147

Telkens als ik in Amerika ben valt het mij weer op
hoeveel rijke verzamelaars hun collectie hebben
nagelaten aan musea. En dat niet alleen: zij
voorzagen ook in de fondsen voor de huisvesting,
bewaking en onderhoud. Een bijzonder voorbeeld is
het museumcomplex 'The Cloisters' in New York
waar de Middeleeuwse collectie van het
Metropolitan Museum is ondergebracht.

MIDDELEEUWEN IN NEW YORK

Johan Soetens

Fort Tryon Park, de versterkte hoogte in het verre noorden van Manhattan, werd
door de oorspronkelijke Indiaanse bewoners aangeduid met Chquaesgeck, wat
we niet zullen proberen uit te spreken, en door de Hollandse settlers Lange
Bergh genoemd. In de Amerikaanse Vrijheidsoorlog was het een artilleriepositie
die door de Britten veroverd werd. William Tryon, de laatste Britse gouverneur
van New York zou uiteindelijk zijn naam geven aan het park van 16.000 m2 dat
hier ontstond vanaf 1917 toen de philantroop John D. Rockeveller jr. grote delen
land opkocht. In 1935 doneerde hij de grond aan de stad New York. Hij kocht
tevens de uitgebreide collectie middeleeuwse kunst aan van de beeldhouwer
George Grey Barnard en voegde die samen met zijn eigen verzameling die onder
meer de thans wereldberoemde Unicorn Tapistries omvatte. Het is in onze ogen
onvoorstelbaar dat hij die uit Frankrijk had gered, waar ze ooit over bomen
werden gedrapeerd om die te beschermen tegen vorst.
De gebouwen waar dat alles nu in is ondergebracht werden tussen 1935 en 1938
samengesteld uit middeleeuwse en Gotische fragmenten van in verval geraakte
kerken en kloosters in Spanje en Frankrijk. Een 12e eeuwse kloostergang werd
uit de Franse Pyreneeën gehaald en 3000 kalkstenen die ooit de apsis vormden
van de Spaanse kerk San Martin werden opnieuw samengevoegd. Zo ontstond een wonderlijk harmonieus complex
van kapellen en kloosterhofjes, samengesteld uit resten van minstens vijf verschillende kloosters en evenveel
kerken. Het vormt een sfeervolle omlijsting voor de vele prachtig verluchte manuscripten, beelden, glasramen en
relieken. Dat alles omringd door fraaie terassen en kloostertuinen waarbinnen bezoekers tot rust kunnen komen als
ze verzadigd zijn van de meer dan 5000 objecten die hier tentoongesteld zijn. Het helpt daarbij dat het er nooit druk
is; daarvoor ligt het te ver weg van de andere toeristische trekpleisters. Je moet al een paar dagen in Mannhattan
hebben doorgebracht om op het idee te komen deze trip van één tot twee uur (Subway en bus) te gaan maken.
Tijdens een recent bezoek trof ik een nieuw ingerichte ruimte aan die aangeduid werd als 'Glass Gallery'.
Ik deel graag enkele beelden daarvan met de lezer.

Links; Vormgeblazen
conische beker.
Duits, waarschijnlijk
omgeving van Trier, ca.
1450.
Rechts; Zeer zeldzame
vrij geblazen beker met
opengewerkte voet.
Midden Rijnland.
Naar de kleur te
oordelen omgeving van
Mainz.
Slechts twee andere
voorbeelden van dit
soort bekers zijn
bekend.

Zeer zeldzame vrij geblazen pelgrimsfles met
een Corpus Christi, in open verbinding zodat
dit zich met wijn o.d. kon vullen.
Omgeving Mainz, 1490-1510.
Er is slechts één ander exemplaar bekend.

Boven; Een tweetal Maigeleins, 15e eeuw.
Onder; Unieke vormgeblazen beker met aangezette voet.
Frans (Avignon?) 13e of vroeg 14e eeuw. Bijzonder; de afmeting
van de monding is groter dan de hoogte en de verfijnde uitvoering
maakt dit glas tot een grote zeldzaamheid.
Rechts; Ongewoon klein Dubbelconisch flesje, Mainz, 15e eeuw.

Boven links; Vrij geblazen noppen- of knobbelbeker, laat 13e-
begin 14e eeuw. Duits of mogelijk Zwitsers.
Boven rechts; Vrij geblazen beker, Duits, Beneden Rijngebied,
16e eeuw.
Rechts; Twee Krautstrunken, 15e eeuw.

Wetenschappelijke medewerkers
van 'The Cloisters' waren
betrokken bij de tentoonstelling
'Jerusalem – Every People Under
Heaven' in het Metropolitan
Museum of Art, waarvan The
Cloisters uiteindelijk een
onderdeel van zijn. Van 26
september 2016 tot 8 januari 2017
werd daar de centrale rol belicht
die de Heilige Stad in de periode
1000 tot 1400 speelde op het
gebied van kunst, religie en de
verspreiding van cultuur en talen.
De tentoonstelling werd omlijst
met lezingen en muziekuit-
voeringen.

In het gedempte licht, nodig om de voorwerpen en documenten te
beschermen, vielen de fraai belichte, in Islamitische stijl gedecoreerde
glazen voorwerpen op als sterren in het duister zoals deze 13e eeuwse
met goud en emailverf gedecoreerde Syrische schenkfles, afkomstig
uit een Christengemeenschap. Naast gebouwen en kruizen zijn daarop
landbouwactiviteiten te zien – van dadels- en druivenoogst tot het
omploegen der velden.

Links; Met goud en email versierde beker, Syrië, 12e eeuw.
In de 13e of 14e eeuw in Parijs geplaatst op een zilveren voet.
(Musee des Beaux-Arts, Chartres). Volgens een volksgeloof zou de
beker uit het Heilige Land zijn meegenomen door Karel de Grote, na
zijn kroning door de Paus. Charlemagne stierf echter in 814, zes
eeuwen vóór de productie van deze beker.

Twee bekers, Syrië, 1260. De goud en
email decoratie toont Christelijke
motieven.
(Walters Art Museum, Baltimore).
Rechts; Kaart van het Heilige Land,
ca. 1250.

Moskeelampen voorzien van de naam van de donor: Sultan Barquq.
Gemaakt in Syrië of Egypte, 1382-1399. Goud en email decoratie.
Sultan Barquq stierf in 1399 en was een actieve beschermheer van
architectuur, zowel in Caïro als in Jerusalem.
Hangende lampen hadden een zowel practisch als symbolisch nut.
In de Aqsa moskee te Jerusalem hingen er ooit honderden, vaak met
de woorden uit de Koran 'God is het Licht van de Hemelen en de
Aarde'
Eenmaal aan het eind gekomen van deze wandeling langs Middeleeuwse
glaskunst staan de glasminnende bezoeker twee wegen open: nóg verder terug
in de tijd gaan en verblijven tussen de schitterende collecties Egyptisch,
Grieks en vooral Romeins glas, of wat dichter bij huis blijven en de
verzameling vroeg Amerikaans glas en Tiffanyramen bekijken. Wát de
bezoeker ook kiest, hij zal altijd tijd tekort komen!



EEN SNUFJE CHINEES

350 jaar glazen snuifflacons

Sinds Marco Polo (1254-1324) het klaarspeelde helemaal tot aan Cambaluc, het
huidige Peking, te reizen en vandaar niet alleen het recept voor spaghetti maar
tevens tal van exotische producten mee naar huis te nemen groeide in Europa de
fascinatie voor het Oosten. Tijdens de terugtocht naar Venetië was Marco Polo
in krijgsgevangenschap beland in Genua en daar leerde hij zijn toekomstige
chroniceur kennen, Rustichello van Pisa. Het boek met reisverhalen, ‘Il
Millione’ verscheen in 1298. Het origineel is al lang verloren gegaan maar
alleen al gedurende de Middeleeuwen werden er hondervijftig op dit boek
gebaseerde en vaak prachtig geïllustreerde manuscripten gemaakt en dat gaat
door tot in de moderne tijd. Het boek zou voor Columbus een van de
aanleidingen geweest zijn om de reis naar China in Westelijke richting te
ondernemen.

Columbus bracht zoals bekend geen

Oosterse schatten mee terug maar

o.a. wel de tabaksplant.

In gemalen toestand en gemengd

met mint, kruiden of camfer werd

tabak door de beter gesitueerden

opgesnoven als genees- en als genotmiddel. De bladeren werden geacht een genezende werking te hebben voor een

heel gamma van kwalen en aandoeningen zoals tandpijn, migraine constipatie en asthma. Hoe anders denken wij daar

tegenwoordig over!

Nadat de Portugese zeevaarders de route via Kaap de Goede Hoop hadden (her?)ontdekt raakte men ook in China

bekend met snuiftabak doch zolang daar de Ming
dynastie aan de macht was (1368–1644) moest men

er niets van hebben. Dat veranderde snel onder de
daarop volgende Ch’ing (Manchu) dynasty (1644 –

1912). In deze periode bracht snuiftabak het bij de

upper ten tot een ongekende populariteit. In de

Westerse wereld droeg men de snuif bij zich in

snuifdozen maar dat was voor Chinezen niet

practisch want hun kleding kende geen

broekzakken. Daarom gebruikte men een flesje

waarvan de vorm terugging op bestaande

parfumflacons. Het moest prettig in de hand liggen

en daarom zijn snuifflacons zelden groter dan ca. 5

Links; Drie Jade snuifflacons. x 4 cm. Zij werden afgesloten met een bolvormige
Rechts; Antieke 'Peking Glass' flacon dop, vaak gemaakt van jade, waaraan een vochtdicht

Van links naar rechts;
Flacon met gegraveerd doorlopend motief van perziktakken; Flesje in 'überfang' techniek in wit en smaragdgroen met
motief van zijderupsen en -poppen, ca.1730. Twee-kleurige flacon, ca. 1736-1770; Flesje in überfang of overlay techniek
met drakemmotief in wit en blauw, 1760-1790. (Bloch Collection USA).

stopje was bevestigd met daarin gestoken een soort lepeltje
waarmee de snuif op de linker duim kon worden gebracht om te
worden opgesnoven. Het was ‘bon ton’ om elkaar bij het
begroeten elkaars snuifflesje aan te bieden en een snuifje te nemen
zoals wij tegenwoordig bij het begroeten de lucht in de buurt van
iemands oor kussen.Vooral onder keizer Ch’ien Lung ( 1736 –
1796) werd het gebruik van snuif enorm populair en de productie
van flesjes groeide navenant. Die werden gemaakt uit een groot
aantal materialen zoals jade, turquoise, amathyst, agaat, amber,
ivoor, bergkristal en ook porcelein, allemaal klassieke producten
die al drie duizend jaar in gebruik waren.
Glas was al vroeg bekend dank zij de Romeinse handelscontacten
maar interesseerde de Chinezen niet behoudens het gebruik als
glas-email tijdens de Ming periode. Dat veranderde toen men
kennis nam van het door de Venetianen uitgevonden melkglas dat
een ideale achtergrond vormde voor email beschilderingen. Tijdens de Ch’ing periode werden tal van productieplaatsen
voor glas gesticht, de Noordelijke vlakte voorzag daarbij in de levering van nitraat. Potas werd verkregen uit varens en
gemalen kwarts. Zand voltooide de mix maar daarmee hield de vergelijking met Westerse glasblazerijen op.

Boven; Snuifflesje van jadeïet met afbeelding van
een geleerde en zijn bediende voor een rots.
Qing dynastie (1644-1912). H. 6 cm. Museum of
East Asian Art, Bath (UK);
Onder; Van links naar rechts: Glazen snuifflacon
van binnen beschilderd met landschapsmotief;
Glazen flacon met robijnrode 'Uberfang'met
motief van arcaïsch vaatwerk; Flesje van
toermalijn kwarts, een zeer complex silicaat
waaraan helende werking wordt toegeschreven.
De naam komt uit het Sanskriet (Turmali)
hetgeen 'kwaad afwerend' betekent. Coll.
Staatliches Museum für Völkerkunde, München.

Glazen snuifflacons werden bewerkt op
dezelfde wijze als die uit half-edelstenen. Deze materialen, vaak harder dan staal waar je zelfs met een mes geen kras
in krijgt werden met onvoorstelbaar geduld eerst uitgeboord en daarna met behulp van een dun stuk gereedschap en

schuurzand uitgeholt. Hoe groter de inhoud, hoe dunner de wand, hoe lichter het gewicht en hoe begerenswaardiger het

object.

Sommige flesjes hebben een wand die zo dun is

dat het plaatselijk bijna doorschijnend is

geworden als glas. Van meet af aan waren
snuifflacons dan ook een collector’s item en een

gewaardeerd cadeau artikel. Met ongelooflijk

vakmanschap werd de buitenzijde van ingeslepen

voorstellingen voorzien.

Bij glazen flacons gebeurde dat tevens in camee
techniek met behulp van de ‘überfang’ methode

waarbij de gekleurde tweede laag deels werd

weggeslepen. Dit gebeurde hoofdzakelijk in de

keizerlijke ateliers te Peking en dergelijke flesjes

worden door verzamelaars dan ook aangeduid als
‘Pekingflacons’. Ondanks de tijdrovende

productie zijn er vele duizenden gemaakt van zeer

Links: Blauw glazen snuifflacon met overlay in de vorm van twee hoge kwaliteit vooral tijdens de regering van de
witte lelies. Bloch collection USA; Rechts: Inwendig beschilderde reeds genoemde keizer Ch’ien Lung. Als die naam
flacon met voorstelling van een kip. H. 7 cm. Geveild voor $ 8.775,- bij een tegenwoordige veiling aan een snuifflacon
Onder: Glazen snuiflacon met groen glazen overlay, ca. 1880. wordt gehecht weet een simpele verzamelaar al
Coll. V&A Museum Londen direct dat hij er niet meer aan te pas komt. De
toegewijde Groot Secretaris van deze keizer heette
Ho-Shên en was een groot verzamelaar van

snuifflacons en verder van alles van waarde. Dat had hij maar beter niet kunnen

zijn. Na de dood van zijn heer maakte diens opvolger korte metten met hem. Op

de pijnbank onthulde hij de bergplaats van zijn schatten, in een tuin buiten de

muren van Peking. Daar werden in 1800 alleen al 2390 snuifflacons gevonden,

alle van harde steensoorten zoals topaas, amber en jade naast schatten van zilver

en juwelen. De nieuwe keizer toonde zich oprecht dankbaar voor deze gift en

verleende de onvrijwillige gever de gunst zichzelf in zijn gevangenis op te hangen

in plaats van op de markt levend in stukken te worden gehouwen. Je kunt het als

flessenverzamelaar nooit iedereen naar de zin maken...

Tegen het eind van de 19e eeuw raakte het gebruik van snuif gaandeweg uit de

mode.

Snuifflacons bleven echter in

productie en daarbij werd bij de

glazen exemplaren een uitvoering

geintro-duceerd die wellicht tot de

meest unieke uit de geschiedenis behoort n.l. die met inwendige

schildering. Naar verluidt kwam iemand op het idee dat te doen nadat

hij de laatste resten snuif uit zijn flesje wilde schrapen en ontdekte dat

daardoor een interessant patroon aan de binnenzijde ontstond. Voor een

inwendige beschildering wordt in water opgelost ijzeroxyde gedurende

een halve dag in het flesje geschud waardoor een grijzige laag op de

wand neerslaat hetgeen een perfecte achtergrond vormt voor de

eigenlijke schildering. Traditioneel werkt de schilder liggend op zijn

rug met de fles in zijn linkerhand naar het licht gekeerd en in zijn

rechterhand een lucifer-dunne stift met gebogen punt waarmee hij de

voorstelling aanbrengt. Dat werk neemt meestal een volle dag in beslag

en is, vooral wat de oude flesjes betreft, van grote schoonheid.

Traditioneel werd dit werk hoofdzakelijk gedaan rond de stad Canton,

in het Zuiden van China. Flesjes met inwendige schildering werden

uitsluitend als verzamelobject of cadeau artikel aangeschaft want

Boven en hiernaast: Moderne voor niemand ging uit zo’n
de toeristenindustrie gemaakte kwetsbaar kunstwerkje
flacons met inwendige snuiftabak schrapen.
beschildering. Nog altijd worden in
China snuifflesjes met
Van in een vorm geblazen flesjes inwendige schildering
worden de vormnaden zorgvuldig gemaakt, nu hoofd-
weggepolijst en tevens worden aan zakelijk voor de toeristen
de blaaspijp nog afwijkende industrie en de kwaliteit
modellen gemaakt en na gereed- is dan ook navenant.
komen geslepen en gepolijst. Dat is Niettemin worden de
een wereld die wel erg ver af ligt oude regels nog altijd
van onze knoestige kelderflessen, gerespecteerd.
kattenkoppen en kogelflesjes.
Een drietal
opaal glazen
flacons met
decoratie in
Europese stijl.
Het linker flesje
werd in 2002 bij
Christies
geveild.

Een verzameling Chinese snuifflacons vraagt niet veel ruimte – behalve dan in het budget want de prijzen zijn soms

pittig. In januari 2002 werd een robijnkleurige glazen flacon met een zeldzaam Yung Ching merk op de bodem geveild

voor $5.232,- en een antiek 7 cm hoog flesje met inwendige beschildering van een kip bracht $ 8.775,- op. Christies

New York kondigde de veiling aan op 19 maart 2008 van een snuifflesje uit de keizerlijke ateliers van Peking voorzien
van een ‘Europees’decor. De richtprijs was tussen $250.000,- en 300.000,- Niettemin zijn aantrekkelijke flesjes van
minder prestigieuse herkomst voor bedragen rond $100,- te koop b.v. in New York’s Chinatown. Op veilingen betaalt
men voor een 18e eeuws flesje echter al gauw 3000-5000 dollar.

Verzamelaars vindt je over de hele wereld maar voor zover ik weet het meest in
Amerika. Wellicht is dat het gevolg van het intensieve handelsverkeer tussen
China en Amerika ten tijde van de grote zeilclippers. Er is ook een vereniging,
The International Chinese Snuff Bottle Society, met 500 leden. Er bestaat een
redelijke hoeveelheid literatuur over snuifflacons, meestal gebaseerd op
specifieke collecties, maar die is schaars in Nederlandse bibliotheken. Ook de
flesjes zelf krijgt men niet gemakkelijk in handen; het merendeel bevindt zich in
gesloten collecties, soms meer dan duizend exemplaren groot, in enkele musea
en bij in Oosterse kunst gespecialiseerde antiquairs.

'Worlds in a Bottle', 1994.
Veilingcatalogus voor een collectie
snuifflacons. De omslag toont een
inwendig beschilderd flesje samen
met het gebruikte gereedschap.

In 2002 verwierf het Corning Museum of Glass dit aan de achterkant beschilderde glaspaneel voorstellende de buitenlandse ‘Factorijen’
in Canton, in ca. 1780. Deze 50 cm. brede glasschildering werd gemaakt door een onbekende kunstenaar in de regeringsperiode van
keizer Qian Long (1736-1795). In die periode waren de buitenlandse handelaren uiterst begrenst in hun bewegingen De voorstelling is
mogelijk een copie van een oudere olieverf schildering en toont het scheepsverkeer op de Parelrivier die langs Canton stroomt.
Waarschijnlijk is het bedoeld geweest als een souvenir aan deze stad, beroemd om haar inwendig beschilderde snuifflacons.

Chinese snuff bottles a Summary

After Marco Polo, in 1269, in the company of his father and uncle
succeeded in travelling as far eastward as the city of Cambaluc, today
Beijing, the fascination in Europe for the Far East grew rapidly, partly
induced by Marco Polo's book 'Il Millione', written in 1298 in captivity.
The original manuscript has been long lost but in the course of time many
later versions have been published. From the Middle Ages alone, about
hundred and fifty have been traced.
The Chinese were familiar with glass, thanks to trading contacts with the
Romans, but had never shown specific interest in it, with the exception of
its use as enamel. However, when the conservative Ming dynasty (1368-
1644) was succeeded by the Ch'ing (Manchu) dynasty (1644-1912) things
changed radically. The use of snuff became highly fashionable and was
carried in small, beautifully decorated bottles of about 5 x 4 cm. made
from a variety of materials, such as jade, ivory, rock crystal, amber,
amethyst and porcelain. The bulbous closure, often made from jade, ended
in a stopper that held an elongated small spoon with which the snuff could
be taken out. When the Chinese became aware of the Venetian invention
of milk glass, perfectly suitable for enamel decorations, it did not take
long for the first Chinese glass houses to be founded. The Northern plains
provided the supply of nitrate, ferns potassium carbonate and crushed
quartz or common sand completed the batch. During the reign of Emperor
Ch'ien Lung (1736-1796) the use of snuff became enormously popular and
the production of snuff bottles grew accordingly. From the very beginning
snuff bottles were considered as collector's items and as valuable gifts. In
the Imperial workshops of Beijing, glass bottles made in overlay technique
were decorated the same way as those made from semi-precious stone, by
cutting and grinding.

Above; Italian Postage Stamp, 1954
commemorating the 700th anniversary of
Marco Po0lo's birth. Below; Page from one
the many versions of 'Il Millione'

In spite of the time consuming production, Three snuff bottles, Qianlong period, 1736-1795.
thousands of snuff bottles such as these From left to right; Bottle with blue overlay showing a fisherman in a
have been made and they have always sampan. H. 5,7 cm.; Bottle with red, blue and pale yellow overlay showing

been and still are, highly valued collector's peonies H. 5,6 cm.; Bottle with overlay in red showing a 'chilon', a

items. Ho-Shên, the dedicated Great mythological dragon, a classical motif for the court. H. 5,7 cm.

Secretary of Emperor Ch'ien Lung was a

fervent collector of snuff bottles and of anything that had a high value. It might have been better if he had limited

himself somewhat for he aroused the envy of Ch'ien Lungs' successor. In 1800, under torture, he disclosed the

whereabouts of his treasure grove; in a garden outside the city walls of Beijing where no less than 2390 snuff bottles

were found, all made from semi-precious stone such as jade, amber and topaz. The new emperor showed himself to be

truly grateful for this gift and rewarded him by allowing him to hang himself in his cell instead of being hacked into

pieces in the market place. Bottle collecting can have dangerous aspects.

Left; Small snuff bottle, 1730-1780.
H. 4,7 cm. Decorated with melted
and suffused metallic flakes and an
added overlay of light green glass.

Right; Glass overlay snuff bottle, H.
6,3 cm. 1800-1880.

Far right; Snuff bottle with opaque
lemon yellow overlay, depicting two
quails atop rockwork.
H. 6,2 cm. 1780-1850

From left to right; Snuff bottle in café-au-lait
coloured glass with deep green overlay depicting a
continuous scene of leafy vines. 1800-1880.
H. 5,9 cm.
Miniature double Overlay snuff bottle: pink, with a
black top layer, carefully cut back to reveal a peony
bloom. 1820-1900. H. 4,7 cm.
Extremely rare snuff bottle from clear glass with
black overlay by the Yangzou artist Wang Su (1794-
1877), a noted painter and seal carver. H. 5,9 cm.
The bottle shows his seal; XIAOMEI and was
auctioned in 2003. Bidding started at $13.500,

Towards the end of the 19th century the use of snuff gradually grew out of fashion but not the production of snuff
bottles. It lead to the introduction of bottles with an internal decoration, achieved by first filling the bottle with water,
saturated with iron oxide and shaking that for half a day till a grey residue remained, forming a perfect background for
a painting. Traditionally the artist would lie on his back, turning the bottle into the light and using a match-thin pin
with a bent top (see the book cover depicted on page XXX ). Bottles such as these were only bought as a collectors'
item for nobody in his sound mind would want to damage the painting by scratching snuff out of it. They are often of
great beauty and are still made to day in China for the tourist trade.
You will find collectors of snuff bottles around the globe, but most of them live in America. Prices of 18th and 19th
century bottles all have three zero's attached to them. Modern, touristic bottles at most two zero's.
There is an international collectors union; The International Chinese Snuff Bottle Society with about 500 members.

Left; Snuff bottle painted on the
inside with a scene of a fisherman in
a sampam. Signed by the artist Kui
Detian ca. 1900-1910. H. 5,7 cm.
Right; Bottle with inside painting of a
fat person sitting in a pavilion. 1918
H. 5,8 cm.
Far right; Snuff bottle painted with a
continuous scene of carps and
smaller fish. H. 6,3 cm.
Signed Meng Zishou 1908.