hƛ # 7 # > G Ð >2
ē* ,;>ƛ
ƕ Ɩ ƕ.Ɩ ƕ Ɩ
ņ&@ƛ hƛb
&ņ @ hƛb 0)@4 ? Î> G ?*2@% ē* >4@4 /L K?4 ®,ć@ 2%
Ь*> @ &2 G ü>ƛ ,C 7@1> ,ĈC /> > G .>;2G @4 7 ƕ?84>72%Ɩ
y Ǹ ǹ 0)@4 #Ĝ 2 8> > .*4G4> ; G ? "@% ;ƙG &: G & G 0>&@ 7 # 1> G .*4G4 G ; G ;G
y Ǹ.ǹ 01 G >1 ij4 G >& ;G ? ,% 0> @4 1&0G 1 G ?8 4K ;K&ƛ
y Ǹ ǹ 01G ,%>: >1 ?(:&G ? /B,CĈ>72 7 1> >4@:A() M > # $5&>&ƛ
y 72@4 &@*;@ .>.º > 0 G >8 @ :. ) >1 :>7> ? /B,ĈC >72 &: G 1> >4@4 ?84>72%>01G &1>2
y Ǹ ǹ ?% Ǹ ǹ 0)@4 ! > > ,% 8>:>"@ 7>,2 >4¨G 1> ?* > 1> ?0%>4> # ¤;%&>&ƛ #
*H:? Ð?É1&G *B ?*0>% ;K&>&ƛ
2&K ?
# > G %A )0 ; G 1>0)@4 ?* ,(>'ƙ
ē* ,;>ƛ ?* > G Ð0>% 7 ;@ ?* G Î 1G1>1> Ð?É17G 2
,¨1> ,¦2:2>&@4 #Ĝ 2>7ē*ƙ *(@,>Î>&B*ƙ 74 .B* :&>&ƛ # > 01G ?:?4 >ƙ ¨E 1A?0?* 0ƙ
?0*@&B* ?7?7) Ð >2 Gƙ 2 > Gƙ >2> G ( # 0EÝG?8 0 7 4K; ;@ ?* G Ð>0A1>*G $5&>&ƛ
K5> 2>ƛ 1> ( #> G ?*2@% ē* >4@4 1> ?87>1 &2;@ ?* G :&>&ƛ
0>?;&@ @ *Ĝ( 2>ƛ
y ( # :>,#4> &G ®'>*ƛ ; G *;G 0@ 4>& "7G >ƛ
y ( #> > 2 ƛ
y ( #>72 ?(:%>2G ?", ij 7 1> > 2 ƛ # >4> ( #ƙ ,>9>%ƙ ?84> ? Ļ7>
?85> :;G @ ¤;%&>&ƛ
y ( #> G 7 * ƕ (> G ;4 >Ɯ #Ɩƛ Ɨ # > G Ð >2
y ( #> > "@%,%> ƕ "@%Ɯ?":5B Ɯ010Ɩƛ ?*?0&@Ð?É1G*:A >2 # > G &@* Ð0 A Ð >2 ,#&>&ƛ
y ( #> @ 2 *> ƕ ? *:@,%>Ɯ'2Ɯ,K 5,%>Ɩƛ y ?Ý 1 # Ɯ ?Ý # Ɯ05B #
y ( #> @ :§ Ï&> ƕ § ÏƜ:§ ÏƖƛ y >5> G # Ɯ®&¦2& #
y ē,> &¦2& #
&A¤;@ K5> ij4G4 G ( # 7 1>.>.&1> 0>?;&@ @
*Ĝ( ?8 >* > (> 7>ƛ > 2>ƛ
40
0>;@& ;G > &A¤;>4 > Ƭ 0;>2>ćō>&@4 .Œ&G #Ĝ 2@ ? ¨¨1> 72 &5@
? Ļ7> ;&@ >*G $5&>&ƛ 7>®&?7 ;G ( #> 1>
,C7@1> &/> >& Ð # &>,0>* :&Gƛ 1>0A5G >%º G #M# G ;G&ƛ 1> >%º&B* >$4G¨1> ( #> >
1> /> >&@4 :7 ,(>' ?7&54G¨1> ®7ē,>& :&>&ƛ ,1K ? ¨¨1> 72@4 .> ) >0>:>"@ ij4> G4>ƛ
/B,CĈ> 1> /G > 0)B* >;@ 7G5G: ;G ,(>' .>;G2 1G&>&ƛ >%º0A5G &1>2 >4G¨1> #Mñ > 01G ,>%@ :>"7B*
1>4> 7>4>0A @ ¤;%&>&ƛ 7>4>0A @1> ÏG >&B* &5@ 7 &4>7 ?*0>% ij4G G4G ;K&Gƛ
4>«;>2:ƙ 7>1Bƙ )A4@ %ƙ 2> ƙ 1>(@ ,(>' .>;G2
,#&>&ƛ 4>«;>2:>,>:B* 0B5 # &1>2 ;K&>&ƛ
Ɨ ?Ý 1 #
7>4>0 A @1> Ï G > (2¤1>* /,B ĈC > >4@ ?84>2:
ƕ0E 0>Ɩ ?% /B,CĈ>72 4>«;>2: '# ;K& > * 1> G
*@/7* ;K&ƛG 1> Ð?É1G&*B ?*0>% ;K%>Ç1> # > *>
?Ý 1 # :G ¤;%&>&ƛ
?Ý 1 # ,C 7@1> & & /> >&@4 ņ&@ƛ hƛd ? ¨¨1>72@4 &4>7
,(>'>, >:*B &1>2 ;K& :¨1>05A G 1>* > 05B # :;G @ 2> #K ij >47> Ǝ
¤;%&>&ƛ .Œ&>8 ?Ý 1 # ; G "@% 7 ? *:@
?(:&>&ƛ ; G # 7 *>*G ( G @4 # :&>&ƛ ?Ý 1 0;>2>ć>ō &@4 ? ¨¨1> 1> .>) >0>:>"@
# >0 1 G @7>¬0 $5& *>;@ƛ Ð>0A1>*G K%&> # 7>,24> :>7> Ƭ > ?
0;>2>ćō ,">2 7 :Č>Ï@ ?Ý 1 # > *@ .*4 G Ɨ >5> G #
>;G&ƛ 1> ?Ý 1 # > 01G .:G >¨! ;> Ð0A &>,0>*>&@4 :&& ;K%>Ç1> -2 >0 A5 G # &!A &>&ƛ
# ;Gƛ &ņ @ hƛf ,;>ƛ
# >0 )B* ,>%@ ? 2,¨1>05A G # > 0)@4 ?* G
0>;@& ; G > &A¤;> 4> Ƭ ?72 5&>&ƛ 8>Ð >2G # > > ,1 ;K * # > G
.>2@ &A #G ;K&>& ? Ļ7> # > > /A > ;K&Kƛ *(@ƙ ?;0*(@ƙ
1?A 0: # ;> ?Ý 1 # ;Gƛ 7>2> 1> 1> Ð7>;>.2K.2 # > G ;G % : 4 Ð(G8> # G
7>4>0A @&*B 1%G >Ç1> -:ij >,>:B* ;> # &1>2 7>;& >&>&ƛ 1> G >72 : G '2 :> & >&>&ƛ 1>
;K&Kƛ &K :§ Ï :&Kƛ 1> @ *&> 0@ :¨1>* G : 1*>0A5 G >4@4 '2>72 Ð # (>. ?*0>% ;K&Kƛ 1>0A5G
; G '2 : ) ;>&G >& 7 1>&B* >5> G # ?*0>% ;K&>&ƛ
&K ,>1>72 &2 &Kƛ
>5>1> # >* > ®&¦2& # :;G @ ¤;%&>&ƛ ®&¦2&
# >0 1 G >5> G '2 ®,ć,% G ?(:&>&ƛ >5> G '2 >72
:> &>*> >;@ 75G :G 1> '2>0 1 G 0&C Ð>1> G ? 7Ļ >
7*®,&º G 789G >#4 G >&>&ƛ 1>05A G >5>1> # >&
@7>¬0 $5&>&ƛ ; G # 7 *>4> ;4 ij 7 ?":5B
:&>&ƛ :7: >)>2%& >5> G # :§ Ï :&>&ƛ
ņ&@ƛ hƛc 1A?0: # 7>5 Ŋ > # ƙ A* # ƙ , >¬0 ƕ8G4Ɩƙ Ð7>5 ;G
>5> G # ;G&ƛ >5>1> >;@ # > 01G K58> G
'2;@ $5&>&ƛ
41
@7>¬0 ƕǓǜǠǠǖǙƖ
>#¨1> 4G ¨G 1> 0&C Ð>%@ 7 7*®,&@ 1> 1> 789G >7 2
Ð # (>. ,#¨1>05A G 1> G ": G >5>& 0!&>& 7 & G >4>& 2>*G
! !M ;K&>&ƛ 1>* > @7>¬0 ¤;%&>&ƛ @7>¬0> 1> £1>:>*G
,C 7@72@4 1> 1> >5>&@4 : @7:ćC @ .>.& @ 0>?;&@ ?05&ƛG
0>;@& ; G > &A¤;> 4> Ƭ ņ&@ƛ hƛe @7>¬0
2> ®'>*01 G 1,2B 75 4>4 2 > > 7>5Ŋ > #
$5&Kƛ ;> Ð >2 > >5> > # ;ƛG ;> #
7>,ē* ?(Ă@ 1G'@4 Ð?:() M 4>4? ¨¨1> G .>) >0
4ij G ;ƛG 7>5 Ŋ > # 0 :¨1>*G 1>72 *@ >0
4>4? Ă> :; &G* G 2&> 1G&ƛG
Ɨ ē,>& ¦2& # 2>:>1?* %A )0 .(4&>&ƛ 05B # >&@4 ®-?! > G
,C7@72 7>4>0A @ 7 &2 /Bƚ;>4 >4@ :&& ,*A ®-?ļ ! ½ 2% ;K&ƛG ¤;% G # > G ē,>& 2% ;K&ƛG
#& :&>&ƛ 1> #& :&>*> &'G @4 ?Ý 1 7 8> Ð >2G &1>2 >4¨G 1> # >* > ē,> &¦2& # :G
®&¦2& # 0Kî> Ð0>%>72 (>. 7 %&> 1> Ð?É1&G *B ¤;%&>&ƛ ē,>& ¦2& # > & @7>¬0 $5& *>;@&ƛ
>&>&ƛ ,¦2%>0@ 1> # > G 05B Ð> ņ?& ®7ē, 7 ;G # 7 *>4> # 7 "@% :&>&ƛ # > G
ē,> &2% :K.& ?(4¨G 1> &1>( 7M >2 G :0 B* 1>ƛ
# > > Ð >2 05B # >1>? Î ē,> &¦2& # >1>? Î
?Ý 1 Ë*E >
! *@:
?Ý 1 .G:>¨! p§¤-.K4>
!
®&¦2& : 0272
A* #
®&¦2& K5:> ?;2>
®&¦2& 7>5Ŋ > # Ü>! >
!
®&¦2& , >¬0 ƕ84G Ɩ ®4G!
42
( #@ K58>72 Ð # (>. ,#¨1>*G &:G ?;Ç1>01 G >¨1>72 1> @ ? Ļ0& 7>$&ƛG K5:> ,%
?& %&G05A G 1> G ē,>& 2% ;>G&Gƛ 1> K58> G ē,> &2% >5&K &2 ?;2> ,% (>? *> ¤;%B* 7>,2&>ƛG
0>;@& ;G > &A¤;>4 > Ƭ y Ë> 1G'@4 &> 0;>4 ;>
: 0272 1> # >* G .>) 4G4>
/G#> >! ;Gƛ ;> ē,> &¦2& # ;Gƛ
;> ( # 2> ®'>*0)@4 0 2>*>
1G'@4 >%@&B* %4> 4G >
;>&G >ƛ
y 01 Ð(G8>& /G#> >!
1G'@4 *0(> *(@1> ,>Î>&*B
*>7*G G Ð7>: 2&>*> 1>
*(@ G &! : 0272 # > G
:¨1> G 4>& 1G&ƛG :1B ĝ(1ƙ
:B1>®&>75G @ ?% ,L?%0G1>
2>Î@ ; G &! 5Ŋ* ?* &>&ƛ ;G
đ1 ->2 0*K7)G :&ƛG
,¨1> 0;>2>! ō 2>1>&
Ð>0A 1>* G $5%>Ç1> # > G
?7&2% ņ&@ hƛf 01 G ?(4 G ;ƛG
y * >8>1> )>2 G .:G >¨!?87>1
&2 K%& G # K% K%1>
? ¨Č>& ;G& 1> @ 1>(@ 2>ƛ
,¨1> 0;>2>ć ō 2>1>&
7>4>0 A @05A G &1>2 >44G >
.:G >¨! # ->2 0>îG > /ÐB (8G >72
,:244G > ;ƛG Ë*E >
! ;> #
2>1>1> ,7B /> >& 7 (?%
K %>& $5&Kƛ >/ > # ;>
(?% K %>& $5&Kƛ 1>05A G
0;>2>! ō 2>1>1> ,7B :} 7 (?%
&ņ @ hƛf 0;>2>ć ō 2>1 Ð0A # Ð >2 K %>& >% «17:>1 >4&Kƛ
.:G >¨! # >1> ?7®&@% '2>0 5A G 0;>2>!>ō 1> &2
/> >0 1 G ?* :, &@ G 0K" G :>" G ->2: G $5& *>;@&ƛ
43
जरा ोक चालवा * जांरा क
आपल्ा महाराष्ामध्े
राकट दशे ा, कणखर दशे ा, दगडांचा ्ा दशे ा
कनवतते ील ्ा ळीत महाराष्ाचा कणखरपणा कोकण नकिारपटट् ीच्ा भागात
सागंा तािा कवीच्ा मिात का् असले ? जांभा ा खडक आढळतो. हा खडक
नवशषे तः रतिानगरी व नसंारुदगमा
नजल ांामध्े आढळतो.
्तु ही का्य कराल? मला हे ्य्े ते
अनजतला नशलपकलेची आवड आहे. त्ाला खडकाांचे प्रकार समजण.े
डॉ.ए.पी.जे. अ दल कलाम ्ाांचे नशलप त्ार खडकााचं ा वापर समजण.े
करा्चे आहे. अननिजन्, सतररत आनण रूपाांतररत महाराष्ातील प्रमखु खडकांचा े नवतरण समजणे.
्ा दगडाांपैकी कोणता दगड त्ािे ्ा कामासाठी खडक प्रकारााचं ी तलु िा करता ्ेणे.
निवडावा असा प्र ि त्ाला पडला आहे.
त्ाला मदत महणूि तुमही का् कराल ?
ñdmܶm¶
(अ) िदीमध्े वा ि ्ेणारी वाळू कशी त्ार होते, ती कोठूि ्ेते *पम
्ानवष्ी मानहती ्ा. (अ) करूि पहा ्ा कतीसाठी तुमही जमा केलेल्ा दगडाांमरूि
(ब) खालीलपैकी कोणकोणत्ा वासतू अननिजन् प्रकारच्ा काही दगड निवडा. तसेच तुमही प्रवासासाठी बाहेरच्ा
खडकािे निमामाण केल्ा आहेत नठकाणी गेल्ास काही दगडाचे िमुिे गोळा करा. ्ातूि
आपल्ा शाळेसाठी खडकाांचे ोटे संाग्हाल् बिवा.
( ) ताजमहाल ( ) रा्गड नक ा खडकांाचे प्रकार व ते िमुिे कोठिू नमळवले त्ा
( ) लाल नक ा ( ) वेरूळचे लेणे नठकाणाांची ि द ठेवा.
प माचे नमुना वच पृ वर वदले आहे ्ते पहा
(क) फरक ि दवा. (ब) आपल्ा पररसरातील जुन्ा नतहानसक वासतू जसे
ड गरी नक ा, दगडी ररण, भु कोट, बुरूज, वाडा,
( ) अननिजन् खडक व सतररत खडक देऊळ, मससजद इत्ादींिा भेट द्ा व त्ा वासतंूाच्ा
बांारकामासाठी कोणत्ा प्रकारचा खडक वापरला आहे
( ) सतररत खडक व रूपाांतररत खडक ्ाची मानहती नशक्षकांाच्ा मदतीिे नमळवा.
( ) अननिजन् खडक व रूपाांतररत खडक
(ड) महाराष्ामध्े खालील नठकाणी कोणत्ा प्रकारचे खडक
प्रामुख्ािे आढळतात.
( ) मध् महाराष् ( ) दनक्षण कोकण ( ) नवदभाम
सदं रास्दर ा ी सकं ्तसरळे
http://www.geography4kids.com
http://www.rocksforkids.com
http://www.science.nationalgeographic.com
http://www.classzone.com
44
iƛ *:H ? :: >)*G
&ņ @ iƛb
&ņ @ iƛb 0)@4 ? Î> G ?*2@% 2>ƛ ?7 >2 ,¦2:2>& :A( M)> :&>&ƛ ,2 & A 1> :7 Kćº > ,%
ē* >4@4 Ь*> @ &2 G ü>ƛ 7>,2 2&K : G *>;@ƛ ?*: >&*B ,4¢) :4G¨1>
y 72@4 ? Î> 01 G >1 >1 ?(:& ;G ? >;@ Kćº > 7>,2 2>14> ,% ?8 4K ;K&ƛ
y 1> ? Î> &@4 ? &@ Ð>%@ 7 7*®,&@ &0A 1> (>ƛƙ ,>%@ƛ 1> *H:? ! > > 0>*7 7>,2 2&Kƙ
,¦2 1>1> ;G& ? 1> *> *H:? :: >)*G : G ¤;%&>&ƛ *:H ? : :>)* G
7>,ē* 0>*7 ,¨1> 2 > /> 7&Kƛ ;7>ƙ ,>%@ƙ 0C(>ƙ
y 1>, H ½ K%1> Kć@ &¤A ;@ Ð1 ,>?;¨1> ;&G ? 0@*ƙ ?* Gƙ 7*®,&@ ?% Ð>%@ ;@ *H:? :: >)* G
;G&ƛ .Œ&> 8@ *:H ? : :>)* G ;@ 01>?(& ®7ē,>&
y 1>,H ½ K%1> Kć@ &¤A ;@ 7>,2¨1> ;&G ? Ļ7> ,4¢) :&>&ƛ 1>0A5 G &@ 0¨B 1 ;&G ƛ
7>,2&>*> ,>?;¨1> ;G&Ƭ
1>, H ½ ;7> ; G :: >)* :7Î ?7,4A Ð0>%>& $5&ƛG
y 1>,>:B* % @ K%1> 2 > ,B% ;K 8 &>& ? ; G :: >)* )@;@ 0@ ;K& *>;@ƛ ,2& A ;7G 1> %A 7&&G
.(4 ;K 8 &Kƛ ;7 G > 7>,2 ,% ¬7>:K 7 M >:>,>:*B
y ? Î>&@4 * 7>,24¨G 1> Kćº > : />«1 7>,2 :> & G (@ 74* Ð?É1,G 1& 2& :&Kƛ
2&> 1
G 4 ?
&A¤;> 4> 5 &> * 4G¨1> ? Î> @ 0>?;&@ ?057>ƛ
/L K?4 ®,ć@ 2% ņ&@ Éƛ iƛc &G iƛbd 1> 0)@4 ? Î> 7ē* 1>
,C7@72 * G Kć@ ,¨1>4> ,>;>71>: :7 ! > @ ¨,*> 2&> 1G
4ƛ
?05&>&ƛ 1> , H ½ >;@ Kć@ >,¨1> *G;0@1>
45
ņ&@ iƛc 8G&@ >0 &ņ @ iƛh >% >0
ņ&@ iƛd 0>:G0>2@ &ņ @ iƛi 7# @ >0
&ņ @ iƛe 0) K5> 2%G &ņ @ iƛj 0@" ?057%G
ņ&@ iƛf ,>%@ >$%G ņ&@ iƛba 2.2> > @ ?057%G
ņ&@ iƛg 4> ł# K5> 2%G
ņ&@ iƛbc ņ&@ iƛbb ?# K5> 2%G
46
0(C > &K :: >)* ¤;%B* 7>,2& :&Kƛ 0(C G > 7>,2 ;>
>& :7Î ij4> >&K ?% ¤;%*B 0>*7>1> 8G&@
«17:>1>01G 0C(> ; G 0;·7> G *H:? :: >)* ;Gƛ
0(C > ?*?0&@ Ð>0A 1>* G 05B # ƙ ;7>0>*ƙ
?H 7 ! ƙ ?0*@ > &>2 ?% >4>7)@ 1>
! > 72 74 .B* :&Gƛ 1> , H ½ ;7>0>* 7 # > 1>
&ņ @ iƛbd Ð>1> ( M7>2G 0>47>;& B Ð >2>*A:>2 7G 7 G ž> Ð(G8> & ?*2?*2>ž> Ð >2 @
0(C > &1>2 ;K&ƛG 0C(G @ ?*?0& @ ;@ 1 & : ',%G ;K%>2@
:> > ,>;ƛB Ð?É1> ;Gƛ ,¦2,Ü 0(C G1> ?*?0& @:>"@ ,B 0K"> >5
4> &Kƛ :>)>2%,%G #@ :G0@ >#@ > 0C( G > '2 &1>2
&ņ @ Éƛ iƛc & G iƛbd 1>0 )@4 ? Î> G ?*2@% ;K1>:>"@ :A0>2 G ; >2 79> > >5 4> B 8 &Kƛ
ē* 7 >& > 2>ƛ ;@ > 2&>*> ? Î>& @4 Ð1 G
! >.>.& ?7 >2 >4> ,>?; ƛG 1>:>"@ >4@4 0(A (M G y ņ&@ iƛd 7 iƛf 1>01G ,¨1>4> 0>%B: 0>:G
?7 >2>& 1>ƛ , #&>*>ƙ &: G 0>%:B ?7?;2@&B* ,>%@ >$&>*>
?(:& ;Gƛ 1> ? Î> 01 G ,>%@ 1> *:H ? ! > >
y ? Î> 0)@4 «1Ú@ K% K%&@ >0G 2&>*> 7>,2 ē* 0>%B: ,¨1> 2 > ,B% 2&>*> ?(:&
$5& >;G& ? ;ƛG ,¨1> :7>*> : >5@ "¨1>,>:B* & G 2>Î@
K,G,1& ,>1> @ ?*&>& 2 :&Gƛ 1>7ē* ,>1> G
y 1>0A5G 1> *> >1 >1 ?05%>2 ;G ? *1:>)>2% 0;·7 4>& 1G&Gƛ ?*: >& @4 :, %B
: @7:ćC @ 1> :: >)*> 72 74 .*B :&Gƛ ņ&@ iƛj
y ? Î> &@4 Ð>%@ >1 2& ;G& ? ,;>ƛ 1>& :> 2>1> ,>1>&*B ,% 0@" ?057&K ;G
y ņ&@ iƛbc 0)@4 ?0*@72 4>74G¨1> 0Kî> (> 74 G ;ƛG (H* ?(* @7*>& &G ,% *G;0@ 7>,2&Kƛ
, 1> > 7>,2 8>:>"@ ;K&K ?
,C7@72@4 %ł ,C7@72@4 7>,21>1K1
y !ō 01G >1 /24G >& ;G Ƭ 1>,>:B* ,¨1>4> ,>%@ baa ƒ
>1 ?05%>2 ;G ?
,>%@ d ƒ ,C7@72@4
y 0>:G0>2@ :K#*Ŋ &2 0>*7@ ņ&@ K%1> ?" >%@
>44G¨1> ;G& ? 7>,21>: ,4¢)
/L K?4 ®,ć@ 2% ,>%@ aƛaadƒ
72@4 &ņ º01 G >;@ ?" >%@ 0>%B: ®7& ,C 7@72 0Kî> Ð0>%>& ,>%@ ,4¢) ;Gƛ
?7?7) Kć@ 2&>*> ?(:& ;Gƛ 1> @ Ð1G &ņ @ ;@ 1>, H ½ >;@ ,>%@ 7>,21>1K1 ;ƛG .2G :G
?*: >&@4 K%1> *> K%1> ! >8@ :. ?)& ;Gƛ ,>%@ >2! ;Gƛ 7>,21>1K1 ,>1>,H ½ 1¨,
1> Ð1 G ! > > ?7 >2 ,% ēƛ ƕaƛaadƒƖ ,>%@ :7 : @7 7>,ē 8 &>&ƛ &G7$ G
,>%@ ( G @4 :7>* > ,A2:G G ;ƛG
y &ņ @ iƛc 01G .H4> 1> :>;>¥1>*G 8&G 2@
0@* *> 2&>*> ?(:& ;ƛG 8&G 2@ ?0*@72@4 0C( G > &ņ @ iƛbe > ?& 4:>"> 7 ,4¢)&>
'2 *> ē* 0@* :1>1K1 2&Kƛ 1> :4¨G 1>
?0*@&*B ?7?7) Ð >2 @ ?, ij &G Kƛ 1> ?, > 1>
,þ>&*B ®7& @ 7 &2> @ þ> @ 2 /> 7&Kƛ
; G :7 21>:>"@ ?0*@72 ?*: & ,4¢) :44G @
47
y &ņ @ iƛg 01 G
>;@ «1Ú@ 7*>&*B
4> # G K5> 2&>*> &: G
iƛe 0) >$&>*>ƙ iƛba
01 G 2.2> > @ 7 iƛbb
01 G ?# 1>(@ K5>
2&>*> ?(:& ;&G ƛ
7*®,&@ 1> *:H ?
! >,>:*B ,¨1> 2 >
/> 71>:>"@ ,% ;@
,>(* G ?057&>ƛG /,B ĈC >72
?7?7) Ð >21> 7*®,&@ ņ&@ iƛbf *(@ >"1> Ð> @* :® ņ&@
,% ,>œ 8 &Kƛ
7*®,&º G 7&ƙ #A ,Ŋ ƙ ># ?% 7C : G ®'4B 0>*>* G 7 » 2%
2&> 1G&Gƛ 7&>,H ½ >;@ &%C > @ 4> 7# ē* ,?;¨1>( > 8G&@(7M >2 G
)>1 ?0571> > Ð1K 0>*7>*G 4ij >ƛ 1>05A G 1>4> þ>:>"@
2>7@ 4> %>2@ 7%7% !>5&> 4@ƛ 0>*7 7®&@ ē* 2>œ
4> 4>ƛ ?:) Bƙ *>
4ƙ 1AÑij?!:ƙ 7 ;K1> ;K 1> *ü> @
K2@ ;@ 1> , H ½ >;@ (>;2% G ;G&ƛ ;G &A¤;@ ,> 7@& ,¨1>4> $5*Ŋ
?8 4>&ƛ ƕ &ņ @ iƛbf ,;>ƛƖ 1G&>&ƛ ?797A 7C &@1
:(>;¦2&ƙ ,>* #@ƙ %
7*>&*B 4> ł#ƙ 2.2ƙ ?# ƙ -5Gƙ 9)@ 7&>5ƙ >!2G @ƙ :08@&K%
7*®,&@ƙ 1>(@ ,>(* G ,¨1>4> 7&>5ƙ ĒĻ(,%»ƙ :?B ,%» 7 !#ʼn >ō ƛ
?057&> 1G&>&ƛ ?79A77C &>,>:*B ƕ ņ&@ iƛbgƖ 7*Ð(8G >0 5A G 7*®,&º72
Ę7A >,1& ?7 >2 4ij > &2 74 .B* :%>2G * G Ð>%@ 7*> 01G
?!.) >*A:>2 >4@4 7>®&«1 2&>&ƛ 1> Ð>1> *> >%>2G 0>: >;>2@ Ð>%@
Ð >21> 7*®,&@
( G @4 7*> & 2;>&>&ƛ 1> 1>05A G * G þ:> ž>
7*Ð(8G >& ?*0>% ;K&>&ƛ 7* ? 7Ļ > 7&>5 Ð(8G ;G
Ð>1> G ?)7>: ;&G ƛ 7*®,&º05A G ,¨1>4>
Ð>%@ 1> *H:? :: >)*> > ,1>1 ,4¢) >4> ;ƛG
7*®,&@ 8> /,B ĈC >72 7>$&>& 1> Ð0>% G ,>1>01G;@
7>$&>&ƛ 7>$1> 4K : 1 G @ 2 /> 71>:>"@
2> ?7 >2 2> Ǝ
,>1> > 7>,2 ,% K% K%1> Kćº:>"@ 2&K 1> @
1>(@ 2>ƛ 1>, H ½ K%1> Kć@05A G ,>%@ 7>1> >& :&G &G 8K)>ƛ
48
भनवष्ामध्े मािवाला पाण्ातील विसपतींवर अनरक नमळवण्ासाठी केला जातो उदा., लोह, बॉकसा ट इत्ादी.
प्रमाणावर अवलांबूि राहावे लागण्ाची शक्ता आहे. अरातू खनिजाांचा वापर रसा्िे त्ार करण्ासाठी कले ा
(आकती . पहा.) जातो. उदा., नज सम, सरव, कलसा ट इत्ादी.
वरील सवाम आकत्ांामध्े मासमे ारी सोडता इतर सवमा
आकती . ः सागरी विसपती िसै नगकमा ससां ारिे नमळवण्ाच्ा कती मािव जनमिीवर
करतािा नदसत आहे.
आकती . मध्े गाढव झे वा ि िते ािा नदसत
आह.े प्राण्ाचा वापर मिषु ् नवनवर कारणासंा ाठी करता.े घोडा, ्ाचा अथाम जमीि हे सुद्रा एक सांसारि आह.े
बलै , उटंा , गाढव ्ा प्राण्ाचां ा वापर मखु ्तवे िागंा रणी, प्रवास, भूपषृ ्ठावरती जनमाला ्ेणाऱ्ा ब तके सजीवाचंा ी वाढ,
माल वा ि िणे े इत्ादींसाठी करतो. शळे ी, गा , महशी ्ाचंा ा वासत ् आनण मृत्ू जनमिीवरच होतो. जमीि ्ा
वापर प्रामखु ्ािे दर नमळण्ासाठी कले ा जातो. प्राण्ापंा ासिू संसा ारिाला अिन्सारारण मह व आह.े महणिू च ्ा
मासां , अडंा ी, हाडाचंा ी भकु टी, कातडे इत्ादी उतपादिे नमळतात. सांसारिाचा वापर वरील सवमा नच ाांतील वापरानशवा् सथावर
आकती . मध्े दगडाच्ा खाणीतूि दगड टकमध्े मालमतता महणूिही कले ा जातो. ्ात जागा खरदे ी नवक्ी,
भरतािाचे नच आहे. दगड महणजे खनिजांचा े नम ण हे मोक्ाची जागा नमळवण,े बांरा काम करण,े ्ापारासाठी
आपण पानहले. खनिज महणजे रासा्निक प्रनक््ा होऊि जागा वापरणे इत्ादी बाबींचा समावशे होतो.
निसगताम ः त्ार झालेले अजनै वक पदाथमा असतात.
भ गोनलक रचिा (उचंा सखलपणा), मदृ ा, हवामाि,
खनिजापां ासूि आपल्ाला नवनवर रात,ू रसा्िे खनिजे आनण पाण्ाची उपल रता ्ाािं सु ार जनमिीचा वापर
नमळतात. काही रसा्िाांचा उप्ोग षरे त्ार नवनवर कारणासां ाठी केला जातो.
करण्ाकररता होतो. खनिजांचा ्ा वापरावरूि त्ाांचे दोि
प्रमुख गट पडतात. रातू खनिजे आनण अरातू खनिज.े पथृ वीवर जनमिीचे प्रमाण . ० आहे. जमीि
रातू खनिजांाचा वापर प्रामखु ्ािे नवनवर प्रकारचे रातू व हवामािाच्ा वैनशषट्ाािं सु ार जगाच्ा नवनवर भागांता
नवनवर प्रकारचे सजीव कमीअनरक सांख्ेिे आढळूि
जरा ववचार करा ्ेतात. मािवासह सवमा सजीवाांचे हे नवतरण असमाि
असते. जनमिीचा खडकाळपणा, ती उतार, सपाट मैदािे,
( ) तमु च्ा घरातील वसतू कोणकोणत्ा रातूापं ासूि पवामती् प्रदेश, जंगा ल ्ाप्त प्रदशे , िद्ाचां ी खोरी, सागरी
बिलले ्ा आहेत वसतू व रातांूची िावे अशी नकिारे अशा नवनवर भ गोनलक पररससथतींशी जळु वूि घेत
सारणी त्ार करा. सवाम सजीव राहतात. मािव मा आपल्ा सो िसु ार ्ा
पररससथतीत बदल करण्ाचा प्र्ति करतो.
( ) जनमिीवर केल्ा जाणाऱ्ा ्वसा्ाचंा ी ्ादी
त्ार करा. िैसनगमका ससंा ारिे निसगातम ः उपल र असतात. ्ा
संसा ारिाचंा ा वापर प्रत्के सजीव आपल्ा गरजपे ्रमाणे करत
असतो. मािवािे त्ाच्ा ब द्नरक श ीच्ा जोरावर अिके
िसै नगमका ससंा ारिे सवतःसाठी वापरण्ास सु वात कले ी. पढु े
लोकसाखं ्ा वाढ व मािवाचा ह ्ास ्ा गोष्ींमुळे िैसनगमाक
सासं ारिााचं ा अनतरेकी वापर सरु ू झाला. त्ातिू च निसगाचमा ा
समतोल ढासळण्ास सु वात झाली. ्ाचाच अथाम असा
की, मािवािे िसै नगकाम सांसारिाचंा ा वापर आव ्कतिे सु ार
व तारतम्ािे करणे आव ्क आह.े
49
्तु ही का्य कराल? हे नेहमी ल ा्त वे ा
मािवािे नकतीही प्रगती कले ी तरीही त्ाला
अिेक बाबींसाठी निसगावमा र अवलाबं िू राहावे लागते.
मगंा लचू ्ा वसतीवर तमु ही राहा्ला गले ा आहात. निसगाम हा फ मािवाासं ाठी िसूि इतर सवाम सजीवही
पा ावरील लोकाचां ी पररससथती फारशी चागंा ली िाही हे तमु ही त्ावर अवलबंा िू असतात. त्ामळु े िैसनगकाम संासारिााचं ा
पानहले आह.े तथे ील बरचे लोक फ एक वळे जवे तात. वापर आपण िेहमी गरजेिुसार करणे आव ्क आहे.
पा ावरील लोक दगड घडवण्ाचे काम करतात. मगंा लचू ्ा
वसतीभोवती नवसतीणमा विप्रदशे आह.े हा विप्रदशे िदी,
िाल,े रबरब,े ड गर ्ािां ी समदृ र् झाला आह.े ्ा प्रदशे ात
प्टाम िाच्ा सरां ी आहते . मला हे ्ये्ते
मगां लचू ्ा वसतीवरील पररससथती बदलण्ासाठी िैसनगामक ससंा ारिे कोणती ते ळखण.े
तमु हालंा ा काही करता ्े ल का िैसनगकाम संसा ारिाांचा वापर तारतम्ािे करावा
लागतो हे समजण.े
नवनवर िैसनगकमा ससंा ारिााचं े उप्ोग जाणण.े
(अ) खालील िैसनगमाक सांसारिाांचा उप्ोग का् ñdmܶm¶
( ) पाणी
( ) विे (क) पुढील प्र िाचां ी उततरे नलहा.
( ) प्राणी ( ) मदृ ा त्ार होणे कोणत्ा घटकाावं र अवलांबिू आहे ?
( ) खनिजे ( ) विाांमरिू काणे कोणती उतपादिे नमळतात ?
( ) जमीि ( ) खनिजाांचे उप्ोग कोणते ?
( ) जनमिीचा वापर कोणकोणत्ा कामांसा ाठी केला जातो ?
(ब) पढु ील घत ा पणू मा करा. ( ) िैसनगकाम ससां ारिाचां े संावरमाि करणे का गरजेचे आहे ?
*पम
गाडे े पाणी असणाऱ्ा ोताचंा ी नच े जमवा व मानहती नलहा.
िसै नगमाक ससां ारिे
मदृ ा पाणी विसपती
शते ी वसि रातू मासळी
सदं रासरद् ा ी सकं ्तसरळे
http://kids.mongaby.com
http://www.nakedeyeplanets.com
50
jƛ > :>)*G
:> > ,>;ƛB ?*2@% ē* &2 G ?4;>ƛ
ņ&@ jƛb ?(«1>1> Ð >8>& £1>: 2&>*> ņ&@ jƛc ?* &4G > > 7>,2
&ņ @ jƛd ņ&@ jƛf :L2 }72
-%%@ 7 >4%>2> ? 2
?/2?/2G
y ņ&@ jƛb 01 G Ð >8 ?0571>:>"@ K%& G >
ņ&@ jƛe 74*8@4 7>1 B > ) * ¤;%*B 7>,2 :>)* 7>,24 G >;G ?
y ;G > :>)* K"*Ŋ 4 G :G4 ?
y ņ&@ jƛc 01 G ? Î>&@4 «1Ú@ 0K!>2@01G )*
/2& ;&G ƛ , ,>72 ; G > :>)* K"Ŋ* %4G >&
:G4 ?
y &ņ @ jƛd 01G 0>4&@ G ?/2?/2G ?-21>:>"@ 7
?&1> .>.>* > )>1> @ -%%@ 21>:>"@ 8> @
0(& ;K& :4G ?
y &ņ @ jƛe 01G &G4 20 21>:>"@ƙ Ð >8>:>"@
7 ¦2> >471>:>"@ K% K%&@ > :>)* G
7>,24@ ;&G Ƭ
y :B1Ð >8> > 7>,2 0>*7 8> 8>:>"@ ē
8 &K ?
y 72@4,H ½ K% K%1> > :>)*> :>"@ 0>*7>4>
2>7> 4> &K ?
51
y ,CĈ fb 72@4 > ņ 1> 0)@4 K%&@ > :>)* G 4>& 1G
4ƛ ,G!ōK4ƙ 7>2>ƙ *H:? 7>1Bƙ :B1Ð >8ƙ
?7*>0B¨1 ?05&>& ? 1>(@ > :>)*> > 7>,2 ,% 2&>Gƛ 1>?87>1
&2;@ > :>)*G ;G&ƛ
/L K?4 ®,ć@ 2%
> :>)*> G * G Ð >2 G 7 » 2% 2&> 1&G ƛG 1>&
,¨1> 2 > /> 71>:>"@ ,% ?7?7) >Gć@ Ð>0A 1>*G ,>2 ,¦2 ƚ ,>2, ¦2 ƙ ?H 7 ƚ H?7 ƙ
2& :&Kƛ 1>:>"@ ,¨1>4> } @ 2 />:&Gƛ *&B *@ 2%@1ƚ *&B *@ 2%@1ƙ ,(>'>7 2 )>¦2& ƚ
,B7» 0>*7@ 0> > 7 Ð>1> > 7>,2 ē* >0 G ij4@ Ð?É1>7 2 )>¦2& 1>(@ƛ ,% ,(>'>7 2 )>¦2& 7
>& :&ƛ 0>*7>1> 2 > : 8> 7>$& ¨G 1> Ð?É1> 72 )>¦2& 1> 7 » 2%> > ?7 >2 2%>2 ;K&ƛ
&:&:> > :>)*> 1> 7 > ÖK&> 1> 7>,2>01;G @ ,A$@4 &1>&B* 1> 7 » 2%>1> )>2 G > :>)*> @
.(4 ;K& G4>ƛ ;@ > 0>*7 0A17G ē* ?*: >&B* 7?H 8ëG >%B* G 1>ƛ
?057&Kƛ 72@4 Ь*> 1> &2> 7ē* ;G ,¨1> :;
,(>'>72 )>¦2& > :>)*G Ð?É1> 72 )>¦2& > :>)*G
(>ƛƙ 4> #ł ƙ K5:>ƙ ?* &G4ƙ *H:? 7>1Bƙ (>ƛƙ :L2ƙ ,7* ƕ7>2>Ɩƙ ,>%@ƙ /2&@ƚ ;K!@ 7
2>ƙ %ƛB /B /»1 %&>ƛ
,(>' >10®7ē,@ 2>;& *>;@&ƛ *:H ? Ð?É1> >10®7ē,@ 2>;&>&ƛ
:>&1>*G ,4¢) :&Gƛ
,(>' (> 7>,2¨1>* &2 :, &>&ƛ ,A*7>,2 2&> 1G&Kƛ
,A*7>,2 ;>&G *>;@ƛ 0A.4 ®7ē,>& ,4¢) :&ƛG
?*: & :; ,4¢) ;K&>&ƛ
01>? (& ®7ē,>& ,4¢) :&ƛG
?*: & *7@ 2%@1 ;K1>:>"@ ; >2> G 79> > Ð?É1> *:H ? ;G&ƛ
>4>7)@ 4> &Kƛ
% A > :K#*Ŋ &2 :7 :>)* G H?7 >;G&ƛ ®7 7 Ð(9Ä % ?72?;& > :>)*G
;@ :7 > :>)* G ,>2 ,¦2 ;&G ƛ
> ?*?0& @1> 7G5G: Ð(Ä9% ;K&ƛG
1> > :>)*> 1> 7>,2>:>"@ 4> %>2G &Î >* ?7 ?:&
%A > :K#Ŋ* &2 :7 > :>)*> *> 2%G ? :&ƛG
,>2, ¦2 > :>)* G ¤;%&>&ƛ (2Ä >0@ ?7 >2 2&> ;@ > :>)*G ,1>7 2% ,2B
> :>)*G ?*?0& @1> đć@* G ? ->1&8@2 ;G&ƛ
;&G ƛ
(2Ä >0@ ?7 >2 2&> ;@ > :>)* G 74*8@4 ?7ü&A ?*?0&@ Ð >2 Ƨ §% 7 ?&
:¨1>05A G ,1>7 2%>1> đć@* G ;>?* >2 ;&G ƛ
?7ü&A ?*?0& @ Ð >2 Ƨ §% 7 %B
52
ņ&@ jƛj «;*01 G &1>2 4ij G4> ,(>' >$&>*>
ņ&@ jƛg >2@ 4A @72 þ ?8 7&>*>
ņ&@ jƛh 8G #@72 %@: /> &>*> ņ&@ jƛba E:72 þ ?8 7&>*>
ņ&@ jƛi ®!K«;72 ®71, > 2&>*>
> :>)*> > 7>,2 ē* ,A$@4 Ð >2 @ ?7üA&
?*?0&@ 2&> 1G&Gƛ 4?7üA&ƙ §% ?7üA&
%A?7üA&ƙ /B /»1 ?7üA& 1>(@ƛ §% ?7üA&
?*0>% 2&>*> > :>)*> > 'G! 7>,2 2>7> 4> &>Gƛ
1>01G > :>)*> G 4* ē* 1>&B* ?*0>%
;K%>Ç1> %&G1> )>2G ?7üA& ?*?0&@ 2&> 1G&Gƛ
8> Ð >2G ?& }1> )>2G (G @4 ?7üA&
?*?0&@ 2&> 1G&Gƛ
ē* ,;>ƛ
&ņ @ jƛg & G jƛba 1>& @4 ? Î> 1> ?*2@%>7ē*
þ .*71>:>"@ ?7?7) > :>)*> > 7>,2 ¨ij 1> G
4>& 1
G 4ƛ 1> ? Î>0 1 G 7>,244G @ > :>)* G K%&@
1> @ 1>(@ 2>ƛ ,% 7 » 2% 4ij ¨G 1> &1>*:A >2 1>
> :>)*> > :0>78G K%1> !>& ;K&K & G :> >ƛ &2
K%&@ > :>)* G 1>:>"@ 7>,2&> 1&G @4 1> @ > 2>ƛ
53
0>;@& ;G > &A¤;>4 > Ƭ ņ&@ jƛbc 4K;>2 >0
0>*7>1> 7>$1> 2 > 05A G } @ 0> %@ :&& y ?* &4G 7 *H:? 7>1B /;B >4 >4º05A G
7>$& ;Gƛ :L2 > 7 ,7* > ;@ :>)* G :>&1>*G 7 1>Ð0>% G ( #@ K58> @ ?*?0& @ >4@ 1> Ð0>%G
:; &*G G ,4¢) ;&G ƛ 1> > 7>,2 21>:>"@ 1>&*B ?* &4G 7 *:H ? 7>1B @ ?*?0&@ >4@ƛ ?*
?*0>% ;K%>Ç1> } G : 4* 2%G 7¬1 :&ƛG &G4 /B,CĈ> >4@ '7> :> 2&5> >4@ ?0*@&
,2& A ;@ .>. ? :¨1>* G ;@ : :>)*G :1> ,27#& :>,#&ƛG
*>;@&ƛ ;@ :: >)* G ®7®&>& ,4¢) «;>7@& 1>:>"@
:8 K)* :Aē ;Gƛ
/L K?4 ®,ć@ 2%
* ,(>'>72 )>¦2& > :>)*G
y 4> #ł #G G >7> 01 G A4@72 ®71, > 21>:>"@
4> #ł 0Kî> Ð0>%>72 7>,21>& 1&G Gƛ
&ņ @ jƛbb 4A @72 > ®71, >
y K5:> Ð> @* >5@ /B;>4 >4º05A G 7*®,&@ƙ &ņ @ jƛbd Ƨ ?* &G4 **
Ð>1> G 78G9 ?0*@& >#4G G4ƛG 1>72 (>. 7
%&G > ,¦2%>0 ;K * 1>0)@4 ! > G ?7 !* .Œ& G ?* &G4>1> ?7?;2º01 G *H:? 7>1 B G
;K * -Ú >.*Ï«1 G ?8Ă 2>?;4@ƛ 1>,>:B*
K58> @ ?*?0& @ >4@ƛ :>"G;@ $5&>&ƛ ?* &4G > G :>"G 01>? (& ®7ē,>&
:&>&ƛ 1>0>*>*G 1> @ 0> %@ >®& ;ƛG 1>0A5G
?* &4G > @ ? Ļ0& >®& :&ƛG ?* &4G >1>
K58>1> A%7&G7ē* K58> > 7>,2 "274> >5:2 2 >0A5 G 7 1>1> >®& ? 0Ļ &@05A G 1> ?* >:
>&Kƛ :>)> K5:> ®71 ,> 2>& ? Ļ7> /!>2 >1>& Ǹ >5G :K*Gǹ :G;@ ¤;%&>&ƛ ?% ?7üA& ?*?0&@:>"@
7>,24> >&Kƛ ( #@ K5:> Ð>0A1> *G üK ) ü> 01 G 1> > :>)*> > 7>,2 ;K&Kƛ />2&>&@4 >G5:> 7
7>,24> >&Kƛ 1> K58>,>:B* §% ?7üA& ?* &G4 GÎ> G ?7&2% &ņ @ jƛbe 01 G ?(4 G ; G
?*0>% ij4@ >&Gƛ &G £1>:>ƛ
54
ZH$memer ‘¡Ìr. Ɨ * >8>1> )>2 G Ь*> @ &2G ü>ƛ
ņ&@ jƛbe
y />2&>&@4 K5:> GÎG :%>2@ 2>1G K%&@Ƭ y
8>1 />2&>&@4 ?* &4G GÎG K%&@ ;&G Ƭ
y 2.@ :0AÏ>&@4 ?* &4G ÎG > G *>7 >1Ƭ y K(>72@ *(@1> KÇ1>& K%& G ?* :>" G >$5&>& Ƭ
y 0Kî> Ð0>%>72 K5:> GÎ :4G¨1> (K* 2>1> @ y K(>72@ *(@1> KÇ1>&@4 ?* :>"G K% K%1>
2>1>8 @ ?* ?#& ;&G Ƭ
*>7 G :> >ƛ
55
y .>1K :E Ð>1> @ ?7Ĉ> 7 ?H 7 !> > ,(>' y % A > 12A ?G *10ƙ 'K¦210 8> ?* > 1> % B G
ƕ,>4>,> K5>ƙ !2-4Gƙ 1>(@Ɩ 1> > 7>,2 ē* ?7/> * ē* > ?*0>% 2&> 1&G ƛG 1>:>"@ (@
.>1K E: @ ?*?0&@ 2&> 1&G ƛG 1> } > 7>,2 'Kñ> Ð0>%>& 1> ?* > > 7>,2 ē* 0Kî>
®71, > 2>&@4 E:ƙ ,>%@ 20 2%ƙG ?(7 G Ð >?8& Ð0>%>& > ?*0>% 2&> 1&G ƛG />2&>:;ƙ :1 ÚA
2% G 1> :>"@ 2&> 1&G Kƛ >;@ 8&G Ç1>* @ ®7& 1> :® '>*ƙG 2?81>ƙ Ñ>:ƙ ,>* 8> >;@ 0K 1>
2>1> 7>2>& .>1> G :E Ð ¨, / G 4ij G ;G&ƛ (8G >0 1 G 1> } > 7>,2 4ij > >&Kƛ
1>0A5G 1> 1> 2>&@4 } @ 2 /> &ƛG
ņ&@ jƛbf Ƨ .>1K E: &ņ @ jƛbh %A > Ð ¨,
y Ç1>,>:*B > 0K"@ 8;2G 7 0;>* 2G 1> 01G * Ð?É1>7 2 )>¦2& > :>)*G
(22K 0Kî> Ð0>%>72 Ç1> @ ?*?0&@ ;K& y 4 > 7>;1> ,>1>1> ?& ,} >:*B
:&Gƛ Ç1> @ ?7¨;G7>! 4>7%G ;@ 0K"@
:0®1> 8> 8;2> 01G ?(:B* 1G&Gƛ 1G'@4 Ç1> G ?0574G¨1> 4} > 4 > :G ¤;%&>&ƛ 1>
7 » 2% ē* 1>&@4 H?7 Ç1> > 7>,2 } > 7>,2 ē* 4?7ü&A ?*?0&@ 4ij @ >&Gƛ
7>1A?*?0&@:>"@ 2&> 1G&Kƛ 1> 7>1B,>:B* ?7üA& 4 }05A G ,1>7 2%> @ ;>*@ ;K& *>;@ƛ &: G
?*?0&@ 2&> 1G&Gƛ 1>0A5G 8;2>&@4 Ç1>1> 4?7üA& ?*0>% 2&>*> 7>,24G¨1> ,>1> > ,A ;>
:0®1G72 /?71>01G 0>& 2&> 1G 8 &Gƛ &:G 7>,2 2&> 1G&Kƛ (>ƛƙ , >.0)@4 />É> *> 4 7
7@ ?*?0&@1> .>.&@& 8;2G ®71 ?:÷ ;K 0;>2>ć>ō &@4 K1*>ƙ 1>(@ƛ
8 &>&ƛ
ņ&@ jƛbg Ƨ Ç1>,>:B* > ?*?0&@ Ð ¨, &ņ @ jƛbi Ƨ 4?7üA&
72@4 :7 > :>)* G 7*®,&@ 7 Ð>%@ 1> 1> ,¨1> 2>1>&@4 >2 4?7ü&A ĵÏ> @ *>7G :> >ƛ
0&C >78G9>0 A5G ?*0>% >44G @ :¨1>05A G 1>* > ?H 7
> :>)* G :;G @ ¤;%&>&ƛ
56
माही्त आहे का ्तु हालं ा ? नजल ातील साक्ी ्थे ील स रनवद्तु प्रकलप.
स रऊजद्वारा कुकर, नदवे, नहटर, वाहिे इत्ादी
आरुनिक तंा ाच्ा साहा ्ािे आता वीजनिनमताम ी उपकरणे चालवता ्ेतात. स रऊजची निनमताम ी
कर्ापासिू समु ारे ०० नकमी अातं राप्ांत नवजेचे वहि स्ू मानकरणांचा ी ती ता व सू्दाम शामिाचा कालावरी ्ाावं र
कोणत्ाही गळतीनशवा् होऊ शकत.े त्ापढु े वीज अवलांबूि असते.
पोचवा्ची झाल्ास वीजगळती होत.े
आकती . ० स रकुकर
एक नकलो ्रु ने ि्मपासिू नमळणारी वीज ही ०,०००
टि कोळसा जाळिू निमााणम होणाऱ्ा नवजएे वढी सागरी जा्रद सागरी लाटा व भरती होटी ्ा सागर
असते. (हजार नकलाे एक टि) जलाच्ा हालचाली आहते . ्ा हालचाली अनवरतपणे
चालू असतात. लाटाांचा वेग व श ी ्ांचा ा वापर
पवन जा्रद ्ा संासारिाचा वापर मािव शेकडो करूि वीजनिनमामती करण्ाचे तां आता अवगत झाले
वषांापासूि करत आहे. उदा., नशडावर चालणारी आहे. ्थे े सु ा गनतज ऊजपासिू नवद्तु ऊजामा
जहाजे. परंातु वाऱ्ाच्ा श ीचा वापर नवद्ुत नमळवली जाते. ही ऊजासमा ु ा प्रदषणमु व अक्ष्
निनमामतीसाठी अलीकडेच सुरू झाला आहे. पवि ऊजााम आह.े भारतासारख्ा द्नवपकलपी् दशे ात ्ा ऊजचा
निमामाण करण्ासाठी वाऱ्ाचा वेग ताशी ० ते ० मो ा प्रमाणात वापर हाऊे शकतो. तसे प्रकलप
नकमी असावा लागतो. वाऱ्ाच्ा वेगामुळे भारतात सरु ू करण्ाचे प्र्ति चालू आहेत.
पविचकक्ांाची पाती नफरतात व गनतज ऊजामा निमाामण
हाेते. ्ा गनतज ऊजचे नवद्ुत ऊजमध्े रूपांातर केले
जाते.
आकती . पविऊजााम आकती . सागरजलापासिू ऊजााम
शते ीसाठी, घरगुती वापरासाठी, उद्ोगाासं ाठी ्ा
ऊजचा वापर कले ा जातो. महाराष्, किाटमा क, तनमळिाडू
इत्ादी रा ्ामां ध्े अिके नठकाणी पविऊजााम कर्े आहेत.
सौर जार्द सू्ामपा ासूि आपल्ाला प्रकाश व उषणता
नमळते. स रऊजची ती ता पथृ वीवर उषण कनटबंरा ांमा ध्े
सवाांत जासत असते हे आपण नशकलो आहोत.
भारतासारख्ा उषणकनटबारं ी् दशे ात ्ा ऊजचा वापर
करण्ास भरपूर वाव आह.े उदा., महाराष्ातील रळु े
57
0>;@& ;G > &A¤;> 4> Ƭ ē* ,;>ƛ
y 7> ľ?4 ! :K4>2 ÐK G! ƕp¦2 K*>ƙ : 1AÚ 7 >& @4 ?7ü>1> G ,> &G " ! 2>7Gƛ Ð1G
: ®'>*GƖ !>*G ? Ļ7> (K* > :>)* G ?*7#>ƛ
y ľ?4-K?*1> «;E4@ :K4>2 1A?*! ƕ ľ?4-K?*1>ƙ >4@4 0(A Mü> 1> )>2 G Ð1G !>* G 1>* @
: 1AÚ : ®'>*GƖ ?*7#4¨G 1> > :>)*>: .) @ 0>?;&@ : ?4& 2>1 @
;ƛG 1>:>"@ 1>* @ 7&0 >*,Îƙ (Ä2(8* ƙ : (/,®A & ij 7
y K40B# :>G4>2 ,> ļ ƕ @*Ɩ ! 2*!G 1>(º > 7>,2 2>7>ƛ &: G ! &} B* ?)
y 2 :K4>2 ,> ļ ƕ,>!%ƙ A 2>&Ɩ 0>?;&@ 1>7@ƛ
y 7G4®,* * » ÐK G! ƕ01 Ð(G8Ɩ
;G >;@ 0K"G :L2 > Ð ¨, ;G&ƛ y > :>)*> G *>7
y > :>)*> G 7>,2
y /B §% > % ,>1> G 2G ;> 0>*7>:>"@ y > :>)* ?*?0&@ @ (> G ? Ļ0&
*G;0@ &Ł B;4> > ?791 2>?;4> ;Gƛ (>ƛƙ y > :>)* 7>,21>&@4 ->1( G 7 &K!G
*,(G7ƙ 7ÌG¬72@ƙ 0?% 2% 1>(@ƛ y > ?791> @ #7G >2@ƙ ?7&2%> @ 0>?;&@ƙ
,C7@1> &/> >&@4 &>,0>* Ð1G dc 0@!24>
>Î% G 7 ? ÎGƛ
8 :G§¨: :*G ƕb° :GƖ 7>$&Gƛ 1> ?0*@ >4@4 y > :>)*> @ ,1>72%,2B &>ƛ
&>,0>*> > 7>,2 ē* &> ?7üA&?*?0&@ 21> @ y 72@4 >: >)*> 7 @ ,1>1 @ >: >)*ƛG
Ð?É1> 0>*7>*G 7 & ij4@ ;Gƛ 1> /B §%
} > 7>,2 ?7üA& ?*?0&@:>"@ 2&> 1G&Kƛ />2&>& :(2 0>?;&@ G : 4* (Ã:Ç1> ?(78@ 7 >& :>(2
?;0> 4 Ð(G8 2>1>& 0?% 2% 1G'G :> Ð ¨, ;Gƛ 2%Gƛ :7 !> 1> :>(2@ 2%>&*B ņćƙ ,1>7 2%,2B
> :>)*> @ ?*7# 2>7@ƛ
&ņ @ jƛcc Ƨ /B /»1 > ?*?0&@ Ïĵ
> :>)*> > 7>,2 ?&81 >5 @,7B ij4>
72@4 :7 > :>)* G ;@ ?H 7 > :>)*G ,>?; ƛG 7>$&@ 4K : 1>ƙ 8;2@ 2%ƙ üK? ½ 2%ƙ
;&G ƛ 1> > :>)*>0 5A G 0@& 0@ Ð(9Ä % ;K&ƛG ;@ 0>*7>1> 7>$1> 2 > 1>(º05A G } @ 0> %@ :&&
> :>)* G 1 > :>)* G ¤;%*B ;@ 5 4@ >&>&ƛ 7>$& ;Gƛ 1>:>"@ ,1>1 @ 7 ,>2 ,¦2 > :>)*> >
7>,2 2%G 7¬1 ;Gƛ } > 7>,2 >! :2@*G
0>;@& ; G > &¤A ;> 4> Ƭ 2%G;@ 7¬1 ;Gƛ 1>:>"@ ,% ?7 G > *>7¬1
7>,2 *G;0@ !>54> ,>?; Gƛ ; G ,¨1> :7>*> :; 81
/,B ĈC >,>:*B ,C 7@1> Ïĵ >,1& G & 2 ; G gdhd ;ƛG
? 0@ ;ƛG &'G @4 &>,0>* :0A >2 G eaaa° : G :&ƛG
&A¤;@ >1 2>4 Ƭ
2>01 G :7>* 0A & G :> ?*%1 >4> ;ƙG ½
"7ñ>&@4 ,%B ?(7: ?7 G @ . & 2>1 @
;ƛG 8@ ,¦2§®'&@ ;>&>51>:>"@ &¤A ;@ >1
&1>2@ 2>4 Ƭ
58
मला हे ्य्े ते ळखता ऊजामा सारिे काटकसरीिे वापरण.े
भारतातील ऊजामा सारिांचा ी मानहती साागं ण.े
िसै नगमाक ससंा ारिापां ैकी ऊजााम सारिे प्ामावरणपरू क ऊजामा सारिे ळखता ्ेणे.
्णे .े
ऊजााम सारिाचां ा उप्ागे सागंा ता ्णे े.
ñdmܶm¶
(अ) पढु ील का्ासाम ाठी कोणते सारि वापरावे लागेल (ब) खालील प्र िांचा ी उततरे नलहा.
( ) रोहिला पतंगा उडवा्चा आह.े ( ) मािव कोणते ऊजााम सारि सवानमा रक वापरतो त्ाचे
( ) आनदवासी पा ातील लोकांचा े थडंा ीपासूि सरंा क्षण कारण का् असेल
करा्चे आहे. ( ) ऊजााम सारिाची गरज का्
( ) सहलीसाठी प्रवासात सहज हाताळता ्ेतील अशी ( ) प्ाावम रणपूरक ऊजााम सारिाांचा वापर का गरजेचा आहे
सव्पंा ाकाची उपकरण.े
( ) सलमाला कप ािां ा इस ी करा्ची आह.े (क) खालील मदु द् ्ांाच्ा आरारे फरक सपष् करा.
( ) रले वचे े इांनजि सरु ू करा्चे आहे. (उपल रता, प्ामवा रणपरू कता व फा्दे तोट)े
( ) अघां ोळीसाठी पाणी तापवा्चे आह.े ( ) खनिज तेल व स रऊजामा
( ) स्ू ासमा ताितंा र घरात उजडे हवा आह.े ( ) जलऊजामा व भगू भ ् ऊजामा
सदं रासर्द ा ी सकं ्तसरळे *पम
िकाशा आराख ात भारतातील नवद्तु निनमताम ी कर्े
http://en.wikipedia.org
http://www. sesky.org दाखवा. ्ापां कै ी एका नवद्तु कर्ाची सनच मानहती नलहा.
http://www.globalsecurity.org
http://geography.about.com
सोबतच्ा ा्ानच ातील
सारि कोणत्ा प्रकारची ऊजााम
निनमातम ी करण्ासाठी वापरात ्ते .े
59
मानवाचे ्यवसा्य
आकती ०. मरील नच ाचंा े निरीक्षण करूि खालील
अ प्र िााचं ी उततरे द्ा.
नच अ मध्े गा व महसै का् करत आहते ?
नच अा मध्े का् नमळवले जाते आहे ?
नच इ मध्े दर सांकलि कर्ावर का् होत आहे ?
नच मध्े टकरद्वारे कशाची वाहतूक होत आहे हा
टकर कठु े जात असले ?
कोणते पदाथमा नच उ मध्े नदसत आहेत हे पदाथमा
कशापासिू त्ार झाले असावेत ?
नच उ मध्े आणखी का् हाेत असेल बरे ?
आ ऊ नच ामरील कोणते पदाथाम तुमही वापरता ?
दर व दरापासिू त्ार कले ले ्ा पदाथामां ध्े कोणता मखु ्
फरक असले ?
दराप्रमाणे हे पदाथमा लवकर िाश पावत असतील का?
रौगोवलक सपष्ीकर
वरील सवमा नच े पाळीव प्राणी पाळण,े त्ाचंा ्ापासिू दर
नमळवण,े दराची नवक्ी करण,े दरावर द रप्रनक््ा कर्ात
प्रनक््ा करण,े दरापासिू तपू , लोणी, चीज, ीखडां , पिीर,
भकु टी इत्ादी पदाथाम बिवण,े त्ाचंा ी बाजारात नवक्ी इत्ादींशी
सबंा नंा रत आहते . ्ासाठी नवनवर सतरावंा र कामे कले ी जातात.
आकती ०. ः मािवी ्वसा्
60
्ा सवाम कती मािव सवतःच्ा गरजा भागवण्ासाठी करत आपण आपल्ा गरजाचंा ्ा पतू तमा से ाठी अिके कती करत
असतो. ्ा कतींच्ा सवरूपावरूि, त्ातां िू नमळणाऱ्ा असतो. ्ा कतींिा आपण ्वसा्, उद्ोग, ्ापार
घटकािंा सु ार त्ाचंा े आपण वग करण करू शकतो. महणतो. आपण करत असलले ्ा ्ा कतींपकै ी काही
नच पुनहा एकदा पहा व प्र िाचां ी उततरे द्ा. कती थटे निसगावाम र आराररत असतात. महणजे ्ा
वरीलपैकी कोणती कती मािवािे निसगाामतिू उतपादि कतींमरिू नमळणारे उतपनि हे निसगाकमा डिू आपल्ाला
नमळत.े जस,े गा महशी हे प्राणी आहते . त्ािंा ा आपण
नमळवण्ासाठी केली अाहे ? पाळतो. नच अ पहा. त्ाचंा ्ापासिू आपल्ाला
्ा कतीतिू त्ाला कोणते उतपादि नमळते ? दर नमळत.े त्ामळु े हा ्वसा् निसगावाम र आराररत
हे उतपादि मािव नकती काळ वापरू शकतो ? आह.े अशा प्रकारे निसगावाम र आराररत ्वसा्ािंा ा
कोणत्ा नच ामध्े निसगाातम िू नमळालले ्ा उतपनिाचे प्राथनमक ्वसा् महणतात. उदा., पशपु ालि,
मासमे ारी इत्ादी.
सांकलि होत आहे ?
्ा कतीतिू दर उतपादकाला कोणती सवे ा नमळाली ? प्राथनमक ्वसा्ातां ील काही उतपादिे आपण थटे
दर कोठे िले े जात आहे दराचे पुढे का् होते आहे ? वापरतो, तर काही त्ाचंा ्ा मळू रूपात बदल करूि
दराचे कोणते पदाथमा नदसत आहेत ? वापरतो. आता नच उ पहा. ्ा नच ात, नमळालले े
्ा पदाथाचंा ी तपासणी कोण करत असेल ? दर हे दर डअे रीमध्े आणिू त्ावर प्रनक््ा कले ी जात
दकािदार ्ा पदाथाांचे का् करतो ? अाह.े महणजचे निसगाकाम डिू प्राप्त होणाऱ्ा उतपादिावर
्ांातील नटकाऊ पदाथाम कोणते व िाशवंात पदाथमा प्रनक््ा करूि त्ापासिू वगे वगे ा पदाथाचां ी निनमताम ी
कले ी जात आह.े हे पदाथाम जासत नटकाऊ असतात.
कोणते ? त्ाचंा ी गणु वतता दखे ील वाढलले ी असत.े त्ामळु े त्ाचंा ी
दराची नकमं त व वजि आनण ्ा पदाथांचा ी नकमं त व नकमं तही जासत असत.े उदा., दरापासिू ीखडंा , लोणी,
चीज व दर पावडर त्ार करण.े अशा प्रनक््ा करण्ाला
वजि सारखचे असेल का ? उद्ोग महणतात. उद्ोग हे कचच्ा मालावर
वि कानं ी मलु ािं ी ्यावर सववस्तर चचादर् करावी आराररत असतात. ्ा प्रनक््ते कचच्ा मालापासिू
जासत नटकाऊ पकका माल त्ार होतो. उद्ोगािंा ा
जरा ोक चालवा परु वला जाणारा क ा माल हा ब तके वळे ा निसगातमा िू
्ते ो, महणजचे प्राथनमक ्वसा्ातिू ्ते ो. हे ्वसा्
द प्ये प्रव्त ली र दराने वमळ्ते प दही
प्ये व पनीर प्ये वकलो दराने वमळ्ते सारे
द ापासूनच न्ते ्तर त्यां ्या वकम्ती्त एवढा रक
किामळु े हो्तो
61
Ð>'?0 «17:>1> 72 74 .B* :&>&ƛ ¤;%B* y Ð>'?0 &G &A' «17:>1> @ 7 7>2@ 2>ƛ
8> «17:>1> *> (?M 7&@1 «17:>1 ¤;%&>&ƛ y (M? 7&@1 «17:>1>:>"@ K%&> ä> 0>4
y &> ? Î ƙ
ƙ ,;>ƛ 1> ? Î> 01G &A¤;> 4> 7>,24> ;G ?
*AÉ0G (Ã)> G : 4* 7 ?7ɽ ;K&>*>ƙ (Ã)> @ y (M ?7&@1 «17:>1>&B* ?* %>2> , > 0>4 K%&> ?
7>;&B ;K&>*> ?% (Ã) 1 ,(>'> @ ?7ɽ y &C&@1 «17:>1> 1> :G7> K%1> ;G& ?
;K&>*> ,;>71>: ?05G4ƛ 1> :7 &ņ @ Ð>'?0 7 y K%&G ? Î &A' «17:>1>8@ ?* ?#& ;G Ƭ &G
(M ?7&@1 «17:>1> &@4 ,þ>8@ ?* ?#& ;G&ƛ
.Œ&G 7G5> ;G «17:>1 1> (K;@ «17:>1> *> ,B2 «17:>1 K%&G ?
:G7> (G1> G >0 2&>&ƛ 8> «17:>1> *> ,%
&C&@1 «17:>1 ¤;%&Kƛ ;G «17:>1 &2 :7 ,;> .2G 0&G > Ƭ
«17:>1> *> ,B2 :&>&ƙ 1> «17:>1> *> Ǹ:G7>
«17:>1ǹ :G;@ ¤;%&>&ƛ 1>01G 0>4> @ 7>;&B ƙ 8> Ð >2G % @ >;@ «17:>1> @ :> 5@
0>4> @ $ƚ &>2 2%Gƙ 0>4> @ ?7ɽ 1>(@ ,¨1>4> :A &G > &G ,;>ƛ 1> @ ? ÎG 72@4Ð0>%G
.>.@ 1G&>&ƛ >$Ŋ* 1> @ Ð>'?0 &G &A' 8@ 7 7>2@ 2>ƛ
?7 >2 2> 7 > 2>ƛ
y &> ? Î Ǹ ǹ ,;>ƛ 1> ? Î>& &1>2 >4G4G
(Ã) 1 ,(>' &,>:&>*> «1Ú@ ?(:& ;Gƛ ;@ ?*: > > ,¨1> «17:>1>7 2 >1 .2 G ,¦2%>0 ;K&
«1Ú@ ,(>'> @ Ǹ A%7&>ǹ &,>:& ;Gƛ ;G >0 :4G Ƭ 2> ?7 >2 2>ƛ 1>:>"@ >4@4 0(A (M G ?7 >2>&
21>:>"@ 1> «1Ú@ #G Ǹ?78G9ǹ Ð>7@1 :&Gƛ 1>ƛ 7 >& > 2>ƛ 1>72 (K* ,¦2 (G 7;@& ?4;>ƛ
;@:A(M )> Ð >2 @ :G7> ;Gƛ ,2 &A ;@ &C&@1 y ,> : ,#4> *>;@ƛ ƕ(Ã >5Ɩ
«17:>1> Ð0>%G :7:>0>1 :G7> *>;@ƛ ;@ :G7> y 7>(5 4Gƛ
(G1>:>"@ ?78G9 Ð>7@1> @ 2 :&Gƛ 1>0A5G y /B Ļ, >4>ƛ
8> Ð >21> :G7> *> &'A «17:>1 :G y 7G5@ ,> : 4>ƛ
¤;%&>&ƛ y ,> : > 4> ,#4>ƛ
y ,> : B, ,#4> 7 ,B2 4>ƛ
:7 :G7> «17:>1 ;G Ð>'?0 ? Ļ7> (M? 7&@1 y 7>4>0A @ > >* ÏG >4>ƛ
«17:>1> 8@ 'G! : . ?)& :&>& :G *>;@ƛ y :*A >0@ 4@ƛ
(>ƛƙ #ō>1«;2ƙ )>27>4>ƙ ,K4@:ƙ !,>4:G7>ƙ 1>(@ƛ
ē* ,;>ƛ
2> ?7 >2 2> Ǝ
y &A01> ,¦2:2>& $5%>2G «17:>1 K%&G Ƭ
y ,% >2@ ,#¨1>72 ,¨1>4> K% &,>:& G Ƭ y K%1> «17:>1> @ : 1> >®& ;G Ƭ
y ,¨1> ,2@ G G ,G,2 K% &,>:& G Ƭ y ;@ : 1> >®& :1>0> @4 >2%> @ 0>?;&@ 1>ƛ
y 0>2&@ G 2 G * ƕDesign) K% &1>2 2&G Ƭ y &0A 1> ,¦2:2>& >(> üK :4G &2 &K &'G G
y 1Î ?*?0&@ƙ ( G />4 7 (ÃĒ®&@ K% 2& G Ƭ
:1>0> @4 >2% G :(A )M > 8> &} *B ?057>ƛ
&ņ @ baƛc ? ÎG *@! ,;>ƛ «17:>1> G 7 » 2% y *H:? 7 0>*7@ 8> (K;@ ! > > ,¦2%>0
,% ?8 & ;K&ƛ :> 2 ?*?0&@ 1> üK >8@
?* ?#& ,$A @4 &2 G 8K)&> 1&G >& > ,;>ƛ «17:>1> 72 ;K& :&Kƛ &G ! 8K)&> 1G&>& >
&G ,;>ƛ
y «17:>1>0A5G ,1>72%>1> ;K%>Ç1> ;>*@ @ 0>?;&@
1>ƛ
62
ƚ :> G 8G& ƚ :> 2G @ ?7ɽ
ƚ :> @ &K#%@ G ƚ :> 2 G @ ,K&@ 7>œ* *G%G
ƚ :> @ 7>;&B ƚ :> 2G G ,>(* 7 Ð& &,>:%G
ƚ :>1> 2:>72@4 Ð?É1>
ƚ : >2 >1>& 0> 2%G ƚ >2 >1>&@4 1 Î> @ &,>:%@ 7 ( G />4
ņ&@ baƛc
63
0>*7@ «17:>1> G ,% 8> Ð >2 G ?7?7) «17:>1> &@4 0*A1.5> G 8G #> ƕƒƖ Ð0>%
7 » 2% 2&Kƛ >&@4 :7 (G8> 01 G
1> ,H ½ K%&G *> K%&G «17:>1 >4& .> 4>(G8
:&>&ƛ 1> :7 «17:>1> &B* (G8>01 G Ð>'?0 «17:>1
7 (G8> (2¤1>* ?' 4>$>4 ;K&Gƛ (M? 7&@1 «17:>1
1>&B* (G8> G ?7?7) 7®& B G ,>(* 7 &C&@1 «17:>1
7>?9 ,þ "2&Gƛ 1>7ē* >(> (G8
&2 (G8> 1> &A4*G& ? &@ ?7 ?:& ; G : ƛ 2. ?02>&@
'7> ?7 :*8@4 ;G &G "274G >&Gƛ Ð>'?0 «17:>1
(M? 7&@1 «17:>1
&ņ @ baƛd ?*2@% 2>ƛ .> 4>(G8ƙ &C&@1 «17:>1
: 1AÚ 2. ?02>&@ 7 ! ¿ 1> (G8> 0)@4
?7?7) «17:>1> & >12& :%>Ç1> ! ¿
4K : 1G*A:>2 ;@ ?7/>? & 7&A5G &1>2 Ð>'?0 «17:>1
ij4G4@ ;G&ƛ Ð>'?0 «17:>1> ,>:B* (M ?7&@1 «17:>1
&C&@1 «17:>1> ,1& ;G 7 » 2% ;Gƛ 1> &C&@1 «17:>1
?7/>? & 7&A5> 1> )>2G Ь*> @ &2 G
ü>ƛ &ņ @ baƛd >;@ (8G > &@4 ?7?7) «17:>1>& @4 0*A1.5 Ð0>%
y K%1> (G8>01G Ð>'?0 «17:>1>&
04> ;G 1G&G Ǝ
0*A1.5 Ð0>% >®& >12& ;G ?
y K%1> (G8>01G (M? 7&@1 «17:>1>& y ?7?7) «17:>1 K%& G &G :> %Gƛ
y «17:>1> 0)@4 -2 :> %Gƛ
0*A1.5 Ð0>% >®& >12& ;G ? y «17:>1> @ Ð>'?0 & G &A' 8@ 7 7>2@
y K%1> (G8>01G &C&@1 «17:>1>& 2&> 1%G ƛG
y «17:>1>7 2 ,¦2%>0 2%>2G ! 5 %ƛG
0*A1.5 Ð0>% >®& >12& ;G ?
y :7 «17:>1> & 75,>: :0>* 0*A1.5
Ð0>% :4G4> (G8 K%&> >; G ?
&C&@1 «17:>1>& >®& 0*A1.5
Ð0>% :4G4G (G8 ?7 ?:& (G8 ¤;%B*
%4G >&>&ƙ &2 Ð>'?0 «17:>1>& >®&
0*A1.5 Ð0>% :4G4G (G8 ?7 :*8@4
(G8 ¤;%B* %4G >&>&ƛ
&> 72@4 (G8> > ?7 ?:& & G
?7 :*8@4 :> É0 4>7>ƛ
64
ñdmܶm¶
(अ) ्ो ् प्ााम् निवडा. उपक्म
( ) ............... ही िोकरी तृती्क ्वसा्ात मोडते. आपल्ा पररसरातील द्नवती्क ्वसा्ाला भेट द्ा.
खालील मुद्द्ांाच्ा आरारे ्ा ्वसा्ासंाबांरीची मानहती
(अ) बस कंडकटर (ब) पशुवैद्क नमळवा व ि द करा.
्वसा्ाचे िाव का्
(क) वीटभट्टी कामगार क ा माल कोणता
क ा माल कोठूि ्ेतो
( ) उषण कनटबंारी् प्रदेशात प्रामुख्ािे .............. कोणता प ा माल त्ार होतो
्वसा् आढळतात. पकक्ा मालाची नवक्ी कोठे केली जाते
तृती्क ्वसा्ाचा कोणकोणत्ा नठकाणी उप्ोग
(अ) प्राथनमक (ब) द्नवती्क
होतो
(क) तृती्क
सदं रास्दर ा ी सकं ्तसरळे
( ) अमोलची आजी पापड, लोणची नवकते. हा ्वसा्
कोणता http://en.wikipedia.org
http://geography.about.com
(अ) प्राथनमक (ब) द्नवती्क http://www.fourmilab.ch
(क) तृती्क
(ब) कारणे नलहा.
( ) ्वसा्ाचे प्रकार ् ीचे उतपनि ठरवतो.
( ) प्राथनमक ्वसा्ातील देश हे नवकसिशील तर
तृती्क ्वसा्ातील देश नवकनसत असतात.
( ) चतुथमाक ्वसा् सवाम नदसत िाहीत.
नवद्ाथ्ािां ी केलेल्ा उपक्माचे िमुिा नच
65
,¦2?8ć
8¢( /L K?4 8¢(> G ?7®&>¦2& ' 8¢( /L K?4 8¢(> G ?7®&>¦2& '
y ?Ý 1 # (igneous rock) 4>«;>2: '# ;K * &1>2 y ,>(* (production) ƕbƖ 1> 0>4>,>:B* Ð?É1>
>44G > # ƛ 1> # > @ ?*?0&@ /B,ĈC >72 ? Ļ7> '7> A5%@ '7> Ð?É1(G 7M >2 G ,B%& *7@* 7®& B
/,B ĈC > >4@ ;K&ƛG # > 0)@4 2>:>1?* ! > *A:>2 1> G ?*?0& @ @ ?É1>ƛ (>ƛƙ :>,>:*B B5ƙ 4K; ?* >,>:*B
Ð >2 ;K&>&ƛ (>ƛƙ ËE*>
!ƙ .G:>¨!ƙ #K40G >
! 1>(@ƛ ®!@4 .*7%ƛG :ëA > /> > ,>:*B 0K!>2 ? * .*7%ƛG
ƕcƖ 8G&@& & A 74¨G 1> /> #74>&*B Ð>ÿ >4G4> 8&G 0>4ƛ
y ?H 7 (abiotic) ,1>7 2%>&@4 ?* »7 ! ƙ
(>ƛƙ ;7>ƙ ,>%@ƙ ?* G 1>(@ƛ y &2 K4>) (Northern Hemisphere) ?79A77C&>,>:B*
&2 G # G &2 Ę7A >,1& ,:244G > ,C 7@ > ) K4ƛ
y %A > (atomic energy) %B1> ?7/> *>&*B ?*0>%
;K%>2@ >ƛ ?*: >&*B ?05%>Ç1> >;@ ?* > > ,1K y > :>)* G (energy resoures) 8@ :>)* G 1>, >:*B >
ē* ;@ > Ð>ÿ 4ij @ >&Gƛ (>ƛƙ 12A ?G *10ƙ 2?G #10ƙ ,þ 2&> 1&G ƛG (>ƛƙ K5:>ƙ ?* &4G ƙ ,7*ƙ 4 1>(@ƛ
'K¦210 1>(@ƛ
y üK? ½ 2% (industrialization) ?7?7) Ð >21>
y 7C & (Parallel of latitude) ,C 7@1> ,ĈC /> >72@4 ?*?0& @ G 7 5A %@ G >2 >* G 1> G Ð(8G >& >44G G Ïĵ @ 2%ƛ
>¨,?* 7&5A > >2 29G >ƛ 1> 7&5A > @ ,>&5@ ,C 7@1> >4> üK > @ 7>$ ;@ >?' /2/2>! 7 @7*0>* :)A >2 1> >
>! K*>& (G &ƛG ;@ 7&5A G 0 G >* > :0>& 2 :&>&ƛ 0>,(# :&Kƛ ,2 & A 1> .2K.2 Ð(9Ä %ƙ ,1>7 2%> > Ç;>: 1>
.>.@;@ üK? ½ 2%>0A5 G :ēA ;K&>&ƛ
y >8 (latitude) >ü> ?" >% G ?79A77C&>,>:*B G
8 >0 &2ƛ ; G 8>0 &2 ,C7@1> Ïĵ >,>8@ 0K 4G y 7ļ C & (Tropic of Cancer) &2 K4>)>&@4 cd°da'
>&Gƛ >8 ?79A77C&>1> &2G: 7 (?%G: 0K 4 G >&>&ƛ
7C&ƛ ?797A 7C&>,>:*B 1> 7C&>,1& :B1? 2%G 4 .ē,
y ! >§! 7C& (Antarctic Circle) (?% K4>)>& @4 ,#&>&ƛ ?79A7&>,>:*B ļ7C&>,1& ,C 7@72@4 :7 ?" >% G
79>&*B (K* 7G5> 4. ē, :B1? 2%G *A/7&>&ƛ ,C 7@7ē*
gg°da' G 7C &ƛ 1> 7C&>*G :B1(8* >1> >5>1> ?(:%>2G :B1> G &2 G #@4 />:0>* Ó0% ; G >®&@& >®& 1>
:@0> "2&>&ƛ gg°da' 7C &>1> &2G: :B1( 8* 7C&>,1& ;K&ƛG 1>* &2 :1B ,A;> (?% G # G >&>*> />:&Kƛ
>®&@& >®& ce &>:>, 1& :&ƙG &2 (?%:G :B1( 8*> > y ?* (mineral) *H:? 2@1> :?| Ï1 Ð?É1&G *B &1>2
>5 ce &>:>, $A G 7>$& > * Ę7A >72 :;> 0?;1> ,1& ;K&Kƛ >4G4@ ?7?7) :1 A Gƛ Ë>->
! ? 7Ļ > ?;2> 1> :>2 @ >;@
?* G 0>Î 0B4Ï«1>1> ®7ē,>& :&>&ƛ ?* >* > ?7?8ć
y ?' 4>$>4 (economic transaction) ,8H > @ ? 7Ļ > 2>:>1?* : > :&ƛG
7®& B 7 ,8H > @ ;K%>2@ (7G >%ƚ 7G >% ? 7Ļ > «17;>2ƛ 8 G 2
.> >2ƙ . >ƙ .> >2,"G > 1>(@ ?" >%@ : G «17;>2 ;K& y # (rock) 7G 7G ž> ?* > 1> :)
:&>&ƛ ?0%>: # :G ¤;%&>&ƛ
y §! 7C& (Arctic Circle) &2 K4>)>&@4 gg°da' y #> & & &> (continentality) #> 1> & & /> >&
:1> @ §®'&@ƛ 8> Ð(G8>& .>, 0@ :¨1>* G ;7>
G 7C &ƛ 1> 7C &>*G :1B (8*>1> >5>1> :@0> *;G 0@ K2#@ :&Gƛ 1>0A5G ;7>0>* ?790 .*&ƛG
?(7:2>Î@1> &>,0>*>& @4 -2 ƕ&>,0>* >Ɩ 1G' G 0K">
"2&>&ƛ gg°da' 7C&>1> (?%G: :1B ( 8* >®&@& :&Kƛ ;>5> 7 ?;7>5> 1>
& B& &>,0>*>&@4 -2 &@Õ
:&>&ƛ
>®& ce &>:> ,1& :&ƙG &2 &2G: :B1(8*> > >5 ce
&>:>, A$ G 7>$& > * ĘA7>72 :;> 0?;1>, 1& ;K&Kƛ y K4>) (hemisphere) K4> > )> /> ƛ
?797A 7C&>0A5 G ,C7@ G &2 7 (?% K4>) ;K&>&ƛ a° 7
y &2 Ę7A (North Pole) ,C7@1> >: > G bia° 2G >7C&> > ?Î& ?7 >2 2&> ,C 7@ G ,B7 7 ,§¬ 0
Ę7A &>Ç1> #@4 !K ƛ
y ,þ (yield) &A 7%A ½1> &4A *G& Ð>ÿ >44G G ,>(*ƛ
(>ƛƙ (2 ;G !2@ ?05>44G G «;> G ,@ ƙ 0>*7@ &>:> 1>
&4A *G& ?05%>2 G ,>(*ƛ
66
8¢( /L K?4 8¢(> G ?7®&>¦2& ' 8¢( /L K?4 8¢(> G ?7®&>¦2& '
:G % @ (K* K4>) ;K&>&ƛ y ( ?M 7&@1 «17:>1 (secondary occupation)
Ð>'?0 «17:>1> &B* ?0574¨G 1> ? Ļ7> : ?4& 4ij ¨G 1>
y Ë;@1 7>2 G (planetary winds) >®& (>.>1> ,!ë M > #*Ŋ 7®& B72 Ð?É1> ē* *«1> ?% ?) ,1ÚA 7®& B ?*0>%
0@ (>.>1> ,! ëM > #G 7>;%>2ƙG ?7®&@% GÎ «1>,%>2G 7 2%>2 G «17:>1ƛ )>& A ?* >, >:B* 8A() M )>&B ?057%Gƙ
?*1?0&,% G 7>;%>2 G 7>2ƛG 1>& ,B7»1 ƕ«1>,>2@ 7>2GƖƙ ,§¬ 0@ 4> #> > ,1K ē* -?* 2 .*7% G 8>: >21> :7
7 Ę7A @1 7>Ç1> > :0>7G8 ;K&Kƛ ?*?0& @ üK > > 1> !>& :0>7G8 ;K&Kƛ A5%@ üK ;@
1> 7 >& 1&G >&ƛ
y &'A «17:>1 (quaternary occupations) :7G >
«17:>1> > ?789G 7 ƛ &&C @1 :7G >, G > 1> :7G > y *> 2@ 2% (urbanization) >7 ? Ļ7> 7®&@ G 8;2>&
(G 1>:>"@ ?789G L8¨1 G 4> &>&ƛ 1>:>"@ :ÐA ?8?& ē,>& 2% ;K%Gƛ Ð(G8 7 4K : 1> 1> 1> *A9 >* G ;> .(4
0*A 1.5 4> &ƛG 1> :7G >0 )*B ?05%>2 G ,þ >®& :&ƛG ;K& :&Kƛ ,$A >24G¨1> ?7 >2> > Ð:>2ƙ (M ?7&@1 7 &&C @1
(>ƛƙ #I!2ƙ ? ?*12ƙ ?8 ƙ :I¡!7 G 2 ? ?*12 1>(@ƛ «17:>1>0 1G 7(C M)@ƛ *> 2@ 2%>01 G Kë> >7> G 0Kî>
8;2>& ē,>& 2% ;K&G ? Ļ7> K!@ >7 G 0Kî> 8;2> > />
y > ?& ®'>*?*§¬ &@ Ð%>4@ (Global Positioning System, ;K%ƛG 8@ Ð?É1> *> 2@ 2%>& #& :&Gƛ
GPS) : % ƙ ņ?Î0 ,Ë; 1> 1> )>2 G
,C 7@72@4 K%1>;@ ?" >%> G ®'>* ?*§¬ & 21> G &Î ƛ y *H:? :: >)*G (natural resources) ?*: >& ,4¢)
1>:>"@ ƴƶǀ Ð%>4@ @ 0(& G&4@ >&Gƛ :4¨G 1> * G Kćº,H ½ 0>*7 7>,ē 8 &K 8> Kć@ƛ
(>ƛƙ >#> G 4> ł#ƙ ?* G 1>(@ƛ *H:? : :>)*> 1>
y H?7 (biotic) ,1>7 2%>&@4 : @7 ! ƛ 1> & 7*®,&@ƙ )>2G 0>*7 ,¨1> 2 > ,%B 2&Kƛ
Ð>%@ 7 :B¸0 @7 1> > :0>7G8 ;K&Kƛ
y ,>2 ,¦2 (traditional) ,2 ,2*G G >4& 44G >ƛ ,B7>,>2
y &>,0>* > (range of temperature) >ü> 7>,2>& :4¨G 1> Kć@ƛ (>ƛƙ > :>)* G ¤;%*B 4> #ł ƙ
?" >%>1> 0>4 7 ? 0>* &>,0>*>& @4 -2 ƛ (2 K5:>ƙ ?* &4G 1>(º > 7>,2 ,% *G 8& ij 2&
?(7:>:>"@ 0>,* 4ij ¨G 1> -2 >: (?H * &>,0>* > >;K&ƛ 1>05A G ;@ ,>2, ¦2 > :>)*G ;&G ƛ
¤;%&>&ƛ 79/2>1> :2>:2@ 0>4 7 ? 0>* &>,0>*> &@4
-2 >4> 7>?9 :2>:2@ &>,0>* > ¤;%&>&ƛ y ,C7@ K4 (globe) ,C7@ @ * K4>1> >2>&@4
Ð?& ņ&@ƛ
y &>,0>* ,! !M ƜG ?!. ) (thermal belts) ,C 7@ > K4
>2 7 1>05A G :B1> #*Ŋ Ð>ÿ %& G G :0>* ?7&2% y Ð>'?0 «17:>1 (primary occupation) ?*: >8@ '!G
1> 05A G ,C7@72 ?*0>% ;K%>2G >®&ƙ ¨, 7 1¨, %& G G : .? )& :%>2G 7 *:H ? :>)*: ,&@72
Ð(8G ƛ 1>*:A >2 %ƙ :08@&K% 7 8@& ?!.) ? 7Ļ > &>,0>* ,B%, % G 74 .B* :4G4G «17:>1ƛ 8> «17:>1>& *B
,! !M G ?7 >2>& G&4G >&>&ƛ 1> &>,0>* ,!Më > > ,¦2%>0 *H:? :>)*: ,&@ G 7ij 5 : 4* ij4G >&Gƛ 1>
7>1(A >.ƙ , 1 7 7>2G 1> 72 ;K&Kƛ «17:>1>& B* ;K%>2G ,>(* 7ij 5 *:H ? 2@1> ;K&Gƛ 8G&@ƙ
,8A,>4*ƙ >% >0ƙ 7*K,>(*> G : 4* 1>(@
y &C&@1 «17:>1 (tertiary occupation) Ð>'?0 7 «17:>1> > 1> !>& :0>78G ;K&Kƛ
( M?7&@1 «17:>1>* > ,B2 «17:>1ƛ 1> «17:>1>& *B
7®&B @ ?*?0&@ ;K& *>;@ƙ 0>Î :0> >4> ?7?7) :G7> y Ð> ņ?& 2 *> (physiography) ?0*@1> ,ĈC /> > @
1> «17:> 1>0)*B ?05&>&ƛ />ñ > *> ¨;
4>7%ƙG > ƚł $ƚ &>2 1> 0A5G ;K%>2@ 2 *>ƛ 0(H >*ƙ !G #@ƙ #Ĝ 2ƙ (2@ƙ
>Î@4> )>2 4>7% G 8> :7 :7G > > 1> !>& :0>7G8 ;K&Kƛ ,7& ƙ :5A > 1> :>21> /Bē,> 0A5G Ð(G8> @ Ð> ņ?& 2 *>
&1>2 ;K&ƛG &>2> @ &@Õ&> 7 :0AÏ:,>!@,>:B* @ @ 1>0 5A G
y (?% K4>) (Southern Hemisphere) ?797A 7C&>,>:*B Ð> ?ņ & 2 *&G @4 -2 4>& 1&G >&ƛ
(?% G #G (?% Ę7A >,1& ,:24G4> ,C 7@ > /> ƛ
y Ā7 (plankton) :> 2 4>&@4 &2 1> 7®'G&@4
y (?% Ę7A (South Pole) ,C 7@1> : > G &2 ? Ļ7> ?&0 ( &@* G 7>;%>2 G 7*®,?& 7 Ð>?% :B¸0 @7ƛ
Ę7A > 1> ?7Ē(M ) .> B G !K ƛ
67
िबद रौगोवलक िबदांचे ववस्तारर्त अर्दर िबद रौगोवलक िबदाचं े ववस्तारर्त अर्दर
हे माशांचा े खाद् असते. त्ामुळे ्ा सागरी भागात वकंा मृदा (soil) ः भूपृष्ठाचा सवाांत वरचा पातळ थर. ्ाची जाडी
जासत प्रमाणात असतात, तेथे मासेही मो ा प्रमाणात सवमासारारणतः एक मीटरपेक्षा कमी असते. हा थर खनिज व
आढळतात. जैनवक घटक ्ाांिी ्ु असतो. मृदेमरील वाळू व माती ही
ा्योगस (biogas) ः जैनवक कचऱ्ापासूि त्ार हाणे ारा वा्ू. खडकांाच्ा क्षरणामुळे त्ार होते तर ुमस हे जैनवक
पालापाचोळा, प्राण्ाचां ी नवष्ठा इत्ादींपासिू बा्ोगॅरसची निनमतमा ी घटकाांच्ा नवघटिामुळे नमळते. मृदा त्ार होण्ाची प्रनक््ा
करता ्ते .े बा्ोगसॅर वलिशील वा्ू असिू त्ाचा ऊजामा सारि अनतश् संाथ असते. विसपतींच्ा वाढीसाठी मृदेची
महणिू घरगतु ी वापरासाठी उप्ोग कले ा जातो. आव ्कता असते. प्रदेशाचे हवामाि व मूळ खडक हे मृदा
से ा (basalt) ः अननिजन् खडकाचा एक प्रकार. निनममातीवर तसेच मृदेच्ा प्रकारावर पररणाम करतात.
वालामखु ीच्ा उर्ेकातिू बाहरे पडलेल्ा ला हारसामळु े त्ार
होणारा खडक. हा खडक असच र्, जड व कठीण असतो. ्ा रे ािं (longitude) ः एखाद्ा नठकाणचे मळू रखे ावतृ तापासिू चे
खडकात लोहखनिज मो ा प्रमाणावर आढळते. अशंा ातमक अतंा र. हे अतां र त्ा नठकाणच्ा रखे ावतृ ती् पातळीप्तंा
रर्ती हो ी (tides) ः स्ू ाम व चरां ् ्ाचंा े गु तवाकषणमा व मोजले जात.े
पथृ वीचे कर्ोतसारी बल ्ाचां ्ा एकन त प्रभावामळु े सागरी जलाच्ा
पातळीत होणारी वाढ महणजे भरती, तर घट महणजे होटी. रे ावृत्त (meridian of longitude) ः पृथवीच्ा पृष्ठभागावरील
रवु न (Bhuvan) ः िकाशा व सदु र सवंा दे ि ्ा तंा ाच्ा आरारे उततर व दनक्षण ध्ुवािंा ा जोडणाऱ्ा कालपनिक रेषा. ्ा सवाम रषे ा
भारत सरकारिे निमााणम कले ेली सगंा णकी् प्रणाली. गुगल मरनॅ प्ा, अरमावतळामु ाकार असतात.
नवकीमनॅर प्ा ्ापां ्रमाणेच भवु ि प्रणाली देखील काम करते. ही
प्रणाली पणू ातम ः भारती् आह.े िकाशे त्ार करण्ासाठी, पां्तरर्त क (metamorphic rock) ः अननिज नकंवा
सथाि निस चतीसाठी ्ा प्रणालीचा वापर करता ्ते ो. गाळाच्ा खडकांावर अनत उषणता व प्रचांड दाब पडल्ामुळे
रौगोवलक मावह्ती प्र ाली (Geographic Information खडकांातील खनिजांाचे पुनहा सफनटकीकरण होऊि त्ार झालेला
System, GIS) ः भ गोनलक मानहतीचा सांगणकावर सांासख्की खडक.
पद्रतीिे कले ेला साठा. ्ा मानहतीचा उप्ोग करूि पृथवी नकंवा
इतर ग्हांाबाबतची िविवीि वैनशषट्े जाणिू घते ा ्ेतात. ्ा ला ा (waves) ः ऊजचे वहि होतािा तीचे ्ा माध्मातंा िू वहि
सारिाचा वापर प्रथम सदु र सवां दे िासाठी प्रामखु ्ािे केला गेला. होते त्ामध्े बदल होतात. अशा बदलामंा ुळे सरासरी पातळी
मकरवृत्त (Tropic of Capricorn) ः दनक्षण गोलारामातील काही भागाातं उचंा ावली जात,े तर उंाचवट्ाच्ा दोनही बाजसाूं
खोलगटपणा ्ते ो. ्ालाच लाट महणतात. सागरी पषृ ्ठभागावर
° ०' अक्षवृतत. ्ा अक्षवृतताप्ंात स्ू नमा करणे लबंा रूप वाऱ्ाच्ा आघातािे लाटा निमााणम होतात. ्थे े वहि ऊजचे होते,
माध्माचे िाही.
पडतात. नवषवु वृततापासिू मकरवृतताप्ंातची सवमा नठकाणे वषामता िू
दोि वेळा लंाबरूप स्ू मानकरणे अिुभवत असतात. पृथवीवरूि ला हारस (lava) ः वालामुखी् उर्ेकाितंा र भपू ृष्ठावर ्णे ारा
नदसणारे सू्ामाचे दनक्षणेकडील भासमाि मण हे जासतीत जासत तप्त पदाथ.ाम ला हारस हा अरपमा ्रवाही सवरूपात असतो. ्ापासूि
्ा वृतताप्ांत होते. त्ािांतर स्ू मा पनु हा उततरेकडे ्ेतािा भासतो. बनहनिानम मामत अननिज खडक बितात.
वम ागरे (salt pans) ः ्ा नठकाणी समुर्ाच्ा खाऱ्ा
पाण्ापासूि नमठाची निनमताम ी कले ी जाते असे सागरी वना ादन (forest cover) ः जनमिीचा विािे अाच ादलले ा
नकिाऱ्ावरील वाफे (आगर)े . भाग. एखाद्ा प्रदशे ात ब तेक वळे ा निसगमातः विसपतींची वाढ
मळू रे ावतृ ्त (Prime Meridian) ः पृथवीच्ा पषृ ्ठभागावरील होऊि विाच ादि त्ार होते. विाच ादि निमााणम होण्ासाठी
रेखावृततांापैकी ग्ीनिच शहराजवळूि जाणारे रेखावृतत. हे अिके वषाचां ा कालावरी लागतो. विामंा ध्े प्रामुख्ािे
रेखावृतत शनू ् अांश रेखावृतत महणिू मािले जात.े प्रदशे ातील मळू विसपती निसगामतः वाढतात.
हवे ्या दा ाचे प े (pressure belts) ः वातावरणातील हवा
तापमाि पट्ट्ािुसार तसेच नकिारपट्टी व खंाडाांतगमात
प्रदेशािुसार कमी अनरक तापते. कमी उषणता नमळालेल्ा
प्रदेशात हवा कमी प्रसरण पावते. अशा भागामध्े हवेचा दाब
जासत राहतो. जासत उषणता नमळालेल्ा प्रदेशात हवा जासत
68
िबद रौगोवलक िबदांचे ववस्तारर्त अर्दर िबद रौगोवलक िबदाचं े ववस्तारर्त अरद्र
तापते व प्रसरण पावते. पररणामी अशी हवा अवकाशात निघूि ढग (cloud) ः वातावरणात तरगां त्ा अवसथते असलेला
जाते व त्ामुळे निमामाण झालेल्ा पोकळीमुळे तेथील प्रदेशात अनतसकू ्म जलकण नकवं ा नहमकण ्ांाचा समुदा्.
हवेचा दाब कमी असतो. अशा कमी व जासत हवेच्ा दाबाचे
पट्टे अक्षवृततांािा समाांतर असतात. जासत हवेच्ा दाबाच्ा ्तापमान (temperature) ः एखाद्ा वसतूच्ा नकवं ा
पट्ट्ाकडिू पोकळीमुळे निमामाण झालेल्ा कमी हवेच्ा नठकाणच्ा उषणतेचे प्रमाण.
दाबाच्ा पट्ट्ाकडे हवा वाहते.
आद्रद््र ता (humidity) ः हवेतील बाषपाचे प्रमाण. आर्मता ा शके डा
प्रमाणात साानं गतली जाते.
एकक (unit) ः एक ठरावीक/प्रमानणत सांख्ा नकंवा राशी.
वतृ ्तजाळी (graticule) ः पृथवीच्ा पृष्ठभागावरील अक्षवृतते नजचा उप्ोग राशींच्ा मापिासाठी कले ा जातो. उदा., ग्मॅर हे
आनण रखे ावृतते ्ा कालपनिक रषे ााचं ी जाळी. वजिाच,े तर सेमी हे लाबंा ीचे एकक आहे.
ववषुववृत्त (equator) ः ०° अक्षवृतत. ्ाला मूळ अक्षवृतत सम्ताप रषे ा (isotherms) ः िकाशावरील समाि तापमाि
असेही महणतात. ्ा अक्षवृततािे पृथवीचे उततर व दनक्षण असे असलले ी नठकाणे जोडणाऱ्ा रषे से समताप रषे ा महणतात.
दोि समाि भाग होतात. नवषुववृतत सवातां मोठे अक्षवृतत
(बृहतवतृ त) दखे ील आह.े ह्ुमस (humus) ः मृदते ील कुजलले ा जैनवक पदाथा.म ्ात
झाडाांची मळु ,े पालापाचोळा ्ाानं शवा् अरमवा ट नकवं ा पूणपाम णे
विलारस (magma) ः भूपृष्ठाखाली नवतळलेल्ा ससथतीत तप्त कजु लले े जैनवक पदाथाम ्ाांचा समावशे होतो.
सवरूपात असलेला पदाथम.ा हा पदाथमा शक्तो
अरमपा ्रवाही सवरूपात असतो. भकू वचाच्ा भागात नशलारस थंडा वृष्ी (precipitation) ः जलकणांचा ा नकवं ा नहमकणाचंा ा
होतो. त्ापासूि आातं रनिनमामत अननिज खडक बितात. वातावरणातूि पथृ वीच्ा पषृ ्ठभागावर होणारा वषावाम . पजानम ्,
नहमवृष्ी, गारा इत्ादी वषृ ्ीची रूपे आहते .
सागरी प्रवाह (ocean current) ः महासागराच्ा पाण्ापकै ी
वगे ािे वाहणाऱ्ा पाण्ाचा प्रवाह. हे प्रवाह नवषवु वृततापासूि * वापरलेले सदं रर्द सावहत्य *
उततर व दनक्षण ्ा ध्वु ाचंा ्ा दरम्ाि वक्ाकार नदशते वाहतात.
सागरी प्रवाहाचंा े उषण व शीत असे दोि प्रकार आहेत. उषण प्रवाह Living in the Environment - G. T. Miller Jr.
Physical Geography in Diagrams - R. B. Bunnet
नवषुववृतताकडूि उततर व दनक्षण ्ा ध्वु ाकडे वाहतात, तर Maharashtra in Maps - K. R. Dixit
शीतप्रवाह उततर व दनक्षण ्ा ध्ुवाकडिू नवषवु वृतताकडे
वाहतात. पृथवीवरील उषणतचे ा समतोल राखण्ाच्ा कामात ्ा Oxford Dictionary of Human Geography.
प्रवाहांाचा प्रमखु सहभाग असतो. वाऱ्ाची गती, सागर जलाच्ा विशिकोश - खडं १ ते २०
तापमािातील व घितेतील फरक ही सागर प्रवाह निनममता ीची Physical Geography - Strahler
प्रमखु कारणे आहेत. General Climatology - H. J. Critchfield
समुद्रसान्निध्य (nearness to the sea) ः सागरासांदभामातील The Statesman team Book 2016
सासनिध्. नकिाऱ्ावरील प्रदशे ाच्ा तापमािावर सागरी Exploring Your World - National Geographic
जलाच्ा सासनिध्ाचा पररणाम होतो. सागर जलाच्ा Family Reference Atlas - National Geographic
बाषपीभविामळु े नकिारी प्रदशे ात कमाल व नकमाि तापमािातंा National School Atlas - NATMO.
फरक कमी असतो. ्ेथील हवामाि सम असते.
हरर्तगृह वा्यू (green house gases) ः वातावरणातील असे http://www.latlong.com
वा्ू जे उषणता साठविू ठऊे शकतात. ्ा वा्ूामं ळु े http://www.kidsgeog.com
वातावरणाचे तापमाि वाढत.े वातावरणातील काबिमा http://oceanservice.noaa.gov
डा्ऑकसाइड, क्ोरोफ्ुरो काबमिा (CFC), ॲरगॉि, बाषप http://earthguide.ucsd.edu
इत्ादी वा्ू ्ा हररतगृह वा्ू ्ा गटात मोडतात. http://geography.about.com
पृथवीवरील वातावरणात ्ा वा्ूंाचे उतसजामि वाढल्ामळु े पथृ वीचे
तापमाि वाढत आह.े http://www.wikipedia.org
69
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
bhugol 6th
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search