การอบรมเชิงปฏิบัติการ (Training and Workshop) โรคและการตรวจส ุขภาพก ุ้งทั่วไป วันที่ 30 มิถ ุนายน 2566 ณ คณะประมง มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ โดย (by) กองวิจัยและพัฒนาส ุขภาพสัตว์น ้า กรมประมง (Aquatic Animal Health Research and Development Division, Department of Fisheries)
การเก็บตัวอย่างส าหรับตรวจโรค
ตรวจโรค ความส าคัญของการเก็บตัวอย่าง • ผลการตรวจที่น่าเชื่อถือ • ทราบสถานะของโรคภายในฟาร์ม (ความเสี่ยงในการเลี้ยง) • ก าหนดแนวทางการจัดการ พบเชื้อก่อโรค เกินเกณฑ์ที่เหมาะสม มี ความเสี่ยง ก าจัดเชื้อ ลดปริมาณเชื้อ ปลอดเชื้อก่อโรค เกณฑ์เหมาะสม ไม่มี ความเสี่ยง พร้อมเลี้ยง เก็บตัวอย่าง ผล สถานะของฟาร์ม การจัดการ
5 ใช้ตัวอย่าง มีชีวิต เท่านั้น
6
ดองแอลกอฮอล์ ตัวอย่างมีชีวิ ต แช่เย็น แช่แข็ง
8
9
10
การตรวจส ุขภาพก ุ้ง การตรวจส ุขภาพทั่วไป การตรวจส ุขภาพก ุ้งระยะ Post Larvae การตรวจส ุขภาพก ุ้ง วัยร ุ่น การตรวจเชื้อ EHP ด้วยสีย้อม การตรวจแบคทีเรีย
ระดับการตรวจโรค แบ่งเป็ น 3 ระดับ LEVEL3 : ใช้เทคนิคระดับสูงในการตรวจวินิจฉัย เช่น การศึกษาทางด้านภูมิค ุ้มกัน วิทยา (Immunology) การใช้เทคนิคทางด้านชีวโมเลก ุล (Biomolecular) การใช้เทคนิค in situ hybridization การใช้กล้องจุลทรรศน์อิเล็กตรอน (Electron microscope) LEVEL 1 : การซักประวัติและการตรวจสอบด้วยสายตา (gross sign observation) 1) การซักประวัติ อาการ พฤติกรรม 2) ลักษณะภายนอกและผิวสัมผัส LEVEL 2 : การใช้เทคนิคและเครื่องมือเบื้องต้นในห้องปฏิบัติการ ได้แก่ ปรสิตวิทยา แบคทีเรียวิทยา และ เนื้อเยื่อวิทยา เป็ นต้น การใช้กล้องจุลทรรศน์ ในการตรวจสอบ ส ุขภาพก ุ้งเบื้องต้น เป็ นวิธีการที่ให้ผลการตรวจได้รวดเร็ว ช่วยให้สามารถหาวิธีการ รักษาได้ทันท่วงที แต่ต้องอาศัยความช านาญในการตรวจ
ลักษณะที่สังเกต ปกติ ลักษณะผิดปกติ: สาเหต ุ การว่ายน ้า ว่ายน ้าปกติ - ว่ายน ้าบริเวณผิวน ้า ขอบบ่อ: /การติดเชื้อ หรือ ออกซิเจนไม่เพียงพอ ขนาดก ุ้ง ขนาดก ุ้งในบ่อไม่แตกต่างกัน - แตกไซส์: ให้อาหารไม่เพียงพอ/การติดเชื้อ - โตช้า ขนาดเล็กว่าปกติ: ให้อาหารไม่เพียงพอ/การติดเชื้อปรสิต การดีดตัวของก ุ้ง ดีดตัวปกติเมื่อยกยอ - ไม่ดีดตัว: ก ุ้งไม่แข็งแรง กล้ามเนื้อ กล้ามเนื้อใส - กล้ามเนื้อขาวขุ่น: ขาดแร่ธาต ุ/การติดเชื้อ/เครียด รูปร่าง/สรีระ ล าตัวปกติ ไม่คดงอ กรีไม่คดงอ - ล าตัวคดงอ: การติดเชื้อ ความผิดปกติทางพันธ ุกรรม - กรีคดงอ: การติดเชื้อ ความผิดปกติทางพันธ ุกรรม เปลือก เปลือกแข็ง สดอาด ไม่มีรอยแผล ด าหรือดวงสีขาวบริเวณเปลือก - เปลือกนิ่ม ตัวหลวม: แร่ธาต ุ (แคลเซียม ฟอสฟอรัส แมกนีเซียม)/การติดเชื้อ - มีแผลบริเวณเปลือก: การติดเชื้อแบคทีเรีย/ติดเชื้อไวรัส - มีดวงสีขาวบริเวณล าตัวหรือ carapace: แร่ธาต ุ/การติดเชื้อ - มีเมือกหรือข ุยบริเวณเปลือก: พื้นบ่อสกปรก
ลักษณะที่สังเกต ปกติ ลักษณะผิดปกติ: สาเหต ุ รยางค์ ปลายรยางค์สมบูรณ์ ไม่ขาด - ปลายรยางค์แดง: การติดเชื้อ เหงือก เหงือกใส ไม่มีตะกอน - เหงือกเป็ นสีเดียวกับน ้า: แพลงก์ตอน/ตะกอนเยอะเกินไป - เหงือกด า ล้างน ้าออก: พื้นบ่อเริ่มไม่ดี - เหงือกด า ล้างน ้าไม่ออก: พ้ืนบ่อเน่าเสียมานาน ปัญหา ค ุณภาพน ้า ก ุ้งหนาแน่น ออกซิเจนไม่เพียงพอ ตับและตับอ่อน สีน ้าตาล มีขนาดเต็ม carapace - ลีบฝ่ อ: การติดเชื้อแบคทีเรีย - ซีด: การติดเชื้อแบคทีเรีย ล าไส้ มีอาหารเต็มล าไส้ - ไม่มีอาหารในล าไส้ หรือมีน้อย: ก ุ้งป่ วย - อาหารในล าไส้ขาดตอน : การติดเชื้อ - ล าไส้สีขาว: การติดเชื้อ
การเก็บตัวอย่างลูกก ุ้งระยะ Post Larvae (PL) เตรียมอ ุปกรณ์ที่สะอาด (ปราศจากเชื้อ/ผ่านการฆ่าเชื้อ) เก็บตัวอย่างลูกก ุ้งปากบ่อ ส ุ่มเก็บอย่างน้อย 3 ตัวอย่าง จ านวน 50 -100 ตัว/ตัวอย่าง ให้อากาศขณะขนส่งตัวอย่างตลอดเวลา (ติดฉลากแสดงรายละเอียดตัวอย่างล ูกก ุ้ง)
ตารางการประเมินค ุณภาพลูกก ุ้ง
อ้างอิงคู่มือการตรวจสุขภาพลูกกงุ้ ทะเลกองวิจยัและพฒันาการเพาะเล้ียงสตัวน์ ้า ชายฝั่งกรมประมง ความสะอาดของบ่อเลี้ยงเป็ น ปัจจยัพ้ืนฐานที่สง่ผลต่อ ค ุณภาพลูกก ุ้ง หากลูกก ุ้งถูก เลี้ยงในบ่อที่มีสภาพแวดล้อม เหมาะสม จะมีความแข็งแรง การพัฒนาอวัยวะต่างๆ สมบูรณ์ สามารถท าหน้าที่ได้ดี และไม่เสี่ยงต่อการ ติดเชื้อก่อโรคที่อาจมีอยู่ในบ่อ ระหว่างการอนุบาล
อ้างอิงคู่มือการตรวจสุขภาพลูกกงุ้ ทะเลกองวิจยัและพฒันาการเพาะเล้ียงสตัวน์ ้า ชายฝั่งกรมประมง ตับของลูกกุ้งขาวที่อนุบาลในบ่อเป็ น อวัยวะที่ส าคัญในการจ าแนกคุณภาพ โดยเฉพาะสุขภาพของลูกกุ้งใน ภาพรวมสามารถสังเกตและจ าแนกได้ ง่าย แม้กระทั่งในระยะลูกกุ้งรวมทั้ง การท าหน้าที่ของตับในการย่อย อาหารและน าสารอาหารมาสะสมอยู่ ในสภาพของเม็ดไขมันก่อนที่จะดูดซึม เข้าไปใช้ในร่างกาย การก าหนดเกณฑ์ นี้จึงเป็ นตัวบ่งชี้คุณภาพที่เหมาะสมใน การคัดกรองลูกกุ้งที่มีคุณภาพและมี ความพร้อมในการด ารงชีวิตในบ่อดิน จุดที่เหมาะสมในการประเมินสรีระ ร่างกาย ของกุ้ง อยู่ที่กล้ามเนื้อ บริเวณล าตัวปล้องที่ 6 หาก กล้ามเนื้อมีความกว้างเท่ากับหรือ มากกว่า 4 เมื่อเปรียบเทียบกับล าไส้ แสดงว่ามีกินอาหารและเติบโตดี มี ความแข็งแรง
อ้างอิงคู่มือการตรวจสุขภาพลูกกงุ้ ทะเลกองวิจยัและพฒันาการเพาะเล้ียงสตัวน์ ้า ชายฝั่งกรมประมง ความสามารถในการปรับตัวต่อ ความเครียดที่เกิดขึ้นหลังจากปล่อยลง เลี้ยงในบ่อดินเป็ นอีกคุณสมบัติหนึ่งที่ เกษตรกรต้องการ ทั้งนี้เนื่องจาก เกษตรกรแต่ละคนมีการเตรียมบ่อสภาพ ของบ่อเลี้ยงกุ้ง และมีสภาพแวดล้อม ในพื้นที่แตกต่างกัน ท าให้ลูกกุ้งที่ปล่อย เกิดความเครียดได้ การเลือกลูกกุ้งที่มี ความสามารถในการปรับตัวต่อ สิ่งแวดล้อม จึงเป็ นการลดความเสี่ยงใน การสูญเสียของเกษตรกรที่น าลูกกุ้งไป เลี้ยงในพื้นที่ต่าง ๆ ความสามารถในการปรับตัวต่อ สภาพแวดล้อมในบ่อดินเป็ นคุณสมบัติ หนึ่งของลูกกุ้งที่เกษตรกรต้องการ เนื่องจากสภาพแวดล้อม ในบ่อดิน เช่น ความเค็ม เป็ นต้น มีความ แตกต่างกันขึ้นอยู่กับแต่ละพื้นที่และยัง ขึ้นกับความแปรปรวนของสภาพ ภูมิอากาศ การเลือกลูกกุ้งที่สามารถ ปรับตัวต่อสิ่งแวดล้อม จึงเป็ นการสร้าง ความมั่นใจให้กับเกษตรกรในการน าลูก กุ้งไปเลี้ยง
อ้างอิงคู่มือการตรวจสุขภาพลูกกงุ้ ทะเลกองวิจยัและพฒันาการเพาะเล้ียงสตัวน์ ้า ชายฝั่งกรมประมง
เทลูกกุ้งลงในกะละมังผ่าน สวิง หยดน ้าเกลือ 0.85% ลงบนแผ่น สไลด์ ปิ ดตัวอย่างด้วยกระจก ปิ ดสไลด์แล้วน ้าไปส่อง ภายใต้กล้องจุลทรรศน์ เตรียมลูกกุ้งส าหรับตรวจใต้กล้อง จุลทรรศน์ จ านวน 20 ตัว เป็ นลูกกุ้ง 10 ตัว และตัดเฉพาะตับและตับอ่อน 10 ตัว
1. การส ุ่มวัดความยาว 2. ประเมินการพัฒนาอายุล ูกก ุ้งไม่น้อยกว่า PL10 3. ความสะอาดและความสมบูรณ์ของรยางค์และล าตัว 4. ความสมบูรณ์ของตับและตับอ่อน 5. อัตราส่วนระหว่างขนาดของกล้ามเนื้อปล้องที่ 6 ต่อ ขนาดล าไส้ก ุ้ง (Muscle to Gut Ratio; MGR) 6. ทดสอบความสามรถในการปรับตัวต่อการเปลี่ยนแปลง สิ่งแวดล้อมโดยใช้น ้าจืด (Stress Test : Salinity Test) 7. ทดสอบความแข็งแรงทางสรีระในการปรับตัวต่อ ความเครียดที่เพิ่มขึ้นอย่างฉับพลันโดยการแช่ใน สารละลายฟอร์มาลิน (Stress Test : Formalin Test)
ตัวอย่างล ูกก ุ้งระยะไม่น้อยกว่า PL 10 5 – 10 ตัว/สไลด์ ตัวอย่าง HP ลูกก ุ้งระยะไม่น้อยกว่า PL 10 5 – 10 ชิ้น/ สไลด์ น ้าเกลือ 0.85 % น ้าเกลือ 0.85 % - การพัฒนาลูกก ุ้ง (นับหนามบนกรี) - ความสมบูรณ์และความสะอาดของรยางค์ ล าตัว และ เหงือก (โปรโตซัวภายนอก และความสมบูรณ์ครบถ้วนของรยางค์ - ความสมบูรณ์ของตับทางด้านกายภาพ - อัตราส่วนระหว่างขนาดกล้ามเนื้อปล้องที่ 6 ต่อล าไส้ (MGR) - ความสมบูรณ์ของตับทางโภชนาการ (สังเกตจากปริมาณเม็ดไขมัน) - สปอร์ไมโครสปอริเดีย (EHP; Enterozytozoon hepatopeanei)
1. การส ุ่มวัดความยาว (Total Length) ของลูกกุ้ง เพื่อประเมินเปอร์เซ็นต์ความแตกต่างขนาดหรือความ ผันแปรของความยาวเฉลี่ย (% Coefficient of variation, C.V. ; เปอรเ์ซ ็ นตส์มั ประสิทธิ์ ความผนัแปร) โดยลูกกุ้ง PL10 ขึ้นไป ต้องมีความยาวเฉลี่ยไม่น้อยกว่า 9 มม. มีขนาดสม ่าเสมอ (C.V. < 15%)
2. ประเมินการพัฒนาอายุลูกก ุ้งไม่น้อยกว่า PL10 ค านวณอายุลูกก ุ้งระยะ PL จาก อายุลูกก ุ้ง (วัน) = จ านวนหนามบนกรีที่สมบูรณ์ x 3 1 3 2 5 4 6 กรีของลูกกุ้ง ต้องมีหนาม (spine) บนกรีขึ้นสมบูรณ์อย่างน้อย 3 หนาม *** ไม่นับซี่ที่ 1 และซี่สุดท้าย*** ลูกก ุ้งที่มีระยะไม่น้อยกว่า PL10 จะมีการพัฒนาเหงือกที่สมบูรณ์ ท าให้ สามารถรักษาสมด ุลเกลือแร่ได้ดี และมีความพร้อมของร่างกายในการ ปรับสภาพในบ่อดินกลางแจ้ง
3. ความสะอาดและความสมบูรณ์ของรยางค์และล าตัว Filamentous bacteria รยางค์กร่อนด า ลักษณะเหงือกด าและสกปรก ขากุดด า ลักษณะเหงือกปกติ ลักษณะรยางค์ปกติ Zoothamnium sp. ➢ความสะอาดของรยางค์และล าตัว ➢ความสมบูรณ์ของรยางค์และล าตัว ➢ความสมบูรณ์และความสะอาดของ เหงือก
➢ด้านกายภาพ : ตับ และตับอ่อน (ตับ) มีความ สมบูรณ์ ทั้งขนาด และสี ➢ด้านโภชนาการ สามารถสังเกตได้จาก ปริมาณ เม็ดไขมันกระจายอยู่ในตับก ุ้ง 4. ความสมบูรณ์ของตับและตับอ่อน ลักษณะท่อตับปกติ เม็ดไขมันในท่อตับ ลักษณะท่อตับ คอดกิ่ว
5. อัตราส่วนระหว่างขนาดของกล้ามเนื้อปล้องที่ 6 ต่อขนาดล าไส้ก ุ้ง (Muscle to Gut Ratio; MGR)
6. ทดสอบความสามารถในการปรับตัวต่อการเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล้อมโดยใช้น ้าจืด (Stress Test : Salinity Test) 1. ส ุ่มลูกก ุ้ง จ านวน 100 ตัว ใส่ในถังทดสอบที่บรรจุน ้าจืด ปริมาตร 5 ลิตร และให้อากาศเพียงพอ ทิ้งไว้นาน 30 นาที 2. เมื่อครบ 30 นาที กวนน ้าเบา ๆ เพื่อดูการตอบสนองของลูกก ุ้ง ถ้าลูกก ุ้งตายถือว่าไม่ผ่านเกณฑ์ นับจ านวนก ุ้งที่ไม่ผ่านเกณฑ์ บันทึกผล หมายเหตุ น ้าจืดที่ใช้ในการทดสอบ ให้ใช้น ้าดื่มถังสีขาวขุ่น ที่ไม่ผ่านการฆ่าเชื อด้วยระบบ RO และมีค่า pH ระหว่าง 7.8-8.2 ➢ เกณฑ์การให้คะแนน กรณีความเค็มตั้งต้นในบ่อ อนุบาลไม่เท่ากัน - ความเค็มตั้งต้น มากกว่า 20 ppt ให้จ านวนการตาย ของลูกกุ้งเพิ่มเป็ นสองเท่าของ เกณฑ์เดิม - ความเค็มตั้งต้น น้อยกว่าหรือเท่ากับ 20 ppt ให้ใช้ เกณฑ์จ านวนการตายของลูกกุ้ง ตามเกณฑ์เดิม สุ่มลูกกุ้ง จ้านวน 100 ตัว น ้าจืดปริมาตร 5 ลิตร และให้อากาศเพียงพอ 30 นาที
7. ทดสอบความแข็งแรงทางสรีระในการปรับตัวต่อความเครียดที่เพิ่มขึ้นอย่างฉับพลัน โดยการแช่ในสารละลายฟอร์มาลิน (Stress Test : Formalin Test) 1.ส ุ่มลูกก ุ้ง จ านวน 100 ตัว ใส่ในถังทดสอบที่บรรจุน ้าทะเล 5 ลิตร + ฟอร์มาลิน 100 ppm 1.5 มล. และอากาศเพียงพอ ทิ้งไว้นาน 30 นาที 2.เมื่อครบ 30 นาที กวนน ้าเบา ๆ เพื่อดูการตอบสนองของล ูกก ุ้ง หากลูกก ุ้งไม่ว่ายน ้า อ่อนแรงหรือตายถือว่าไม่ผ่านเกณฑ์ นับจ านวนก ุ้ง ที่ไม่ผ่านเกณฑ์ บันทึกผล สุ่มลูกกุ้ง จ านวน 100 ตัว น ้าทะเล 5 ลิตร + ฟอร์มาลิน 100 ppm 1.5 มล. และอากาศเพียงพอ 30 นาที
2.ความสะอาดและความสมบูรณ์ของรยางค์ ล าตัว และเหงือก 1. การตรวจลักษณะภายนอกด้วยตาเปล่า 3. ความสมบูรณ์ของตับและตับอ่อน
การตรวจลักษณะภายนอกด้วยตาเปล่า ▪ ลักษณะภายนอก เช่น บาดแผล, ร่องรอยการติดเชื้อ เป็ นต้น ▪ ความสมบูรณ์ของเปลือก/รยางค์ ▪ ตับและตับอ่อน/ล าไส้ (สี/ขนาดของตับและตับอ่อน, การกิน อาหาร) สีตับปกติ มีอาหารในล าไส้ เปลือกปกติ รยางค์สมบูรณ์
การตรวจลักษณะภายนอกด้วยตาเปล่า ไม่มีอาหารในล าไส้ สีตับซีด สีตับปกติ มีอาหารในล าไส้ ไม่มีอาหารในล าไส้ สีตับซีด
การตรวจลักษณะภายนอกด้วยตาเปล่า ลักษณะแพนหางปกติ ลักษณะสีแพนหางผิดปกติ
การตรวจลักษณะภายนอกด้วยตาเปล่า กล้ามเนื้อขาวข ุ่น แผลบริเวณเปลือก
การตรวจลักษณะภายนอกด้วยตาเปล่า ก ุ้งมีขนาดแตกต่างกันภายในบ่อ จุดขาวบริเวณเปลือก จุดขาวบริเวณเปลือก
การตรวจส ุขภาพก ุ้งเบื้องต้นด้วยกล้องจุลทรรศน์ EHP (Enterocytozoon hepatopenaei) ความสมบูรณ์และความสะอาดของรยางค์ และเหงือก - ปรสิตภายนอก (External parasite) เช่น Zoothamnium sp. - ความสมบูรณ์ครบถ้วนของรยางค์ ความสมบูรณ์ของตับและตับอ่อน - สามารถในการดูดซึมสารอาหาร โดยดูจากปริมาณเม็ดไขมัน - ความผิดปกติของท่อตับและตับอ่อน เช่น ATM(Aggregated Transformed Microvilli), ท่อตับคอดกิ่ว, ลักษณะท่อตับฝ่ อด า/ Melanization และผนังท่อตับบาง เป็ นต้น สปอร์ไมโครสปอริเดีย - EHP; Enterozytozoon hepatopeanei)
• หยด NaCl 0.85% ลงบนแผ่นสไลด์ 2 หยด • หยดแรก วางแผ่นก าบังหนวด (antennule scale) ขาว่ายน ้า (pleopod) แพนหาง (uropod) เหงือก (gill) • หยดที่ 2 ตับและตับอ่อน (hepatopancreas) น าไปส่องใต้กล้องจุลทรรศน์ 18 น าตัวอย่างที่ตัดเสร็จแล้วมาวางบนแผ่นสไลด์
ขาว่ายน ้า(pleopod) เหงือก (gill) แผ่นก าบังหนวด (antennule scale) ตับและตับอ่อน (hepatopancreas) แพนหาง (uropod)
• หยด NaCl 0.85% ลงบนแผ่นสไลด์ 2 หยด • หยดแรก วางแผ่นก าบังหนวด (antennule scale) ขาว่ายน ้า(pleopod) แพนหาง (uropod) เหงือก (gill) • หยดที่ 2 ตับและตับอ่อน (hepatopancreas) น ้าเกลือ 0.85 % ขาว่ายน ้า(pleopod) แพนหาง (uropod) เหงือก (gill) ตับและตับอ่อน (hepatopancreas)
ลักษณะเหงือก(Gill) ลักษณะเหงือก (Gill) ปกติ
ลักษณะเหงือก(Gill) ลักษณะเหงือก (Gill) ที่มี Zoothamnium sp. เกาะ
แพนหาง (Uropod) ปกติ ลักษณะแพนหาง (Uropod)
Zoothamnium sp. บริเวณแพนหาง (Uropod) ลักษณะแพนหาง (Uropod)
แผ่นก าบังหนวด (antennule scale ) กร่อน ลักษณะแผ่นก าบังหนวด (antennule scale )
ลักษณะแพนหาง (Uropod) แพนหาง (Uropod) ก ุดด า
ขาว่ายน ้า (Pleopod) ปกติ ขาว่ายน ้า (Pleopod) Filamentous bacteria Zoothamnium sp. Zoothamnium sp. Zoothamnium sp.