау, ажырасудың алдын -
алу№үшін Ақтөбе қалалық АХАТ бөлімі қолдан - Қазір Ақтөбе облысында балалар
келетін шаруалардың бәрінен бас тартпайды. үйі жабылды. Тумаса да, туғандай қылып
Мерекелер қарсаңында некелесуге келген жас бауырына басу үшін бала асырап алғысы
жұбайларды құттықтап, естелік сыйлықтар келетіндер кездеседі. Бала асырап алу,
табыстауды дәстүрге айналдырдық. Жаңа туған қамқоршылықты заңдастыру мәселесінің
заңды жолдары қандай? АХАТ мекемесінің
2№04189 мұндай шаруаларға қаншалықты қатысы
бар?

- Бала асырап алғысы келетін кісілерді
ең алдымен, білім бөліміндегі қамқоршылық
органға сотқа дейінгі құжаттарды жинау үшін
жолдаймыз. Тек содан кейін ғана АХАТ бөліміне
ата-аналар заңды күшіне енген сот шешімімен
келіп, бір күннің ішінде баланы асырап алу
туралы және тегі мен аты, жылы, туған жері
өзгертілген жаңа туу туралы куәлікті ата-
анасының қолдарына береміз. Баланың ата-
анасы ретінде өз аты-жөндері жазылған туу
туралы куәлігін алған сәттегі қуанышы ерекше.

- Адамның құжаттағы аты-жөнін
өзгерту үшін АХАТ мекемесіне барамыз.
Жақында «модно и оригинально звучит»
деп ата-енесін де, күйеуін де тыңдамаған
жас келіншек қызына Эвелина деген
есім беріпті. Осындай одағай есімдер
көп қойыла ма? Біраз жылдан кейін
жеке құжаттың бәрін қайта алмастырып
жүрмеу үшін нені біле жүрген дұрыс?

- Ерекше есімдер қою кездесіп тұрады.
Кейбір ата-аналар әртүрлі телесериал
кейіпкерлерінің атын сәбилерге қоюға құмар.
Мысалы, Анзор, Осман, Айымторы, Зәмзәм,
Ақмөр, Агата, Амага деген есімдер болды.
«Баламыз өскен соң өз есімі ұнай ма, айна-

Өнеге 11

ласы оған қалай қарайды, ұлттық діл мен - Ұжымымыз өте ұйымшыл. Басым бөлігі
салт-дәстүрге томпақ емес пе?» деп мүлде жастар болған соң өз идеяларын ашық айтып,
бастарын қатырмайды. Біраз жылдан кейін, бала әрдайым белсенділік танытып отырады. Әрине,
есейген кезде АХАТ бөліміне есімін өзгерту үшін жұмыс жауапты болған соң талап та болады.
арызданып келетіндер де көп. Мұндай жағдайда Қажетті, маңызды шараларға ұжым бір адамдай
қолданыстағы заңнаманың талаптарына сәйкес жұмылып, жұмысты еңсеріп тастайды. «Бақ
өтініштер қарастырылып, өзгертулер енгізіліп қайда барасың, ынтымаққа барамын» деген
жатады. Кеңес заманында қоя салған есімдер емес пе. Білімді, отаншыл, ой-өрісі кең жастар
көп. Тракторбек, Тыңжыртар, Коммунар деген көп. Цифрландыру заманында көп жаңалықты
кісі аттары қазір құлаққа оғаш естіледі. Бірнеше жастар тез меңгереді. Олардың жұмысқа деген
жыл бұрын Морфлот есімді адам атын өзгертті. ынтасы, өзара татулығы, сыйластығы, әрбір
Ата-ананың бір парызы ұрпағына көркем есім адамға көмектесу ниеттерінен мен де жігерленіп,
беру екенін ылғи ескертіп отырамыз. Сәбиге көтеріңкі көңіл-күйде жүремін. Білмегенімді
ат қою алдында жақсылап ойланған дұрыс. Ба- жастардан сұрауға арланбаймын. Ақыл-кеңес
ланың есімі оның тағдырына тікелей қатысты, сұраса? ерінбей жауап беруге тырысамын.
ат қояр кезде дұрыс таңдау жасаңыздар. Мен Ұжым ардагерлерімен болатын әрбір кездесудің
тұңғыш әйел космонавт Валентина Терешкова де берері мол. Білім мен тәжірибе, адал ниет,
ғарышқа ұшқан жылы туғанмын. Өзіммен аттас ертеңгі күнге сенім қосылса, алынбайтын асу
құрдастарым да өте көп кездеседі. Есімім өзіме жоқ. Ұжымым өзіме ұнайды, біздің әрбір маман
ұнайды. Ата-анама ешқандай өкпем жоқ. мен қызметкерді мақтан тұтамын.

- Сіздің ұжымның қыз-жігіттерін - Мазмұнды әңгімеңіз үшін көп
қалалық мәдени-көпшілік шаралардан рақмет! Ынтымағы жарасқан ұжым
жиі көреміз. Ағаш отырғызу, спорттық қызметіне сәттілік тілейміз. Халықтың
марафондар, ардагерлерге құрмет бата-тілегі дарысын!
көрсету, көп балалы отбасыларға сый-
лық тарату сияқты жарқын жиындарда Сұхбаттасқан Айшуақ ДӘРМЕНҰЛЫ
белсенді. Қызмет бабында емес, еріктілер
ретінде жүргенін байқаймыз. Бұл
ұжымның жазылмаған заңы ма, әлде
талап сондай ма?

12

ЕСЕТ - ДӘРІБАЙ

КЕСЕНЕСІ

«Қасиетті Қазақстан» картасына «Ұлт- Ғалым Ахмедовтың «Жем бойында», Тауман
Төрехановтың «Дала Геркулесі» атты тарихи
азаттық көтеріліс батырларының кесенелері» романында және Закратдин Байдосов пен
Төлеубай Төлепбергеновтің «Есет батыр» атты
тізімі бойынша Ақтөбе облысынан қосылған кітаптарында нақты мәліметтер келтірілген.

нысандардың бірі – Есет Көтібарұлы мазары. ХІХ ғасырда батырлығымен аты шыққан
Есет Көтібарұлы халық жадында әулие, әруақты
ХІХ ғасырда өмір сүрген халық батыры Есет адам ретінде сақталған. Батырдың кесенесі
тұсынан өткенде тоқтап, дұға оқып, тағзым
Көтібарұлына (1803-1889) алғашқы кесене қылып өту дәстүрге айналған. Заманында
Ресей, Қоқан, Хиуа отаршыларына қарсы қол
1890 жылы төртбұрышты шикі кірпіштен бастаған батырдың өзі және замандастары
туралы ел аузында көп дерек, аңызға айналған
күмбезделіп өріліп, қабырғалары әшекейленіп әңгімелер сақталған.

тұрғызылады. Бірақ уақыт және табиғи ХІХ ғасырда Ресей отаршылдығына
қарсы күрескен Көтібар арнайы барып Тама
факторлардың салдарынан бұрынғы кесене Есет батырдың мазарына түнепті. Сол түні ол
түс көреді. Түсінде ақ боз ат қырға құйғыта
құлап қалған. Оның орнына 1993 жылы шығып, құйрығы ту секілді алаулап көтеріліп,
кейін көзден ғайып болады. Ауылына келген
жаңа кесене салынған. Құбылаға қарағанда соң ел-жұртты жиып, түсін жорытады.
Сонда Көрпебай деген замандасы «Абыз өз
оң жағында – інісі Дәрібай, ал сол жағында атағың, ақбоз аттың туша алаулаған құйрығы
күндердің күнінде дүниеге келіп, жарияға
Есет Көтібарұлының кесенесі тұр, сондықтан жар салар батырың болар» деп жориды.
Көп ұзамай Көтібардың әйелі алтыншы ұлды
ағайынды батырлар есімі бірге айтылады. дүниеге әкеліп, оның атын Есет деп қояды.
Есет Көтібарұлы да әруақты батыр болды, өмір
Екі кесененің ортасында 16 метрлік шырақ бойы ұлт мүддесін қорғап, отаршыларға қарсы
күресіп өтті.
мұнара бар. Кесененің жанына құлпытастар
Адай Қалнияз ақын жолаушылап келе
орнатылған. Кесененің ұзындығы мен ені – 7х7 жатып Әлім Көтібар ауылына кездеседі.

метр, биіктігі – 8 метр. Мұнарадағы мәрмәр

тақтаға сол кездегі тарихи тұлғалардың

WWW.DANAQAZ.KZ есімдері жазылған. Кесене Ақтөбе облысы

Шалқар ауданы Байқадам ауылынан 10

шақырым оңтүстік-батыста орналасқан.

Қазақ шежіресі мен тарихында Шекті

Есет Көтібарұлы отаршылардың зорлық-

зомбылығына қарсы ұлт-азаттық көтерілісті

ұйымдастырушы тұлға ретінде аталады.

Есет Көтібарұлы туралы зерттеушілер

Е.,Ковалевский, В. Залесский, В. А. Перовский,

В.,В.,Григорьев, Н.,Игнатьев, Шоқан

Уәлиханов, Михаил Венюков жазып кеткен.

Көркем әдебиетте халық батыры туралы

2№04189

Тағылым 13

– Адайларда барымта-сырымтамыз бер» депті. Саңырық әулие: «Құдай ауызыңа
бар еді, жақсы келдің, олжалап алайық , – салған екен, аты Көтібар болсын. Бұл ердің
деп, ауыл жігіттері Қалниязға қалжыңдаса ері, жігіттің жігіті болады. Жауырында қалы
керек. Сонда Қалнияз Көтібар алдында өзін болса, дұшпаны қарсы келмес көкжал батыр
былай таныстырып, әлімдердің сый-құрметіне болады екен, қабағы қалың, көзі ашық бол-
бөленеді: са, дүниенің төрт бұрышын тегіс көремін, өзім
билеймін деп туған екен. Ал уысында бір тал-
Көтібар бөтен кісім бе? шық қан болса, заманында қантөгіс көп бола-
Апамды алған күйеуім. тын шығар. Мен бата берсем, қанішер, қатыгез,
Айсары бөтен кісім бе? мейірімсіз болар, баламыз құтты болсын, аты
Өзімнің алтын сүйегім. Көтібар болсын», - деп тұжырым жасаған екен.
Ер Есет бөтен кісім бе? Көтібар өсе келе Саңырықтың батасын алуды
Апамнан туған жиенім. армандайды. Жазғытұры ауыл ақсақалдары
Абайлаңыз, көп әлім, бір-бірімен табысып, ауыл жағалап, «қоныс
Қапияда аузыма жайлы болсын» айтып жатады. Саңырық әулие
Кетерсің түсіп біреуің. де ауыл аралап жүрсе керек. Көтібар бір үлкен
Танымасаң, жөнімді, дуадақты атып алып, бөркін көзіне баса киіп
Білдірейін сендерге: шауып келеді де, Саңырық атаның қанжығасына
Мен сегіз арыс адайда байлай салып: «Ата, батаңды бер», – деп
Қосса, бәйге бермеген Саңырықтың батасын алады. Сосын «Мынау қай
Қалнияз деген күреңің. бала?» деп сұрапты. «Бұл Бәсеннің Көтібары
ғой», – депті қасындағылар. «Ой, батамды
Көтібарұлы Есеттің шежіресі Шектіден бермеспін деп жүр едім, қапыда алдың, алсаң
Қабақ – Хангелді – Пұсырман – Қарабас – Жапақ ал, халқыңа қайырымды бол», – деп ризалығын
– Бәсен – Көтібар деп жіктеледі. Ел аузындағы білдіріпті. Көтібар бата алғанда сол алақанын
деректерде Пұсырман өзінің бес баласының төмен, оң алақанын жоғары жайыпты. «Неге
қасиеттерін алдын ала болжағаны туралы екі алақаныңды бірден оңынан жаймадың?»
айтылады. Ұйықтап жатқан балаларының бас дегенде: «Сол алақанына қан уыстап туды»
жағына келіп, олардың түр - сипатына, күнде деп батасын бермей жүр еді, әулиенің әруағына
өзі көріп жүрген мінез-құлықтарына қарап баға адал болғым келді. Саңырықтың бір алақанға
берген. «Қалыбекті дауға қойф», «Қарабасты берген батасы да бір адамның өміріне жетеді»,
жауға қой», «Жарасты қырындатып қызға – деген екен.
қой», «Өмірді қолына қауға беріп, малға қой»,
«Сексенді шуылдатып асқа қой» деген сөздері Айшуақ ДӘРМЕНҰЛЫ,
қалған. Сексеннің үлкен баласы Саңырық Ақтөбе облысы
батасы даритын, әулиелік қонған адам болыпты.
Саңырық туралы көптеген тарихи аңыз бар,
соның бірі «Айман-Шолпан» эпосының басты
кейіпкері Көтібарға қатысты. Көтібар туған
заманда бес Пұсырман қоныстас болып отырса
керек. Олардың ішінде Бәсен ауылы, Саңырық
ауылы қатар көшіп-қонып жүреді екен.
Көтібар туарда екі үйі көрші отырған. Бәсеннің
әйелі толғатқан күні Саңырықтың кемпірі
босандырып, сәбиді етегіне орап алған екен.
Баланың денесі ірі, жауырынының ортасында
бармақтай түкті қалы бар, қасы қалың, көзі
ашық, сол жақ уысында бір талшық қылдай қан
уыстап туған екен. Нәрбике есін жинаған соң:
«Атаның батасын алып кел, атын қойсын», -
депті. Кемпірі Саңырық әулиеге: «Сүйінші, келін
босанды» - дегенде: «Не бала туды келін?»,
- деп сұрапты. «Көті бар бала туды, батаңды

14

Жалаңтөс

баһадүр

Сейітқұлұлы

Ақтөбе қаласының «Сапар» Сейітқұлұлы» қайырымдылық қоры.

автобекеті аумағында «Тұранның - Ең үлкен байлығымыз – егемендік пен

соңғы жолбарысы» атанған Жалаңтөс тәуелсіздік. Осындай заманға жету жолында ба-

баһадүр ескерткіші ашылды. баларымыз алдаспандай жарқылдап, қара нар-

Орта ғасырлық түркі халықтары тарихы- дай қайрат көрсетті, бізге үлкен мұра қалдырып

на есімін алтын әріппен жазып кеткен би, әмірші кетті. Ешқашан босаңсуға болмайды. Қазіргі

және ұлы қолбасшы Жалаңтөс Сейітқұлұлының уақыт – ұлттың нағыз ұйысатын, әлемдік на-

ескерткіштері бұған дейін Арал қаласында, 2010 рықта бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелейтін ке-

жылы Қызылорда қаласында, 2018 жылы Шым- зең. Ақтөбеде даңқты баһадүр атында әмбебап

кентте, 2019 жылы Самарқанда қойылған еді. жекпе-жектен бірнеше турнир ұйымдастырдық.

Ақтөбеде ескерткіш қоюға мұрындық болған әрі Бірақ бір нәрсе жетпей жүргендей көңіл-күйде

бүкіл шығынын көтерген – «Жалаңтөс баһадүр жүрдім. Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдар-

ламасы әдемі ой салды. Жалаңтөс бабамыз

– ақыл-ой даналығын, елді өркендету пары-

зын, адамгершілік тәрбие мен имандылықты,

құрылыс пен егіншілікті қатар ұстанған тарихи

тұлға. Білім мен білек, ар-намыс пен жүрек үн-

дестігінің нағыз мысалы. Ескерткіш тұрғызуға

ұлтжанды азаматтар мен бабаның ұрпақтары

қаржылай көмектесті. Болашақта автобекет

аумағына ағаш көшеттерін отырғызып, гүл

егіп, тұрғындар демалатын саябақ жасап, қа-

лаға келіп-кететін жолаушылардың көзі мен

көңілі қуанатын жерге айналдыру жоспары

бар. Бұл игі бастаманы облыс әкімі Оңдасын

Оразалин қолдап отыр. Басшылыққа ақтө-

беліктер атынан алғыс айтқым келеді. Жа-

лаңтөс баһадүр тарихтың терең қойнауында

қалса да, оның жемісті еңбегі абзал армандар

мен асыл мұраттарға қанат бітіре алатын қа-

сиетке ие. Қоладан құйылған ескерткіштің ішкі

рухани мән-мағынасы да осы. Ұлы тұлғалар ұр-

пақтарының жаман болуға хақы жоқ. Бабалар

аманатына адал болған жағдайда ғана ұлттың

рухы шыңдала түседі. Бүгінгі ісіміз – ертеңгі та-

рих, ұрпаққа берілетін тәрбие, үлгі-өнеге, - дей-

ді қор төрағасы Бақытжан Ержанов.

Ескерткіштің ашылу салтанатына халық

көп жиналды. Облыс басшылығы, алыс-жақын-

нан арнайы келген құрметті қонақтар құт-

тықтау лебіз арнады.

С. Бәйішев атындағы Ақтөбе универ-





Тұлға 17

әскерлермен (әскерінің құрамында жалғыз қазақ болашақ императоры Ауренжаб (1658-1707)
емес, қырғыздар және қалмақтар да болған)
бірге Жоңғарға қарсы жорыққа шығып, оларды болатын. Осынау қырғын шайқас ұзақ күнге
көп шығынға ұшыратады. Ал келесі жылы Батур
қоңтайшы қазақ еліне жорық ұйымдастырады. созылады. Опат болған жауынгерлердің көп

1640 жылдан бастап Батур қоңтайшы болғаны соншалық, есебін анықтау мүмкін
Жоңғар мемлекетін біріктіріп, нығайта баста-
ды және 1643 жылы қазақ еліне үлкен ша- болмаған...
буыл жасады. Осынау Жоңғар шапқыншылығы
басталғанда қырғыз жерінің көп бөлігі жау қо- Жеңіспен оралған себепті Қазақ
ластында қалды. Батур қоңтайшы сонда 50
мың әскермен баса - көктеп кірген еді. Жәңгір мемлекетінің мерейі өсе түседі. Алайда
мынау тұтқиылдан болған шабуылды есіте сала,
асығыс аттанады. Бұл соғыстың тағдырын Са- елдің шығыс жағынан, яғни Батур қоңтайшы
марқаннан Жалаңтөс батыр келіп шешкені ту-
ралы талай жазылды. тарапынан жаңадан қауіп төне бастаған еді...

Міне, біз жоғарыда қысқаша шолу жасаған Осынау біз қараған кезең, яғни Жалаңтөс
қазақ елінің басындағы аса қаһарлы кезеңде,
1612 жылдан соң Самарқанд әміршісі болып заманындағы қазақ елінің мерейі сыртқы
Жалаңтөс батыр отырған еді. Ал ол туралы 1643
жылғы Орбұлақ шайқасына дейін жөнді жазба жауларын қиратумен көтерілгені белгілі.
дерек сақталмаған. Қарауында көп әскері бар
әйгілі батыр Орта Азия жеріндегі қазақ ханы Бұл даңқты кезеңде қазақ елінің атқа мініп,
қатысқан талай соғыстан қалайша тыс қалуы
мүмкін?! Әрине, мүмкін емес. Әсіресе, Тұрсын шайқасқа кірмеген жылы жоқ десе де болады.
сұлтан жасаған бүліктерді басуға Абылай сұлтан,
алшын Бекоғлы би және басқалар қатысқанда, Қазақ елін қорғап, шайқас үстінде мемлекетті
Жалаңтөс батыр қалайша қалыс қалады?! Ол
осы оқиғалардың белортасында жүрген болуға нығайтқан – халқымыздың Есім хан, Салқам
тиісті. Тек бізге жеткен деректерде айтылмаған
болуы мүмкін. Ал 1643 жылдан соңғы тарихи Жәңгір, Жалаңтөс батыр сияқты ең жоғарғы
оқиғаларға Жалаңтөс батырдың қатысқаны
туралы нақты деректер баршылық. дәрежедегі ұлттық батырлары.

1644 жылы Бұхар ханы Иманқұл өледі, Түркиядан жеткен жаңалықтар
оның тағын Нәдір Мұхамедхан иеленеді. Сол
жылы құрамына Пәкістан, Ауғанстан, Үндістан 31 қазан – 2 қараша күндері Түркияның
кіретін Ұлы Моғол империясы мен Бұхар хан-
дығы арасында соғыс басталады. Міне, осы Мерсин университеті және «Мер-ак» Мерсин
үлкен соғыста Жалаңтөс батыр – шешуші рөл
атқарғандардың бірі. Ал сол кездегі Қазақ мем- академиясы бірігіп халықаралық симпозиум өт-
лекетінің басшысы Салқам Жәңгір көмекке жүз
мың әскер шығарады. Әрине, мұндай нақты та- кізді. Бұл жиынға Ақтөбеде Жалаңтөс баһадүрге
рихи деректер Орта Азиядағы саяси жағдайлар-
дың қазақ ханынсыз шешілмегенін көрсетеді. ескерткіш ашуға және ғылыми конференцияға
Оның үстіне, Бұхар ханы Иманқұл өлген соң
оның орнын басқан Нәдір Мұхамед қазақтармен қатысқан ғалымдар түгелге жуық қатысыпты.
достық қатынаста болуды көздеген, себебі Ұлы
Моғолмен соғыста қазақ елінің көмегінсіз Бұхар Ақтөбедегі іс-шарадан ой түйіп кеткен түрік ға-
хандығын сақтау мүмкін емес еді; қазақ, қырғыз,
өзбек, қарақалпақтардан құрылған сақадай лымдары 2020 жылы түркі әлемі ғалымдарын
сай көп әскерді басқарып, Нәдір Мұхамед Балх
жеріне кіргенде Жалаңтөс батыр мен алшын Бе- түгел шақырып, Түркияда Жалаңтөс баһадүр
коғлы би басқарған жүз мың әскер Әмудариядан
өтіп, Ауғанстанға кіріп, Қабылға бет алады. Ұлы туралы ірі ғылыми конференция өткізу туралы
Моғол империясының қалың әскері Балхыда
тұрған еді. Әскерді басқарған Ұлы Моғолдың ұсыныс жасап, қаулы қабылдапты. Өзбекстан-

дық филолог ғалым Улуғбек Сатторов қазақ

жазушысы Бегімбай Ұзақбаевтың «Жалаңтөс

Баһадүр» романын өзбек тіліне аудара бастаға-

нын ресми түрде хабарлады.

Осы симпозиум аясында С. Бәйішев

университетінің президенті, философия

ғылымдарының докторы, профессор Бекежан

Ахан «Түркі әлеміне қосқан үлесі үшін»

халықаралық медалімен марапатталды. Бұл

жаңалықтарды сол жиынға қатысып келген

профессор Мұхтар Миров хабарлады. Ғылыми

ортаның жағымды жаңалықтарына қуана

отырып, марапат иелеріне «құтты болсын»

айтамыз!

Мектепте оқытылатын тарих

кітаптарында 1643 жылы Орбұлақ шайқасында

Жалаңтөс батырдың 20 мың әскермен Салқам

Жәңгірге көмекке келгені ғана айтылады.

Қазақстан және Орта Азия елдерінің тарихында

қалдырған үлкен еңбегі, парсы, ауған, Ұлы

Моғол әскерлерінің бетін қайтарған ерлігі

туралы жазылса, дұрыс болар еді.

Айшуақ ДӘРМЕНҰЛЫ,
Ақтөбе облысы

18

Жаңғырудың

жжеатсісатмікптаерзі
бойынша 2019 жылы жалпы құны 1 млрд. 135
Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани
жаңғыру» бағдарламалық мақаласы зиялы млн. 622 мың теңгеге 580 жоба жүзеге асырыл-
қауымның көңілінен шығып, халық қолдауына ие
болғаны даусыз. Бұған дейін еліміздің мәдени- ды. Ақтөбеде XVIII ғасырда қазақ әскерінің бас
рухани бағытында жүзеге асқан «Мәдени мұра»
секілді ауқымды жұмыстардың жасалуына қолбасшысы болған табын Бөкенбай батырдың
серпін берген, мемлекет пен ұлттың тарихы мен
мәдениетінің жоғын түгендеп отыруға мүмкіндік ескерткіші ашылды. Самарқанд қаласының
берген жоба болды. Осы бағытта жасалатын
жұмыстардың бәрін жоспарлап, үйлестіріп, қырық жылдан астам әміршісі болған, жоңғар,
ақылдасып отыру үшін ашылған Ақтөбе
облысының «Рухани жаңғыру» бағдарламасын парсы, ауған, моғолдарға қарсы қол бастаған,
басқару орталығының басшысы Нұрлыхан
Хасеновтің берген мәліметі бойынша облыста «Тұранның соңғы жолбарысы» атанған
ауыз толтырып айтуға татитын істер баршылық
екен. Жалаңтөс баһадүрге ескерткіш қойылды.

Ақтөбе жұртшылығы арасында да үлкен «TransMostGroup» ЖШС басшысы Төлеген
қызығушылық туғызып, қолдауға ие болған
мақала бүгінде елдің өркендеуіне оң серпін берді. Таңатаров Некрасов және Шығанақ Берсиев
2019 жылы «Рухани жаңғыру» бағдарламасы
аясында Ақтөбе облысында көптеген жұмыс көшелерінің қиылысына өз қаржысына (60
қолға алынып, жаңа тың жобалар жасалды.
Бағдарлама арнайы бағыттар бойынша жүзеге млн. теңге) жерасты өткелін салды. Қарғалы
асырылып жатыр.
ауданының Қосестек ауылында жағалбайлы
«Туған жер» арнайы жобасы –
бағдарламаның ең сүбелі бағытының бірі. Сәрке батырға ескерткіш орнатылды. Ақтөбе
Бұл бағытта «Туған жерге тағзым» акциясы
қаласының 150 жылдығына арналған «Жер
№204189
шары» нысаны (16 млн. теңге) ашылды.

2019 жылы бағдарлама шеңберінде

облыстық мәдениет, өнер ұйымдары мен

кәсіпорындарында 20 фестиваль, бір фо-

рум, жеті республикалық және облыстық

байқау, 25 көрме, 58 гастрольдік концерттер,

т.б. шаралар ұйымдастырылды. «Жаһандағы

заманауи қазақстандық мәдениет» арнайы

жобасы аясында халықаралық «Бақытты бала»

І балалар байқау-фестивалі ұйымдастырылып,

онда жеті мемлекеттің балалары мен

жасөспірімдері (Қазақстан,

Қырғызстан, Өзбекстан,

Украина, Түркия, Греция, РФ)

өнер көрсетті. 2019 жылы

облыстық мәдениет ұйымда-

ры төрт мемлекетке (Түркия,

Люксембург, Бельгия, Ресей)

гастрольдік іссапармен

WWW.DANAQAZ.KZ шығып, қазақ ұлтының өнері

мен мәдениетін көрсетіп

келді.

Облысымыздың

«Өлкетану» оқулығы

республика көлемінде

ең үздік деп танылды.

Мектептерге өткен оқу

жылында 74,1 млн. тең-

ге көлемінде қаражат

бөлініп, 38 924 оқулық

алынды. Жаңа оқу жылына

5 425 оқулыққа 9,3 млн. тең-

Бәрекелді 19

ге қаражат бөлінді. «Әдеби өлкетану» жобасын 12 817 адам қамтылған 180 ақпараттық-түсін-
діру шарасы ұйымдастырылды. «Жаңа әліпбиді
іске асыру мақсатында облыстық бюджеттен 8,5 бірге үйренейік» тележобасы, «Төрлет, төл
әліпби» кешенді жобасы, «Ақылды әліпби»
млн. теңге. бөлінді. мобильді қосымшасын құрыстыру, тренерлер
даярлау жұмыстары жүріп жатыр. Қазақ
«Қазақстанның киелі жерлерінің тілінің жаңа графикасы бойынша «Білімді
балақай» балаларға арналған өлеңдер жинағы
географиясы» арнайы жобасы аясында 2019 шығарылады.

жылы облыстық тарих-өлкетану музейінде «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында
жарияланған «Архив – 2025» арнайы жобасы
бес жаңа зал ашылып, экспонаттар саны 100 бойынша архив қорындағы құжаттардың 5000
сандық бірлігі сандық нұсқаға көшірілді. Жоба
мыңнан асты. «Хан моласы» қорымын қоршау аясында Орынбор облыстық мемлекеттік
архивінен 1869-1917 жылдар аралығындағы
жұмыстарына жобалық-сметалық құжаттар Ақтөбе бекінісі мен қаласының тарихына қа-
тысты деректер жинақталып, Батыс Қазақстан
әзірлеуге 1,5 млн. теңге бөлінді. 32 ескерткіштің қазақтарының дәстүріне қатысты Санкт-Петер-
бург архивіне ғылыми-зерттеу жұмысы ұйымда-
3D үлгісін әзірлеу, 16 ескерткішке QR-код орна- стырылады, жоба құны – 2,2 млн. теңге Биыл
маусым айында «Ойыл. Архив құжаттарында
ту және үш тілдегі веб-сайтты әзірлеу үшін сақталған тарих» атты кітаптың тұсаукесер
рәсімі өткізілді.
8 млн. теңге бөлініп, тиісті жұмыстар жүргізілу-
Биыл сәуір айында «Ұлы даланың ұлы
де. Ақтөбе облысының 15 000 оқушысы еліміздің есімдері» арнайы жобасы аясында «Ер Едіге»
эпосының 600 жылдығына орай халықаралық
киелі жерлеріне саяхат жасап, кең-байтақ конференция өткізілді. Тобық Жармағамбетов
пен Сағи Жиенбаевтың 85 жылдығы құрметіне
Қазақстанның тарихы мен шежіресіне қанығып, республикалық конференция, жазба ақындар
мүшәйрасы ұйымдастырылады.
дүниетанымын байытып келді.
Жалпы Ақтөбе облысы бойынша «Рухани
Қ. Жұбанов атындағы АӨМУ жаңғыру» бағдарламасы жүйелі түрде жүзеге
асырылып келеді. Сонымен қатар аталмыш
бастамасымен «Жұбановтан – Абайға» бағдарлама аясында атқарылар ілкімді істер
алдағы уақытта да жалғаса бермек.
атты ғылыми-танымдық экспедиция
Айшуақ ДӘРМЕНҰЛЫ,
ұйымдастырылды. «100 жаңа оқулық» арнайы Ақтөбе облысы

жобасы аясында Ақтөбе облысы аймағында

жұмыс істеп тұрған жоғары оқу орындарына

жаңадан жарыққа шығарылған 48и оқулықтың

19 696 данасы алынды. Қ. Жұбанов атындағы

АӨМУ 2018-2019 оқу жылынан бастап білім беру

бағдарламаларының таңдау компонентіне 14

жаңа пән енгізілді. «Жұбанов кітапханасының

100 кітабы» жобасы аясында ғылыми-зерттеу

еңбектерден 2018 жылы 10 кітап, 2019 жылы 11

кітап баспадан шығарылды. 2019 жылы 27 том-

дық 34 ақын-жазушының ең озық шығармалары

енгізілген «Ақтөбе кітапханасы» кітаптар

сериясы шығарылды. Жоба «Парыз» қоғамдық

қоры есебінен меценаттық негізде 52 млн. тең-

геге жүзеге асырылды.

Латын әріп таңбаларына көшуді халық

арасында насихаттау мақсатында 2019 жылы

20 Руханият

Ақтөбеде әдеби

форум өтеді

Осыдан біраз жыл бұрын Ақтөбеде белгілі томдыққа өлеңдері аздық ететін бірнеше
ақын, көсемсөзші Мейірхан Ақдәулетұлының автордың шығармалары топтастырылып
бастамасымен «Ақтөбе кітапханасы» сериясы берілді. Ең қуаныштысы, 50-томға жастардың
қолға алынған болатын. Ежелгі жыраулардан темірқанат шығармалары енді.
қалған мол қазына, одан берідегі Ақтөбе
топырағынан жаратылып, қазақ әдебиетінде Жастар демекші, биыл Жастар жылы
із қалдырған тұлғалардың інжу-маржаны аясында ақтөбелік он жастың жеке кітабы
қолдарына тиген жұртшылық бір серпіліп жарыққа шықты. Қазақстан Жазушылар одағы
қалған-ды. Сол тұстағы облыс әкімі Елеусін Ақтөбе облыстық филиалының ұсынысымен,
Сағындықов та шығармашыл ұжымға ерекше Ақтөбе облысы әкімдігінің қолдауымен шыққан
ықылас танытып, барлық жағдайды жасаған бұл кітаптар жас қалам иелерін бір серпілтіп
еді. Алайда ол кісі кетісімен аталған жоба тастады.
тоқтап қалды.
Қараша айының 14-16-сы аралығында
Биыл ақпан айында облыс тізгінін Ақтөбеде «Әдебиет. Рух. Қоғам» атты әдеби
қолға алған Оңдасын Оразалин өңірдің форум өтеді. Қазақтың белгілі қаламгерлері
экономикалық әлеуетін арттырумен бірге бас қосып, ұлт әдебиетінің қазіргі ахуалын
рухани мәселелерге де жиі көңіл бөліп отыр. талқылайтын жиында жоғарыда аталған 27
Облыстық басылымдарға берген ең алғашқы томдық пен он кітаптың тұсаукесері өтеді.
сұхбатында-ақ оқырманды алда жасалатын
жұмыстардың ретімен таныстырған өңір Сондай-ақ форум аясында Ізтай
басшысы рухани саланың да еңсесін тіктейтін Мәмбетовтің 90, Сағи Жиенбаев пен Тобық
жобалардың қолға алынатынын айтқан Жармағамбетовтың 85 жылдық мерейтойлары
аталып өтілмек. Ізтайдың кіндік қаны тамған
болатын. Соның бірі «Ақтөбе кітапханасы» Алға ауданында ақынның кеудетұғыры бой
сериясын жалғастыру болатын. көтереді. Ол туралы «Табанталда қалған із» атты
кітаптың тұсаукесері өтеді. Облыс орталығында
Жақында аталған сериямен бірден Сағи Жиенбаев пен Тобық Жармағамбетовке
27 том жарық көрді. Ерекшелеп айтып арналған кеш өтеді. Қос қаламгердің тойы
отырғанымыздың себебі бар. Бұған дейін ертеңіне кіндік қандары тамған Байғанин
ауданында жалғасады.
бірнеше жылда 23 том шықса, енді бір
ғана жылда 27 том оқырман қолына Сондай-ақ форум аясында қазақтың
көрнекті ақыны, Мемлекеттік сыйлықтың иегері,
тиіп отыр. «Жайықтың ақ шағаласы» атанған Ақұштап
Бақтыгерееваның да шығармашылық кеші атап
Жоба авторы – Мейірхан өтілмек.
Ақдәулетұлының пікірінше, бұл — өте
қуанышты жайт. Елу томда Ақтөбе Айшуақ ДӘРМЕНҰЛЫ,
Ақтөбе қаласы
өңірінің арғы-бергі тарихындағы
сөз иелері түгенделіп отыр. Жеке

тағзым 21

Құрметті оқырман! Төмендегі материалда Ақтөбе
облысынан шыққан жеті бірдей қазіреттің өмір деректері

келтірілген. Бұл деректерді жинақтап, хатқа түсірушілер –
Ақтөбе облыстық «Руханият» музейінің қор сақтаушысы Дания
Абатова және «Руханият» танымдық клубының төрайымы Жібек
Абдуллина. Материалдың көлемі жағынан ең қомақты бөлігі –
Пәтуәлі ишан жайлы бөлім. Пәтуәлі ишан туралы мәліметтер оның
тікелей немересі – Ақтөбе облысы Шалқар қаласының тұрғыны
болған Нұрбай Мұхаммеджанұлының (1943-2018 жж.) баяндауы
негізінде жазылған.

Пәтуәлі Ишан

Мұхаммед уәли Қосайдарұлы (Пәтуалі) Бірақ, жаңағы жерде қасында тұрған адамдар
1862 жылы Шалқар ауданы Қошқарата қастықпен мандатты ұрлап алып, жоғары
болысында Талдық елді мекенінде Қосайдар жаққа көрсетіп, сол жылы Пәтуәлі қартты
ишанның отбасында өмірге келген. Ауыл түрмеге отырғызады. Содан 1936 жылы Шалқар
молдасынан білім алғаннан соң 1889 жылы стансасы вокзалының басында түс кезінде
Қазан қаласындағы Ғалия медресесіне оқуға тұтқындарды пойызға мінгіземіз деп отырғанда
түседі. Бес жыл Ғалияда оқып, әрі қарай білімін тұтқын ишандар бесін намазын оқи бастайды.
Хиуада жалғастырады. 1911 жылы Шалқарға Айдауыл бастығы: «Халық жауларын намазға
діни ағартушы болып келіп, атақты Рақымберді шақырғаныңның кесірінен кешігіп қалатын
хазіреттің қасында елге қызмет етеді. Аузы болдық. Бұл – пойызға мінгізуге қарсылық
дуалы, тамаша білімімен бірге көріпкелдік, жасағаның» деп жайнамазда отырған Пәтуәлі
емшілік қасиеттері де болған. Бірсөзділігімен, ишанды тебеді. Шалқардан пойызға мініп,
табандылығымен хазіретке жағып, ұстазы Сексеуіл стансасынан өте бергенде Пәтуәліні
«Істеген ісінің, сөйлеген сөзінің пәтуасы бар» тепкен айдауыл бастығы қапелімде қуығынан
деп «Пәтуәлі» деген ат берген.
байланып, кіші дәреті жүрмей, ауырып
Шалқарда 1905 жылдары Тотан бай мен қалады. Содан ауырған адам келіп, жағдайын
Мырзағұл би мешіт салып, Пәтуәлі ишан 1912- айтқанда Пәтуәлі ишан: «Шырағым, атылған
1936 ж.ж. сол мешітте имам болады. Сол маңның оқ қайтпайды, оқыған сөз суық екенін түсінесің
балаларын оқытады. Қазан төңкерісі кезінде ғой» деген екен. Содан айдауыл бастығы
1918-1919 жылдары ақ гвардияшылар мен Шалқарға келген соң үш күннен кейін қайтыс
қызылдар арасында елшілік қызмет етеді. Сол болады.
кезде Орынбор құжаттарында көрсетілгендей,
Пәтуәлі Қызылорданың түрмесіне
комиссар Әліби Жангелдин жертөледе қызыл қамалады. Бір ғажабы, намаз уақыты келгенде
армия әскерімен жатады. Әліби Жангелдин қамаулы Пәтуәлі сыртта дәрет алып жүреді
жатқан жертөленің үстінде, яғни дәл сол ғима- екен. Бірақ есік құлыптаулы тұрады.
ратта ақтар да отырады. Бірақ ақ гвардияшылар
Пәтуәлі ишанның бір қасиеті – еш уақытта
одан бейхабар, ештеңе сезбейді. Екі ортада ешбір жан баласына, табиғаттағы тіршілік иесіне
демеуші болып жүрген қарттың асқан көрегендігі зәбір көрсетпеген.
мен адал қызметіне риза болған Әліби Жангелдин
Шалқар көлінің жағасынан 14 шақырым
Пәтуәлінің қолына қызыл әскер мандатын жерде Пәтуәлі ұстаған көне мешіттің орны бар.
беріп,«Егер басыңа қиын-қыстау, бір қиыншылық 1932 жылғы ашаршылықта Пәтуәлі жолаушылап
тап болса, осы мандатты көрсетуіңе болады. Кез кетсе, сол көлдің жағасында отырған ауылдың
келген жерде сізге көмек береді» деген екен. адамдары, ишанның бауырлары, тума-

22

WWW.DANAQAZ.KZ жекжаттары, аштықтан ісініп өлуге айналған. Бұхара мен Хиуадан әкелінген. Қызыл қыжым
Ас-су жоқ, ашаршылықтан әлсіреген халық. мақпалға оралған, сыртына тыс тігілген Құран
Тіпті судағы қаптаған қара балық та ашаршылық кітаптары ақ пен қызылдың қырғын соғысында
кезінде ауға түспейді екен. Жыбырлаған құрт- қолма - қол жойылған. Елге ашаршылық
құмырсқаға дейін елге келген нәубеттен бас келген кезде Пәтуәлі ишан туыстарымен
сауғалап қашатын көрінеді. Содан ишан ауға Қарақалпақстанға көшеді. Иесіз қалған мешіттің
оқып ішірткі байлап беріп, бірер сағаттан соң жұрт ішіне кейін мал байланған, шошқа қамалған.
аудың балықтан толғанын көріп, есеңгіреген ел Күтімсіздіктің салдарынан мешіт 1936 жылдан
есін жиыпты. Сол ішірткінің құдыретімен ауға бастап қиратылады. Пәтуәлінің дүние-мүлкі,
түскен балықты қорек қылған ауыл адамдары барлық жазбасы мен Құран кітаптары кезінде
ашаршылықтан аман қалыпты. Шамалы уақыт кәмпескіленген. Қарақалпақстанға барған соң,
өткеннен кейін туысқандары: «Тағы да бір рет ол жақта бір жыл болып, елге оралғанымен,
балыққа ау салайық та, ақсақал?!» дегенде елдегі саяси жағдайдың ушығып тұрған кезеңіне
Пәтуәлі ишан: «Әр заттың өзінің шегі бар. тап болып, сол жылы ұсталып, сол жылы
Ешбір тіршілік иесіне қиянат жасауға болмайды. атылған екен.
Олар да өсіп-өнсін. Ұрығын шашсын. Өткен
жолы Алланың құдыретімен аман қалдыңдар. Кәмпеске
Құдайға шүкірсіңдер. Алдарыңда тамақтарың
бар. Несібелерің мол. Енді судағы затқа зиян 1936 жылы ГПУ-дың бастығы Орақов
келтіруге болмайды!» деп балықтарды қорғаған деген кісі Пәтуәліні іздеп мешітке барады. Ауылға
екен. Сонда ишандар табиғатты қорғай да, жақын екі шақырымдай жерде малшының үйі
бағалай да білген. Мысалы, жылан үйге кірсе, тұр екен. Орақов сол үйге түседі. Содан шай
оны өлтірмеу керек деп, басына ақ құйып ішіп отырғанда сол үйдің әйеліне: «Жеңеше,
шығарып жібереді. Ол да табиғаттың бір жәндігі. ана мешіттегі ақсақал таң намазына шыққан
кезде мені оятып жібер» дейді. Ол да оқыған
Шалқарда тар қапасқа түскен Пәтуәліге кісі болса керек. Әлгі үйдің әйелі ақсақал таңғы
жұбайы Ынта тамақ апарады. Ас-су әкелген намазға дәрет алуға шыққанда Орақовты
жұбайына Пәтуәлі: «Мені мұнда көп ұстамайтын оятады. Орақов атқа міне сала мешітке келсе,
шығар. Аяғыма жылы байпақ керек. Соны тауып ишан намазға ұйып кеткен екен. Мұның білімі
жеткіз» дейді. «Оны мен қайдан аламын?» қандай екен дегендей, намаз оқып болғанша
дегенде, «Тез үйге бар, табасың» депті. Ынта Пәтуәлі ишанды сынап, алыстау жерге барып
анамыз үйге келсе, Талдықұм жақтан ағайындары отырады. Шабармандарына «Ана кілемді,
бір арба байпақ тиеп келіп тұр екен. Тарихи де- кітапты ортаға жинаңдар да, өртеңдер!» дейді.
ректерге сүйенсек, сол жылы ишан Ақтөбеге Әлгілер кілем, кітапты өртеп жатқанда ишан
аттандырылады. 1937 жылы қараша айының 3-і көзінің қиығын да салмайды. Намазын оқып
күні атылған. Қазақстан Республикасының 1993 болғаннан кейін Орақов ишанмен амандасып:
жылдың 14 сәуіріндегі №2144 «Жаппай саяси «Ақсақал, осындай жарлықпен келдім» дейді.
қуғын-сүргіндер құрбандарын ақтау туралы» Сонда Пәтуәлі ишан: «Бастығыңның айтқан
Заңы бойынша ақталған. жарлығын орындап отырсың. Оған сен кінәлі
емессің. Сені біреу жұмсады. Кінәлі адам өз
Пәтуәлі Ишан мешіті кінәсін өзі табады. Сен күшті болсаң, кеше неге
келмедің маған? Бүгін жарлық алдың, бүгін
Көнекөз қариялардың айтуы бойынша, келіп отырсың», - депті. Содан әлгілер жарлық
Пәтуәлі ишанның діни білімі аса терең болған. бойынша бүкіл малын, дүниесін, сыпырып алып,
Ол қолына алған өрік дәнін лезде гүлдете сорлы елге бір тілім нан да қалдырмай алып
алатын қасиетке ие болыпты. Пәтуәліге Шалқар кеткен. Мешіттің қасындағы 250 адамы бар 50
өңіріне әйгілі би Мырзағұл Шыманұлы мен үй дымсыз қалған. Пәтуәлі ишанның туған інісі
Тотан Уақбайұлы 1905 жылдары мешіт салып Қосмағамбет келіп: «Әй, Пәтуәлі, Қосайдар әкең
береді. Ол мешіт кейін Пәтуәлі ишанның мешіті сені не үшін оқытты? Мына халық аштан қыры-
деп аталды. Көлемі үлкен. Бес бөлмелі. Бала лады ғой. Бір нәрсе қылмайсың ба? Тым болма-
оқытатын жері, жататын жері болған. Ишанның са, малды қайтарт!» деген екен. Сонда Пәтуәлі:
өзі де сонда жататын болған. Асханасы бөлек. «Қайтару оңай ғой, оның күнәсін кім көтереді?»
Мешіт бөлмелерінің ізі алпысыншы жылдарға дейді. Сонда «Мал ашуы – жан ашуы» деген, бір
дейін анық сақталып келген. Сол маңда айналып келіп, інісі тағы ойбайлап: «Пәтуәлі-
ишанның тумаларының, ағайындарының ау, ең болмаса, Құдайдың есіне сала аласың
қабірлері бар. Шалқар өңіріндегі Тілеу- ба? – егенде, Пәтуәлі күліп жіберіп: «Құдайдың
Қабақтың балаларының бәрі осы мешітте есіне салуға болады» депті. Содан 12 шақырым
діни білім алған. Мешіттің кірпішін жылқының жердегі жетінші ауыл – Мырзағұлдың ауылы.
сүтіне илеп, саманнан салған. Биік мұнарасы Орақов сол ауылға жетіп, аттан түсе бергенде
да болыпты. Мешіт кітапханасында кітап қоры әлі кетіп, құлайды. Сол жерде жаны қиналып:
көп болған. Ол кітаптар Қазаннан, Уфадан,

2№04189

тағзым 23

«Мені Пәтуәлі ишанға апарыңдар. Пәтуәлі жынның оқуын оқып кеткен ғой. Ендігі жерде
ишан атты» деуге ғана шамасы келіп, әрі қарай сүйекті отқа салмасаң, мені біржолата алып
тілсіз қалады. Шабармандары ишанға барып: кетеді. Оның оқуының күші менікінен де артық
«Орақов аттан құлап, тілсіз қалды» дегенде «Еш болып отыр» депті.
нәрсе қылмас, жел тиген шығар, тұрып кетеді
ғой» дейді ишан жайбарақат. Шабармандар Ынта анамыз 1969 жылы өмірден өткен-
келсе, Орақов есін жиып, шай ішіп отыр екен. ге дейін Пәтуәлі ишанның шаңырағын ұстап
Айналасындағыларға «Міне, көздеріңе көрсетті отырды. Өзінен тумаған балаларды бала қылды.
ғой оқудың құдіретін. Мен енді Шалқарға ба- Менің әкем Мұхаммеджан сол шешесін «тумаған
рып өлетін жағдайым жоқ. Мына мал-дүниені шеше» деген жоқ. Туған шешеден артық
иелеріне апарып беріңдер. Бастықтарыңа көрді. Сол Ынта анамыздың айтқанын істеп,
болған жағдайды түсіндіріп айтыңдар. Сөйтіп соның айтқанымен өсіп-өніп, тәрбиесін алды.
ақталайық» деп уәделеседі. Шабармандар бар Ишан атамыз Ынта анамызды алғаннан кейін
малды қайтарып береді. қайын жұртына бір барғанда иті ере барады.
Сонда балдыздары «Сенің итіңді асыраудың
Пәтуәлі Ишан туралы аңыздар өзі бізге қиынға түсті ғой» деп қалжыңдапты.
Ишан: «Ит – жеті қазынаның бірі. Мені қалай
Алғашқы әйелі Ұлбике қайтыс болып, жеті құрметтесеңдер, бұны да солай сыйлаңдар» деп
баламен қалған кезі болса керек. Бір күні ишан әзілге әзілмен жауап қатып, үйге кіріп кетеді.
Шалқар маңындағы Жылтырға, қайын жұртына Ертеңіне нағашы шешеміз далаға шығып,
барады. Қайын жұрты Байма деген байдың ауылы ишанның қоржынына балалардың сыбағасын,
екен. Байма қонағасын беріп, «Қандай жағдайда қазы-қартасын салайын десе, қақыра (есік)
жүрсіз, не шаруамен жүрсіз?» деп ишанның ашық тұр екен. Қараса, 6 қазысы жоқ. Содан
халін сұрайды. Себебі әйелі Ұлбикенің өлгенін шалына келіп: «Шал-ау, ұят болды-ау. Ишан-
біліп отыр. Баймаға Ұлбике қарындас болып ның балаларына беретін қазыларды біреу ұрлап
келеді. Сонда Пәтуәлі: «Ас-су іздеп жүрген адам әкетіпті. Енді не істейміз?» депті. «Онда мал
емеспін. Жеті жетімді қалай асырап, өсіремін алдырып сойыңдар» деп кемпірі екеуі сөйлесіп
деп қиналып жүрген адаммын» деген екен. жатса, Пәтуәлі айтты дейді: «Өйтіп қиналмай-ақ
Сонда Байма «Көзіңіз кімге түсті?» деп сұрапты. қойыңдар, кеше мына балалар итпен ойнап тұр
Сол жерде Бәжен шалдың 17 жасар Ынта деген еді. Сол ит алып кеткен шығар. Енді жүріңдер,
қызы шай дастарқанын жасап жүр екен. Пәтуәлі сол итті көрейік» деп ауылға келсе, ит алты
жас қызға қарап: «Құдай бұйыртса, осы Ынтаға қазыға тісін де тигізбей, есіктің алдында жатыр
көзім түсіп отыр» дейді. Ынтаның әкесі Бәжен екен. Сонда Пәтуәлі Ынта анамызға айтыпты:
шал ойбай салып: «Әй, Пәтуәлі-ау, сен ғой 50- «Мынау ит алты қазыны алып келді. Мен баяғыда
ден асып кеткенде 17-ге толмаған Ынтаны неге Бұқарада оқып жүргенде бір бала менімен
сұрап отырсың?» деп қарсылық білдірген екен. бірдей үздік оқыды. Сол бала жетінші сыныпқа
Сонда жаңағы Ынта бойжеткен: «Пәтуәлі сұрап келгенде белгісіз жағдайда жоғалып кеткен.
отырса, атына мінгестіріп жібермейсіңдер ме, Саған үйленгелі маған екі рет ит болып келді.
мені ошақтарыңа бұт қылайын деп отырсыңдар Сойған малдың мүжілген сүйегін сен ешуақытта
ма?» депті. Сөйтіп, Ынта анамыз ишанның далаға тастама. Отқа салып өртеп жібер. Егер
етегінен ұстап, қалыңсыз келген екен. Пәтуәлі қателесіп отқа салмасаң, шалыңнан айрылып
ишан Ынтаны алғаннан кейін «Сойған малдың қаласың» деген соң кемпірі өле-өлгенше сүйекті
сүйегін далаға тастама. Отқа салып өртеп отқа салып жүрген екен.
жібер» дейді екен. Жас келіншек көңіл бөлмей,
бірде былай, бірде былай ұмытып кетеді. Рас Тотанұлының азабы мен ажалы
Содан бір күні Ынта анамыз ұйқыдан оянса,
қасында шалы жоқ. Неше түрлі ойға кетіп, не Шалқар өңіріне атақты Тотан байдың
істерін білмей отырса, шалы Лұқпан жақтағы жалғыз ұлы Рас 1932 жылы белгісіз науқасқа
қамыстың ішінен шығады. Үсті балшық. Үйге шалдығады. Тотан бай Пәтуәлі ишанға келіп:
келіп жуынып-шайынған соң кемпіріне: «Мен «Рас ауырып жатыр, келіп қарап бермейсіз бе?»
саған малдың сүйектерін отқа сал деп ескерттім дейді ғой. Ишан барып қараса, Растың үстінің
ғой. Айтқанды неге істемейсің?» депті. Осындай бәрі құрттап кеткен екен. Бармақтай-бар-
жағдай екі рет қайталаныпты. Үшіншіде көлдің мақтай құрт жеп жатыр екен дейді. Сонда Рас:
арғы бетінен кемпірдің төркіндері келіп: «Ишан, маған не болып жатыр? Бұл не азап?»
«Пәтуәлі ишан дүние салды деген хабар жетті. десе керек. Сондағы Пәтуәлінің айтқаны: «Сен
Соған келдік» дейді. Содан барлығы жылап- әкеңнің жиған дүниесін босқа ысырап қылып
еңіреп отырса, ишан қамысты көл жақтан келе шашқан екенсің. Сол ысырап қылған дүние
жатқан көрінеді. Болған жайды сұраса, «Сонау сені құрт болып шағып жатыр. Мұның емі жоқ»
шәкірт кезде жеті жыл бірге оқыған Алшынның дегенде Рас айтқан екен: «Сөзіңіздің жаны бар.
баласы мені көтеріп кетейін деп жүр. Ол бала Мен Шалқарға базарға барғанда жеңгелерім,
балдыздарым қалжыңдайтын. Көйлегім жыр-

24

тылып қалды деп немесе тағы басқа бірдеңе Сталинді осы жерде отырып өлтіруге болады ма
деп сұрағандары ғой. Сонда ишан айтқан екен:
сұрай, қалса қалтамдағы ақшамды оңды-солды «Оның ешқандай қиыншылығы жоқ. Бірақ оның
күнәсін кім көтереді?
шаша беретін едім. Бұл шашылған дүние өзімдікі
Ол бір халыққа келген зауал ғой.
емес, әкемнің дүниесі болатын» деп жерге Мұны ойлап тапқан жалғыз Сталин емес. Сұр
жыланды кессең, тағы бас шығады дегендей,
түскен құртты қайтадан үстіне салған екен. Сол мен оны өлтіргенменен, оның ізбасарлары
бар. Жеті басты жылан ғой. 50-60 жылға дей-
3000 жылқы айдаған Тотан баласы Рас өлгенде ін осындай лайсаң болады. 50-60 жылдан кейін
халық өз алдына халық болады. Құм жиналып
оң жаққа қойып, жерлейтін уақытта орайтын 10 тас болмайды, құл жиналып ел болмайды. «Елу
жылда ел жаңа. Қырық жылда қазан жаңа»
метр шүберек табылмаған. Сонда Пәтуәлі ишан деген. Заман өзгереді ғой» деген екен.

өзінің шекпенімен апарып, орап көмген екен. Ғабдырахманның ажалы

Әкемнің Иса деген ағасы болған. Исаны Пәтуәлі ишанның жеті ұлы, екі қызы
болған. Алғашқы Ұлбике шешемізден жеті бала,
Темірбақты Шағатай деген ишанның Тотия кейінгі Ынта Бәженқызынан екі бала көрінген.
Көшіп - қонып жүргенде Пәтуәлінің бір баласы
атты қызына үйлендіреді. Ол кісі Бозой жақта – Ғабдрахман Қарақалпақстан жақта қалады.
Ұлы Отан соғысы кезі, яғни мен дүниеге келген
тұрған. Үйленгеннен кейін бір жеті өткенде Иса 1943 жылдың шамасы болса керек. Кешкісін
үйде Ынта анамыз, ұлы, келіні – үшеуі шай ішіп
атамыз Шалқардағы нағашыларына келіп: «Мен отырады. Баласына «Далаға шықшы, Қайпыш
(Ғабдрахман) келіп тұр» депті Ынта анамыз.
мына әйелден шошыдым. Айырылуым керек» «Ол қай жақтан келсін...» деп сенбестікпен ұлы
далаға шықса, аулаға Қайпыш (Ғабдрахман)
депті. Ол кезде қалың мал төлеп алғандықтан, кіріп келе жатыр екен. Содан жылап көрісіп, мал
сойып, көршілерді шақырып, қонағасы береді.
адамның қаны жүктелгендей үлкен бір кінә Қайпыш теміржол бойымен сұрапыл соғысқа
аттанып барады екен. Жол бойы болған соң,
болмаса, айрылуға болмайтын заман. Содан командирлерінен сұранып, үйіне сәлем беріп,
көріп кетейін деп келген. Сонымен ертеңіне
жаңағы нағашылары былай дейді: «Құтыла үй іші, туысқандар Шалқар вокзалына пойызға
мінгізуге, майданға шығарып салуға алып
алмай жүрсең, кешкісін үйге барғанда екеуің барады. Сонда вокзалда пойыз күтіп тұрған
Қайпыш: «Апа, мен осы біртүрлі болып тұрмын.
шай ішіп отырғанда келіншегіңді ашуландыр. Маған топырақ осы жерден бұйырып тұр ғой»
дейді. «Не айтып тұрсың, шырағым?» дейді
«Сенің әкеңнің ишандық оқуы күшті ме әлде анамыз. Содан мені қолына алып сүйіп, артына
қарайлап, вагонға мінер жерде аяғы тайып кетіп,
менің әкемнің оқуы күшті ме?» деп оны сөйлетіп жылжып бара жатқан пойыздың астына түскен.
Сөйтіп, туысқандарының көз алдарында өмірден
көр. Ол аузынан ақ көбігі ағып әкесін мақтар. өте барған. Содан мешіттің түбіне апарып қояды.
Осы оқиғаны еске алғанда Ынта анамыз да тегін
Сен өз әкеңді мақтайсың. Әбден шегіне жеткен болмады-ау деп топшылаймыз. 1969 жылы қай-
тыс болған ол Қарамерген деген жерде жатыр.
уақытта «Күшті болсаң, мына мешітке қарап Бұл кісі не орысша, не мұсылманша оқымаған.
Әліпті таяқ деп білмейді. Қара танымайтын
дәрет сындыр» деп айт». жанға екі кештің арасында есіктің алдына
баласының келіп тұрғанын білдірген қандай
Содан Иса атамыз кешкісін үйге келіп құдірет десеңізші...

шай ішіп отырғанда жаңағы бәлені бастайды. Жанаман ахун

Тотия анамыз өте көрікті адам болған. Бірақ, Шалқарда Жанаман деген ахун өмір
сүрген. Ол кісі Дихан деген атақты ишанда
мінезі жайсыз, ашушаң екен. Содан екеуі шәкірт болып, діни білім алады. Үшінші әлде

шайдың үстінде «Менің әкем күшті» деп таласып

қалады. Иса атамыз: «Күшті болсаң, мешітке

қарап дәрет сындыр» дейді. Сол кезде шешеміз

де қайтпастан, айтқанды қылыпты. Осы сәтте

келесі ағаш үйде отырған әкесі Пәтуәлі ишан

Ынта шешемізге: «Тотияға көрім көрініп қалды,

жүгір!», - дейді. Барса, Тотияның аузы қисайып

кеткен екен. Ертеңгісін «Тотияны жүгімен бірге

төркініне көшіріңдер» депті Пәтуәлі ишан.

Көшірерде шешеміз жылап: «Айналайын, сен

өмір бақи кеміс болып қаласың. Қолымнан келер

шара жоқ. Әкеңе барып, әкеңнен кешірім сұра.

Менің саған қиянатым жоқ. Сен аман тұрғанда

еліңе бар. Менен рұқсат саған» депті Ынта

шешеміз. Содан оны көшіріп жібереді.

Пәтуәлі ишан төрт жылдан кейін

Қарақалпақстанға көшеді. Жолшыбай

WWW.DANAQAZ.KZ Айшуақтан өте бергенде Пәтуәлі ишан әйелі

Ынтаға: «Мына қырдың астында Тотия келе

жатыр. Қазір көресің» деген екен. Содан қыр-

дан түссе, шынымен, Тотия жылап келе жатыр

екен. Ишаннан кешірім сұрапты. Ишан келінін

үйіне апарып, қонағасы мен батасын беріп

кеткен екен дейді.

Бір күні біреу ишанға сауал қойған екен.

«Ел - халық болса, қырылып жатыр. Қызыл-

дар «Халық жауы» деп құртып жатыр. Оқудың

күшімен ана мұрттыны өлтіруге болады ма?» деп

«Мұртты» деп отырғандары – Сталин. Мәскеудегі

2№04189

Тағзым 25

төртінші сыныпта оқып жүрген кезінде, ораза кездескен жерден күрке құрып, көлеңкелеп,
айының іші болса керек, кешкісін Жанаман бала мосысын дайындап, баланың ұйқысын бұзбай,
кіріп келіп: «Ертең емтиханда қандай сұрақ аялап өсірген.
түсер екен, қай тақырыпқа дайындалсам, соны
білейін деп едім» деп Дихан ұстазынан сұраған Ноғай Төремұрат ахун ұстаған хан
екен. Сонда оған Дихан ишан: «Сен біреу үшін мешітінде қызмет еткен. Ырсалы Есеналыұлынан
оқып жүр ме едің? Дихан үшін оқыма. Өзің үшін білім алғандар әріп танып, тіл сындырып,
оқы! Бірақ талабың алдыңда ғой, айтайын» намазға жығылған. Жасы кішілер «Софы ата»,
деп қай жерден не оқу керектігін айтып беріп, келіндер «Софы қайын аға» атаған арабша
«Осыларды жаттап ал» дейді. Ертеңгісін барып, сауаты мол, ауызы дуалы баба тақуалығымен,
Жанаман бала Дихан ишанның бар сұрағына білімділігімен дәріптеліп, ел аузында қалған.
мүдірмей, сайрап жауап беріпті. Содан Дихан Ырсалының Әбиболла (1917-1975), Айша атты
ишан: «Сен бала Пәтуәлі ишанның қасына балалары болған.
қонып шыққаннан саумысың?» дейді. Бала
күліп жіберіпті. Оқудың күштілігін қара, олар Қалнияз ахун Тілеуліұлы
бірін-бірі біліп отыр.
Жанаман Бұхарадан қайтар сапары Шалқар ауданы Аяққұм өңірінде 1840-
Ташкент арқылы келген екен. Ташкентке екі 1900 жылдары өмір сүрген. Әкесі Тілеулі арабша
шақырым қалғанда қарны ашады. Ақшасы дл- мол сауаты бар адам болған. Болашағынан
таусылып, қиналады. Шалқар қайда, Ташкент зор үміт етіп, кенже баласы Қалниязды
қайда? Аттың үстінде қалғып кетеді. Содан Тал- мұсылманша оқуға ерте берген. Буыны бекіп,
дықта отырған әкесі Қосайдар ишан баласына бұғанасы қатпаған баласын сонау алыстағы
аян беріпті. Баласына Артыңдағы қара қашар- Бұқарға аттандырады. Сол кездерде Хиуада,
ды сатып, соны азық қыл» дейді. Оянып кетсе, Хорезмде 7 жастан 30 жасқа дейін оқитын діни
қара қашар түгілі дәнеңе де жоқ. Содан Таш- мектептер болса керек. Жастайынан мешіт -
кент шаһарына кірер ауызда оң жақ аяғындағы медреселерден білім алып, Хорезмде жоғары
кебісті шешіп алып, қара қашарға айналдырған. білімін жетілдіріп, ахундық шатырхат алған.
Оны өзбектерге сатқан. Содан аштықтан аман 1870 жылдары елге оралады. Сарыой жерінен
қалады. Үйге жетіп «Ассалаумағалейкум!» деп мешіт ашады. Адалдығымен, сауаттылығымен,
әкесімен амандасқанда аяғына қараса, аяғында еңбекқорлығымен, тақуалығымен елге
кебісі тұр екен. Қосайдар ишан: «Балам, бұған танылған Қалнияз ахун жастарға білім
сенің кінәң жоқ. Алыста отырып құдіретті күш беруге ұмтылған. Ол ашқан мешіттің намаз
арқылы қара кебісті қара қашарға айналдырған оқитын бөлмесінде бірнеше терезесі болған.
мен едім», - деген екен. Ахунның тақуалығы сондай, терезе алдынан
өткендер намаз оқушының көңілін бөледі
Қаражігіт Бектаулы деп, артық терезелерін бекіттіріп тастаған.
Тазалық сақтаудың ережелері бұзылады деп
Қаражігіт Бектаулы – Қазақай ишанның дастарқан жайған жерге шылапшын қойып қол
шәкірті. Қазақай ишан 41 бала оқытады да, сол жуғызбаған. Дәрет аларда құманды тізесінің
41 шәкірттің біреуі Қаражігіт Бектаулы болады. арасына қысып (тұтқасынан ұстамай) қолын
Ол Қазақай ишанның ең үздік шәкірттерінің жуып, содан кейін барып дәрет алатын болған.
біреуі екен. Үздік оқығаны үшін келешегінен Елде шешек ауруы қаптап тұрғанда Қалнияз
зор үміт күтіп, ұстазы оған қызын берген. ахун емшілік жасаған. Өзі аурудан аман болған.
Қаражігіттің руы – тілеу. Тілеудің ішінде – дәуле. Қалнияз ахун ілім-білім алу жолында жүріп
Шалқар бойындағы Жылан мен Көкмоланың әлде қыз таңдап, кештеу үйленген. Таңдаған
екі ортасында туып өскен. Патшадан алған жары – сексен руынан Нағима Кенжеғарақызы
мөрі бар. Бүгінде ол мөр шөбересінің қолында өте көрікті, жас ару болған. Қалнияз ахунның
сақтаулы. бейіті кіші Сарыойда. Оның ұрпақтары: Ниязқұл
(1883-1966), Айшахан.
Ырсалы Есеналыұлы
Ниязқұл Қалниязұлы

Хорезм елінде білім алып, тақуалық Шалқар ауданы №15 ауылда 1883
білімнің жоғарғы сатысы – софылық ілімді терең жылы 15 наурызда дүниеге келген. Қалнияз
меңгеріп, имамға қол берген. ахун жасынан зерек, ақылды баласының
мұсылманша білім алуын көздеп, Бұхарға
Ырсалы софы бар саналы ғұмырын аттандырған. Ниязқұл 30 жасына дейін білім
имандылық жолына арнаған. Жұбайы өмірден алумен ислам дінін насихаттайды. Әке жолын
ерте өтіп, екі жасар ұлы Әбиболланы арқалап қуған жас имам ұстаздық қызмет атқарған. Елге
өсіріп, жетімдік тауқыметін көрсетпеуге оралып, Сарыойдағы әкесінің мешітіне имам
тырысқан. Ауыл - елге жолаушылап шыққанда болған. Үлкен ағартушылық қызмет атқарған.
жол - жөнекей арқасында ұйықтап кеткен ұлын

26

WWW.DANAQAZ.KZ Қабақ руының Қайыпберді аталығынан Жантәтті тіліне оқытады. Аққұба өңді, ұзын бойлы, үнемі
Әріпқызына үйленген. Алған жары әдепті, сұлу, ақ көйлек, қара костюм киіп, сәнді сырбаздай
текті жердің қызы екен. болып киініп, қолына алтын сағат тағып, жүріс-
тұрысымен, мәдениеттілігімен елге өнегелілік
«Құс ауға, балық торға кездесті ғой, көрсетуден жазбаған Нұрекең Жұрындағы Қуан
тағдырдың жазуына жоқ қой шара» дегендей, ақсақалдың балалары – Құдайберген және Ахмет
жылдардың зұлматына ұшыраған бұл әулет Жұбановтармен тығыз байланыста болған. 1934
Қарақалпақ жеріне, Қоңырат еліне қоныс тепкен. жылы Күбілейден Ізімбетке қоныс аударып,
Ниязқұл Қалниязұлы Әулиеата қаласындағы жаңадан құрылған Ащықұдық колхозына
мешітте жылдан астам уақыт имам болған. Заман балташы болып орналасады. Арада үш жыл
тыныштала келе, Шалқардан арнайы іздеп өткенде ГПУ-дың адамдары келіп, тұтқындап
барған Тұрым Оразайұлы оның елге оралуын алып кетеді. Ол 1937 жылдың 16 қыркүйегі екен.
өтінген. Ниязқұл мақсым өмірден өтер алдында Тағдыры қиын-қыстау кезеңмен дәл келген есіл
інісі Құрманалыға, қайын жұрты Қожахмет азамат этаппен Оңтүстікке аттанады. Сол тар
баласы Мұхамбет-Тахирға, ұлы Нұртазаға қапаста жүріп жүрегі жалын ақын азамат елге
Есет– Дәрібай қорымына жерлеуді өсиет еткен. жыр жолдарын жолдап, араб қарпімен жазған
Замандастары асқан ғұлама санаған, үлкен-кіші бірнеше үшбу хаты жетеді. Басқа хабар болмай,
батасын алуға тырысқан Ниязқұл мақсым 1966 арада біраз жыл өткенде теміржол бойынан
жылы 19 қарашада 83 жасында өмірден өткен. жолаушы татар шалы Нұртай ақсақалдың
аман-сау, Ташкеннің Қаған деген жерінде
Нұртай Құрманалыұлы екенін жеткізеді. Ол кезең 1948 жыл болатын.
(1879 -1948 жж.) Отағасының аман хабарын естіген жұбайы Ажар
жатпай-тұрмай ізденіп, күйеуінің амандығын,
Нұртай Құрманалыұлы Қазан төңкерісіне бас бостандығынан айырылып отбасынан
дейінгі заманда ауыл молдасынан сауат ашып, жырақ жүргенін толық айтып, өтініш жасап,
Уфадағы Ғалия медіресесінен білім алған. Жұрын И. В. Сталинге арыз-өтініш жазған. Осы өтініш
өңірінде мешіт ұстап, шәкірт тәрбиелеген. хат бұл отбасына қасірет әкелгендей, Мәскеуден
1914 жылы темірлік Елтай Қаналин атты қуанышты хабар күтіп отырған жанұяға Нұртай
зиялы азаматпен Ташкентте өткен Орта Азия Құрманалиннің қайтыс болғаны туралы хабар
мұсылмандарының құрылтайына қатысады. жеткен. Озбырлық заманының құрбаны болған
1917 жылы кеңес өкіметі құрылған кезде 20- асыл азаматтың елден жырақ жүріп жазған аз
30-шы жылдардың нәубетіне ұшырап, екі рет ғана жыры сақталған. Уақыт өте келе ақталып,
істі боп, тар қапасқа қамалған. Алғаш 1929 ұрпағы Хайроллаұлы Бауыржанның арада жыл
жылы ұсталған кезде алты ай түрмеде отырып, өткенде Жұрында қызыл белсенділер қиратқан
Қарқаралыға жер аударылады. Сол жақта атасының мешітінің орнына аудан орталығы
жүріп, революционер Әліби Жангелдиннің Қандағаш қаласынан жазықсыз, арманда
араласуымен босанып келген Нұртай кеткен бабасының атына сай «Нұртай мешіті»
Құрманалин Жұрында тұруға болмаған соң, бой көтерді. Артында баба ізін жалғастырар
Күбілей атты мекенде тұратын бауырының ұрпақ, жалынды жүрегінен жарып шыққан
қасына қоныстануға мәжбүр болған. Ол кезде жырларын оқып таратар ауыл азаматтары
ұлы Хайролла 10 жаста, қызы Шалқия 5 жаста қалғаны, есіл ерін қастерлеп биікке көтерер елі
екен. 1931-1933 жылдарғы қалың қазақ еліне болғаны қандай ғанибет десеңші. Бұл игілікті
келген ашаршылық зұлматынан аман-есен істі қолдап, бас көтерген азаматтар «Ақтөбе
шыққанменен, кеңес белсенділері Жұрындағы Мұнайгаз» АҚ президенті, облыстық мәслихат
мешітті қиратып, мұнарасына өрмелеп депутаты Н.Г.Камалов, «Шилісайауырқұрылыс»
шығып құлатуға, мешітті таспен атқалауға басқармасы ұжымы, негізгі ауыртпалықты
бұйрық беретін. Бір кездегі имандылық пен көтеріп отырған Б. Құрманалин басқаратын УТП
парасаттылыққа, білімге жол ашқан, ел және СТ кәсіпорны болатын.
киелі деп танып, құрметтеген мешіт үйі енді Бүгінгі таңда Нұртай Құрманалыұлының
жетесіздердің мазағына айналуы заманның ұрпақтарынан қызы Шалқия мен ұлы Хайрол-
өзгеріп, орыстандыруға бет бұрғаны еді. Нұртай ла өмірден өткен. Шалқыма, Әсіма, Бауыржан,
Құрманалыұлы Қарқаралыдан оралған соң Әлімжан, Сәнім, Жаннат есімді немере-шөбере-
Шалқар қаласына жиі барып, заң орындарының лері бар.
қадағалауынан тыс қала алмаған. Сол кездерде Төменде Нұртай Құрманалыұлының ай-
Алашорда комитетімен байланыста деген дауда жүріп, елін сағынып жазған жыр жолда-
желеумен екі-үш ай абақтыны да көріп шығады. рын жариялап отырмыз.
Ағайындары ізденіп жүріп, басына бостандық
алып береді. Сөйтіп Күбілейге келген соң Еліме аман-есен жетер ме екем?
ағайындарымен ойласып, жас балаларды араб

2№04189

тағзым 27

1. Қимай кеттім 4. Қорқып жүрмін

Жұрын деген ауылда тұрған едім, Зердеме бұл өмірді тоқып жүрмін,
Оқуға ерте көңіл бұрған едім. Бес намазды бес мезгіл оқып жүрмін.
Қазақтың жиып алып балаларын, Тие ме деп зияным өздеріңе,
Мешіт сап, ұстаздық та құрған едім. Амал жоқ, хат жазуға қорқып жүрмін.
Бай болып, мен бір билік құрған жоқпын, Тәшкенде базар деген толып жатыр,
Ешкімге зорлық жасап, ұрған жоқпын. Сонда да қай дегенім болып жатыр?
Ешқашан сатқаным жоқ иманымды, Ұрып-соғып аштықпен қинағасын,
Халқымды теріс жолға бұрған жоқпын. Тамырым күннен - күнге солып жатыр.
Сонда да еліме мен сыймай кеттім, «Халық жауы» атағы тағылғасын,
Дұрыстап есімді де жимай кеттім. Басыма барлық пәле жабылғасын,
Кісендеп қол - аяқты айдағанда, Жатырмын абақтының бұрышында,
Туып - өскен жерімді қимай кеттім. Сипап қойып темір тор қабырғасын.
Жатқан сайын жамбастан сыз өтеді,
2. Өле алмаймын Қыраулы қабырғадан мұз өтеді,
Ауылымды өзім туған ойлағанда
Дәрмен жоқ қозғалуға енді менде, Кей сәтте жан жүрегім тыз етеді.
Сүйегім жетер ме екен туған жерге? Өмірдің мен қызығын көрер ме екем,
Жау емес, дос екенімді кім жеткізер Жақсылардың соңына ерер ме екем?
Кемеңгер көсеміміз Сталинге? Босанып абақтыдан аман қайтып,
Өмірдің дегеніне көне алмаймын, Еліме күткен сәлем бере ме екем?
Бостандыққа шықпай мен сөне
алмаймын. 5. Жау емеспін
Ақталатын күн туар, мен білемін,
«Халық жауы» болып мен өле алмаймын. Тергеуге кейде мені алып кетеді,
Қамшымен жон арқаға салып кетеді.
3. Сағынышым «Түріктің жансызысың, мойныңа ал!»
Дегенде есім кейде танып кетеді.
«Сақтай көр!» деп Құдайға жалынамын, Түркіге қазақ қалай ақпар береді?
Таба алмай амал-айла, сабыламын. Елін сатып, ұялмай дақпырт береді?
Ауылда күткен туыс-бауырларды, Еріксіз адам жанын қинайтындай,
Ұлым мен қызымды да сағынамын. Бұл өмір неге солай қатпар келеді?
Бұл заман күннен - күнге қинап отыр, Сатқаным жоқ Отанымды, тазамын мен,
Басымызға не пәле жинап отыр? Сондықтан тазамын деп жазамын мен.
Туып өскен жерімнің жер-суына, Құдайым, босанатын күн туар ма?
Сағынышым бойыма сыймай отыр. Қанша тартам түрменің азабын мен?
Еліме аман-есен қайтар ма екем? Дүние қажет емес боқ екен ғой,
Жарымның қолынан дәм татар ма екем? Құны оның жанып тұрған шоқ екен ғой.
Бостандыққа шығатын күнім туып, Таңылса бір басыңа қырық пәле,
Төрімде көсіліп бір жатар ма екем? Арашалар ешкім де жоқ екен ғой.
Талайдан өздеріңе сәлем айтқам, Берікпін мұсылмандық салтыма мен,
Бір болған мұңдастардан елге қайтқан. Сенемін әрқашанда халқыма мен.
Сәлемім жетті ме әлде жетпеді ме, Арым таза болған соң, көңілім ашық,
Азабын абақтының қанша тартам? Қалай кір келтіремін атыма мен?

Нұртай Құрманалыұлы туралы келтірілген осы мәліметтер «Нұртай
Құрманалин туралы естеліктер мен жырлары» атты шағын кітапшадан
жинақталды. Кітапша ҚР Журналистер одағының мүшесі Қуаныш Кенжеғалиевтің
құрастыруымен 1997 жылы Октябрь аудандық Қандағаш қаласындағы
баспаханадан жарық көрген. Аталмыш естеліктер мен жыр жолдары марқұм
Шалқия Нұртайқызының көзі тірісінде айтқан әңгімелері негізінде жазылған.

28

АРХЕОЛОГ

ҒАЛЫМДАРДЫҢ

НАЗАРЫ

АҚТӨБЕГЕ АУДЫ

Биыл қазан айының аяғында елді емес, бүтін қазақ елінің тарихында ерекше

елең еткізген жаңалық тарады. Ақтөбе орын алатын тарихи құндылық. Кешегі Есік

облысының әкімі Оңдасын Оразалин қаласынан, Шығыс пен Атыраудан табылған

жариялаған хабарды бүкіл баспасөз көне ескерткіштердің жалғасы бүгін Ақтөбе

өкілдері іліп әкетті. жерінен де көрініс берді. Бұл дегеніміз

«Қадірлі жерлестер! Темір сол заманда қазақ жерін мекендеген

ауданынан сүйінші хабар жетті! «Рухани бабаларымыз өркениеттің жоғары

WWW.DANAQAZ.KZ жаңғыру» бағдарламасының аясында және сатысында өмір сүргендігін көрсетеді. Бұл

Елбасымыздың тапсырмасына орай тарихи- қойнауы құтты, тарихы тереңде жатқан

мәдени жәдігерлерді зерттеуді қолға Ақтөбе өңірінен табылған құндылықтардың

алған болатынбыз. Қазба жұмыстарына бастамасы ғана деп білемін. Мұндай тарихи

тиісті шаралар алынып, қаржылай қолдау жәдігерлер әлі де көптеп табылып, дүние

көрсетілді. Бүгін археологтардан ақжолтай жүзінің алдында Қазақ елінің мәртебесін

хабар келді. Темір ауданы Тасқопа елді көтереді деп сенемін» деді облыс әкімі. Бұл

мекенінің маңынан б.з.д. V ғасырда алтын 25 қазан күні еді. Содан бері мардымды

киіммен жерленген сармат көсемінің мәлімет іздеген жұрт жауапты мекемелерге

қорғаны табылды. Кезекті «Алтын киімді сұрау сала бастаған еді.

көне ескерткіш» – Ақтөбе өңірінің ғана Облыс тізгінін ұстаған күннен бастап

2№04189

Тарих 29

Оңдасын Сейілұлы ҚР Тұңғыш Президенті 3. «Ақтөбе облысының Хромтау

Н. Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: ауданындағы Ойсылқара және Моңғол-

рухани жаңғыру» және «Ұлы даланың жеті сай тарихи-мәдени кешендері».

қыры» атты бағдарламалық мақалаларында Ғылыми - зерттеу жұмыстары

көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру аясында нәтижесінде анықталған деректерге

кешенді жоспар құрып, ғалымдар мен сүйенетін болсақ, тас дәуірінің неолит

мамандарды іске тартқан екен. Жоспардың бір кезеңінде бұл өңірде адамдар өмір сүргені

бағыты – Ә.Марғұлан атындағы Археология дәлелденді. Ерте темір дәуіріне жататын

институты Ақтөбе облысының ежелгі тарихын Ойсылқара 7 бейітінің қорғандары

зерттеуге, өте бай тарихи-мәдени мұрасын зерттеліп, олар прохоров мәдениетінің

насихаттауға бағытталған бес ғылыми- элиталық ескерткіштеріне жатқызылды.

зерттеу жобаны міндетіне алыпты. Соларға Моңғолсай жерінде ежелгі кен өндіру

қысқаша тоқталып өтейік. орындарын іздеу жұмыстары жүзеге

1.«Ақтөбе өңірінің ежелгі бақташы- асырылып, георадарлы түсірілім жасалды.

лары және металл өңдеушілері». Ойсылқара мен Моңғолсай төңірегінде

Ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілген жұмыстардың нәтижелері бұл

барысында археологиялық барлау жасалып, өңірдің бай тарихи мұрасын айғақтайды.

Ақтөбе облысының гидрографиялық локаль- 4. «Доңызтаудағы Жезді орда-

ді аудандары бойынша палеометалл дәуіріне қалашығы – Оғыз мемлекетінің бірегей

жататын жаңа ескерткіштер ізделген. Қола ескерткіші».

дәуіріне жататын 56 археологиялық ескерткіш Жезді қалашығында жүргізілген

(ежелгі қоныстар, обалар, петроглифтер) археологиялық жұмыстар нәтижесінде

зерттелген. Қола дәуірінің жеті қонысы, ортағасырлық қаланың құрылысы

петроглифтер шоғырланған 11 орын мен мен жоспарын анықтауға болады. Бұл

27 қорым анықталған. Осы жұмыстардың ескерткішті зерттеу нәтижесінде қаланың

нәтижесі бойынша Ақтөбе облысының архитектурасы, жоспары, фортификациясы

территориясындағы ежелгі металл өңдеу мен тұрғын үйлердің ерекшеліктері

ісінің қалыптасу жолын жан-жақты талдауға анықталады. Бір гектар аумақты алып

болады. жатқан Жезді қалашығының қабырғалары

2. «Ерте көшпенділердің элиталық мен мұнаралары сақталған. Ғылыми-зерттеу

ескерткіштерін археологиялық тұрғыда жұмыстары тұрғын үйлердің құрылысын,

зерттеу». бекініс қабырғалары мен жерлеу орындарын

Бұл бағытта Ақтөбе облысының зерттеуге бағытталды. Осы хронологиялық

Мұғалжар және Темір аудандарында кезеңге қатысты ескерткіштердің жалпы

археологиялық зерттеу жұмыстары картасын жасау үшін жұмыстар жүргізілуде.

жүргізілген. Соның ішінде Құмбұлақ, Тасқопа Археологиялық қазба және зертханалық-

І, Бесоба және Тасқопа VІ тәрізді ірі жерлеу аналитикалық зерттеулер нәтижесінде

орындары зерттелген. Жерлеу нысандарынан Ақтөбе облысының аумағында өмір сүрген

савромат археологиялық мәдениеті (б.з.д. V ерте ортағасырлық адамдардың тарихы

ғ.) мен кейінгі сарматтық кезеңге жататын мен мәдениетіне қатысты тың материалдар

11 қабір анықталған. Соның ішінде Ақтө- жиналды.

бе облысының Темір ауданынан қызықты 5. «Ақтөбе облысының киелі

материалдар табылған. Мысалы, Тасқопа І жерлерінің географиясы» басылымын

бейітіндегі 1-қорған қабірінің тереңдігі 5.7 м әзірлеу және баспадан шығару.

болған. Қабір ежелгі заманда тоналып кетсе Бұл жобаны жүзеге асыру үшін

де, қалған бұйымдар арқылы бұл обаның Ә..Марғұлан атындағы Археология

көсемге немесе тайпа басшысына арналғаны институты, Ш. Уәлиханов атындағы Тарих

байқалады. Бұл деректердің Ұлы Даладағы және этнология институты, Қ. Жұбанов

мәдениеттердің даму жолын зерттеуде үлкен атындағы АӨМУ және т.б. ғылыми, білім беру

маңызы бар. орталықтарының мамандарынан құралған

30

Облыс әкімі археологтарды қабылдады

WWW.DANAQAZ.KZ зерттеу тобы жасақталған. «Ақтөбе об- туралы айтты.
лысының киелі жерлерінің географиясы» 12 қараша күні академик Бауыржан
атты басылымның құрылымы жасалған.
Ақтөбе облысында орналасқан киелі ны- Байтанаев бастаған ғалымдар облыстық
сандардың ортақ базасын жасау ісі жүріп тарихи-өлкетану музейінде журналистер-
жатыр. Киелі нысандардың әрқайсысына мен кездесіп, сұрақтарға жауап берді.
толық сипаттама жасалуда. Басылым
Ақтөбе облысының археологиялық, - Кеңес дәуірінде Батыс Қазақстан
этнографиялық, табиғи ескерткіштері мен өңірін қамтыған үлкен экспедиция болып
киелі жерлерінің тізімін қамтитын болады. еді. Содан кейін біраз үзіліс болды. Облыс
әкімі Оңдасын Сейілұлы «Рухани жаңғы-
Жоспар мен міндет айқындалған ру» бағдарламасы негізінде біздің инсти-
соң мамандар өз қызметіне кіріскен. тутқа үлкен жұмыстар тапсырды. Ақтөбе
Археологтар қызметі ауа райына тәуелді. облысының аумағы тарихи жәдігерлерге
Көктем мен жаз айларының қолайлы кезін өте бай. Археологтар жүргізген қазба жұ-
пайдаланып, барлау, анықтау, қорған мыстары бұл өңірде адамзат баласы мил-
мен обалардың жоғарғы қабатын қазу лион жыл бұрын да өмір сүргенін анықта-
жұмыстары жүргізілген. «Іздеген жетер ды. Облыста сақ-сармат, ғұн және түрік
мұратқа» дегендей, тапқан олжалары да аз дәуіріне жататын, зерттеуін күтіп жатқан
емес. 11 қараша күні Ақтөбеге Ә.Марғұлан жүзден астам қорған мен оба бар. Сармат
атындағы Археология институтының ди- дәуірінің обалары ежелгі заманда-ақ, өза-
ректоры, ҚР ҰҒА академигі Бауыржан ра соғысып жүрген тайпалар тарапынан
Байтанаев, осы институттың Нұр-Сұлтан тоналған. Сондай жартылай тоналған
филиалының директоры Талғат Мамы- қорғандардың бірінен жоба бойынша сар-
ров, институттың бас сарапшысы Арман мат көсемінің қабірі табылды. Темірден
Бисембаев бастаған бір топ археолог ға- құйылған дулығасының сырты алтынмен
лым келді. Олар облыс әкімімен кездесіп, қапталған. Алтыннан жасалған ат әбзел-
ғылыми-зерттеу жұмыстарының жүрісі дері табылды. Қаңқаның өзін монолит
мен алдын ала нәтижелері туралы есеп күйінде тұтас қазып алдық. Археология
берді. 2020 жылға жоспарланған жұмы- ғылымының талабы бойынша жәдігерлер
стар туралы ақылдасты. Оңдасын Ораза- сол температура, сол ылғалдылығымен
лин тарихи жәдігерлерді жүйелі зерттеу зертханаға жеткізілуі керек. Мысалы,
және болашақ ұрпаққа бүлдірмей жеткізу былғарыдан жасалған бұйымға күн түс-
се, кеуіп кетсе тырысып қалады. Ондағы
№204189

Тарих 31

жазу немесе ою-өрнекті ОЙСЫЛҚАРА ӘУЛИЕ

ажырату қиындайды. Біздің

ендігі мақсат – реставрация

жұмыстарын жүргізу. Ол ша-

руаға бір-екі жыл уақыт ке-

теді. Археологтар қабірлерді

тонайтын қарақшы емес,

олар қолына ұстаған күрек

арқылы тарихты қалпына

келтіреді, тілсіз куәларға

тіл бітіріп, тарихты топырақ

пен шаң-тозаңнан тазалай-

ды. Қазір реставрация жа-

сайтын мамандарды таңдау

үстіндеміз. Ондай маман- «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу
орталығының «Діни және ғибадат орындары»
дар өзімізде, Ресейде және бөліміндегі тізімде Ойсылқара әулие бар. Бұл
қорым – Ақтөбе облысы Хромтау ауданындағы ең ірі
шет елдерде бар. Ең басты мемориалды-діни кешен. Қорымда әулие, түйенің және
түйе шаруашылығының пірі – Ойсылқара жерленген деп
шаруа – жәдігерді дұрыс есептеледі. Бұл кешенде XVIII-XX ғасырлар арасына
жататын жүз елуден астам бейіт бар. Әртүрлі ғасырда
сақтау және дұрыс зерттеу. салынған ескерткіштерден құралған көне қорым.
Ойсылқара әулиенің өмір сүрген уақыты, шамамен
Қателесуге, бүлдіруге хақы- VII-VIII ғасырлар. Ескіден жеткен аңыз бойынша
Ойсылқара әулие Мұхаммед пайғамдардың тапсырмасын
мыз жоқ. Қазып алынған орындаушы, кең даладағы жеті жұртты аралаған тақуа
кісі екен. Пайғамбардың тірісінде жүздесу үшін екі рет
жәдігерлерге отызға жуық барып, кездесе алмапты. Пайғамбарға құрметінің белгісі
ретінде мыңдаған түйе айдап апарған екен. Пайғамбар
әртүрлі зерттеу жасалады. дүниеден өтерде сахабаларының біріне «Түйенің пірі
Ойсылқараға тапсыр» деп шапанын аманатқа қалдырып
Барлық жұмыс аяқталған кеткен екен. Ойсылқара өмірден өтер алдында сүйегіне
жеті жұрт таласатынын біліп, жеті түйеге жеті сандық
соң жәдігерді тазалап, қал- артып, төбе басына түнепті. «Кім бұрын келсе, соның
жеріне жатамын» десе керек. Жеті жұрттың өкілдері
пына келтіріп, Ақтөбенің му- өз түйесіне теңделген сандықты ашып, әулиенің
жатқанын көріп, түйелерін жетелеп кете беріпті. Яғни
зейіне тапсырамыз. Ештеңе жеті сандықта да Ойсылқараның денесі болған екен.
Сондықтан Қазақстанның бірнеше жерінде Ойсылқара
ешқайда кетпейді, табылған әулиенің қабірі кездеседі. Төрт түлік малдың пірлері
саналатын Шопан ата әулие Маңғыстауда жерленген, ал
дүниелер түгел Ақтөбе- Жамбыл облысында Зеңгі бабаның күмбезі бар. Хромтау
ауданында Ойсылқара деген жер және Ойсылқара
де. Археология ғылымына өзені бар. Жақын маңда Түйелі ауылы бар, бірақ соңғы
бірнеше ғасыр бұл аймақта ешкім түйе малын ұстамаған.
асығыстық, жат нәрсе. Қаз- Ғылымда мұны анықтайтын нақты дәлел жоқ. Тек ескі
аңыздар мен діни қиссаларда ғана Ойсылқара әулие
ба жұмыстары аяқталды, не- туралы мәліметтер бар.

гізгі жұмыс енді басталады. Айшуақ ДӘРМЕНҰЛЫ

Амандық болса, әлі талай Ақтөбе облысы

жаңалықты айтармыз, - деді

Бауыржан Әбішұлы.

Бірнеше топқа

бөлінген археолог ма-

мандар тобы Ақтөбе об-

лысында зерттеу және

қазба жұмыстарын әлі

жалғастырады. Жер қой-

науында ғасырлар бойы

сақталған қайталанбас

ескерткіштер зерттеу

күтіп жатқаны айқын.

32

Алтын Орданың
астаналарын аралағанда

«Жошы ұлысы

астаналары: Сарайшық –

Сарай-Бату – Сарай Берке

қалалары ізімен» деп аталған

халықаралық экспедиция

жобасының авторы –

«Сарайшық» мемлекеттік

тарихи-мәдени музей-

қорығының директоры,

WWW.DANAQAZ.KZ тарих ғылымдарының

докторы Әбілсейіт Мұқтар

ағамыз. Ел Президенті

Қасым-Жомарт Тоқаевтың

«Алтын Орданың 750

жылдығын атап өту

туралы» бастамасымен

үндес келген жобаны

Атырауоблысыкәсіпкерлік

және индустриялық-

инновациялық даму басқармасы қолдап,

бір топ ғалым, өлкетанушы және журналистер 2

мың шақырымға таяу жол жүріп қайтты.

2№04189

Сапар 33

Сарайшық Н. Назарбаев: «Бұл қала Қасым хан билік құрған
тұста Қазақ хандығының астанасы болды. Сарайшық
Сарайшық туралы бізге жеткен топырағы қасиетті, өйткені иісі бүкіл түркі әлеміне
алғашқы жазба деректі қалдырған – арабтың ортақ Алтын Орда хандары – Тоқта, Жәнібек, Бердібек,
белгілі географ-ғалымы, саяхатшысы Ибн- ноғайлының билеушісі – Оқас, одан бергі Қасым хан
Батута. Ол өз саяхаттарының бірінде 1334 сияқты атақты хандарымыз бен батырларымыздың
жылы Алтын Орданың бас қаласы «Үлкен жаны осында мәңгілік жай тапқан жер, оны еліміздің
Сарайдан» (Сарай-Берке) шығып, Сарайшық алғашқы пантеоны десек те болады» деген еді.
қаласы арқылы Азияға өткен. Бұл жөнінде
«Біз Сарай қаласынан ат жеккен арбамен он Биыл Сарайшық музейінің құрылғанына 20 жыл
күн жол жүріп, Сарай-жук қаласына жеттік. толды. Ал 2018 жылы 4 сәуірде Қазақстан Республикасы
Бұл Ұлысу деп аталған үлкен, терең, ағысы Үкіметінің №162 қаулысына сәйкес осыған дейін Атырау
қатты өзеннің жағасындағы гүлденген әсем облыстық «Хан Ордалы – Сарайшық» мұражай қорығы
қала екен және дүние жүзіндегі Бағдаттан республикалық статус алып, «Сарайшық» мемлекеттік
кейін екінші жүзбелі көпір осында екен» тарихи-мәдени музей-қорығы» атанды. Кешеннің
деп жазған. тізгіні кәсіби тарихшы, Қазақ хандығы тарихын терең
зерттеген ғалымға тапсырылды.
Сарайшық Алтын Орда ыдырағаннан
кейінгі Ноғай ордасының, кейін Қазақ Соңғы жылдары Сарайшықта үлкен өзгерістер
хандығының астанасы болды. 1999 болып жатыр. Археологиялық қазба жұмысы жүйеге
жылы 3 қыркүйекте «Сарайшық» музей- түсіп, қазба барысында анықталған нысандарды
қорығының ашылуына қатысқан Президент сақтау, қалпына келтіру мәселесі қолға алынды.
Әсіресе, Астрахань музей-қорығы археология
секторының меңгерушісі, танымал ғалым Вячеслав
Плахов жетекшілік еткен археологтар көптеген құнды
дерек тапты. Одан бөлек, соңғы кезде табылған
көне карталарға қарағанда, ортағасырлық Сарайшық
қаласының басым бөлігі сақталған. Соның ішінде әйгілі
Қасым ханның кесенесінің орны да анықталып отыр.
Бұл күллі қазақтың назарын Атырау өңіріне аударатын
ақжолтай жаңалық болмақ.

Соңғы өзгеріс ортағасырлық Сарайшық
шаһарының тәуелсіз Қазақстан тарихындағы жаңа
белесі деуге болады. Музей-қорықты соңғы бір жылдан
бері басқарып келе жатқан белгілі тарихшы, Қа-
зақ хандығы тарихы бойынша танымал маман, тарих
ғылымдарының докторы Әбілсейіт Мұқтар көне қаланы
түлетудің кешенді жоспарын жасаған. Жошы ұлысы
астаналарының басын қосқан бүгінгі ғылыми экспедиция
да осы жоспардың бір парасы десе болғандай.

Айта кетейік, бұған дейін Алтын Орда астаналарын
бір-бірімен байланыстыра зерттеген мұндай экспедиция
болмаған екен.

Астрахань – Лапас – Сарай Бату

Аталарымыз Қажы Тархан атаған Астрахань
қаласы Атыраудан алыс емес. Кедендегі кедергі және ,ең
бастысы, қазақстандық жол бөлігінің өте сапасыздығы
болмаса, 370 километр дегеніңіз 3-4 сағатта зыр етіп
өте шығатын қашықтық қой. Амал не, әзірге таңнан
кешке дейінгі уақытты алатын Сандыбадтың сегізінші
сапары болып тұр...

Сарай Бату – өз заманында әлемнің кіндігі, Алтын
Орданың астанасы болған шулы шаһар. Бүгінде Ресей
Федерациясындағы Астрахань облысы аумағында
жұрты жатыр.

Атыраудан ала таңмен шыққан делегация көз
байлана Астрахань облысы Володар ауданы Алтынжар
ауылына бас тіреді. Мұнда ұлы күйші Құрманғазы
Сағырбайұлының кесенесі тұр. Қазақстанның батыс
өлкесіндегі бірнеше облыстың күшімен салынған
«Құрманғазы» өңірлік мәдени орталығы Ресей
жеріндегі қазақы арал десе болғандай. Алтынжар
ауылында түгелге жуық қазақтар тұрады екен. Тіпті

34

Володар ауданы тұрғындарының басым бөлігі де қалпына келтірілмесе, қазу қажет те емес. Жай
өз қандастарымыз. Орталық басшысы Амангелді
Әбілғазиев, орынбасары Светлана Әлібекова ғылыми қызығушылықпен қабірді қазып тастау
қазақстандық делегацияны құрметпен қарсы
алды. Астрахань қаласында тұратын іскер дұрыс емес деп есептеймін. Адамзат тарихында
қандасымыз Рахмет Башпаев та барынша
қолұшын созды. орны бар ұлы адамдардың мәңгілік тұрағының

Ресейдегі сапар Астрахань облыстық тынышын алмау керек қой, – дейді бізге кейін
тарихи-өлкетану музейінен басталды. Мұндағы
«Көшпенділер алтыны» атты экспозиция музей Сарай Бату қаласының орнында кездескен
ғимаратының жертөлесінде орналасқан екен. Қа-
лыңдығы бір қарыс темір есіктер, әскери күзет, ресейлік белгілі археолог, Марий мемлекеттік
әр бұрышта қадалған бейнекамера, «Суретке
түсіруге болмайды!» деген қатаң талап мұндағы университеті археологиялық-этнологиялық
жәдігерлердің құндылығын еселей түскендей.
Қалың әйнектің ар жағына қойылған жәдігер орталығының басшысы Евгений Пигарев.
саны көп емес, бірақ қайталанбайтын ерекше
бағалы заттар екен. Негізінен, сақ-сармат Харабали ауданындағы Селитренный
заманына тиесілі бұл бұйымдар бізге жақсы
таныс. Астрахань музейінен Алтын Орда кезеңіне ауылы тұсындағы төбе басында жолыққан
қатысты толымды дүние көре алмай аттандық.
Евгений Михайлович бүгінде Сарай Бату аталып
Сапарымыздың келесі нүктесі Лапас деп
аталатын село маңындағы ортағасырлық көне кеткен көне шаһардың орнын көп жылдан бері
қорым болатын. Іздегенімізді картадан қарап,
мал баққан қойшыдан сұрап, әрең таптық. қазып, зерттеп жүрген маман екен. Алтын

Үлкен-үлкен төбелерде ертеректе Орда астанасының тарихы туралы өте қызықты
археологиялық қазба жұмысы жүргізілгені
байқалады. Күйдірілген және шикі кірпіш деректер айтты.
сынықтары, керамика, түрлі түсті мозайка
сынықтары шашылып жатыр. Лапас кесенелер – Бірден айтайын, қазір қолданылып жүр-
кешені Ресей мемлекетінің қорғауына
алынғандығы туралы ескерту белгі ғана бұл ген Сарай Бату, Сарай Берке атаулары ХІХ
жерде тарихы құнды ғимараттар болғанын
әйгілеп тұр. ғасырда, ХХ ғасырдың басында шыққан халықтық

– Кеңестік тарихшы Б.,Л..Егоровтың атау десе де болады. Сіздер келіп тұрған бұл
болжауынша, Берке, Өзбек, Жәнібек және
Бердібек хандар осы жерде жерленген. Дегенмен, шаһардың ғылымдағы аты – Сарай немесе Сарай
Қадырғали би «Тоқты мен әз-Жәнібек хан
Сарайшықта жерленген» деп нақты көрсеткен. әл-Жәдид. Мұның бәрі археологиялық қазба
Сондықтан Алтын Орда хандарының қайсысы қай
жерде жерленгені туралы ғалымдар әлі толық кезінде табылған монеталардың жазбаларымен
тұжырым жасаған жоқ. Біздің мақсатымыз тарихи
орынды көзімізбен көріп, өзге де орындармен нақты дәлелденеді. Менің ойымша, Жошы
салыстыру болатын. Әрине, көне деректерде
бұл жерді «Билеушілер алқабы», «Ақсарай» деп ұлысының алғашқы астанасы Сарай әл-Махрус
атағаны белгілі. Сондықтан бұл орында ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жалғастыру күн тәртібінде немесе Ақсарай сәл төменіректе. Ол шағындау
тұр. Менің білуімше, бұл жерде 1950 жылдардың
соңында археологиялық қазба жұмысы болған, 5 шаһар болған, – дейді ғалым.
кесене анықталған, – дейді экспедиция жетекшісі,
тарих ғылымдарының докторы Әбілсейіт Мұқтар. Е. Пигаревтің пікірінше, Сарай әл-Жәдид

– Лапастағы хан кесенелерін біз де немесе Жаңа Сарай Өзбек ханның реформасынан
біраздан бері зерттеп жүрміз. Бұл – әлемдік
маңызы бар ғажайып ескерткіштер. Зират кейін дүниеге келген. Мұнда әуелі хан ордасы
аумағы өте үлкен, қабірлер өте көп, магнитті
түсірілімдер мұнда көлемді кесене құрылысының тұрған, бірте-бірте өсе берген. Бұл жер қазір
қирандысы жатқанын көрсетіп тұр. Әзірге
ғарыштан дистанциялы зондтау әдісімен зерттеп әлемдегі ең үлкен археологиялық кешеннің
жатырмыз. Үлкен зираттар әулет қорымы болуы
мүмкін. Қай хандар жерленгені нақты белгісіз. бірі, 2061 гектар аумақ мемлекет қорғауында.
Ол жерде әзірге қазба жұмысы жүргізілген жоқ.
Менің ойымша, бірден музейге айналдырып, Қала өзен бойымен 18 шақырымға, жазыққа

2№04189 қарай 6-7 шақырымға дейін созылып жатыр.

Ғарыштан қарағанда үлкен ғимараттар, орта-

лық керуен сарай, көше іздері анық байқалады.

Мұнда импорт бұйымдар көп табылады,

бұл – әлемнің әр тарапымен жалғасқан сауда

байланыстарының белгісі. Өзен жағасына жақын

қыш шеберханалары көп кездеседі. Е. Пигарев

оны үлкен өндіріс, алып фабрика болған деп

есептейді.

– Бұл жерде 1965 жылдан бері қазба

жұмыстары жүргізілген. Біз қазір жаңа тәсілге

көштік: жерді қазбаймыз, ғарыштан зерттейміз.

Мұндағы әр төбе – қоғамдық мекемелер –

мешіт, медресе, керуен сарай, ақсүйектердің

сарайлары болған орындар. Қала түгел бұ-

WWW.DANAQAZ.KZ зылған. Ел аузында Тоқтамыс пен Әмір Темірдің

шайқасында қираған деп айтылады. Бірақ 50

жылдан аса қазып келеміз, мұндағы бірде-бір

ғимараттан әскери іс-қимылдың, соғыстың ізі

кездеспеді. Жазба деректерге қарағанда, шаһар

ХVІ ғасырдың соңына дейін тұрған. Қаланың

бұзылуына жалғыз себеп – Астрахань хандығы

құлап, орыс жеріне өтуіне байланысты Иван

Грозный Астраханьда кірпіш бекініс тұрғызуға

жарлық берген. Сөйтіп бұл қаладағы ғимараттар

бұзылып, кірпіші алынып, өзен арқылы салмен

төмен қарай жіберілген. Сөйтіп Астраханьдағы

орыс Кремлі тұрғызылған. Сарай шаһарының

Сапар 35

жер бетінен жойылуының жалғыз себебі осы. Үлкен өндіріс, фабрикалар, сауда орталығы
ХІХ ғасырдың ортасына дейін шаһар орнындағы осында болды. Алтын Орданың әр қаласы өзінше
кейбір ғимараттардың ізі сақталғанын Ауэрбах бір міндет арқалаған, өзіндік ерекшелігі болған.
т.б. саяхатшылар жазып қалдырған, – дейді орыс Сарайшық – ұлыстың шығысындағы кеден
археологы. қала. Хан ұлысына кірер ауыздағы қақпа десек
болады. Қазіргі Саратов түбіндегі Үкек қаласын
Алтын Орда тарихы бойынша танымал – ұлыстың солтүстік астанасы, Солтүстік Кавказ-
ғалыммен қазақстандық делегация жетекшісі дағы Маджар шаһарын мемлекеттің батыстағы
Әбілсейіт Мұқтар бірнеше мәселе бойынша орталығы десек жарасады, – дейді Евгений
сұхбат құрып, пікір алмасты. Пигарев.

– Біз Сарайшықты Алтын Орданың рухани Көне шаһар орнындағы кездесу бізге
астанасы болған деп санаймыз. Өйткені Ал- өте пайдалы болды. Нақты қазба орындарын
тын Орданың мемлекеттік діні – ислам дәл сол да аралап көрдік. Бұл жердегі археологиялық
Сарайшықта жарияланды. Сарайшықта Алтын зерттеу жұмыстарына қазақстандық студенттерді
Орда хандарының, ноғай билерінің және қазақ тарту мәселесі де талқыланды. Әбілсейіт Мұқтар
хандарының пантеоны болды. Сіз бұл тұжырымға Ресей археологін Сарайшыққа шақырды. Алтын
қалай қарайсыз? – деді Әбілсейіт Қапизұлы. Орда тарихын Қазақстан мен Ресей ғалымдары
бірлесе зерттегенде ғана көп нәтиже, дұрыс
– Әрине, ол дұрыс. Сарай әл-Жәдид
мемлекеттің өндірісті астанасы деуге болады.

36

тұжырым болады дегенге екі тарап та келісіп жөнінде тағылымды әңгіме айтып берді. Сарай-
шық музей-қорығының директоры Әбілсейіт
отыр. Мұқтар арнайы әкелген сыйкәдесін тапсырып,
музейлер арасында байланыс, іскерлік қарым-
Бір қызығы, Евгений Пигарев астрахандық қатынас орнады.

болғанымен, ғалымның археологиялық Айта кетейік, Волгоград өлкетану музейі
Ұлы дала тарихына ат шаптырым екі залын
ізденістерін қолдап, қаржы беріп отырған арнаған екен. Соның бірі – Алтын Орда залы.
Ортағасырлық Жошы ұлысы тұрғындарының
– алыстағы Марий елі және Татарстан тұрмысы, салт-дәстүрі, киімі мен қару-жарағы,
тіпті дәстүрлі ойындары туралы көп мәлімет
Республикасы екен. Бұл елдердің Алтын Орда алдық.

тарихына қатысты бастамаларды қолдап, – Сіздерге, қазақтарға мұның бәрі
таңсық емес қой, – деп әзілдеп қояды музей
студенттерін жіберіп, түркілік тамырын сақтап экспозициясын таныстырып жүрген қызметкер.

отырғанына риза болдық. Ашылғанына бір ғасырдан асқан Волгоград
музейінің тәжірибесі Сарайшық музей-қорығы
Айтпақшы, осы күні біз режиссер Андрей үшін де өте пайдалы болатынын экспедиция
жетекшісі Әбілсейіт Мұқтар жиі айтады. Шынында
Прошкиннің «Орда» фильмі түсірілген макет да, Құдай қосқан көршіміз Ресей Федерациясы
мен Қазақстан арасындағы түйісу нүктесін, ортақ
қаланы да аралап көрдік. Фильм оқиғасы тарихты Ресей империясының отарлық езгісінен,
кеңестік кезеңнен, Ұлы Отан соғысынан емес,
ортағасырлық Сарай Бату қаласында өткен, сонау Алтын Орда кезеңінен бастау қажет
сияқты. Бірақ, өкінішке қарай, Ресей мемлекеттік
сондықтан түсірушілер үш айдан аса уақыт осы саясатында Алтын Орда тарихына самарқаулық,
салғырттық басым екендігін орыс ғалым-
қалашықты арнайы салып шығыпты. Бір қызығы, археологтарының өздері мойындайды.

кино түсірілімі аяқталған соң макет қала туристік Волгоград музейінен шыққан соң біз Мамай
қорғанына тарттық. Бүгінде Ұлы Отан соғысы,
нысанға арналған. Алыс-жақыннан келген Сталинград шайқасына арналған алып кешен
орналасқан төбенің атауы Алтын Орданың әйгілі
туристер ортағасырлық ғимараттар фонында беклербегі Мамай ханның есімінен шыққан.
Кейбір деректерде бұл жерде Мамайдың бекінісі,
суретке түсіп, қарық болып қалады екен. Тарихи қарауыл төбесі тұрған десе, кей деректе 1380

орындардың туристік тартымдылығын арттыру

үшін осындай құрылыстар қажеттігін көңілге

түйдік. Әбілсейіт Қапизұлының айтуынша, Сарай-

шықта да болашақта мұндай құрылыстар қолға

алынбақ. Қазірдің өзінде арнайы жер бөлінген.

Волгоград – Мамай қорғаны – Сарай Берке
Біз түнеп шыққан Харабали ауылы мен

Волгоград қаласының арасы 300 шақырымға
жуық. Жолы да жақсы.

Біз алдымен бас тіреген Волгоград
облыстық өлкетану музейі қазақстандық
экспедиция мүшелерін өте жылы қарсы алды.
Музей директоры Анатолий Мальченко үлкен
құрмет көрсетіп, Волгоград қаласы, облыс тарихы

WWW.DANAQAZ.KZ

2№04189

Сапар 37

жылы Мамай хан осында жерленген делінеді. туралы тұжырым жасамақ.
Бірақ ол жайында қазір еш белгі таппадық.
«Отан Ананың» семсерін көкке созған алып Осы сапардың тағы бір үлкен жемісі –
мүсіні реставрациядан өтіп жатыр екен. Ресей
келер жылы келетін жеңістің 75 жылдығына Сарайшық музей-қорығы мен Ресей туристік
қауырт дайындықты бастап кеткен.
компаниялары арасында жасалған әріптестік
«Жошы ұлысы астаналары: Сарайшық –
Сарай-Бату – Сарай Берке қалалары ізімен» деп туралы меморандумдар дер едік. Еліміздің
аталған халықаралық экспедиция бұдан кейін
Волгоград облысы Ленин ауданына қарасты туристік әлеуетін дамыту мәселесі күн тәртібінде
Царев селосы маңындағы ортағасырлық Сарай
Берке қаласының орнына тартты. Әркімнен тұрған осынау шақта мұндай әрекет ауадай
сұрап, жабыла іздеп жүріп, көне шаһардың
орнын әрең таптық. Өте күтімсіз қалған, көңіл қажет.
құлазытатын көрініс екен. «Федералдық деңгей-
де қорғауға алынған мәдени мұра нысаны» деген Айта кетейік, осы күндері «Сарайшық»
белгіні де біреулер қиратып кетіпті. Жергілікті
тұрғындардың айтуынша, сенбі-жексенбі мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығын
күндері мұнда алыс-жақыннан металл іздегіш
аспаптары бар «туристер» қаптап келіп, тапқан туристік орталыққа айналдыру мақсатында
заттарын алып кете береді екен. Қала орнында
күрек іздері, қираған кірпіш сынықтары осыны Астрахань облысында орналасқан «Дария-ТУР»,
дәлелдеп тұрғандай...
«Актив-ТУР» атты туристік агенттіктерімен өзара
Бес күндік сапардың жемісі
ынтымақтастық жөнінде келісімшартқа қол
– Экспедиция мақсаты – Жошы ұлысы –
Алтын Орда тарихындағы астаналардың орнында қойылды.
ғылыми-зерттеулер жүргізу. Осы сапарда
Астрахань, Волгоград музейлерімен бірлесіп – Бұл халықаралық экспедицияның бір
жұмыстар атқару үшін келіссөздер жүргіземіз.
Атырау облысы бойынша туризмді дамыту мақсаты Қазақстанның киелі орындарын,
үшін тур компанияларымен келісімшартқа
отырамыз, – деген еді Әбілсейіт Қапизұлы. Бес туристік нысандарын насихаттау, шетелдік
күндік сапар осы мақсатына толық жетті.
туристерді елге тарту болатын. Келісімшартқа сәй-
Ресей жеріндегі кездесулер нәтижесінде
Сарайшық музей-қорығы Алтынжардағы кес, болашақта Сарайшық музейі мен «ресейлік
Құрманғазы мәдениет орталығымен, Астрахань
және Волгоград облыстық өлкетану музейлерімен туркомпаниялар екі ел аумағында экскурсия,
әріптестік туралы уағдаластыққа қол жеткізді.
Ғалымдар арасында байланыс орнады. Жоғары- экспедиция және ғылыми конференцияларды
да айтылғандай, Сарайшық музей-қорығы дирек-
торының орынбасары, көне Сарайшық орнында бірігіп ұйымдастыратын болады, – дейді
көп жылдан бері археологиялық қазба жұмысын
жүргізіп келе жатқан Айбек Тұрарұлы ресейлік Сарайшық мемлекеттік тарихи-мәдени музей-
археологтардың тәжірибесімен тікелей танысты.
Мұның бәрі алдағы уақытта жемісін берері сөзсіз. қорығының директоры Әбілсейіт Мұқтар.

Қазақстандық экспедиция құрамында
Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым P.S. Тарихи шаһарлардың
академиясының корреспондент - мүшесі, топырағына табан тигізген бес
геология - минерология ғылымдарының күндік сапарымыз осылай аяқталды.
докторы, профессор Нәсіпқали Сейітов, тарих Тобымыздың ақсақалы, жасы 75-
ғылымдарының докторы Сайфолла Сапанов тен асқан Нәсіпқали ағамыз ақжүрек
пен Аққали Ахмет, Халел Досмұхамедұлы ақын да екен. Жол бойы көрген-білген
атындағы Атырау мемлекеттік университетінің жайттардан әсерленіп, бірнеше өлең
профессоры, суретші Отарбай Кендір, Ма- жазды. Соның бірінде:
хамбет Өтемісұлы атындағы Батыс Қазақстан Кесенелер көмілген топыраққа,
мемлекеттік университетінің географ ғалымы Аталардың алайда аты хатта...
Ақан Тұрғанбаев және басқалары болған еді. Ға- ...Бұл төбешік астында хандар
лымдар осы сапар нәтижесінде Жошы ұлысының жатыр
астаналары – Сарайшық, Сарай Бату және Даңқы кеткен жарты әлем –
Сарай Берке қалалары орналасқан аймақтың атырапқа!
географиялық ерекшеліктері мен ұқсастығы  
...Алтын Орда – тегіміз.
Мақтанамыз.
Сан алуан тарихы – жатқан аңыз.
Біз – Берке мен Өзбектің ұрпақтары,
Баба есімін ертеңге ап барамыз!
– деп жырлаған екен.

Бұған алып-қосарымыз жоқ.

Сарайшық – Алтынжар – Қажы
Тархан – Сарай-Бату – Мамайтөбе –

Сарай Берке – Жайық

Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ

38

«»

редакторы
Тамимдар Сафиев

Биыл ел газеті – «Егемен Қазақстан» бір ғасырлық
тойын атап өткелі отыр. Сонау 1919 жылы 17 желтоқсанда
«Ұшқын» деген атаумен Орынборда жарық көрген
басылымның басы-қасында жүрген алғашқы редакторлар
ретінде Халел Есенбаев пен Тамимдар Сафиевтің есімі
қатар аталады.

WWW.DANAQAZ.KZ 1938 жылы саяси қуғын-сүргінге ұшырап, Бір қызығы, Халел Есенбаев та, Тамимдар
атылып кеткен Халел Есенбаев туралы бел- Сафиев те бір өңірде – қазіргі Батыс Қазақстан
гілі зерттеуші Тілекқабыл Боранғалиұлы ағамыз облысының Қазталов аймағында туып-өскен, бір
«Ұшқынның» редакторы болдым...» атты мақала жылдың төлі, талай қызметте қоян-қолтық бірге
жазып, «Газет шежіресінде бұрын-соңды аты атал- істеген, Тамимдарша айтсақ , «айрылмас достар
маған Халел Есенбаев бүгінгі «Егемен Қазақстан» еді». Халел хақында аз-кем мақала жазылып,
газетінің редакторы ма?» деген мәселені 1997 есімі энциклопедияға енгенімен, Тамимдар туралы
жылы алғаш көтерген еді. Сол мақалада автор толыққанды зерттеу түгілі, әлі күнге жеке мақала
«Ұшқын» газетінің алғашқы редакция алқасында да жазылмапты... Ол «редакцияға жетекшілік
Халел Есенбаев, Ешмұхамед Бегалиев, Тамимдар жасады ма, жасаса, қашан, мұның бәрін дәлелдеу
Сафиев, Әмірғали Меңешов, Бернияз Күлеев – болашақтың ісі» деп жазған еді Тілекқабыл
болғанын айта келіп, «газеттің тұңғыш басшысы Боранғалиұлы ағамыз.
Халел Есенбаев болса керек» деген болжамын
білдіреді. Бірақ «Ұшқынның» ардагері Мерғали Біз бүгін сол ақтаңдақтың орнын толтыруға
Ешмұхамбетовтің естелігіндегі: «...Қателеспесем, тырысып, қолға қалам алдық.
редколлегияның бастығы Тамимдар Сафиев бо-
лып тағайындалды» деген жолдарды да келтіреді.

№204189

Мерейтой 39

«Қызыл ту» ауыл тілшілерінің губерниелік тұңғыш тобы, 20-24 январь 1927 жыл.

Тамимдардың ата-тегі жылдары, «Қызыл Қарақалпақстан» басылымын
Тамимдар Сапаұлының ұлты – қарақалпақ, 1933-1935 жылдары басқарған Тамимдар Сафиевті
«1898 жылы туған» деп көрсетіпті. Бірақ бұл қате
өзінің жазуынша, «Орта Азиядағы қоңыратты болса керек. Өйткені Батыс Қазақстан облыстық
жайлаған қарақалпақтан 4 үй қашып келіп, 1820- архивінде сақталған құжатта Тамимдар Сафиев
1830 жылдары Бөкейліктің билеушісі Жәңгір 1922 жылы өз қолымен 1892 жылы туғанын, жасы
ханнан: «Сіздің біртабан қарашаңыз боламыз» 30-да екендігін, ата-анасы малшы шаруа болғанын,
деп қоныс сұрапты. Хан оларды қабыл алып, 1910 жылға дейін мұғалімдікпен айналысқанын
әуелі Басқұншақ көлінің жанынан жер берген. жазған (БҚОМА, 75 - қор, 2 - тізбе, 188 - іс, 5 -
Осы жерде өсіп-өніп, кейін оларға татар-башқұрт орам).
қашқындар қосылып, бір қауым ел болған. Тұз
ұрлап сатып, пайдаланып, өкімет өкілдерін сабап, Кейіпкеріміздің 1916-1917 жылдары І
айыпты болып, Астраханнан әскер келіп, бұларды Дүниежүзілік соғыстың Батыс майданына өз
бытыратып, Талов қисымына күштеп көшірген еркімен сұранып барып, №7 қазақ инженер-
екен. Осы жерде 1892 жылы Тамимдар дүниеге лік-құрылыс тобының нұсқаушысы болғанын
келген. ескерсек, Сафиевті 1892 жылы туған деуге лайық.
Бұған төменде сөз болатын кейбір оқиғалар да
Осы жерде айта кетейік, бүгінде қарақалпақ қосымша дәлел болады деп ойлаймыз.
баспасөзі тарихына қатысты деректерде
«Мийнеткеш Қарақалпақстан» газетін 1928-1931

40

Өсу жолдары. 1916 жыл жаз ауылға келіп, үйде болған уақытым еді.
Жоғарыдағы мақалада Т.,Боранғалиұлы ...Тізімге іліккендер қатарында мен де бар едім.
Тамимдар Сафиевтің 28 жасында бойдақ ...Бас қорғаудың шарасын көрмекші болдым.
болғанын, Бөкей губкомының сауалнамасын «Орынборға барып, мектеп арқылы «отсрочка»
толтырған кезде 3 түйе, 1 ат, 4 сиыры болғанын ала аламын ба, қалай болады?» деп соны ойладым.
келтірген. Бұл Орынборда татар медресесінде оқып жүрген
1922 жылы толтырған анкетада Т. Сафиев кезім еді. Ағайын, туысқандармен кеңесіп, август
«білімім төмен» деп көрсетеді. Қарақалпақ елінде айының ішінде Орынборға жүріп кеттім. Бұл, бір
жүрген кезінде толтырған сауалнамада 1913-1916 жағынан, қашқын болғаным еді» дейді кейіп-
жылдары Орынбордағы «Хусаиния» медресесінде керіміз («БҚОМ 9083/50»).
оқығанын, бірақ бітірмегенін, 1917-1918 жылдары
Хан Ордасында екі айлық мұғалімдер курсын Бір қызығы, Орынборға келіп, майданға ет
тәмамдағанын, 1931-1933 жылдары Бүкілодақтық тапсыратын қасапханаға жұмысқа орналасып,
коммунистік журналистика университетін майданға барудан құтқаратын «бронға» қол
бітіргенін, қазақ, татар, қарақалпақ, өзбек, жеткізген Тамимдар Сафиев кейін оқ пен оттың
башқұрт, түрік және орыс тілдерін жетік білетіндігін ортасына өзі сұранып кетеді! Ол қалай болған?!
жазған екен. Естелікке көз салайық:
Батыс Қазақстан облыстық тарихи-
өлкетану музейінің қорында сақталған бірнеше «...Август айының ақыры, сентябрьдің
дәптер естелігінде Тамимдар Сафиев 1916-1920 бас шамасы болар деймін, Орынборда Торғай
жылдардағы Бөкейлік пен Орынборда басынан облысының бас көтерген ақсақалдарының
кешкен оқиғалар туралы тәптіштеп жазады. жиналысы болды. Жиналысқа Әлихан Бөкейха-
«...1916 жылғы Июнь жарлығы елге тым нов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов,
қатты тиген жарлық болды. Июнь жарлығы елдің Мұхамедияр Тұнғашин қатынасты, Торғай
зәресін ұшырды. «19 бен 30 жастардың арасы облысынан келген болыс старшина ақсақалдар
жігіттер соғыс майданының шебіндегі жұмысқа келді.
алынады» деген хабар, әсіресе, жастарды
қорқытты... Менің Орынборда оқып жүрген кезім, Жиналыс ашық, мен де бір тыңдаушы болып
жиналысқа кірдім. Жиналыста қаралған мәселе
соғыстың кейініндегі қара жұмысқа адам беру,
оны қалай ұйымдастыру, Июнь жарлығын қалай
орындау болды.

WWW.DANAQAZ.KZ Тамимдар Сафиев ата-анасымен
2№04189

Мерейтой 41

Әлихан Бөкейханов сөз сөйлеп, Ресей айтты. «Сенде бар, солардан қалма» деді.
...Қысқасы, мен земгорға қазақ
халқының соғысқа қатынасын, бұл кездегі
рабочийлардың арасында жұмыс ету үшін баратын
жағдайды айта келіп, соғысқа татар, башқұрт, болдым...»

тағы басқа ұлттардың қатынасын айтып, енді қа- Осылайша Тамимдар Сафиев майдан
даласынан бір-ақ шығады. Сол кезде Мәскеуде
зақ халқының да шетте қалуы қолайсыз, Отаны- жүрген, кейін «Бұратана бөлімін» ұйымдастырып,
майданда болған Әлихан Бөкейханұлының тікелей
мызды қорғау керек, майданға баруымыз керек басшылығымен Минск облысы Молодежный
стансасы маңындағы қазақ жігіттерінің тобына
деген сөздерді айтты, басқа бірқатар адам Әли- көмекке барады. Бұл қызметінде майдан
жұмысындағы қазақ жігіттерінің талап-тілегін
ханның сөзін мақұлдады. Бірақ Торғай облысынан басшылыққа жеткізіп, көп жағдайын жасайды.
Мысалы, қазақтардың өз арасынан молда сай-
келген бір-екі ақсақал адам бере алмаймыз деп, лап, бес уақыт намазын уақтылы оқуына, ауырып
қалғандарын дәрігердің қарауына рұқсат алады,
өздерінің дәлелдерін айтып өтті. Қысқасы, жи- ас-суын, тиісті паегін өздері алып, тамағын өз
аспаздарына пісіруге қол жеткізеді. Тіпті «Қазақ»,
налыс адам беруді мақұл көріп, соны ұйғарды. «Алаш» газеттерін, «Айқап» журналын алдырып,
жігіттерді ел жағдайынан да хабардар етіп тұрған.
Сонымен жиналыс тарады. Бұл туралы «DANAqaz» журналының 2015 жылғы
№5 (19) санында «Он алтыншы жыл оқиғасы»
Бұрыннан «Қазақ» газетасының атты естелікте толығырақ берген болатынбыз.

қызметкерлері, редакторы Ахмет Байтұрсыновпен Журналистік қызметі
Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқталып,
таныс едім. Оқып жүргенде «Ақас» деп үйіне бітім жасалысымен майданның қара жұмысындағы
қазақтар елге қайтады. Сол дүрмекпен елге,
барып жүрген уақыттарым да бар еді. Бір күні Талөпкеге оралған Тамимдар Сафиев Бөкейліктегі
қайнаған саяси оқиғалардың ортасына күмп ете
Байтұрсыновтың үйіне бардым. «Хош келдің!» деп түседі.
«1917 жылы майдың бас кезінде Талөпкеге
шайға отырғызды. Оның үйінде Әлихан Бөкейха- келдім» деп жазады кейіпкеріміз. Бірақ көп ұзамай
Ордаға, Алмалыға (Алғай), Орынборға барады.
нов отыр екен. Ахмет мені Әлиханмен таныстырды. Сол кездегі мына бір оқиға қызық:
«Август айының басында Орынборда болып,
Бұрын «Қазақ» газетасында «Қыр баласы» 10-15 күндей жаттым. Онда бұрынғы таныстарым
Хайретдин Болғанбаев, Назар Төреқұлов,
деген атпен жазылған мақалаларын оқысам Міржақып Дулатов, Мұқтар Саматов, Ахмет
Байтұрсыновтарды көрдім. Сол күндерде Торғай
да, Әлиханмен таныстығым жоқ еді, көрген де облысына комиссар болған Әлихан Бөкейханов еді.
Орынбордағы Ахмет Байтұрсынов, Дулатов Әлихан
жоқ едім. Осы бірінші ұшыратуым болды. Орта қаланың сыртында Жайықтың қазақ бетінде
8-10 шақырымдай жерде көгалға қара үй тігіп,
бойлы, жалпақ бетті, нық денелі, ауыр сөзді көшіп шығып отырады екен. Бір күні Болғанбаев,
Төреқұлов, Есболов бәрімізді Міржақып Дулатов
адам екен. Әлихан менен Бөкейде болып жатқан қонаққа шақырды. Бардық, қонақ болдық.
Ахметтің де үйінде болдық. «Әлиханның үйіне
жағдайды сұрасты. «Жігіт беру қалай жүріп де барамыз» деп жиналып едік, бірақ Әлихан
Бөкейханов өзі жоқ болған соң оған бармадық.
жатыр, елдегі азаматтар бұл іске қалай қарайды, Бөкейханов Торғай облысының комиссары, сол
кезде Мәскеуде болып жатқан Уақытша үкімет
Жәңгір ханның туысқаны Шәңгерей князь не Керенскийдің шақырған август совещаниесіне
кеткен екен. Сол күндерде Орынборда 20-30
дейді екен, Бөкейхановтардың пікірі қалай қазақ жігіті жиналған екен. Менің білгендерім:
Ахмет, Міржақып, Мұқтар Саматов, Болғанбаев,
екен?» деп сұрасты. Мен Бөкейде болып жатқан Мырзағазы Есболов, Төреқұлов Назар, Досжанов
барлық жастардың жиналысы болды. Жиналыс
жағдаймен оншама таныс болмасам да, білгенімді бір ұйым ұйымдастырды. Атын ұмытып қалдым, ол
ұйымға «Жігер» ме я «Алаш» деген бе, ат берілді.
айттым, көргенімді білдірдім. Әлихан сол кездегі

жағдайды сөйлеп, жігіттердің майданға кетіп

отырғанын айтты. «Көзі ашық, оқыған азаматтар

да бару керек, өз ұлтының қамын ойлау керек,

көптен қалмау керек» деп сөздерін айтты, сөйтіп

тарады. Мен жұмысымда жүрдім. Орынборда

шығатын «Қазақ» газетасын үзбей оқып тұратын

едім. Бір күні газетадан мынадай хабарды

(мақаланы) оқыдым. Мақалада: Қазақ рабочий

партияларының майданға қара жұмысқа кетіп

жатқанын, сол қазақ рабочийлардың бір бөлігін

земгор (Земский городской союз) деген ұйымның

өз қарауына алатынын, ал сол қазақ рабочийларға

басшылық еткендей, переводчик болғандай, қазақ

жастарын сол ұйымның қызметке шақыратынын

айтқан. Жұмыс жағдайы қолайлы, жалақысы

жақсы делінген. Сол жұмысқа жастар, көзі ашық

азаматтар баруы керек екені айтылған.

Сол газеттегі мақаланы оқумен Ахмет

Байтұрсыновқа бардым. Ахмет Байтұрсынов жай-

жағдайын толық түсіндірді. «Ел азаматы қалмай

майданға жіберіліп жатқан уақытта көзі ашық

оқыған жігіттеріміздің шетте қалуы жөн емес.

Көппен бірге болуы керек, жұмысқа бару керек»

деп, менің ұлтшылдық сезімімді жаман қыздырды.

Өзіммен бірге оқыған Хайретдин Болғанбаев деген

бір жігіт сол Орынборда екен. Ахмет маған оның сол

жұмысқа жазылып кеткенін, қазақшыл Хасенғали

дейтін бір татар бар еді. Оның да кеткенін маған

42

Есенбаев Халел Сафиев Тамимдар Бернияз Күлеев

Барлығымыз мүше болып жазылдық, 20 сомнан ашылған Бөкей подотделі деген кеңсенің бастығы
еді. Ол кеңседе қазақ азаматтарынан Ғұмар молла
жарна төледік. Жиналысқа Мұқтар Саматов Қарашев, Ғазиз Мұсағалиев, Қари Қарашев, Халел
Есенбаев істейтін еді. Жиналыста газет шығару
басшылық етті. Мырзағазы Есболовтың ұсынысы мәселесі қаралды. Бұрынғы шығып тұрған «Ұран»,
«Қазақ дұрыстығы» газеталарының қазіргі
болып, болашақ қазақ үкіметіне «қор» даярлау жағдайда қанағаттандырмайтыны айтылды, жаңа
газетті енді кім шығарады, оның аты не болу
мәселесі көтерілді. Қор жинау барлық мүшеге керек деген мәселе болды. Біраз сөз тартысы,
сөйлеулер болғаннан соң Бөкей подотделі
тапсырылды. Ұйымның басқарма мүшелері болып газетті шығарады, оның аты «Дұрыстық жолы»
болсын деген ұйғарысты жиналыс мақұл көрді.
(ұмытпасам) Мұқтар Саматов, Міржақып Дулатов, Бұл жиналыста газета шығару үшін редакция
алқасына кандидаттар ұсынылды. Олар: Ғазиз
Мырзағазы Есболов, тағы біреулер сайланды. Мұсағалиев, Ғұмар молла Қарашев, Мұстафа
Көкебаев, Халел Есенбаев, Сафиев дегендер еді.
Жиналыс тәмам болып, әрқайсымыз үйімізге Сол күндерде мен де Бөкей подотделіне жұмысқа
кірген едім. Бөкей подотделі ашылғаннан кейін
тарқадық...» Астраханнан бір баспа машина алдырылды.
Бұрын «Ұран» газетасы кішкене «Арканка» деген
1917-1918 жылдары ақ пен қызыл алмасқан машинада басылған екен. Енді жаңа машинаның
келуімен типографияға арнаулы бір жай алып,
Талөпке өңірінде аумалы-төкпелі күндерді ба- баспахана ашылды. Солай етіп Бөкей подотделі
«Дұрыстық жолы» деген газета және «Мұғалім»
сынан кешкен кейіпкеріміз 1918 жылы қыркүйек деген журнал шығара бастады. Сонымен қатар
әскери комиссариат «Соғыс комиссариатының
айында Бөкейліктің орталығы - Ордаға жүруге қам хабарлары» деген екі беттік – бір беті рус тілінде,
ал бір беті қазақ тілінде тағы бір газетаны шығара
жасайды. бастады. Бөкей подотделінде «Дұрыстық жолы»
газетін шығарып жүргенімізде, май айында мені
«Сентябрьдің 18 күні мен ...Ордаға жүрудің (Сафиев) және Халел Есенбаевты соғыс комис-
сариатының саяси бөліміне жұмысқа шақырды.
шарасын көре бастадым. Бір жағым – қызылдар, Халел Есенбаев саяси бөлімнің мәдени-ағарту
бөлімшесіне бастық болып, мен оның қарауында
бір жағымда – ақтар, екеуінен де қаупім бар. шығатын «Соғыс комиссариатының хабарлары»
деген газетаны шығару жұмысын басқаратын
...Нарынның қызыл құмына қарай елдің ішімен болдым. Ол уақыт газетаның редакторы
Батырқайыр Ниязов еді. Мен барғаннан кейін
жол тарттым. Нарында Хайролла ахун деген газетаның қазақша бетін, газета шығару жұмысын
басқару редакторлығы маған жүктелді. Солай етіп
болатын, соның екі баласы Ғабит, Шамғали деген,

оларменен Орынборда бірге оқыған едік. ...Барсам,

Ғабит Сарыбаев Ордадан отрядпен шығып, тап сол

күні Нарындағы үйіне келіп жатыр екен. ...Ордаға

келген Халел, Ғали менің Ордаға жақын келгенімді

естіп, сентябрьдің 25-і күні (ескіше) мені Ордаға

шақырып хат жазыпты. Халел Есенбаевтан запи-

WWW.DANAQAZ.KZ ска алдым, ол «Ордаға тез кел, мұғалімдер курсы

ашылды, мен сондамын депті. Сентябрьдің 28-і

күні Ордаға келіп, мұғалімдер курсына орна-

ластым. Мұғалім болу ісіне кірістім...»

Орданың бастауыш мектебінде мұғалім

болып жүрген Т. Сафиев бірте-бірте газет ісіне

араласа бастайды.

«Ұмытпасам, 1919 жылы февраль айында

болар деймін, бір күні қазақ жастарының

жиналысы болды, бұл жиналысты шақырған

сол уақыттарда ұйымдастырылған жастардың

«Жігер» деген бір ұйымы еді. «Жігер» ұйымының

бастығы Мұстафа Көкебаев, сол кезде жаңа

2№04189

Мерейтой 43

Мәннан Тұрғанбаев Ахмет Байтұрсынұлы Хайретдин Болғанбаев

мен және Халел Есенбаев әскери жұмысқа оқып, августің 20-сы күні пойызбен жүріп кеттік» деп
қазақ ерікті әскери үлгілі атты полкінің әскери
қызметкері де болдық...» жазады кейіпкеріміз.

«Ұшқынның» шығуы Айтпақшы, осы эшелонда Ордадан алып
Бұл кездер Бөкейлікте ақ пен қызыл
алмасқан, аумалы-төкпелі кезең еді. Әсіресе 1919 шыққан баспахана машинасы да бар еді. Соғыс
жылы ақтар әскері күшейіп, ақ казактар Орал
қаласын, Сламихин мен Талөкпені басып алады. комиссариатының Орынборға кетуі, баспахана
Большевиктердің қолындағы Ордаға қауіп төнеді.
Осы кезде Ордадағы Мұхамедияр Тұнғашин қызметкерлерінің де көшуіне байланысты Ордада
басқарған қырғыз (қазақ) әскер комиссариатын
Орынборға көшіру туралы шешім қабылданады. шығып тұрған «Дұрыстық жолы» газеті жабылып
Көшуі тиіс топтың тізімінде Т. Сафиев те болған.
«Август айының 15 күні бір эшелон соғыс тоқтап қалды.
комиссариаты Сайхин станциясына жөнелді. Халел
Есенбаев, Шақат Бигалиев, Қари Қарашев, тағы «20 күндей жолда жүріп, сентябрь айының
басқа бірқатар жігіттер Орынборға бармайтын
болды. Менің де Ордада қалғым келді», деп 11-і күні Орынборға келдік. Орынборда ревком,
жазады Т.Сафиев. Бірақ Тұнғашин: «Сені
қалдыруға болмайды, Орынборға барамыз, саяси (Қазақ) Қырғыз соғыс комиссариаты, саяси бөлім
бөлім де барады, барған соң онда осы «Соғыс
комиссариаты хабарлары» газетін шығару керек», тиісті даярланған үйлерге орналастық. Орынбор–
дейді.
«Августің 16-17-18 күндері саяси бөлім губерналық қала. Біз келген күндерде орысша
мекемесі жиналып, отарбаға мінетін Сайхин
станциясына жүріп кетті. Мен де төсек орнымды «Комунна» деген газета, татарша «Бізің жол»
арбаға салып кетпекші болып жатқанда, Халел
Есенбаев келіп: «Бүгін сен кетпе, ертең станцияға деген газета шығып тұрып еді. Енді Орынбор
обоздың артынан жетерсің, саған мен провод
(ұзату) кешін жасаймын, Астраханнан әртістер Қырғыз (Қазақ) республикасының орталығы
бар, соларды шақырамын», – деді. Халел екеуіміз
бір жайда тұратұғынбыз, айрылмас дос едік. Кеште болды.
әртістер келді, қонақтыққа ас-ауқат даярлатқан
екен. Таң атқанша өлең айтып, әртістермен ойнап Ордадан кеткенде эшелондармен
гулайт еттік. Таң атқан, жарық түскенде Халел мені
жолға шығарып салды. Солай етіп кешегі кеткен (көшпенен) бірге шыққан соғыс комиссары Тұнға-
обоз арбалар Сайқынға жетпей-ақ, арттарынан
мен де қуып жеттім. Станцияда эшелон вагондар шин, оның орынбасары Бекмұхамбетов Орынборға
даяр екен, Сайқында бір күн қонып, ертеңіне
келгенімізде жоқ болды. Олар жолдан Мәскеуге

барып, Мәскеуде екеуін де тоқтатып, Орынборға

жібермей қойған.

Орынборға ревком мүшелері де келді.

Бөкейден Меңдешев, Оралдан Қаратаев, Әйтиев,

Арғаншиев келді. Мәскеуден ревком бастығы

болған Пестковский келді. Бұлар да кеңселерін

ашып, орналасып, жұмысқа кірісті. Бірақ Қырғыз

(Қазақ) орталық мекемелерінің келіп орналасуына,

Орынбордың Қырғыз (Қазақ) республикасының

орталығы болуына Орынбордағы ұйымдар онша

жақсы қарамады. Наразылау болып тұрғандары

сезілетін еді.

Солай етіп Орынборда мен «Соғыс

комиссариаты хабарлары» газетін тағы шығаруға

дайындалдым. Бірақ бір күні Сейтқали Меңдешев

мені шақырып алды, оныменен бірге Әйтиев отыр

еді. Ол қазақша газет шығару мәселесін қозғады.

Қазір «Соғыс комиссариаты хабарлары» емес,

ревком органы қазақша газета шығару керек

WWW.DANAQAZ.KZ44 деді. Сол отырыста не деген газета шығарамыз, аты
2№04189 қалай болады деген мәселе болды. Меңдешевтің ұсынуы
бойынша газетаның аты «Ұшқын» болатын болды. Мені
соғыс комиссариатының саяси бөлімінен шақырып алып,
«Ұшқын» деген қазақша газета шығаруды, редакция
ұйымдастыруды тапсырды. Сол уақытта Орынборда
қоңсы Бөрте болысынан оқушылар қазақ жігіттері бар еді.
Бернияз Күлеев, Қамбетов, Мерғали, соларды жұмысқа
шақырып, редакция ұйымдастырдым. Ревком редколлегия
составын көрсетіп, таныс етті. Редколлегияға мені
председатель қылды. Күлеев, Ишмұқамбетов, Ахметсапа
Юсупов редколлегия мүшелері болып белгіленді. Ахмет
Байтұрсынов редколлегияда болған сияқты. Ұмытпасам,
Ордадан уақытша келген Халел Есенбаев, Шақат
Бегалиндерді уақытша редакцияға жіберді. Біраздан кейін
Тұнғашин Тоқтамыс келді. Ташкеннен келген Хайретдин
Болғанбаев біраз уақыт істеді. Солай етіп ноябрь айында
Орынборда қазақша «Ұшқын» газетасы шыға бастады.
Редакцияға Орынбордың бір (Неплюевская) көшесінен
жай берілді. Бастап «Ұшқын» жұмасына бір рет, соңынан
екі-үш рет шығып тұрды. Газета екі беттік сары қағазға
басылып тұрды. Осы күнге дейін ұмытпаған бір жұмысым:
ол кезде Орынборда «Бізің жол» деген татарша газета
шығатын. Сейтқали Меңдешев сол газетаға бір мақала
жазып, Қырғыз (Қазақ) ревкомының келгенін, Орынбор
Қазақ республикасының орталығы болғанын айтып
бір мақала жаз, татар көпшілігіне білдір, таныстыр
деп маған тапсырды. Мен сол тапсыру бойынша татар
газетасына мақала жаздым. Ол мақалам сол газетаның
бір нөмірінде басылып шықты. Солай етіп «Ұшқын»
газетасы Қазақстанның бірінші сиезіне дейін шығып
тұрды. Бірінші сиез белгілі 1920 жылы октябрь айының
басында (октябрьдің 4 күні ескіше) ашылды...

«Ұшқын» Қырғыз (Қазақ) ревкомының органы
өлкелік газета болып шығып тұрды. Сол кездегі
жағдайды, ревкомның жұмысын көпшілікке таныстыру,
бірінші сиезге даярлық жұмыстарын көпшілікке білдіріп
отырды.

1919 жылдың аяғы, 1920 жылдың бас күндерін-
де Батыс Алашорда үкіметі адамдары Совет үкіметі-
не бас иіп беріліп, Орынборға келіп берілді. Бұлардың
ішінде үкімет составы Жаһанша Досмұқамбетов, доктор
Халел Досмұқамбетов, Кәрім Жаленов, Күсепқалиев,
тағы басқалары бар еді. Бұлармен бірге келгендердің
ішінде Алаш орда әскер отрядтарының командирлері,
25-30 адам бар еді. Әскерлердің ішінде Бисенов, Мұрат
Қаратаев, тағы басқалары бар еді. Осылар қатарында
Колчак әскері қапталында деректориада болған бөкейлік
Уәлидхан Танашев келді.

Қырғыз (Қазақ) ревком бастықтары Алашорданың
бастықтарын қабыл алып, ұшырасулары болған күні
Алашорданың басшыларын қабыл алып, ұшырасу кешін
ұйымдастыруды маған тапсырды, бұның үшін арнаулы
азық-ауқат, қаржы берді.

«Ұшқын» газетасы редакциясында ұшырасу кешін
ұйымдастырып, жастармен ұшырасу болды.

Әлі ұмытпаймын, мәжіліс кешін ашқанда мен сөзімді
«Адасқанның айыбы жоқ, қайтып елін тапқан соң» деп
халық мақалымен бастап едім.

Алашордашыларды қабыл алу осындай жағдайда

Мерейтой 45

өтті, барлығы өздерінің тиісті орындарына бірқатар қазақ оқығандарының жиналысы
орналасты. шақырылды. Бұл жиналыс ол кезде шығып тұрған
«Ұшқын» газетасының редакциясында болды. Бұл
Осы 1919 жылдың аяқ кезінде партияға адам жиналысқа келгендерден менің есімде қалғандар–
алу туралы Ленин жұмалығы (Ленинская неделя) Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Саматов, Садуақасов,
болды. Сол жұмалық күндерінде партияға кіріп, Халел Есенбаев, Тамимдар Сафиев, Бернияз
мен партия билетін алдым. Партия қатарында Күлеев, Ахмет ... бар еді.
болып, тағы жұмысымды істей бердім. Мен
(Сафиев) «Ұшқын» газетасы редколлегиясының Жиналыста таза сайланған (ЦИК) Орталық
председателі болып, 1920 жылдың май айына атқару комитетінің органы етіп газета шығару,
дейін істедім...» ревком органы «Ұшқын» газетасының атын
өзгерту мәселесі қаралды. «Ұшқын» газетасын
Орда мен Оралда Қазақ Орталық атқару комитетінің органы етіп,
атын өзгерткенде не деп ат қоямыз? – деген сөз
Мамыр айында Тамимдар Сафиев қатты болды. Қысқасы жиналыс «Ұшқын» газетасының
аты өзгертіліп, «Еңбекші қазақ» болсын, ревком
сырқаттанып қалады. 10-15 күн төсек тартып органы емес, Қазақ Орталық атқару комитетінің
органы делінсін деген қарар қабыл етті. Газетаның
жатып, азырақ тәуір болған соң демалысқа редакторы болып Маннан Тұрғанбаев белгіленсін
делінді, редакция коллегиясына кімдер сайланғаны
сұранып, Бөкейге, Ордаға жүріп кетеді. «Ұшқын» есімде жоқ...»

газетін шығарып, менің орнымда Ахметсапа Тамимдар Сафиевтің кейінгі өмірі де газет
жұмысымен байланысты. Ол 1920-1923 жылдары
(фамилиясы, ұмытпасам, Юсупов еді) қалды. Бөкей облысы тұтынушылар одағының басқарма
мүшесі, 1923-1925 жылдары Бөкей губерниялық
Басқа қызметкерлер Бернияз Күлеев, Тұнғашин сотының аға хатшысы болып қызмет еткенімен,
кешікпей газет ісіне оралды. 1925-1928 жылдары
Тоқтамыс, Мұқанғали Ишмұқамбетовтар еді» деп Орал губерниялық «Қызыл ту» газетінде жауапты
хатшы, редактордың орынбасары болып қызмет
жазады кейіпкеріміз. етті.

Бір қызығы, туған жеріне келген Тамимдар «Жолдас Тәмем!
Сенің жауапты хатшы болып, маған
Сафиевті жерлестері жібермей қояды. Меңдешевке орынбасар болып екі жыл баспасөз майданында
бірге қызмет істесіп, мазмұн-құрылыс жағынан
тікелей хабарласып, «Сафиев Бөкейде кооператив газет есебіне кіргізген, «Қызыл туды» аяққа
бастырған, жұртқа көсем қылып танытқан
ұйымдастыру жұмысына қажет» деп арнайы сұрап еңбегімізді, қолға қол ұстасқан күндерімізді
ескеруің үшін осы суретімізді алдыңа тартам.
алады. Сөйтіп ол кооператив ұйымдастыру үшін Баспасөз – тап құралы, баспасөз майданы
– адал майдан, еңбекші (жұмыскер) табының
Талөпке, Жаңақала уездеріне уәкіл болды. Бұл қарауында тұратын, көсем болатын майдан. Біз
сол майданда келешекте де тұруымыз тиіс.
кезде оның досы Халел Есенбаев та Талөпкеде уез Жолдасың Рақым.
2.ХІІ.1927.
атқару комитетінің төрағасы болып қызмет етуші Орал қаласы деп жазады «Қызыл ту»
газетінің 7 жылдық тойында естелікке түсірілген
еді. ұжымдық фотоның сыртына басылымның сол
кездегі редакторы, кейін «халық жауы» атанып
Тамыз айында Сафиев қайтадан Орынборға ату жазасына кесілген тағы бір арыс Рахым Сү-
гіров.
шақырылады. Ревкомның тапсырмасымен Кейінгі өмірі
Тамимдар Сафиевтің өмірінің бір кезеңі
Жымпиты уезінде газет шығару, баспахана ісін туған ұлтына – қарақалпақ ұлттық баспасөзінің
қалыптасуына арналғаны мәлім.
ұйымдастырады. Қыркүйек айында Ордаға барып, Қарақалпақ жазушысы Қаллы Айымбетов
өзінің «Халқ даналығы. Өткен күнлерден елеслер»
қазанда Орынборда болатын Бірінші қазақстандық атты кітабында (Нөкис, «Қарақалпақстан»
баспасы, 1988): «Т. Сафиевтиң анкетасында
сиезге делегат болып сайланады. миллети қарақалпақ деп жазылғаны ушын «Қызыл
туў» деген газетада ислеп атырған жеринен оны
«Октябрьдің 4-і күні Қазақстанның бірінші Қарақалпақстанға жиберипти» деп жазады. Біздің

сиезін Радус Зенкович ашты. Сиез делегаттарының

ішінде еңбекшілер делегаттарымен қатар,

алашордашылар, байлар партиясында

болғандардың да делегат болып сайланғандары

бар еді. Мен білгеннен сиезге делегат Әлихан

Бөкейханов, Аббас Ермеков, Уәлидхан Танашев,

Ахмет Байтұрсынов, тағы сондай адамдар бар еді.

Сиезде бұл адамдар туралы сөз болды. Бірақ оларға

шешуші дауыс берілмей, кеңесте дауыс берілді,

сонымен қатар оларды сиездің төрі алдыңғы

қатарға өткізбей, есік жаққа отыруға мәжбүр етті.

Сиез 8-10 күндей созылды, күн тәртібіне қойылған

мәселелер шешілді, тиісті қарарлар қабыл етілді.

Сайлау болды. Совнарком председателі Радус

Зенкович болды. Орталық атқару комитетінің

(ЦИК) председателі Сейтқали Меңдешев,

секретары Бөкейханов Ғабдол болды. Бөкейден

келген делегаттардан бірнеше жолдас Залиев,

Құлшурин, Теміралиев, Шомбалов, Милютин

үкімет составына кірді. Қалған бір сайлану Халел

Есенбаев, Тамимдар Сафиев Орталық комитет

мүшелеріне кандидаттар қатарына кірдік.

Сиездің жабылар күндерінде, бір күні

46

WWW.DANAQAZ.KZ ойымызша, Т. Сафиевтің Нөкіске ауысуына сол Тамимдар Сафиевтің ата-анасымен бірге түскен
кездегі саяси оқиғалар да себеп болуы мүмкін. фотосуреті т.б. дүниелерді алдым. Бір үлкен
Саяси сауатты, келе жатқан қауіпті алдын ала кітап шкафындағы кітаптар өте құнды. Вера
сезетін, сауысқаннан сақ Тамимдар 1921 жылы Тамимдарқызы оны музейге немесе кітапханаға
«ұлтшылдығы үшін» деген жаламен ВКП(б) сатқысы келеді. Оның мекенжайы 121406, Мәскеу
қатарынан бір мәрте шығарылған болатын. Ол облысы, Пушкино қаласы, Маяковский көшесі, 7-
1920 жылдардың соңында Қазақстанда тағы бір үй, 22 - пәтер, Степанова Вера Тамимдарқызы»
саяси қуғын-сүргіннің бұлты үйіріле бастағанын деп жазады іссапар есебінде Мұстафа Ысмағұлов.
сезген сияқты. Партия қатарына 1925-1927
жылдары үміткер бола жүріп, тек 1927 жылы ғана Тамимдар Сафиевтен қалған ол архивтің
қайтадан қабылдана алған екен. кейінгі тағдыры белгісіз. Бірақ Мұстафа ағамыз
алып қалған деректер бүгінде Батыс Қазақстан
Сонымен, 1928 жылы Т.Сафиев Қарақалпақ облыстық тарихи-өлкетану музейінің қорында
обкомының орталық органы – «Мийнеткеш мұқият сақтаулы. Оны араб жазуынан оқып, қазіргі
Қарақалпақстан» газетінің жауапты редакторы әліпбиге түсірген – бөкейордалық шығыстанушы
болып тағайындалып, 1931 жылға дейін жасайды. ғалым, тарих магистрі Гүлмәру Самиғоллақызы.
1931-1933 жылдары Бүкілодақтық коммунистік Бүгін назарыңызға ұсынылып отырған естеліктер
журналистика университетінде оқып келген соң мен көне суреттер БҚО тарихи-өлкетану
«Қызыл Қарақалпақстан» газетінің бас редакторы музейіндегі әріптестердің өз ісіне адалдығының
болады. Алайда 1935 жылы «ұлтшыл әрекеттері айғағы болып, көпшілік қолына тиіп отыр.
үшін» айыпталып, партия қатарынан шығарылады.
Бұл сүргіннен оның қалай аман қалғаны белгісіз. Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ
Әйтеуір, Мәскеуге кетіп, қарақалпақ тіліндегі Орал қаласы
оқулықтарды шығарумен айналысатын «Учпедгиз»
баспасына жұмысқа тұрады. Сол кеткеннен Суреттер Батыс Қазақстан облыстық тарихи-
Нөкіске де, Қазақстанға да оралмай, Мәскеуде өлкетану музейінің қорынан алынды
қалып қояды. 1958 жылы Н. А. Баскаковтың
жетекшілігімен шыққан «Қарақалпақ-орыс «Ұшқын» газетінің алғашқы нөмірінде
сөздігі», 1967 жылы «Орыс-қарақалпақ сөздігі» жарияланған арнау.
кітаптарын шығаруға атсалысады. 17.12.1919 жыл.

Шәрип Бабашевтің дерегінше, Т.,Сафиев «Ұшқынға»
1975 жылы 9 қаңтар күні Мәскеу қаласында
қайтыс болған. Құтты болсын, жас «Ұшқыным», қадамың,
Алға бассын ақ ниетті талабың,
Батыс Қазақстан өңіріндегі қазақ Тілегіңде үлкен, кіші, азамат,
басылымдарының қалыптасуына көп еңбек еткен, Ертең үшін еңіреген қазағың.
ел газеті – «Egemen Qazaqstannyń» бастауындағы
«Ұшқын» газетін шығарушылардың бірі болған Бұл «Ұшқыннан» еркін жоспар табарсың,
Тамимдар Сафиевтің аса құнды естеліктерінің Ен далаға ерінбестен барарсың,
жазылуына, сақталуына себепші болған аяулы Ауылды ерікті, жерді сәулелендіріп
қазақ зерттеушісі Мұстафа Ысмағұлов екен. Ел ошағы ортасында жанарсың.
Өйткені бес дәптерден тұратын араб жазулы
естеліктерінің басында Тамимдар Сафиев бұл Алтын Алтай, Еділ, Жайық, Сары Арқа,
жазбаларды Мұстафаның сұрауымен жазғанын Сауыт киіп, садақ таққан ер бар ма?!
анық айтады. Мұстафа ағамыз тарих үшін өте Ару азып, ер үркек боп, жер тозып,
құнды бұл естеліктердің түптің түбінде қажет Жауға жаға жырттырмаған ел бар ма?!
боларын сезіп, жаздырып алған әрі қорықпай
сақтаған. Алты алаштың қызыл туын қолыңа ал!
Ертеде еркін өткен күнін ойыңа ал,
Қазақ КССР тарихи ескерткіштерді қорғау Елді жерден, бізді еріктен айырған
қоғамының Әдебиет және жазба секциясының Дұшпаныңды табан түзеп, жолыңа ал!
жолдамасымен 1979 жылғы 6 маусым – 29 шілде
аралығында арнайы іссапарда болған Мұстафа Біз де артыңнан елі қалмай ерерміз,
ағамыз 30 маусым күні Мәскеуге келіп, марқұм Оймен ақыл, қолмен қуат берерміз.
Тамимдар Сафиевтің үйіне арнайы барғанын Елге ерік, жерге көрік әпермей,
жазыпты. Жүрсек, бірге, өлсек, бірге өлерміз!

«Тамимдардың әйелі казак-орыс қызы еді. Бернияз
Олардан туған Вера Тамимдарқызы Сафиева
әкесінен қалған жазба мұраларды мұқият сақтап
отыр екен. Қолжазбалардың арасында қазақтар
мен қарақалпақтардың фольклорлық мұралары,
көне фотосуреттер көп. 17 беттен тұратын
«Жұмбақтар», 17 беттен тұратын халық әндері,

№204189

ҚҰЛПытаС СыРын аШайыК 47

Ең дәмдісібнераілңуізға!тапсырыс

8(7132) 411 411 Мекенжайы: Ақтөбе қаласы,
Rahat_aqtobe Әбілқайыр хан даңғылы 54

OPA3-MұXAMMEД CұЛTAHғA OPHATЫЛғAH ECKEPTKIШ

Қасым хандығын басқарған Ораз-Мұхаммед сұлтанға арналған ескерткіш Ресей Федераци-
ясы Рязань облысы Қасымов қаласында орналасқан. Мемориалды белгіні орнату туралы идеяның
авторы Қазақстанның Ресейдегі Төтенше және Өкілетті Елшісі Иманғали Тасмағамбетов болатын.

Биіктігі үш метрді құрайтын құлпытас бейнелі сәулетті ескерткішке «Ораз-Мұхаммед Он-
данұлы (1573-1610 ж.ж.). Қазақ сұлтаны, Қасым патшалығының ханы» деп жазылған. Ескерткіш
аласа келген айшықты қоршаумен безендірілген.

Алтын Орда, одан соң Қазан хандығының ханы болған Ұлық-Мұхаммед ұлдары Жақып
пен Қасымды өзі тұтқындаған князь ІІІ Иванға қосып, Мәскеуге жібереді. Әскер ертіп барған хан
ұлдары князь ІІІ Иванға қарсыластарын ығыстырып, Мәскеу княздігіндегі билігін толық қолына
алуға көмектеседі және өз алдарына жер алып, сонда 1452 ж. шамасында Қасымның (Ұлық-Мұ-
хаммедұлы) атымен хандық құрады. Қасым өз иелігінде мешіт пен тас қамал тұрғызады. 1469
жылы Қасым қайтыс болғаннан кейін ұлы Данияр хан болған. Алтын Орда ыдырағаннан кейінгі
құрылған хандықтардың әлсіреуінен Қасым хандығы да шет қалмады. Ол бірнеше ғасыр бойы
Мәскеу княздігінің мүддесіне қызмет етіп, орыс тарихындағы көптеген оқиғаға ықпал еткен.

1600-1610 жылдар шамасында Қасым хандығында әйгілі Жошы ханның, сондай-ақ Қазақ
хандығының негізін қалаған Жәнібек ханның тікелей ұрпағы, Тәуекел ханның інісі Ондан сұл-
танның ұлы Ораз-Мұхаммед сұлтан хан болады. Ол өз заманында орыс патшасына бағынышты
аймақтағы хандықты билеп, дербестікке ұмтылып, қазақ сұлтандарының арасында шет елде үл-
кен абыройға ие болған, аса танымал тарихи тұлғаға айналды. 1610 жылы жалған ІІ Дмитрийдің
қолынан қаза табады. Ораз-Мұхаммедтің досы Петр Орысов (Едіге бидің тікелей ұрпағы) жалған
ІІ Дмитрийді өлтіріп, кек алады. Осылайша бүкіл орыс даласын шарпыған бұлғақтың қайнары,
ешкімнің қолына түспеген ІІ Дмитрийді Қасым хандығының ханы Ораз-Мұхаммедке қастандық
жасағаны үшін ғана өлтіру мүмкін болды. 1613 жылға дейін болған бұлғақтың ақыры Романовтар
әулетінің билікке келуімен аяқталды.