คู่มือองค์ความรู้การสร้างสรรค์งานจิตรกรรมไทยรักสีร่วมสมัย

ก คำนำ จิตรกรรมรักสีในประเทศไทยมีมาเนิ่นนาน และมีการอนุรักษ; สืบทอดมาจนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร; ดังเห็นไดEจากหลักฐานตามบานประตู โบสถ; หอไตร และงานบางชิ้นที่พิพิธภัณฑสถานแหOงชาติ แตOในปPจจุบัน เนื่องจากเทคนิคในการสรEางสรรค;งานจิตรกรรมรักสีในประเทศไทยไดEขาด การสานตOอ ทำใหEองค;ความรูEในการสรEางสรรค;งานขาดการสืบทอด จาก การศึกษาเบื้องตEน พบวOา ในประเทศเวียดนามยังมีการสืบทอดองค;ความรูEใน การสรEางสรรค;งานจิตรกรรมรักสี จนกลายเปUนศิลปะประจำชาติและบรรจุอยูO ในหลักสูตรของมหาวิทยาลัยดEานศิลปะหลายแหOง จิตรกรรมรักสีในประเทศ เวียดนามไดEมีพัฒนาการอยOางตOอเนื่องตามกาลเวลา โดยในปPจจุบันไดEมีศิลปWน ที่ผลิตผลงานสรEางสรรค;เทคนิครักสีในลักษณะรOวมสมัยออกมาเปUนจำนวน มาก รวมถึงการนำเอาเทคนิคนี้ไปบูรณาการกับการสรEางสรรค;งาน ศิลปหัตถกรรมพื้นเมืองจนสามารถทำเปUนของที่ระลึกสรEางรายไดEใหEกับการ ทOองเที่ยวของประเทศเวียดนาม ผูEเขียนจึงไดEศึกษาคEนควEาประวัติศาสตร;ที่มา ของรักสี ทั้งในประเทศเวียดนาม ประเทศไทย และไดEซื้ออุปกรณ;ในการ สรEางสรรค;งานจิตรกรรมรักสีจากประเทศเวียดนามมาทดลองในเบื้องตEน พบวOา สามารถนำมาสรEางสรรค;งานในแนวทางของศิลปะไทยรOวมสมัยไดE อยOางสวยงาม โดยมีความงามที่แตกตOางไปจากการสรEางสรรค;งานประเภท ลายรดน้ำและลายกำมะลอตรงที่สามารถสรEางสรรค;เปUนสีที่สดใส และมี ลูกเลOนในการใชEเทคนิคตOาง ๆ เพื่อสรEางพื้นผิวไดEนOาสนใจ

ข หนังสือองค;ความรูEการสรEางสรรค;งานจิตรกรรมไทยรักสีรOวมสมัย เลOมนี้เปUนสOวนหนึ่งของโครงการ การสรEางสรรค;จิตรกรรมไทยรักสีรOวมสมัย ชุด “อุปมา ชOอกาฝาก” ไดEรับทุนอุดหนุนการวิจัยและนวัตกรรมจาก สำนักงานการวิจัยแหOงชาติ ประจำป^งบประมาณ 2566 มีวัตถุประสงค;เพื่อ รวบรวมองค;ความรูEและถOายทอดองค;ความรูEจิตรกรรมไทยรักสีรOวมสมัย เพื่อ ถOายทอดองค;ความรูEใหEกับเยาวชนไทยและผูEที่สนใจ ผูEเขียนจึงหวังเปUนอยOาง ยิ่งวOาคูOมือการถOายทอดองค;ความรูEการสรEางสรรค;จิตรกรรมไทยรักสีรOวมสมัย จะเปUนการเผยแพรOใหEประชาชนไทยไดEรับรูEถึงความงามและความสำคัญ สOงผลถึงการชOวยการสืบทอดตOอยอดเทคนิควิธีการสรEางสรรค;งานจิตรกรรม รักสีรOวมสมัยใหEเกิดพัฒนาการตOอไป

ค สารบัญ คำนำ__________________________________________________ก สารบัญ ________________________________________________ค จิตรกรรมรักสี____________________________________________1 วิวัฒนาการ จิตรกรรมรักสีในประเทศไทย_______________________5 วัสดุอุปกรณ; ในการสรEางสรรค; จิตรกรรมรักสี____________________32 ขั้นตอนการเตรียม พื้นกระดานรัก แบบเวียดนาม_________________37 ขั้นตอนการสรEางสรรค; จิตรกรรมไทยรักสี รOวมสมัย________________42 อาการแพEรัก____________________________________________45 กระบวนการทำงาน จิตรกรรมไทยรักสี_________________________46 เทคนิคในการ สรEางสรรค;จิตรกรรมรักสี________________________58 ผลงานจิตรกรรมไทยรักสี รOวมสมัย ชุด “อุปมา ชOอกาฝาก” _________76 บรรณานุกรม ___________________________________________92

ง

1 จิตรกรรมรักสี

2 จิตรกรรมรักสีเปUนวิธีการหนึ่งในการสรEางงานศิลปกรรมรOวมของ ชาวเอเชีย โดยใชEสีฝุjนผสมยางรักใส สีที่ไดEมีลักษณะเปUนสีน้ำมัน อาจมีการ เขียนตัดเสEนขอบของภาพดEวยยางรักใส โรยผงฝุjนทองคำหรือปWดทองคำเปลว และเงินเปลว “จิตรกรรมรักสี” คือ ภาพเขียนระบายสีที่ใชEกระบวนการ สรEางสรรค;ดEวยการระบายสีเปUนชั้น ๆ โดยการระบายสีจะมีหลายวิธีการ ตามแตOความถนัดของศิลปWน เมื่อสีแหEงสนิทจะใชEกระดาษทรายหรือหินลับมีด ขัดปรับผิวของภาพผลงานใหEเรียบเนียนเสมอกัน ศิลปWนบางคนอาจใชEวัสดุ อื่น ๆ ติดผสมผสานลงในผลงาน เชOน เปลือกไขO เปลือกหอยมุก ปWด ทองคำเปลวหรือแผOนเงินเปลว ซึ่งมีความแตกตOางกับ “ศิลปะลายกำมะลอ” คือ วิธีการเขียนภาพระบายสีวิธีการหนึ่งของชOางไทย ที่ใชEกระบวนการของ จิตรกรรมรักสีเขEามาผสมผสานกับวิธีการเขียนน้ำยาหรดาล ลงรัก ปWดทอง รดน้ำ หรือที่เรียกกันโดยรวมวOาลายรดน้ำ โดยกระบวนการจะถูกแบOง ออกเปUน 2 ขั้นตอน คือ 1) การเขียนระบายสีบรรยากาศโดยรวมดEวยกระบวนการรักสี แลEว ขัดผิวหนEาผลงานใหEเรียบเนียนเสมอกัน 2) เขียนตัวภาพและสOวนสำคัญของภาพบางสOวนดEวยน้ำยาหรดาล ลงรักปWดทอง รดน้ำ 3) เขียนตัดเสEนรอบนอกของภาพที่ระบายสีบางสOวนดEวยยางรักใส แลEวโรยผงฝุjนทองคำหรือปWดทองคำเปลว ผลงานที่ปรากฏจึงมีลักษณะเปUน เทคนิคผสม ไมOอาจชี้ชัดไดEวOาเปUนจิตรกรรมรักสีหรือลายรดน้ำ

3 “รัก” ในงานศิลปกรรมไทย คือ ยางของตEนรักที่ไดEจากการเจาะ กรีด หรือแทงเปลือกลำตEนไมEรัก เพื่อใหEน้ำยางไหลออกมา นำไปใชEทาเคลือบ ผิวภาชนะสิ่งของเพื่อใหEเกิดความสวยงาม หรือนำไปผสมกับวัสดุอื่น ๆ ใชE สำหรับอุดรOองรอยหรือเปUนตัวประสานยึดติดในการตกแตOงอาคาร สถาปPตยกรรม และงานประณีตศิลปmตOาง ๆ ในภูมิภาคเอเชีย ทั้งที่เปUนงาน ชOางในราชสำนัก งานชOางเพื่อศาสนา งานชOางพื้นบEานในวัฒนธรรมประเพณี ของแตOละทEองถิ่น สมเด็จเจEาฟoากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ; ทรงอธิบายไวEใน สาส;นสมเด็จ ลงวันที่ 21 สิงหาคม พ.ศ. 2465 ความวOา “ลายรดน้ำกับกำมลอเปนคนละประเภท ลายรดน้ำนั้นลงรักพื้น แล>วที่ไหนจะไมEให>ทองติดเอาจุณดิน-หินเขียนห>ามเสีย แล>วเอารักใสเชดทั่วไป ปNดทองทึบ แล>วเอาน้ำรดตรงที่มีจุณดิน-หินรองอยูEใต>ทองละลาย พาทองหลุด ออกมาจึงขึ้นเปนลายทองมีลักษณะลายกับพื้นราบเสมอกัน สEวนลาย กำมะลอนั้น เมื่อลงรักพื้นแล>วเอารักผสมสีระบายลงเปนพื้นลาย และเอารัก ตัดเปนเส>น เอาทองผงโรยทำอยEางเขียนลายน้ำยา มีลักษณะลายโปนขึ้นสูง กวEาพื้น ลายรดน้ำนั้นแบบอยEางจะมาแตEไหนก็ตามแตEไทเราทำกันมานานแล>ว จัดวEาเปนวิธีของไท ลายกำมลอนั้นเปนวิธีของจีน” (กรมศิลปากร, 2553)

4 เปUนการชี้ชัดลงไปวOางานจิตรกรรมรักสี และลายกำมะลอใน ประเทศไทยนั้นมีรูปแบบ วิธีการที่สามารถแยกออกจากกันไดEอยOางชัดเจน หากแตOโดยทั่วไปมักเรียกผลงานศิลปกรรมที่มีการระบายสีดEวยสีฝุjนผสมยาง รักและปWดทอง ทั้งวิธีการทารัก ปWดทอง และการเช็ดรัก ปWดทอง รดน้ำ วOา “ลายกำมะลอ” ซึ่งนักวิจัยและศิลปWนในประเทศเวียดนามและประเทศจีนไดE มีการศึกษาวิจัยในดEานเทคนิค วิธีการ ประวัติศาสตร; และองค;ความรูEที่ บูรณาการระหวOางศาสตร;อื่น ๆ ดังนั้นในประเทศไทยจึงควรมีการอนุรักษ;และ ฟstนฟูดEวยกระบวนการ 3 กลยุทธ; (Chi-Sen Hung Tien-Li Chen and YunChi Lee, 2021) ไดEแกO 1) ความรูEความเขEาใจในองค;ความรูE กระบวนการผลิต และ เครื่องมือ 2) ทักษะการปฏิบัติการวิธีการสรEางสรรค; การใชEเครื่องมือ การ เรียนรูEคุณลักษณะของวัสดุ การจับคูOสี 3) เสนOหา คือ การทำใหEเกิดความรูEสึกภายในวOารัก หวงแหน จน เกิดการอยากสืบทอด เพื่อใหEองค;ความรูEเกี่ยวกับงานจิตรกรรมรักสีใน ประเทศไทยคงอยูOสืบไป

5 วิวัฒนาการ จิตรกรรมรักสี ในประเทศไทย

6 มีการคEนพบงานเครื่องรักในประเทศจีน เกาหลี และญี่ปุjน มาตั้งแตO สมัยกOอนยุคประวัติศาสตร; ในประเทศจีนมีผลงานเครื่องรักเกOาแกOในสมัย ราชวงศ;ฮั่น (206 B.E.-220 A.D.) งานเครื่องรักจีนมีความเจริญรุOงเรืองมากใน สมัยราชวงศ;ถัง (969 B.E. 1279 A.D.) และพัฒนาสืบตOอเนื่องมาถึงยุค ปPจจุบัน (Monika Kopplin, 2002) นอกจากนี้หลายประเทศในทวีปเอเชียที่ รับอิทธิพลงานเครื่องรักจากประเทศจีนมาพัฒนาสรEางสรรค;ผลงานเครื่องรัก จนเกิดเปUนงานจิตรกรรมรักสีมีเอกลักษณ;แตกตOางกันในเวลาตOอมายาวนาน นับพันป^ทั้งในประเทศอินเดีย เมียนมาร; เวียดนาม ลาว กัมพูชา และไทย 1. สมัยสุโขทัย ประเทศไทยรูEจักการใชEสีฝุjนผสมกับยางรักใสทำใหEเกิดเปUนรักสีแดง ใชEทารองพื้น พระพุทธรูปเพื่อการปWดทองคำเปลว ทาผนังอาคาร สิ่งกOอสรEาง ทาเคลือบวัสดุ สิ่งของเครื่องใชE โดยสOวน ใหญOมักทารองพื้นสลับสีกับยางรักสี ดำ เพื่อสะดวกตOอการทาทับจะไดEไมOหลงลืมหรืออาจทาไมOทั่ว พบหลักฐาน การทารักรองพื้นสีแดงบนศิลปวัตถุตั้งแตOสมัยสุโขทัย รักแดงนั้นชOางเขียนและ นักวิชาการ ศิลปะมักเขEาใจวOาเปUนสีแดงชาดผสมกับยางรัก แตOผลจากการ พิสูจน;โดยหEองปฏิบัติการทางเคมีของ มหาวิทยาลัยเชียงใหมO พบวOาสีแดงที่ ทาผนังในซุEมคูหาเจดีย;รายที่อยูOหลังเจดีย;ประธาน วัดเจดีย;เจ็ดแถว เปUนสีเสน (สีสEม) สOวนผนังภายในคูหาปรางค; วัดพระธาตุเชลียง อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย รวมทั้งใชEสีแดงนี้ทารOองลวดลายแกะสลักไมEปWดทองเพดาน คูหาปรางค;นี้ ผลการพิสูจน;พบวOาเปUนสีแดงชาด

7 ภาพที่ 1 พระพุทธรูปปางมารวิชัย สมัยสุโขทัย พุทธศตวรรษที่ 20 เทคนิคลงรัก ปAดทองคำเปลว จัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหLงชาติพระนคร อาคารประพาสพิพิธภัณฑM หNองสุโขทัย กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566) 2. สมัยอยุธยา การพัฒนางานเครื่องรักเปUนจิตรกรรมรักสีปรากฏหลักฐาน ศิลปวัตถุหีบพระคัมภีร; ในสมัยอยุธยาตอนปลาย ปPจจุบันเก็บรักษาใน พิพิธภัณฑสถานแหOงชาติเจEาสามพระยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เขียนเปUน ภาพกินรี ภาพเซี่ยวกาง ภาพเทวดา และภาพกอบัว ตามรูปแบบวิธีการ อยOาง งานจิตรกรรมรักสีแบบศิลปะอยOางจีน บนพื้นรักสีแดง และ ตูEพระไตรปWฎก ในสมัยเดียวกันที่เก็บรักษาในพิพิธภัณฑสถานแหOงชาติพระ นคร จังหวัดกรุงเทพมหานคร เขียนภาพทิวเขา ตEนไมE บนพื้นรักดำ รูปแบบ วิธีการเชOนเดียวกับศิลปะจีน

8 ภาพที่ 2 หีบพระธรรม สมัยอยุธยาตอนปลาย พุทธศตวรรษที่ 23-24 เทคนิคจิตรกรรมรักสีแบบอยLางศิลปะจีน จัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหLงชาติ เจNาสามพระยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา (ผูNเขียน, 2566)

9 ภาพที่ 3 พระพุทธรูปปางหNามญาติสมัยอยุธยาตอนกลาง พุทธศตวรรษที่ 21-22 เทคนิคลงรักปAดทองและรักสีแดงชาด จัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหLงชาติ เจNาสามพระยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา (ผูNเขียน, 2566)

10 ภาพที่ 4 ตูNพระธรรม สมัยอยุธยาตอนปลาย พุทธศตวรรษที่ 23-24 เทคนิคจิตรกรรมรักสี แบบอยLางศิลปะจีน จัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหLงชาติพระนคร อาคารประพาส พิพิธภัณฑM หNองกรุงศรีอยุธยา กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566) ภาพที่ 5 หีบพระธรรม สมัยอยุธยาตอนปลาย พุทธศตวรรษที่ 23-24 เทคนิค จิตรกรรมรักสีแบบอยLางศิลปะจีน จัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหLงชาติพระนคร อาคาร ประพาสพิพิธภัณฑM หNองกรุงศรีอยุธยา กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566)

11 ภาพที่ 6 หีบธรรม สมัยอยุธยา เทคนิคจิตรกรรมรักสีจัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหLงชาติ พระนคร พระที่นั่งอิศราวินิจฉัย กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566) ภาพที่ 7 ธรรมาสนMสมัยอยุธยา เทคนิคลงรักปAดทองลLองชาด จัดแสดงที่วัด ศาลาปูนวรวิหาร จังหวัดพระนครศรีอยุธยา (ผูNเขียน, 2566)

12 3. สมัยรัตนโกสินทร6 ในสมัยรัตนโกสินทร;จิตรกรรมรักสีเริ่มแสดงความเปUนเอกลักษณ; แบบไทยเดOนชัดมากขึ้น ดEวยการนำเรื่องราวในวรรณกรรมไทยมาเขียนภาพ เลOาเรื่อง ดEวยการเขียนน้ำยาหรดาล เช็ดรัก ปWดทอง รดน้ำ ตัวภาพและ สOวนประกอบสำคัญ สOวนประกอบอื่น ๆ เชOน ทิวเขา ตEนไมE พื้นดิน มี การ ระบายสีแลEวเขียนตัดเสEนดEวยยางรักและโรยผงทองคำ ทำใหEเกิดเปUนเทคนิค งานเครื่องรักผสม ระหวOางจิตรกรรมรักสีและวิธีการลายรดน้ำ จึงเกิดเปUน วิธีการแบบกำมะลอขึ้น เรื่องราวที่นิยมนำมาเขียนในภาพ เชOน เรื่อง รามเกียรติ์ เรื่องอิเหนา เรื่องทศชาติชาดก วรรณกรรมจีนเรื่องสามกíก และ เรื่องอื่น ๆ เปUนตEน ภาพที่ 8 ภาพจิตรกรรม หอพระไตรปAฎก วัดสระเกศ สมัยสมัยรัตนโกสินทรM รัชกาลที่ 1 เทคนิคจิตรกรรมรักสีแบบอยLางศิลปะจีน สถานที่ตั้งหอพระไตรปAฎก วัดสระเกศ ราชวรมหาวิหาร กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566)

13 ภาพที่ 9 ตูNพระธรรม สมัยรัตนโกสินทรM เทคนิคจิตรกรรมรักสีจัดแสดงที่หอพระไตรปAฎก วัดสระเกศ ราชวรมหาวิหาร กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566) ผลงานที่โดดเดOน คือ ฉากลับแลเรื่องอิเหนา เปUนฝ^มือชOางใน สมัย รัชกาลที่ 2 เขียนตกแตOงทั้งสองดEาน ปPจจุบันจัดแสดงอยูOในพิพิธภัณฑสถาน แหOงชาติพระนคร จังหวัดกรุงเทพมหานคร เขียนภาพดEานหนึ่งเปUนกระบวน พยุหบาทของทEาวดาหาพรEอมดEวยมเหสีประไหมสุหรีและบุษบา เดินทางไป ไหวEพระบนเขาวิลิศมาหราดEวยรถทรง 3 รถ ทOามกลางบรรยากาศปjาเขา ซึ่ง เปUนทิวทัศน;ที่เขียนระบายสีแสดงถึงการรับอิทธิพลทางรูปแบบจากศิลปะจีน สOวนอีกดEานหนึ่งเปUนภาพเหตุการณ;ระหวOางอิเหนากับบุษบาขณะไปไหวEพระ บนเขาวิลิศมาหรา ทั้งตอนชมธรรมชาติและการเสี่ยงเทียนในถ้ำ

14 ภาพที่ 10 ฉากลับแลเรื่องอิเหนา สมัยสมัยรัตนโกสินทรM พุทธศตวรรษที่ 24 เทคนิค ลายกำมะลอ (จิตรกรรมรักสีและลายรดน้ำ) จัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหLงชาติพระนคร อาคารประพาสพิพิธภัณฑM หNองประวัติศาสตรMโบราณคดีรัตนโกสินทรM กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566) สมัยรัชกาลที่ 3 เปUนสมัยนิยมรูปแบบศิลปกรรมจีนมาผสมผสาน กับศิลปกรรมไทย จิตรกรรมรักสีในชOวงเวลานี้จะมีรูปแบบและเรื่องราวจาก วรรณกรรมจีนปรากฏ เชOน ภาพเลOาเรื่องสามกíก เทพเจEาจีน ฮก ลก ซิ่วที่ผนัง อุโบสถวัดนางนองวรวิหาร ตูEพระธรรมในวิหารวัดราชนัดดาราม จังหวัด กรุงเทพมหานคร เขียนเปUนเครื่องตั้งบูชาจีน

15 สมัยรัชกาลที่ 4 มีผลงานจิตรกรรมรักสีหรือลายกำมะลอที่มี รูปแบบศิลปกรรมจีน เชOน ตูEพระธรรมที่ไดEมาจากวัดหงส;รัตนาราม ปPจจุบัน เก็บรักษาในพิพิธภัณฑสถานแหOงชาติจันทรเกษม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เปUนจิตรกรรมเลOาเรื่องวรรณกรรมจีน เขียนเปUนภาพและลวดลายทองบนพื้นสี แดง ตูEพระธรรมเขียนภาพเครื่องมงคลจีนสีทองบนพื้นสีแดงที่วัดอOางศิลา อำเภอเมือง จังหวัดชลบุรี ตูEพระธรรมในพิพิธภัณฑสถานแหOงชาติ อำเภอ เมือง จังหวัดสงขลา เขียนเลOาเรื่องธรรมชาติโขดเขา ตEนไมEและภาพสัตว;ปjา ดEวยสีทองบนพื้นแดง ผลงานบางชิ้นที่ปรากฏนอกจากจะแสดงอิทธิพลจากศิลปกรรมจีน แลEวยังมีการผสมผสานรูปแบบบางอยOางที่แสดงถึง ความเปUนพื้นถิ่นที่สรEาง ผลงาน เชOน ตูEพระธรรมเขียนจิตรกรรมรักสี ที่วัดดอนแยE อำเภอเมือง จังหวัด สงขลา เลOาเรื่องสามกíกรูปแบบศิลปกรรมจีน มีการผสมวัสดุเปลือกหอยเสียบ ปjนหยาบ ผสมในเนื้อสีทำใหEเกิดประกายเมื่อกระทบกับแสงสวOาง การใชE เปลือกหอยเสียบเนื่องมาจากชายหาดสมิหลาเปUนแหลOงที่มีหอยเสียบชุกชุม นอกจากนี้ยังพบผลงานที่เปUนจิตรกรรมรักสีลEวนที่ไมOอาจจัดวOาเปUน แบบลายกำมะลอ เชOน ภาพเซี่ยวกางหลังบานประตูหอไตรวัดพระงาม อำเภอ บางปะหัน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ตูEพระไตรปWฎกที่วัดสุวรรณคีรี อำเภอ สิงหนคร จังหวัดสงขลา เขียนภาพโขดเขา ตEนไมE ดอกไมEและภาพหงส; ตูE พระธรรมวัดสำโรงใหญO อำเภอสำโรง จังหวัดศรีสะเกษ เขียนเลOาเรื่องนิทาน พื้นบEานเปUนการเขียนภาพดEวยกระบวนการเขียนจิตรกรรมที่ใชEสีฝุjนผสมกับ ยางรักระบายเปUนภาพลEวน ๆ ไมOมีการปWดทองคำเปลว

16 สมัยรัชกาลที่ 5 มีหลักฐานการเขียนภาพจิตรกรรมรักสีที่ พระอุโบสถวัดอรุณราชวราราม เปUนภาพเลOาเรื่องนารีผลที่หลังบานประตูและ ภาพตEนไมEที่หลังบานหนEาตOาง ฝ^มือชOางที่เขียนขึ้นใหมOภายหลังที่พระอุโบสถ ถูกเพลิงไหมEมีจารึกชื่อชOางเขียนบอกป^ที่สรEาง ร.ศ.117 ตรงกับ พ.ศ. 2441 ผลงานทุกชOองทั้งประตู หนEาตOาง ไมOมีวิธีการแบบลายรดน้ำผสมผสาน อาจ เปUนผลงานจิตรกรรมรักสีชุดสุดทEายของสมัยรัตนโกสินทร; ตOอจากนี้ความรูE ทางการชOาง วัสดุอุปกรณ;เริ่มเลือนรางลดนEอยลง ขาดชOวงของการสืบทอด ยาวนานนับรEอยป^จวบจนปPจจุบัน จึงเปUนมูลเหตุของการศึกษาคEนควEาของ การศึกษาคEนควEา วิจัยนำความรูEทางการชOางไทยแขนงนี้กลับคืนมา ภาพที่ 11 บานหนNาตLางพระวิหาร สมัยรัตนโกสินทรM ร.ศ. 117 เทคนิคจิตรกรรมรักสี สถานที่ตั้งวัดอรุณราชวรารามราชวรมหาวิหาร กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566)

17 จากหลักฐานที่ยกมาพอสังเขปนี้เปUนไปตามขEอสันนิษฐานของ สมเด็จเจEาฟoากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ; ความวOา “ตำนานลายกำมลอทีแรกมีชEางจีนเข>ามาจากเมืองจีน มาเขียนของ จีนในเมืองไท ไทบางคนเห็นวEางามกวEาลายรดน้ำเพราะมีสีตEางๆออกไปได> จึง เอาของไทที่เคยเขียนลายรดน้ำไปให>เขียนลายกำมลอ เพราะฉนั้นลายกำมลอ ชั้นแรกคงเปนฝaมือจีนนอก...ตEอมาทีหลังก็จำเปนอยูEเองที่ครูจีนนอกจะต>อง ถEายวิชาให>แกEลูกจีนในนี้ทำ เพื่อชEวยแรงตัว เหตุฉนั้นวิชาเขียนกำมลอก็มีขึ้น ในพวกลูกจีนด>วย พวกลูกจีนที่เกิดเมืองไทยEอมมีตาติดรูปภาพและลวดลาย ไทอยูE ครั้นรับจ>างเขียนของไทก็ทำเรื่อง แลทEวงทีล>อไทเพื่อให>ไทชอบ แตEจะ เหมือนฝaมือไททีเดียวนั้นหามิได> เพราะไมEได>หัดอยEางไท...ถัดนั้นลงมาอีกรุEน หนึ่งพวกชEางไทอยากทำบ>าง แตEเปนการยากที่ผสมสีด>วยรัก เพราะรักนั้นดำ ทำให>สีมัวเสียไปเสมอ ชEางจีนมีวิธีผสมใสEอะไรบ>างปNดหนักหนา ชEางไทขโมย มาได>บางอยEางประกอบกับเดาลองผสมก็ได>บ>างแตEไมEดี ฝaมือชEางไทเขียน กำมลอดูท>วงทีเปนไทแท> แตEสีนั้น...เหมือนขี้ไกE ดั่งนี้จะต>องลายกำมลอ เปนสามรุEน รุEนที่ 1 ฝaมือจีนนอก รุEนที่ 2 ฝaมือลูกจีน รุEนที่3 ฝaมือไท” (องค;การคEาคุรุสภา, 2505)

18 ภาพที่ 12 ตูNพระธรรมขาหมู(1) สมัยรัตนโกสินทรM เทคนิคจิตรกรรมรักสีแบบอยLาง ศิลปะจีน จัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหLงชาติ จันทรเกษม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา (ผูNเขียน, 2566)

19 ภาพที่ 13 ตูNพระธรรมขาหมู(2) สมัยรัตนโกสินทรMเทคนิคลายกำมะลอ (จิตรกรรมรักสี และลายรดน้ำ) จัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหLงชาติ จันทรเกษม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา (ผูNเขียน, 2566)

20 ภาพที่ 14 ตูNพระธรรมขาสิงหMมีลิ้นชัก สมัยรัตนโกสินทรMเทคนิคจิตรกรรมรักสีแบบอยLาง ศิลปะจีน จัดแสดงที่หอสมุดแหLงชาติเขตลาดกระบัง เฉลิมพระเกียรติ กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566)

21 ภาพที่ 15 ตูNพระธรรมขาหมูสมัยอยุธยาตอนปลาย เทคนิคลายรดน้ำบนพื้นรักสีแดง จัด แสดงที่หอสมุดแหLงชาติเขตลาดกระบัง เฉลิมพระเกียรติ กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566)

22 ภาพที่ 16 ตูNพระธรรมขาหมูสมัยรัตนโกสินทรMเทคนิคจิตรกรรมรักสีแบบอยLางศิลปะจีน จัดแสดงที่วิทยาลัยชLางศิลป กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566)

23 ภาพที่ 17 บานประตูหมูLพระวิมาน สมัยรัตนโกสินทรM เทคนิคจิตรกรรมรักสี แบบอยLางศิลปะจีน จัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหLงชาติพระนคร พระที่นั่ง อิศราวินิจฉัย กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566) ภาพที่ 18 ตูNพระธรรมขาสิงหMสมัยรัตนโกสินทรMเทคนิคจิตรกรรมรักสีแบบอยLางศิลปะจีน จัดแสดงที่พิพิธภัณฑสถานแหLงชาติพระนคร พระที่นั่งอิศราวินิจฉัย กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566)

24 ภาพที่ 19 ตูNพระธรรมขาหมู (1) สมัยรัตนโกสินทรMเทคนิคจิตรกรรมรักสีแบบอยLาง ศิลปะจีน จัดแสดงที่ตึกถาวรวัตถุ กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566) ภาพที่ 20 ตูNพระธรรมขาหมู (2) สมัยรัตนโกสินทรM เทคนิคจิตรกรรมรักสี จัดแสดงที่ตึกถาวรวัตถุ กรุงเทพมหานคร (ผูNเขียน, 2566)

25 ภายหลังพ.ศ. 2441 ความรูEเรื่องวิธีการการเขียนภาพจิตรกรรมรักสี และลายกำมะลอของไทยคOอย ๆ เสื่อมความนิยมขาดชOางผูEชำนาญ ขาดผูEรูEใน วิชาการ เนื่องจากไมOมีผูEสืบทอด อุปกรณ;ตOาง ๆ ที่จำเปUน สOงผลใหEขาดแคลน และไมOมีจำหนOายในประเทศไทย และความรูEเรื่องงานชOางแขนงนี้ขาดความ ตOอเนื่องตลอดระยะเวลาไมOนEอยกวOารEอยป^ จิตรกรรมรักสีในประเทศเวียดนาม ผูEเขียนใชEเวลาไมOนEอยกวOา 15 ป^ในการสืบคEน หาซื้อวัสดุตOาง ๆ จาก ประเทศเวียดนามมาศึกษาทดลองสรEางสรรค;จิตรกรรมรักสีแบบอยOางไทย การศึกษาดูงานจิตรกรรมรักสีในประเทศเวียดนาม จิตรกรรมรักสีปรากฏ ทั่วไปในโบราณสถาน พระราชวังไดโนEย (Dai Noi) เมืองเวE ซึ่งสรEางตามความ เชื่อแบบจีน โดยสถาปนิกชาวฝรั่งเศส โดยจำลองแบบมาจากพระราชวังกูEกง หรือพระราชวังตEองหEามที่ยิ่งใหญOของกรุงปPกกิ่ง ประเทศจีน ภายในมีกลอง และเสากลมที่ตกแตOงดEวยเทคนิครักสีบนพื้นสีแดงและโรยผงทองเปUนลวดลาย มังกร

26

27 ภาพที่ 21 กลองและเสาที่ทำดNวยเทคนิครักสี ภายในพระราชวังไดโนNย เมืองเวN ประเทศเวียดนาม (ผูNเขียน, 2566)

28 ผลิตภัณฑ;ของที่ระลึกเอกลักษณ;ของศิลปะเวียดนาม มีจำหนOาย ทั่วไปในรEานคEา รวมไปจนถึงตลาดดองบา เมืองเวE (Hue) และเมืองฮอยอัน มี ผลงานจิตรกรรมรักสีวางจำหนOาย โดยจะใชEเทคนิคแบบดั้งเดิม ผสมผสานกับ รูปแบบจิตรกรรมสมัยใหมOใหEเกิดความทันสมัย สOวนมากใชEเทคนิคผสมเปลือก ไขO ภาพมีหลากหลายขนาด หลายราคา เหมาะแกOการซื้อเปUนของที่ระลึกและ เพื่อการประดับตกแตOง

29

30 ภาพที่ 22 งานจิตรกรรมรักสีที่จำหนLายในตลาดเมืองเวNและเมืองฮอยอัน ประเทศเวียดนาม (ผูNเขียน, 2566)

31 ประเทศเวียดนามยังคงสืบทอดรักษาเทคนิควิธีการเขียนภาพ จิตรกรรมรักสีมายาวนานและพัฒนาตOอเนื่องมาไมOนEอยกวOาพันป^ พัฒนา รูปแบบจากศิลปะแบบประเพณีเปUนศิลปกรรมรOวมสมัย ในสOวนที่ผูEเขียนไดE ศึกษาคEนควEาและทดลอง ใหEมีความใกลEเคียงกับจิตรกรรมรักสีหรือลาย กำมะลอของไทยโบราณแตOจะมีสีสันสดใสกวOา จากการสืบคEนศึกษาทดลอง ไดEรับการยืนยันจาก อาจารย;จุลทัศน; พยาฆรานนท; ราชบัณฑิต วOา ถูกตEอง ตามแนวทางอยOางโบราณมากกวOา 80 เปอร;เซ็นต; ขาดแตOเพียงวัสดุบางอยOาง ที่ไมOสามารถหาซื้อมาใชEไดEในปPจจุบัน พรEอมทั้งขอใหEผูEเขียนบันทึกความรูEไวE เปUนลายลักษณ;อักษรเพื่อปoองกันการสูญหายซ้ำ หลังจากคำรEองขอไมOนาน ทOานถึงแกOกรรม เปUนการสั่งเสียลูกศิษย; (ผูEเขียน) ใหEทำเรื่องนี้ใหEสำเร็จ บันทึก เปUนมรดกความรูEทางการชOางของชาติ

32 วัสดุอุปกรณ์ ในการสร ้างสรรค์ จิตรกรรมรักสี

33 ภาพที่ 23 รNานขายอุปกรณMทำงานจิตรกรรมรักสี เมืองเวN ประเทศเวียดนาม (ผูNเขียน, 2566)

34 วัสดุอุปกรณ;ที่สำคัญของงานศิลปกรรมประเภทจิตรกรรมรักสีและ ลายกำมะลอ คือ 1. ยางรักใส เปUนยางรักที่ผOานกระบวนการทำใหEใส โดยการนำ ยางรักที่เจาะไดEเก็บรักษาในภาชนะที่ไมOทำปฏิกิริยาทางเคมีที่จะทำใหEน้ำยาง เปลี่ยนสีโดยนำไปผสมกับยางสนที่ทำใหEเหลว กวนใหEเขEากันในทิศทางเดียว นาน 4 ชั่วโมง ปลOอยใหEตกตะกอนนานหนึ่งสัปดาห; ตักเอาผิวหนEาบนสุดของ ยางรักซึ่งจะมีความโปรOงใส ซึ่งจะมีสีน้ำตาลแดงมาใชEผสมกับสีฝุjน ในประเทศ เวียดนามเรียกวOารักแมลงสาบ เนื่องจากมีสีคลEายตัวแมลงสาบ ภาพที่ 24 ยางรักใส (ผูNเขียน, 2566)

35 2. สีฝุBน ที่นำมาใชEผสมกับยางรักใสจะตEองเปUนสีฝุjนที่ไดEจากสีของ ดิน หิน แรOธาตุ บดเปUนผงฝุjนอยOางละเอียดมากที่สุด สีฝุjนที่ไดEจากพืชไมOนิยม นำมาใชE เนื่องจากจะไดEสีไมOตรงตามเนื้อสีตั้งตEน จะไดEสีเปUนโทนสีน้ำตาลหรือ สีเทาเปUนหลัก สีฝุjนในประเทศไทยที่หาซื้อไดEปPจจุบันเมื่อนำมาผสมแลEวออกสี ตามสีตั้งตEน เชOน สีเขียว สีเหลืองขมิ้น สีน้ำตาล สีเสน (สEม) และสีน้ำเงิน ฯลฯ ภาพที่ 25 สีฝุfนผสมกับยางรักใส (ผูNเขียน, 2566)

36 3. พื้นรองรับการเขียนภาพ สOวนใหญOเปUนพื้นไมEที่มีการรองพื้น ดEวยรักสมุก คือ ยางรักน้ำเกลี้ยงผสมเนื้อวัสดุที่มีความละเอียด เชOน ถOานใบตองแหEง ตะกอนดิน ดินสอพอง เปUนตEน ขัดผิวพื้นสมุกใหEเรียบ ลEางฝุjน ออก ทารักน้ำเกลี้ยงทับไมOนEอยกวOา 10 ครั้ง ผิวหนEากระดานรักชั้นสุดทEายขัด กระดาษทรายเพื่อลอกผิวมันออกใหEเรียบ เมื่อระบายสีทับจะมีการยึดเกาะไดE เปUนอยOางดี 4. วัสดุอุปกรณKประกอบการเขียนภาพอื่น ๆ เชOน เกรียงผสมสี พูOกัน อุปกรณ;การลEางทำความสะอาดประเภทน้ำมัน กระดาษทรายและ หินลับมีด เปUนตEน ภาพที่ 26 วัสดุอุปกรณMประกอบการเขียนภาพอื่น ๆ (ผูNเขียน, 2566)

37 ขั ้นตอนการเตรียม พื้นกระดานรัก แบบเวียดนาม

38 วิธีการเตรียมพื้นกระดานรักสำหรับการเขียนภาพจิตรกรรมของ เวียดนาม ยังคงรักษาแบบแผนดั้งเดิมแบบประเพณี หากศึกษาเปรียบเทียบ กับการเตรียมพื้นกระดานรักของไทยอยOางโบราณแลEว เกือบจะไมOมีขEอ แตกตOางกันมากนัก มีเพียงการใชEวัสดุในแตOละขั้นตอนอาจแตกตOางกันไปตาม วัตถุดิบในการเตรียมที่หาไดEงOายในแตOละภูมิภาค มีลำดับดังนี้ 1. เตรียมไมNกระดาน การสรEางสรรค;ผลงาน อาจเปUนไมEประกอบ เปUนแผOนใหEไดEขนาดตามตEองการ แตOจะมีขEอเสียตรงรอยตOอของไมEแตOละแผOน ปPจจุบันเวียดนามเลือกใชEไมEกระดานอัดที่เรียกวOา ไมEกระดานอัดที่มีความหนา ประมาณ 15-20 มิลลิเมตร เนื่องจากมีความเรียบเนียน การเลื่อยตัดออกแตO ละแผOนทำใหEไดEขอบกระดานที่เรียบตรง สามารถนำมาเขียนภาพวางเรียงตOอ กันเปUนชุด และสามารถตOอกันไดEเรียบสนิท 2. ทายางรักน้ำเกลี้ยงโดยรอบรวมทั้งขอบทั้ง 4 ดNาน ใหEน้ำยาง ซึมเขEาเนื้อไมE เพื่อเปUนกาวเหนียวยึดเนื้อไมEใหEแข็งแรงขึ้นปลOอยไวEใหEแหEง

39 3. ปูผNาไหมเนื้อละเอียดหุNมโดยรอบกระดาน เพื่อเปUนสOวนยึดเกาะ ตรึงเนื้อไมEไมOใหEแตกรOอน โดยหากผOานกาลเวลาไปยาวนานเนื้อไมEที่ผุกรOอนก็ จะถูกยึดตรึงดEวยผEาที่หOอหุEมไวE ทำใหEผลงานจิตรกรรมมีความคงทนยาวนาน ในประเทศไทยผูEเขียนใชEผEาขาวบางหOอหุEมแทน และขั้นตอนอื่น ๆ ทำแบบ การรองพื้นของเวียดนาม 4. เมื่อยางรักที่ทาผNาไหมหรือผNาขาวบางแหNง จึงทารองพื้นดNวย สมุกหยาบ (ลำดับที่1 MUD) เนื้อวัสดุของสมุกหยาบจะใชEผงถOานขี้เลื่อย บดละเอียดผสมกับยางรักน้ำเกลี้ยง ทาเกลี่ยใหEเรียบเสมอกัน 5. เมื่อสมุกหยาบชั้นแรกแหNงสนิท จึงทารองพื้นดNวยสมุก ละเอียด (ลำดับที่2 MUD) เนื้อของวัสดุสมุกละเอียดนี้จะใชEผงดินปjน ละเอียด โดยการแชOน้ำเกรอะเอาเม็ดทรายหรือเศษวัสดุที่เจือปนออกจนหมด เมื่อดินหมาดจะผสมกับรักน้ำเกลี้ยง ทาเกลี่ยทับสมุกหยาบใหEเรียบ 6. เมื่อสมุกละเอียดแหNงสนิทจึงขัดผิวใหNเรียบ (ลำดับที่3 MUD) ดEวยกระดาษทรายที่มีความหยาบละเอียดตามลำดับ จนไดEผิวกระดานทารัก สมุกที่เรียบเนียน พรEอมที่จะนำไปทาเคลือบผิวโดยรอบดEวยรักน้ำเกลี้ยง ตOอไป

40 7. ทารักน้ำเกลี้ยงโดยรอบประมาณ 3-4ชั้น โดยยางรักแต^ละชั้น จะตNองแหNงสนิท (ลำดับที่1 LACQUER) เมื่อผิวบนแหEงสนิทแลEวจึงใชE กระดาษทรายเนื้อละเอียดขัดเอาผิวหนEาของกระดานรักที่เปUนผิวมันวาวออก โดยจะตEองขัดผิวหนEากระดานไปในทิศทางเดียวกัน และขัดผิวเฉพาะดEาน หนEาที่จะใชEเขียนงานจิตรกรรมเทOานั้น 8. ขั้นตอนการติดเปลือกไข^ (ลำดับที่2 LACQUER, EGGSHELL) พื้นที่สOวนใดของผลงานที่จะติดเปลือกไขOจะใชEวิธีการขุดเซาะผิวหนEากระดาน ลงไปใหEลึกใกลEเคียงเทOากับความหนาของเปลือกไขOจนถึงผิวสมุก ปPจจุบันมี การฝPงเปลือกหอยมุก อาจตEองเซาะผิวใหEลึกมากกวOาการฝPงเปลือกไขO หรือขัด เปลือกหอยใหEบางเกือบเทOาความหนาของเปลือกไขO 9. เมื่อติดเปลือกไข^เสร็จแลNวจึงทาเคลือบผิวดNวยยางรักใส เพื่อใหEยางรักซึมลงไปอุดรOองตามชOองวOางของเปลือกไขO เมื่อแหEงสนิทจึงขัดผิว ใหEเรียบเรียนเสมอกัน แลEวนำไปเขียนรายละเอียดเพิ่มเติมตามความตEองการ

41 เนื่องจากความนิยมในการเขียนภาพจิตรกรรมรักสีของเวียดนามที่ มีมายาวนานไมOนEอยกวOา 1000 ป^ มีการเรียนการสอนในโรงเรียนถึง มหาวิทยาลัย ศิลปWนงานจิตรกรรมรักสีมีความตEองการใชEกระดานรัก จำนวนมาก รวมถึงการผลิตของที่ระลึกจำหนOายแกOนักทOองเที่ยวที่นิยมซื้อ เปUนของที่ระลึก จึงมีโรงงานผลิตกระดานรักที่มีตั้งแตOขนาดเล็กถึงขนาดใหญO ตามตEองการ พรEอมจำหนOายในเมืองหลักที่มีการเรียนการสอนระดับ มหาวิทยาลัย ทั้งเมืองฮานอย เมืองเวE และเมืองโฮจิมินท; สOวนในประเทศไทย มีการผลิตพื้นกระดานทารักบEาง ตามแหลOงที่ทำงานเครื่องเขินในจังหวัด เชียงใหมO โดยสOวนใหญOผูEที่จะสรEางสรรค;งานจิตรกรรมรักสีหรือลายรดน้ำ มักจะเตรียมพื้นใชEเอง เนื่องจากความนิยมในการใชEมีจำนวนนEอย จึงไมOมีการ ผลิตเชิงอุตสาหกรรม รวมทั้งวัสดุสำคัญคือยางรักมีราคาแพงและหาซื้อมา ใชEไดEยาก ภาพที่ 27 ภาพแสดงลำดับกระบวนการ การเตรียมพื้นรักเพื่อเขียนภาพจิตรกรรมรักสี แบบเวียดนาม (ผูNเขียน, 2566)

42 ขั ้นตอนการสร ้างสรรค์ จิตรกรรมไทยรักสี ร่วมสมัย