3. Lateral va medial qanotsim on nervlar (nn. pterygoidei lateralis et
medialis) lateral va medial qanotsim on m ushaklam i innervatsiya qiladi.
4. n. musculi tensoris veli palatini, tanglay chodirini taranglovchi
mushakni innervatsiya qiladi.
5. n. musculi tensoris tympani, nog'ora pardani taranglovchi mushakni
innervatsiya qiladi.
6. jag‘-til osti nervi (n. mylohyoideus) jag‘-til osti mushagini innervatsiya
qiladi.
7. n. digastricus, ikki qorinli mushakni oldingi qorinchasini innervatsiya
qiladi.
Pastki jag‘ nervining sezuvchi shoxlari quyidagilar:
1. M eningeal shox (r. meningealis) qirrali teshik orqali kalla ichiga
kirib, o ‘rta kalla chuqurchasi sohasidagi bosh m iyaning qattiq pardasini
innervatsiya qiladi.
2. Lunj nervi (n.buccalis) lunj mushagining tashqi yuzasida yotadi. U ni
teshib o ‘tib, lunjning shilliq pardasini va og‘iz tirqishi burchagi terisini
innervatsiya qiladi.
3. Q uloq-chakka nervi (n. auriculotem poralis) tashqi eshituv yo'lin i
oldidan yuqori tom onga chakkaning yuza arteriyasi bilan birga y o ‘naladi.
U ndan quyidagi shoxlar chiqadi: / ) r.articularis chakka-pastki jag‘ b o ‘gimiga.
|i ) n.m eatus acustici externi tashqi eshituv y o £]i terisi va nog‘ora b o ‘shlig‘i
shilliq pardasiga.J ) nn.auriculars anteriores quloq suprasini oldingi qismiga.
4) chakkaning yuzaki shoxlari (rr.tem porales superficialis) chakka sohasi
terisiga.jfr quloq tuguniga rr.ganglionares ad ganglion oticum . quloq oldi
beziga (fr.parotoidei). Quloq oldi tuguni (ganglion oticum ) pastki jag‘ nervi
cho'zinchoq teshikdan chiqqan joyda uning m edual tom onida yotadi.
4. Tilning sezuvchi nervi (n. lingualis) pastga va oldinga tom on yo'nalib,
ravoq hosil qiladi. U ning tarkibidagi sezuvchi tolalar tilning oldingi 2/3
qism idan, og‘iz b o ‘shlig‘i shilliq pardasidan og'riq, h aro rat sezgisini qabul
qiladi. Sezuvchi tugun shoxlari (it. ganglionares) va nog‘ora toridan qo‘shilgan
parasimpatik tolalari jag‘ osti (ganglion submandibulare) va til osti tugunlariga
(ganglion sublinguale) qo'shiladi.
5. Pastki alveolyar nerv (n. alveolaris inferior) eng katta shox. Pastki
jag ‘ kanaiidan o ‘tib engak teshigi orqali chiqadi va engak shoxi (r.m entaiis)
b o ‘lib, engak va pastki lab terisini innervatsiya qiladi. Pastki jag ‘ kanaiidan
o ‘tayotganid a u n in g shoxlari pastki tish lar ch ig alin i (plexus den tales
inferiores) hosil qiladi. Bu chigaldan chiquvchi pastki tishlar shoxlari (гг.
dentales inferiores) va pastki milklar shoxlari (rr.gingivales inferiores)
pastki jag‘ tishlari va milklarini innervatsiya qiladi.
VI juft, uzoqlashtiruvchi nerv (n. abducens) (127-rasm ) hara
katlan tiru v ch i nerv. U n in g yagona h arak atlan tiru v ch i o ‘zagi (nucleus
n.abducentis) ko'prikda joylashgan. Nerv
m iya asosidan k o ‘prik bilan uzunchoq
m iyaning o lrtasidagi egatdan chiqadi.
Oldinga yo'nalib, k o ‘z kosasining yuqori
tirqishi orqali k o ‘z kosasiga kiradi va
k o ‘zn in g la te ra l t o ‘g ‘ri m u sh ag in i
(m .rectus lateralis) innervatsiya qiladi.
127-rasm . Uzoqlashtiruvchi nerv. Yuz nervi
1-nucleus n. abducentis; 2-n.abdu- YII juft, yuz nervi (n. facialis)
cens; 3-sinus cavemosus; 4-fissura
orbitalis superior. (128-rasm ) tarkibiga ikkita nerv:
h a rak atlan tiru v ch i o ‘zak hujayralari
ak so n larid a n hosil b o ‘lgan xususiy vuz nervi va tark ib id a sezuvchi,
vegetativ to lalari b o ‘lgan oraliq nerv (n.interm edius) kiradi. Y uz nervining
sezuvchi (nucleus solitarius), harakatlantiruvchi (nucleus n. facialis)
va p a rasim p a tik (nucleus saliv ato riu s su p erio r) o ‘zaklari m iya k o ‘prigi
so h asid a joylash g an . M iy a aso sid an nerv k o ‘p rik n in g o rq a qirrasidan,
128*rasm. Bosh va
botyiaoing yuza nervlari.
1 -rr.tem p o rales;
2-n.supra-orbitalis;
3-rr.zy gom atici;
4-n. infraorbitalis;
5-rr. buccales;
6-n.facialis;
7-n.m entalis;
8-r.m arg in alis
mandi-bulae;
9-r.coUi;
10-n.transversus coli;
11-nn.supraclaviculares;
12-n.accessorius;
13-n.auricularis magnus;
14-n.occipitalis minor;
15-n.occipitalis major;
16-n.au-riculotemporaIis.
<H$ ’ p j b
V£<^V\ t a W •' ■*'
olivadan tashqariroqdan chiqib, dahliz-chig‘a n o q nervi b ilan ichki eshituv
y o ‘liga kiradi. C h ak k a suyagining piram idasi ich id a o ‘z n o m id ag i kanal
ichida joylashib, bjgjzsimQn-so^rg^chsirnon teshik orqali tashqariga chiqadi.
Kanal ichida nerv bukilm a-yuz nervi tizzachasi (geniculum n. facialis)
va tizzacha tugunini (ganglion geniculi) hosil qiladi. Tizzacha tuguni soxta
u n ip o ly a r hujayralardan ib o rat b o ‘lib, oraliq n ervning sezuvchi qism iga
taalluqli. Yuz nervi kanali ichida nervdan quyidagi shoxlar chiqadi:
1. K atta tosh nervi (n. petrosus m ajor) parasim patik tolalard an iborat
b o ‘lib, kanaldan o ‘z nom idagi tirqish orqali piram idaning oldingi yuzasiga,
bu yerdan o ‘z nomidagi egatda yo‘nalib yirtiq teshik orqali tashqariga chiqadi.
Nerv simpatik nerv bilan birga qanotsimon kanalga kirib, qanotsim on kanal
nervi (n. t^nalis pterygoidei) nomini oladi va qanot-tanglay tuguniga qo‘shiladi.
2. N o g ‘ora tori nervi (chorda tympani) parasim patik va sezuvchi tolalari
b o ‘lib, sezu v ch i to la la r tiz z a c h a li tu g u n so h ta u n ip o ly a r h u ja y ra
o ‘sim talarid an ib o rat. U n in g periferik qism i tiln in g o ld ingi u c h d a n ikki
qismi va yum shoq tanglayda joylashgan tam bilish retseptorlarini hosil
qiladi. N e rv k an al ic h id a n canaliculi ch o rd ae tym pani o rq ali o ‘rta q u lo q
b o ‘lig‘iga o ‘tadi. N o g ‘o r a b o ‘shlig‘id a n to sh sim o n -n o g ‘o ra tirq ish i (fissura
petrotym panica) orqali chiqib til nerviga qo'shiladi.
3. U zangi nervi (n. stapedius) harakatlantiruvchi shox b o ‘lib, nog‘ora
bo‘shlig‘ida uzangi mushagini innervatsiya qiladi.
Y uz nervi b igizsim on-so‘rg‘ichsim on tesh ik d an c h iq q an id a n keyin
quyidagi harakatlantiruvchi shoxlarini beradi:
1. Q uloq suprasining orqasidagi nerv (n. auricularis posterior) peshona-
ensa mushagining ensa qorinchasini va orqa quloq mushagini innervatsiya
qiladi. 2.1kki qorinchaU shox (r. digastricus) ikki qorinli m ushakni orqa
qorinchasini innervatsiya qiladi. 3. Bigizsim on-til osti m ushagiga boruvchi
shox (r. stylohyoideus). So‘ng yuz nervi quloq oldi b ezi ichiga kirib, uning
ichida shoxlaiga bolinadivaquloqoldibezichigalim (plexus intraparotideus)
hosil qiladi. Bu chigaldan quyidagi shoxlar chiqadi:
1. Chakka shoxlari (rr. temporalis) quloq mushagi, kalla usti mushagining
peshona qorinchasini va k o ‘z kosasi atrofidagi aylana m ushakni innervatsiya
qiladi.
2. Y onoq shoxlari (rr. zygomaticus) k o ‘z kosasi atrofidagi aylana
mushakni va katta yonoq mushagini innervatsiya qiladi.
3. Lunj shoxlari (rr. buccales) katta va kichik y o n o q m ushaklari, ustki
labni k o ‘taru v ch i m ushak, lunj m ushagi, o g ‘iz b u rch ag in i k o 'taru v c h i
mushak, og‘iz tirqishi atrofidagi aylana mushaki, burun va kulgu m ushaklarini
innervatsiya qiladi.
4. P astk i ja g ‘ ch ek k asi b o ‘ylab y o ‘nalad ig ah shox ( r . m arginalis
mandibulae) pastki labni va og‘iz burchagini tushiruvchi va engak mushaklarini
innervatsiya qiladi.
5. B o‘yin shoxi (r. coli) b o ‘yinning teri osti m ushagini innervatsiya
qiladi.
D ahliz-chig‘anoq nervi
V IIJ juft, d ah liz-ch ig ‘anoq nervi (n. vestibuJococIearis) - sezuvchi
nerv. U eshituv va muvozanat a ’zosidan kelayotgan sezuvchi tolalardan tuzilgan
b o ‘lib, ikki q ism dan iborat. U ning dahliz qism i nerv hujayralari ichki
eshituv yo‘li tubidagi dahliz tugunida (ganglion vestibularae) joylashgan.
U lam ing periferik o ‘sim talari ichki quloqning p ard a labirintida retseptorlar
hosil qilib tugaydi. M arkaziy o ‘sim talari esa ro m b sim on chuqurchada
joylashgan vestibulyar o ‘zaklarga boradi.
C hig‘anoq qism i (p a rs cochlearis) spiral kanalda joylashgan chig'anoq
tuguni (ganglion cochleare) hujayralarining o ‘sim taIaridan iborat.
U lam in g periferik o ‘sim talari spiral a ’zoda tugasa, m arkaziy o ‘simtalari
rom bsim on chuqurchadagi chig‘anoq o ‘zaklarida tugaydi. Nerv miya asosidan
k o ‘prikning orqasidan, yuz nervi ildizlaridan tashqariroqdan chiqadi. Keyin
dahliz-chig‘a n o q nervi ichki eshituv y o ‘liga kiradi.
Til-yutqin nervi
IX juft, til-yutqun nervi (n. glossopharyngeus) aralash nerv. Uning
tarkibida sezuvchi, harakatlantiruvchi va parasimpatik tolalar bor. Til-yutqin
nervining sezuvchi tolalari yakka tutam o'zagida (nucleus solitarius) tugasa,
h arakatlantim v ch i tolalari ikki yoqlam a o ‘zakdan (nucleus ambigiuus),
parasim patik tolalar esa pastki so‘lak ajratuvchi o ‘zakdan (nucleus salivatorius
inferior) boshlanadi. T il-yutqin nervi o ‘zaklari u zu n ch oq m iya sohasida
joylashgan b o ‘lib, nerv m iya asosida olivaning orqasidan chiqadi. Kalla
b o ‘shlig‘id an til-y u tq in nervi b o ‘yinturuq teshigi orqali tashqariga chiqadi.
B o‘yinturuq teshigi sohasida nerv ustki sezuvchi tuguni (ganglion superius),
chiqqanidan keyin tosh chuqurcha sohasida nisbatan katta pastki tugun
(ganglion inferms) hosil qiladi. Bu tugunlar tarkibida sezuvchi neyronlar
b o ‘lib, ulam in g m arkaziy o ‘sim talari uzunchoq m iyadagi sezuvchi o ‘zakda
tugaydi. U lam ing periferik o ‘sim talari nerv shoxlari tarkibida tilning orqa 1/
3 shilluq pardasiga, halqum ning shilliq pardasiga,o‘rta quloqqa, uyqu sinusiga
b o rad i. B o ‘y in tu ru q tesh ig id an ch iq q ach , til-y u tq in nervi ichki uyqu
arteriyasining orqasida, keyin unung lateral tom onida, shu arteriya bilan
ichki b o ‘yinturuq vena o'rtasid a yotadi. So‘ng nerv ravoq shaklida pastga va
oldinga y o ‘nalib, bigiz-yutqin va bigiz-til m ushaklari orasidan o ‘tadi. Til
ildiziga kirgach u o ‘zining oxirgi til shoxlariga (r. lingualis) b o ‘linadi. Bu
shoxlar til ustining orqa 1/3 qismi shilliq pardasini innervatsiya qiladi.
Til-yutqin nervidan quyidagi shoxlar chiqadi:
1. N og‘ora nervi (n. tyrapanicus) pastki tugundan chiqib, chakka suyagimng
nog‘ora kanalchasi orqali nogto ra b o ‘shlig‘iga kiradi va shilliq pardada nog‘ora
chigalini (plexus tym panicus) hosil qilib, nog‘ora b o ‘shlig‘i va eshituv nayi
shilliq pardasini innervatsiya qiladi. Bu nervning oxirgi shoxi kichik toshsimon
nerv (n . p etro su s m inor) p arasim patik to lalaridan ib o ra t b o 'lib , o ‘z
nomidagi tirqish orqali piram idaning oldingi yuzasiga chiqadi. Kalla
b o ‘shlig‘idan ponasim on-toshsim on tirqish (fissura sphenopetrosa) orqali
o ‘tib, quloqtuguniga qo‘shiladi.
2. Sinns shoxi (r. sinus c a ro tid ) um um iy uyqu arteriyasi b o ‘lingan
joydagiuyqu koptokchasini innervatsiya qiladi.
3. Y utqin shoxlari (r. pharyngeus) yutqin devorida vegetativ nerv
tolalari bilan yutqin chigalini hosil qiladi.
4. Bigiz-yutqin shoxi (r. stylopharyngei) shu nom dagi m ushakni
innervatsiya qiladi.
5. M urtak shoxlari (r.r. tonsillaris) tanglay m urtagim innervatsiya qiladi.
Adashgan nerv
X juft, adashgan nerv (n.vagus) aralash nerv (129-rasm). Bu nerv
bosh miya nervlari ichida eng uzuni b o ‘lib, uning tolalari odam oiganizmining
ko‘p sohasiga tarqalgan. N erv tarkibidagi harakatlantiruvchi to lalar ikki
yoqlam a o ‘zak (nucleus am biguus), vegetativ to lalar uning o rq a o ‘zagi
(nucleus dorsalis nervi vagi) hujayralari aksonlaridan iborat. Sezuvchi tolalari
ustki va pastki tugunlarda (ganglion superius e t inferius) joylashgan sezuvchi
neyronlam ing m arkaziy o ‘simtalari yakka tutam o ‘zagida (nucleus solitarius)
tugaydi. U lam ing periferik o'sim talari bosh m iya qattiq pardasiga, tashqi
eshituv yo‘li terisiga va ichki a ’zolarga boradi. Adashgan nervning parasimpatik
tolalari nervning ko ‘p qism ini tashkil qilib b o ‘yin, ko‘krak va qorin b o ‘shlig‘i
a ’zolari faoliyatini boshqaradi.
129-rasm. Bosh va bo*yi
nervlari. l-gangl. trigemi
nale; 2-n.glos-sopharyr
geus; 3-n. accessorius
4-n.vagus; 5-gang.-cervi
cale superius; 6-plexus cei
vicalis; 7-n.laryngeus supt
rior; 8-ansa cervicali:
9-n.laryngeus superio;
10- n.hypoglossus; l l - i
lingualis.
Adashgan nerv uzunchoq m iyaning orqa yon egatidan bir nechta ildiz
hosil qilib chiqadi. U iar o ‘zaro birikib, b o ‘yinturuq teshigiga qarab yo‘naladi.
Teshikda va undan chiqqanidan keyin ustki va pastki tugunlam i (ganglion
superius et ganglion inferius) hosil qiladi. Teshikdan chiqqanidan so'ng
adashgan nerv ichki bo'yinturuq vena va ichki uyqu arteriyasi o‘rtasida pastga
to m o n y o ‘naIadi. K o ‘krak qafasining ustki aperturasi orqali u k o 'krak
b o ‘shlig‘iga kiradi. K o ‘krak qafasiga kirishda o ‘ng adashgan nerv o ‘m rov osti
arteriyasi va venasi o ‘rtasidan o ‘tadi. C hap adashgan nerv um um iy uyqu va
o ‘m rov osti arteriyalari o 'rtasid an o ‘tib, aorta ravog‘ini oldiga yo‘naladi.
K eyin o ‘ng va ch ap nervlar o ‘pka ildizi orqasidan o ‘tib, o ‘ng adashgan
n erv qizilo ‘ng ach n in g orqa, ch ap nerv oldingi yuzasiga o 'ta d i. U lar
shoxlanib, qizilo‘ngach chigalini hosil qiladi. Bu chigaldan oldingi va orqa
adashgan nervpoyalari hosil b o ‘lib, qizilo‘ngach bilan biiga qorin b o ‘shlig‘iga
o 'tadi. Oldingi poya (truncus vagalis anterior) m e’daning oldingi yuzasida,
orqa poya (truncus vagalis posterior) uning orqa yuzasida joylashadi.
Adashgan nerv ju d a katta sohaga tarqalgani u chun uni to ‘rt: kalla, bo‘yin,
k o ‘krak va qorin qismlariga b o ‘lib 0‘rganamiz.
Adashgan nervning kalla qism idan quyidagi shoxlar chiqadi:
1. M iya q attiq pardasiga boruvchi shox (r. m eningeus) ustki tugundan
boshlanib, orqa kalla chuqurchasi sohasidagi bosh miya qattiq pardasini,
ko‘ndalang va ensa vena bo'shliqlari devorini innervatsiya qiladi.
2. Q u lo q shoxi (r.au ricu laris) n o g ‘ora-so‘rg‘ichsim on tirqish orqali
kalladan chiqib, tashqi eshituv yo'lining orqa devori va quloq suprasi orqa
terisini innervatsiya qiladi.
A dashgan nervning b o ‘yin qism idan quyidagi shoxlar chiqadi:
1. Y utqin shoxlari (r. pharyngei) yutqin devorida til-yutqin va simpatik
poya tolalari bilan birga yutqin chigalini (plexus pharyngeus) hosil qttadi. Bu
shoxlar yutqinning shilliq pardasini, siquvchi m ushaklam i va yumshoq
tanglay mushaklarini (tanglay chodirini taranglovchi mushakdan tashqari)
innervatsiya qiladi.
2. Yurakning ustki bo'yin shoxlari (rr. cardiaci cervicales superiores)
pastga tom on yo'nalib, yurak chigalini hosil qilishda ishtirok etadi.
3. H iqildoqning ustki nervi (n. laryngeus superior) pastki tugundan
boshlanib, ikki shoxga bo'linidi. Tashqi shox (r. extemus) hiqildoqning
uzuksim on-qaiqonsim on mushagini, ichki shox (r. intem us) hiqHdoqning
shilliq pardasini ovoz tirqishidan yuqori qismini va til ildizi shilliq pardasini
bir qism ini innervatsiya qiladi.
4. Orqaga qaytuvchi hiqildoq nervi (n. laryngeus recurrens). Chap tomonda
bu nerv ao rta ravog‘i sohasida boshlanib, uni p ast to m o n id an o ‘tsa, o ‘ng
to m o n d a o ‘m rov osti arteriyasini past tom o n id an aylanib o ‘tib yuqoriga
ko'tariladi. U n d a n quyidagi: traxeya (гг. trach eales), qizilo‘ngach (rr.
esophagei) va yurakning pastki b o ‘yin shoxlari (rr. cardiaci cervicales
inferiores) chiqadi. Uning oxiigi shoxi hiqildoqning pastki nervi (n. laryngeus
inferior) hiqildoqning shilliq pardasining ovoz tirqishidan pastki qismini va
hiqildoq mushaklarining (uzuksimon-qalqonsimon m ushakdan tashqari)
barchasini innervatsiya qiladi.
A dashgan nervning k o ‘krak qism idan quyidagi shoxlar chiqadi:
1. Y urakning k o ‘krak shoxlari (rr. cardiaci th oracici) yurak chigaliga
boradi
2. Bronx shoxlari (rr. bronchiales) sim patik poya shoxlari bilan qo‘shilib,
bronxlam i o ‘rab o ‘pkaga kiruvchi o ‘pka chigalinx (plexus pulmonalis) hosil
qHadi.
3. QiziIo‘n g ach chigalidan (plexus esophageus) qizilo 'ngach devoriga
boruvchi shoxlar (rr. esophagei) chiqadi.
Adashgan nervning qorin qismida adashgan nervning oldingi poyasidan
oldingi m e’da (rr. gastrici anteriores) va jigar shoxlari (rr. hepatici) chiqadi.
U ning orqa poyasidan orqa m e’da shoxlari (rr.g astrici posteriores) ham da
qorin shoxlari (rr. c o e lia c i) chiqadi. Q orin shoxlari chap m e ’d a arteriyasi
bo'ylab yo'nalib, quyosh chigaliga qo‘shiladi. U n d an adashgan nerv tolalari
jigar, taloq, m e’d a osti bezi, buyrak, ingichka v a y o ‘g‘o n ichaklarga boradi.
\ j Q o ‘shimcha nerv
X I ju ft, q o ‘sh im c h a nerv (n.
accessorius) - harakatlantiruvchi (130-
rasm ) nerv. U n i ikkita o ‘zagi b o ‘lib,
b ittasi u zu n ch o q m iya sohasida,
ikkinchisi orqa m iyada joylashgan. з
U zunchoq miyadan nerv bosh miya
ildizi, orqa miyadan esa oiqa miya ildiztai
hosil qilib chiqadi.
Orqa miya ildizi (radix spinalis)
yuqoriga k o ‘tari!ib, katta teshik orqali
kalla ichiga kiradi va bosh ildizi (radix 130-rasm. Q o'shim cha nervning chiznusi.
cranialis) bilan qo<shiladi. Hosil b o ‘lgan
qo‘shim cha nerv ikki shoxga b o ‘linadi. 1-bosh m iya o'zagi; 2-orqa miya o'zagi;
Ichki shox (r. intemus) adashgan nervga 3-foramen magnum; 4-orqa miya; 5-radi-
q o ‘shiladi. Tashqi shox (r. ex terau s) ccs spinalcs; 6-radices cranialcs; 7-foramen
b o ‘y inturuq teshigi orqali tashqariga jugulare; 8-r.externus; 9-r.intem us;
10-to‘sh -o ‘m rov-so‘rg‘ichsim on m ushak
shoxi; n-trapetsiyasim on m ushak shoxi
chiqadi. T eshikdan chiqqanidan so‘ng
nerv orqa tom onga yo‘nalib, trapetsiyasimon va to ‘sh -o ‘m rov-so‘ig ‘ichsim on
m ushaklam i innervatsiya qiladi.
Til osti nervi
X II juft, til osti nervi (n. hypoglosus) harakatlantiruvchi nerv. Uning
bitta harakatlantiruvchi o'zagi uzunchoq miyada joylashgan. Nerv uzunchoq
m iyadan piram ida bilan olivaning o'rtasidan chiqadi. K alla b o ‘shlig‘idan o ‘z
nom idagi kanal orqali chiqib, ravoq hosil qilib, oldinga va yuqoriga tilga qarab
yo‘naladi. T il ichida til shoxlariga (r. tinguales) b o ‘linib, til mushaklarini
innervatsiya qiladi. Til osti nervidan chiquvchi radix superior bo‘yin chigalining
pastki shoxi bilan qo ‘shilib, b o ‘yin sirtm og‘ini hosil qiladi. U ning shoxlari til
osti suyagidan pastda joylashgan mushaklami innervatsiya qiladi.
V egetativ nerv tizim i
V egetativ nerv tizim i organizm ning o ‘sishda ishtirok etadigan a ’zolar
faoliyatini boshqaradi. U a ’zolar faoliyatini kuchaytiradi yoki pasaytiradi,
natijada a ’zolam ing tonusi o ‘zgaradi.
Vegetativ nerv tizim i ikki: m arkaziy va periferik qismlarga bo'linadi.
U ning markaziy qismi bosh va orqa miyaning ayrim sohalarida joylashgan
to 'rt qism dan iborat:
1. M ezensefal qism - o ‘rta m iyada, ko‘zni harakatlantiruvchi nervning
q o ‘shim cha (Yakubovich) o ‘zagi.
2. Bulbar qism - u zu nchoq m iyada va k o ‘prikda joylashgan V II, IX, X
ju ft bosh m iya nervlarining vegetativ o ‘zaklari.
3. Torokolyumbal qism - orqa miyani -T h j-L y , segmentlarining
oraliq lateral ustunlaridagi vegetativ o ‘zaklar.
4. Sakral qism - orqa miyaning segmentlari sohasida joylashgan
oraliq m edial o ‘zaklar.
Bu markazlardan mezensefal, bulbar va sakral qismlari parasimpatik
nerv tizim iga taalluqli. Bu vegetativ m arkazlar, o ‘z navbatida, oliy vegetativ
m arkazlar ta ’siri ostida b o 'lad i. B u m arkazlar bosh m iyaning quyidagi
qismlarida joylashgan.
1. O rqa m iyada - IV qorinchaning tubida qon tom iriar harakati markazi.
2. M iyachada - qon tom iriar harakati refleksi, teri trofikasi, yaralami
bitish tezligi markazlari.
3 .0 ‘rta m iyaning kulrang m oddasida, silviy suv y o 'li atrofida.
4 Oraliq m iyada-gipotalam usda.Gipotalam us bosh miyaning qadimiy
qism laridan bo'lib, vegetativ faoiiyatlam i boshqarishda katta ahamiyatga ega.
B u soha barch a o ‘simlik hayoti a ’zolarining faoliyatini boshqaradi va uiam i
bir-biri bilan bog‘lab turadi.
5. Охщд miya - targ‘il tanada issiqlik va uglevod almashinuvini boshqamvchi
m arkazlar joylashgan.
Vegetativ nerv tizim ining periferik qismi tarkibiga:
1. Vegetativ nervlar, ulam ing shoxlari va tolalari. Vegetativ tolalar tugun
oldi (pregaglionar) va tugun orqa (postganglionar) tolalarga bo‘linadi. Tugun
oldi tolalar m arkazdan to vegetativ tugungacha borsa, tugun orqa tolalar
tugundan to a ’zolaigacha boradi.
2. Vegetativ nerv tugunlari joylashishiga qarab:
a). Paravertebral tugunlar - um urtqa pog'onasining yon tomonida joylashadi.
b). Preveitebral tugunlar - umurtqa pog'onasining old tom onida joylashadi.
Bu ikki guruh tugunlar sim patik nerv tizimiga taaUuqli.
d). Intram ural tugunlar - ichki a’zolar devorida joylashadi. U lar m ushak
pardada (harakatlantiruvchi, Aurbax), shilliq osti (sezuvchi, M eysner) va
seroz osti asosda (sezuvchi, Vorobev) joylashgan tugunlaiiga b o ‘linadi.
e). O xirgi yoki a ’z o la r y aq in id a (u c h shoxlik n e rv y o ‘n a lish id a )
joylashgan tugunlar. Bu ikki guruh tugunlar parasim patik nerv tizimiga
taaUuqli.
3. Vegetativ nerv chigallari b o ‘shliqlarda q on to m irlar va a ’zo
atrofida joylashadi.
V egetativ va som atik nerv tizim ining o ‘zaro farqi
1. Som atik yoki anim al nervlar miya so‘g ‘oni va orqa m iyaning boshidan
oxirigacha har bir segmentdan chiqadi va segmentar tarqaladi. Vegetativ
nervlar m arkaziy nerv tizim ining to ‘rt qism idan chiqadi.
2. R eflektor yoyda vegetativ nerv tizim ining oraliq neyroni hujayralari
orqa miyaning yon shoxlarida joylashib, ulaming aksonlari tugun oldi tolalarini
hosil qiladi. U lar mielin parda bilan qoplangan. Vegetativ nerv tizimining
effektor neyroni tugunlardan boshlanib, tugun orqa tolalarini hosil qiladi.
Som atik nerv tizim ining effektor neyroni m arkazdan to a ’zogacha h e ch
qayerda uzilmaydi.
3. Som atik nerv tolalari ustidan m ielin p ard a b ilan qoplangan b o ‘lsa,
vegetativ nerv tolalarida m ielin p arda juda yupqa yoki um um an b o ‘lmaydi.
Simpatik va parasimpatik nervlarning o ‘zaro farqi
1. P arasim p atik nerv tizim i m ark azlari b ir-b irid a n u z o q d a v a k ich ik
sohada joylashgan. Sim patik nerv tizim i m arkazi bitta katta sohada
joylashgan.
2. Sim patik nerv tizim i barch a ichki a ’zolam i va ko‘z olm asining silliq
mushaklarini innervatsiya qiladi, parasim patik nerv tizim i esa siydik yo‘li va
ba’zi bir yirik qontom irlarda bo'lm aydi.
3. Parasim patik nerv tugunlari ichki a ’zolar devori ichida yoki a ’zoga
yaqin joylashsa, sim patik nerv tugunlari esa um urtqa pog'onasi yonida yoki
old id a joylashadi.
4. Parasimpatik nervlarning preganglionar tolalari uzun, postganglionar
tolalari qisqa b o ‘lsa, sim patik nervlarning preganglionar tolalari qisqa,
postganglionar tolalari uzun bo'ladi.
Sim patik va parasim patik nervlar organizm ga qaram a-q arsh i t a ’sir
ko‘rsatadi. Shunga qaram asdan b u ikki tizim o ‘zaro ham korlikda faoliyat
ko‘rsatadi. M asalan: p arasim patik nerv tizim i t a ’sirida y u rak h arakati
sekinlashsa, tom irlam i toraytiruvchi simpatik nervlar faoliyati pasayib qon
tomirlar shunga mos ravishda kengayadi va qon oqishi sekinlashadi.
Vegetativ nerv ti/im ining simpatik qismi
Vegetativ nerv tiam ining simpatik qismining (pars simpatica) markazini
orqa miyaning - Th, -L (] segmentlarining oraliq lateral ustunda joylashgan
vegetativ o'zaklar hosil qiladi. U ning periferik qismi tarkibiga: 1) o ‘ng va
chap sim patik poya (tru n c u s sim p a tic u s); 2) q o 'sh u v ch i tolalar
(iT.com m unicaD tes); 3) um urtqa pog‘onasi oldida va yonida, shuningdek,
yirik qon tom iriar atrofida joylashgan simpatik tugunlar; 4) vegetativ nerv
chigallari va ulardan a'zolarga boruvchi nervlar; 5) shu tugunlardan a ’zolaiga
boruvchi nervlar; 6) a ’zolar va qon tom iriar vegetativ chigallar; 7) somatik
nervlar tarkibida a ’zolar va to‘qimalaiga bom vchi nervlar kiradi.
Sim patik nerv tizim ining preganglionar tolalari orqa miyaning yon
ustunlari hujayralarining o ‘sim talaridan iborat. Bu o ‘sim talar orqa m iyadan
oldingi ildiz tarkibida chiqib, orqa miya nervidan um urtqalararo teshikdan
o ‘tgach, o q q o ‘shuvchi to lalar (r. com m unicantes alba) b o 'lib ajraydi. Bu
tolalar yaqinida joylashgan simpatik poya tugunlariga qo‘shiladi. O q qo‘shuvchi
tolalar V III bo'yin, barcha ko'krak va ikkita yuqoriga bel nervlari tarkibida
bo‘Iadi. Bu tolalar baich a ko‘krak (yulduzsimon tugunga ham ) va ikkita yuqori
bel tugunlariga birikadi. Sim patik poyaning qolgan tugunlariga oq qo‘shuvchi
tolalar bormaydi. Ularga preganglionar tolalar simpatik poyaning ko'krak va
bel tugunlaridan tugunlararo tolalar orqali uzilmasdan boradi.
Simpatik poya
S im p a tik p o y a (tru n c u s sy m p ath icu s) ju f t a ’zo b o ‘iib, u m u rtq a
pog'onasining yon tom onida joylashgan. U kalla asosidan boshlanib, pastga
to m o n y o ‘naladi. U lam in g pastki uchlari bir-biriga yaqinlashib, birm chi
dum umurtqasining oldingi yuzasida joylashgan toq tugunda (ganglion impar)
tugaydi. Simpatik poyani 20-25 ta simpatik tugunlar va ulami o‘zaro biriktiruvchi
tugunlararo tolalar (rr.interganglionares) hosil qiladi. Simpatik poya tugunlari
duksimon, oval, uchburchak va ko‘p burchakli shakllarda uchraydi Topc^rafiya
jih a tid a n sim patik poyada to ‘rt: b o ‘yin, k o ‘krak, bel va dum g‘aza qism lari
tafovut qilinadi.
Sim patik poyaning b o ^ in qismi kalla asosidan to I qovurg‘a b o ‘ynigacha
davom e ta d l Bu qism da sim patik poya b o ‘yin chuqur m ushaklarini oldida,
um urtqa oldi fassiyasinjng orqasida yotadi. B o‘yin qismida uchta tugun tafovut
qilinadi. Bu tugunlarga preganglionar tolalar o rqa m iyaning V III b o ‘yin va
yuqorigi 6-7 k o ‘krak segm entlari vegetativ o ‘zaklaridan tugunlararo tolalar
orqali keladi.
U stki b o ‘yin tuguni (ganglion cervicale soperius) eng katta sim patik
tugun. U du k shaklida b o ‘lib, uzunligi 2 sm , kengligi 0,5 sm. B u tugun П-П1
b o ‘yin um urtqalari sohasida boshning u zun m ushagi oldida, ichki uyqu
arteriyasining orqasida va adashgan nervning medial tom onida yotadi. Ustki
V y i n tugunidan quyidagi shoxlar chiqadi:
1. Kulxang qo ‘shuvchi shoxlar (гг. com m unicantes grisei) yuqori to ‘rtta
bo‘yin nerviga qo'shiladi.
2. Ichki uyqu nervi (n.caroticus m ternus) ichki uyqu arteriyasi
atrofida chigal hosil qilib, uyqu kanali orqali kallaning ichiga kiradi.
K analda arteriyaning uyqu n o g 'o ra tarm og'i b o ‘ylab ketgan nervlar n o g ‘ora
b o ‘shlig‘i shilliq p ard asin i innervatsiya qiladi. K a n a ld an o ktg ach c h u q u r
tosh nervi (n. petrosus profundus) ajralib chiqib, yirtiq teshik orqali
ponasim on suyak qanotsim on kanaliga boradi. Bu yerda u katta tosh
nervi b ila n q o ‘shilib q a n o tsim o n kanal n erv in i (n . c a n a lis p th erygoidei)
hosil qiladi va qanot-tanglay tugunida tugaydi. U ndan sim patik tolalar
yu q o ri ja g ‘ nervi to lalari tark ib id a tarq alib og‘iz, b u ru n b o ‘shlig‘i shilliq
p ard asi b ezlari. k o ‘zyoshi b ezi, p astki q o v o q k o n ‘y u n k tiv asi va yuz
terisi q o n to m irla rin i in n erv atsiy a q iladi. K o ‘z arteriyasi a tro fid a chigal
hosil qilib k irg an n e rv ia m in g to la la ri k ip rik li tu g u n o rq a li o ‘tib k a lta
kiprikli nervlar tarkibida ko‘z olm asi qon to m irlarin i v aq o ra c h iq n i
kengaytiruvchi m ushakni innervatsiya qiladi. Kalla ichida uning shoxlari
ic h k i u y q u arteriy asi ta rm o q la ri b o ‘ylab ta rq a la d i.
3. T ashqi uyqu nervlari (nn. carotici ex tem i) 2-3 ta b o ‘lib, tashqi uyqu
arteriyasi atrofida chigal hosil qilib, uning tarmoqlari bo'ylab tarqaladi. Uning
shoxlari boshning qon tom irlari, bezlari va silliq m ushak to'qim alam i
innervatsiya qiladi. Ichki va tashqi uyqu chigallari qo'shilib, um um iy uyqu
arteriyasi chigalini hosil qiladi.
4. B o‘yin tu ru q nervi (n. juguiaris) ichki b o 'y in tu ru q venasi b o ‘ylab
ko'tariladi. B o ‘yinturuq teshigi sohasida unin g shoxlari adashgan nervning
ustki va pastki tugunlariga, til-yutqin nervining pastki tuguni va til osti
nerviga q o ‘shiladi. B uning natijasida sim patik to la la r IX , X , va X II ju ft
bosh m iya nervlari tarkibida a ’zolar va q o n tom irlarga tarqaladi.
5. H iqildoq-halqum shoxlari (rr. laryixgopharygei) hiqildoq-halqum
chigalini hosil qiladi. Uning shoxlari hiqildoq va halqum ning qon tomirlari
va shilliq pardasini sim patik innervatsiya qiladi.
6. U stki b o ‘yin yurak nervi (n. cardiacus cervicalis superior) sim patik
poyaga parallel yo ‘naladi. 0 ‘ng nerv elka-bosh poyasini yoqalab o ‘tib, aorta
ravog‘i o rqa yuzasida joylashgan ch u q u r yurak chigaliga q o ‘shiladi. C hap
tom ondagi nerv chap um um iy uyqu arteriyasi bo ‘ylab y o‘nalib, aorta ravog‘i
bilan o ‘p ka poyasi bifurkatsiyasi o ‘rtasida joylashgan yurak chigalining yuza
qismiga q o ‘shiladi.
0 ‘rta b o ‘yin tuguni (ganglion cervicale medium) doim iy emas. U un cha
katta b o ‘lm ay, V I b o ‘yin um urtqasi k o ‘ndalang o ‘sig‘i oldida, pastki
qalqonsim on arteriyaning orqasida yotadi. U ni pastki bo'yin tuguni bilan
q o ‘shib turuvchi tugunlararo tola o ‘m rov osti arteriyasini ikki to m o n id an
o ‘tib, o ‘m rov osti sirtm og‘m i (ansa subclavia) hosil qiladi. 0 ‘rta b o ‘yin
tugunidan quyidagi shoxlar chiqadi:
1. K ulrang q o ‘shuvchi shoxlar (rr. com m unicantes grisei) V va
bo'y in nervlariga q o ‘shiladi.
2 . 0 ‘rta b o ‘y in yurak nervi (n. cardiacus cervicalis medius) ustki b o ‘yin
yurak nerviga parallel va tashqariroqda yo‘nalib, yurak chigalining chuqur
qismiga qo‘shiladi.
3. Q alqonsim on shoxlar (rr. thyreoidei) pastki qalqonsim on arteriya
atrofida chigal hosil qilib yo‘nalib, qalqonsimon va qalqon orqa bezlariga boradi.
Pastki b o ‘yin tuguni k o ‘p in ch a birinchi k o ‘krak tuguni bilan q o ‘shilib
yuiduzsim on tugunni (ganglion steUatum) hosil qiladi. Bu tugun VII
b o ‘yin um urtqasi va I qovurg‘a b o ‘yni sohasida, o ‘m rov osti arteriyasidan
um urtqa arteriyasi chiqqan joyda yotadi. Yuiduzsimon tugundan quyidagi
shoxlar chiqadi:
1. K ulrang q o ‘shuvchi shoxlar (rr. com m unicantes grisei) V II va
V III b o ‘yin nervlariga q o ‘shiladi.
2. 0 ‘m rov osti shoxlari (rr.subclavius) o ‘m rov osti arteriyasi atrofida
chigal (plexus subclavius) hosil qilib, u ning tarm oqlari bo'ylab yo‘naladi.
3. U m urtqa nervi (n. vertebralis) um urtqa arteriyasi atrofida chigal hosil
qilib bosh, orqa miya qon tomirlarini va pardalarini innervatsiya qiladi.
4. Pastki b o ‘yin yurak nervi (n. cardiacus cervicalis inferior) o ‘ng
to m o n d a elka-bosh poyasi, ch ap to m o n d a aortaning orqasidan yo‘nalib,
yurak chigalining ch u q u r qismiga q o ‘shiladi.
S im patik p o y an in g k o ‘krak qism i qovurg‘alam in g b o ‘yni sohasida
um urtqalam ing tashqi tom onida joylashgan bo'lib, ustidan parietal plevra
qoplagan. B u qism 10-12 ta uchburchak shaklli, o ‘lchamlari 3-5 m m bo‘lgan
ko'krnk tugunlardan iborat Butugunlaiga barcha ko‘krak orqa miya nervlaridan
chiquvchi preganlionar tolalardan iborat o q q o ‘shuvchi shoxlar keladi.
Sim patik poyaning k o ‘krak qism idan quyidagi shoxlar chiqadi:
1.K ulran g q o 'sh u v c h i shoxlar (rr. com m unicantes grisei) tugun
orqa tolalaridan iborat b o 'lib ko'krak nervlariga q o ‘shiladi.
2. K o ‘krak y urak nervlari (nn. card iaci th o ra c ic i) II-V k o ‘krak
tugunlaridan boshlanib, yurak chigalini hosil qilishda ishtirok etadi.
3. 0 ‘pka shoxlari (rr. pulm onales) o ‘p ka chigalini hosil qilishda ishtirok
etadi.
4. A orta shoxlari (rr. aortici) k o ‘krak aortasi tarm oqlari atrofida chigallar
hosil qilib, y o ‘nalib qizilo‘ngach, k o ‘krak lim fa y o ‘li, to q va yarim toq
venalar devorini ham innervatsiya qiladi.
5. K atta ichki a ’zolar nervi (n. splanhnicus m ajor) 5-9 ko'krak tugunlari
shoxlarining X k o ‘krak um urtqasi sohasida bitta dastaga yig‘ilishidan hosil
bo‘ladi. Dia&agmaning bel qismi m ushak dastalari o‘itasidan qorin bo‘shlig4iga
o‘tib , quyosh chigalini hosil qilishda ishtirok etadi.
6. K ichik ichki a ’zolar nervi (n.splanchnicus m inor) X -X l k o ‘krak
tugunlari shoxlaridan hosil bo'ladi. Diafragmaning bel qism idan qorin
b o ‘shlig‘iga o 'tib , quyosh chigalini hosil qilishda ishtirok etadi.
7. A garda 12 k o ‘krak tuguni b o ‘lsa, eng pastki ichki a ’zolar nervi (n.
spianchnicus im us) hosil b o la d i. U diafragm aning bel qism idan o ‘tib
buyrak chigaliga q o ‘shiladi.
Sim patik poyaning bel qism i 3-5 ta duk shaklidagi o ‘lcham lari 6 m m
b o ‘lgan bel tu gunlardan (ganglia lum balia) iborat. U la r b el um urtqalari
tanasini oldingi yon tom onida, katta bel mushagining ichki chekkasida bir-
biriga juda yaqin joylashgan bo‘lib, oldindan qorinparda orqa fassiyasi qoplaydi.
0 ‘ng va chap tom ondagi bel tugunlari o ‘zaro um urtq alam ing old tom onida
joylashgan ko‘ndalang qo'shuvchi tolalar vositasida birikkan. Yuqorigi ikkita
bel tuguniga I va II bel nervlaridan o q qo‘shuvchi shoxlar keladi. Bel simpatik
tugunlaridan quyidagi shoxlar chiqadi:
1. K ulrang qo'shuvchi shoxlar (rr. com m unicaates grisei) tu g u n orqa
tolalaridan iborat b o ‘lib bel nervlariga qo'shiladi.
2. Bel ichki a ’zolar nervlari (nn. splanchnici lum bales) quyosh, aorta,
buyrak usti bezi va buyrak chigallarini hosil qilishda ishtirok etadi. Bu chigallardan
sim patik to lalar q o n tom iriar bo'ylab a ’zolarga boradi.
Sim patik poyaning chanoq qismi kattaiigi 5 m m b o ‘lgan 4 ta duk
shaklidagi d um g‘aza tugunlardan (ganglia sacralis) iborat. U la r dum g‘aza
suyagining ch an o q yuzasida dum g‘azaning ch a n o q teshiklarining ichki
tom onida joylashgan. Bu tugunlar ham bel tugunlari kabi ko‘ndalang tolalar
vositasida birikkan. D um g'aza simpatik tugunlardan quyidagi shoxlar chiqadi:
1. K ulrang q o ‘shuvchi shoxlar (rr. com m unicantes grisei) dum g‘aza
nervlariga qo'shiladi. U lar tarkibida tugun orqa tolalari d u m g ‘aza nervlari
tarqaladigan sohalardagi q o n tom iriar, bezlar, a ’zo lar va to ‘qim alam i
innervatsiya qiladi.
2. D um g ‘aza ichki a ’zolar nervlari (nn. splanchnici saerales) ustki va
pastki qorin osti chigallarini hosil qilishda ishtirok etadi.
Vegetativ nerv tizimining parasim patik qismi
Vegetativ nerv tizimining parasimpatik qismi bosh va dumg'aza qismlariga
b o ‘lin a d i.
U ning bosh qism i k o ‘zni harakatlantiruvchi, y uz (orahq), til- yutqun
va adashgan nervlarining vegetativ o‘zaklari, ulardan chiquvchi preganglionar
tolalar, kiprikli, qanot-tanglay, quloq, jag‘ osti v a til osti tugunlari,
shuningdek, ichki a ’zolar devorida joylashgan intram ural tugunlar va ulardan
chiquvchi postganglionar tolalardan iborat.
Dum g‘aza qismi orqa miyaning II-IV dum g‘aza segmentlarida joylashgan
parasim patik o ‘zaklar, ichki a ’zolar chanoq nervlari va tugunlaridan iborat.
1. K o ‘zni harakatlantiruvchi nervning parasim patik qism i uning juft
q o ‘shim cha(Y akubovich) va to q parasim patik(PerU a) o ‘zaklari, kiprikli
tugun va ularda joylashgan hujayra o‘simtalaridan iborat. Bu o‘zak hujayralari
aksonlari (preganglionar tolalar) k o ‘zni harakatlantiruvchi nerv tarkibida
ko‘z kosasiga kirib u n d an ajraydi va kiprikli tugun hujayralarida tugaydi.
K ip rik li tu g u n n in g (ganglion ciliare) uzunligi 2 m m b o 'lib , k o ‘ruv
nervini tashqi tom onida yotadi. K iprikli tugun parasim patik nerv
tizim in in g ik k in ch i n ey ro n h u jayralaridan tash k il to p g an b o ‘lib, u n d a n
chiqqan postganglionar tolalar kalta kiprikli nervlar (n. cilliaris brevis)
tarkibidakiprikli vaqorachiqni toraytiruvclii m ushaklargaboradi.Bundan
tashqari, tugundan uch shoxli nervning sezuvchi tolalari va sim patik
po stg an g lio n ar to la la r tra n z it h o la td a o ‘tadi.
2. Y uz (oraliq) nervning parasim patik qismi yuqorigi so‘lak ajratuvchi
o ‘zak, q a n o t-ta n g la y , ja g ‘ osti tug u n lari va u la rd a jo y lash g an hujayra
o ‘sim talaridan iborat. Yuz nervi tarkibida yo'nalgan yuqori so 'lak ajratuvchi
o ‘zakning preganglionar tolalarining bir qismi nervning tizzachasi sohasida
katta to sh nervi (n . p e tro su s m ajo r) b o iib ajrab, o ‘z no m id ag i tirqish
o rq ali kalla ichiga kiradi. U c h ak k a suyagi piram id asidagi egat b o ‘ylab
y o ‘n a lib , y irtiq te sh ik o rq ali k a lla d a n ch iq q ach sim p atik n erv b ilan
q o ‘shilib q a n o tsim o n k an al n erv in i hosil qiladi va q a n o t-ta n g la y tuguni
hujayralarida tugaydi.
Q anot-tanglay tuguni (ganglion pterygopalatinum ) n o to ‘g ‘ri shaklda
o ‘lcham lari 4-5 m m b o ‘lib, qanot-tanglay chuqurchasida yuqorigi jag ‘ nervi
tagida yotadi. T ugun hujayralaridan boshlangan postganglionar tolalar k o ‘z
yoshi bezi, b u ru n b o ‘shlig‘i, tanglay va halqum shilliq pardasi bezlarini
innervatsiya qiladi. Preganglionar tolalaming boshqa qismi nog‘ora tori (chorda
tympani) tarkibida kalladan tosh-nog‘ora tirqishi orqali o ‘tib, til nervi tarkibida
jag‘ osti va til osti tugunlariga boradi.
Jag ‘ osti tu g u n i (ganglion subm andibulare) o ‘lch am lari 3-3,5 m m
n o to ‘g‘ri shaklda bo'lib, jag ‘ osti bezining ichki tom o n id a yotadi.
T il osti tu g u n i (ganglion sublinguale) doim iy b o ‘lm ay, til osti bezining
tashqi yuzasida yotadi va jag‘ osti tugunidan kichik. Bu tugun hujayralaridan
boshlangan postganglionar tolalar jag‘ osti va til osti bezlarini innervatsiya
qiladi.
3. T il-yutqin nervm ing parasim patik qismi pastki so ‘lak ajratuvchi
o ‘zak, quloq tuguni va ularda joylashgan hujayra o ‘sim talaridan iborat. Til-
yutqin neivi tarkibida yo'nalgan pastki so‘lak ajratuvchi o ‘zakning preganglionar
tolalari til-yutqin nervi tarkibida b o ‘yintum q teshigi orqali kalla b o ‘shlig‘dan
chiqadi. Bu teshikning pastki chekkasida parasimpatik tugun oldi tolalari
nog‘o ra nervi (n . tympanicus) tarkibida nog‘ora b o ‘shlig‘iga kiradi. K eyin bu
to lalar nog‘ora b o ‘shlig‘idan kichik to sh nervi tirqishi orqali kichik tosh
nervi (n. p etro su s m inor) b o ‘lib, kalla ichiga chiqadi. C hakka suyagi
piramidasidagi o ‘z nomidagi egatdayo‘nalib, kalladan ponasim on-tosh tirqishi
orqali chiqadi va quloq tuguniga q o ‘shiiadi.
Quloq tuguni (ganglion oticum) 3-4 mm kattalikda, yum aloq shaklda
b o ‘lib, ch o 'z in c h o q teshik tagida joylashgan. B u tu g u n n in g hujayralaridan
boshlangan postganglionar tolalar quloq-chakka nervi tarkibida quloq oldi
beziga boradi.
4. Adashgan nervning parasim patik qismi nervning d o rza lo ‘zagi, a ’zolar
devorida joylashgan k o ‘p sonli nerv tugunlari va ulam ing o ‘sim talaridan
iborat. A dashgan nerv tarkibida y o ‘nalgan dorzal o ‘zakning preganglionar
tolalari a ’zolar y onida va devori ichida joylashgan (intram ural) vegetativ
tugunlariga boradi. Bu tugunlarda joylashgan hujayra aksonlari postganglionar
tolalam i hosil qilib, ichki a ’zolam ing silliq m ushaklari va bezlari faoliyatini
innervatsiya qiladi.
5. Parasim patik nerv tizim ining dum g‘aza qism i orqa m iyaning II-IV
dumg'aza segmentlari sohasidagi oraliq medial o'zaklar, chanoq parasimpatik
tugunlari va ulam ing o ‘siqlaridan iborat. D u m g ‘aza parasim patik o ‘zaklari
hujayralarining o ‘simtalari dum g‘aza nervlarining oldingi ildizlari tarkibida
dum g‘aza suyagi chanoq teshiklari orqali chiqqach, u n d a n ajralib ch anoq
ichki a ’zo nervlarini (nn. splanchinici pelvini) hosil qiladi. B u nervlar
pastki qorin osti chigaliga q o ‘shiladi va unin g shoxlari tarkibida siydik -
tanosil a ’zolari, y o ‘g‘o n ichakning chap bukilmasidan pastki qismi devoridagi
va a ’zolar yonidagi tugunlarda tugaydi. Bu tu g u n hujayralari aksonlari
postganglionar tolalam i hosil qilib, a’zolam ing silliq m ushaklari va bezlam i
innervatsiya qiladi.
Q orin va chanoq b o ‘shlig‘i vegetativ chigaOari
Q orin va ch an o q b o ‘shlig‘ida nerv tolalarining o ‘zaro birikishidan hosil
b o ‘lgan va tarkibida nerv tugunlari b o ‘lgan tu rli kattalikdagi nerv chigaUari
joylashadi. Bu chigallar tugunlarida ikkinchi neyron hujayralari tanalari
joylashgan b o ‘lib, ulam ing o ‘sim talari ichki a ’zo lar va q o n tom irlarga
borib ulam i innervatsiya qiladi. Vegetativ chigallam ing postganglionar
tolalari k o 'p ro q q o n to m irlar atrofida chigal hosil qilib y o ‘naladi. Q orin
b o ‘shig‘idagi vegetativ chigallam ing eng kattasi q o rin aortasi atrofida
joylashgan va uning tarmoqlariga davom etgan qorin aortasi chigali (plexus
aorticus abdominalis).
Q orin aortasi chigali qismlaridan asosiysi qorin chigali yoki quyosh
chigalidir (plexus coeliacus). U qorin aortasining oldingi yuzasida qorin
o ‘zani atrofida joylashgan k o ‘p sonli nerv va yirik tugunlardan iborat. Q oiin
chigali tarkibiga qorin poyasining o ‘ng va ch ap to m o n id a yotgan ju ft
yarimoysimon qorin tuguni (ganglia coeKaca), buyrak arteriyasining aortadan
boshlangan joyida yotgan juft aorta-buyrak tuguni (ganglia aortarenalis) va
ustki ichaktutqich arteriyasining boshlanish joyida yotgan toq ustki
ichaktutqich tuguni (ganglion mesentericum superior) kiradi. Qorin chigaliga
sim patik poyadan chiquvchi katta, kichik ichki a ’zolar nervlari va bel ichki
a ’zo nervlari q o ‘shiladi. B undan tashqari, qorin chigaliga o ‘ng diafragm a
nervining sezuvchi va o ‘ng adashgan nervning p arasim patik qism ining
preganglionar tolalari kelib uzilmasdan o'tib ketadi. Qorin chigali tugunlaridan
boshlangan postgangUonar simpatik tolalar va preganglionar parasim patik
to lalar qon to m ir bilan biiga a ’zolaiga yo‘naladi. U lar q o n tom irlar atrofida
periarterial vegetativ chigallar hosil qilib, qorin chigali tugunlaridan bir
necha guruh shoxlar chiqadi. Juft qorin tugunlaridan:
1. Pastki diafragm a arteriyalari atrofida vegetativ chigal hosil qilib
yo‘naluvchi shoxlar diafragmani qoplovchi qorinparda va uning qontomiiiarini
simpatik innervatsiya qiladi.
2. Q orin o'zan i tarm oqlari atrofida yo‘nalib taioq, jigar, m e ’da va m e’da
osti bezi chigallarini hosil qilgan shoxlari tarkibida o ‘ng diafragma nervining
sezuvchi tarm oqlari h am b o ‘ladi.
3. Q orin tugunlarining tashqi tom onidan chiqqan shoxlar ju ft buyrak
usti bezi chigalini hosil qilib buyrak usti beziga y o ‘naladi. B u shoxlar
tarkibida buyrak usti bezining m ag‘iz qismiga boruvchi preganglionar tolalar
bor. Q orin va aorta-buyrak tugunlaridan chiqib, buyrak arteriyasi atrofida
buyrak chigalini hosil qilgan shoxlar buyrak va siydik y o‘lini innervatsiya
qiladi.
Yuqori ichak tutqich tuguni ham da aorta chigali shoxlari ustki ichak
tutqich arteriyasi atrofida ustki ichak tutqich chigalini hosil qiladi. Uning
ichak arteriyalari b o ‘ytab yo‘nalgan shoxlari ingichka, ko‘richak, ko‘tariluvchi
va ko‘ndalang cham bar ichaklam i innervatsiya qiladi.
A orta chigali tarm oqlari jinsiy bezlar qon tom irlari atrofida chigallar
hosil qilib yo'nalib, jinsiy bezlarga boradi.
Pastki ich ak tu tq ich chigali o ‘z nom idagi arteriya va uning tarm oqlari
b o ‘ylab pastga tushuvchi cham bar, sigm asim on va to ‘g‘ri ichakning yuqori
qism ini innervatsiya qiladi.
U stki qorin osti chigali (plexus hypogastricus superior) nerv tolalari
va tugunlaridan tashkil topgan b o ‘lib, oxiigi bel um urtqasi oldida joylashgan.
U ning tarkibiga simpatik poyaning pastki bel va dum g‘aza qismi tugunlaridan
chiqqan shoxlar h am q o ‘shiladi. Bu chigal pastga to m o n ikkiga b o ‘linib,
to ‘g‘ri ichakning yon tom o n id a joylashgan pastki qorin osti chigalini
(plexus hypogastricus inferior) hosil qiladi. Bu chigalga dum g‘aza tugunlaridan
keluvchi d u m g 'aza ichki a ’zolar nervi qo‘shiladi. B u chigal ichki yonbosh
arteriyasi tarm oqlari va a ’zolar atrofida chigallar hosil qiladi. Pastki qorin
osti chigali tarkibiga parasim patik qism ning dum g‘aza m arkazidan chiquvchi
ch a n o q ich k i a ’zo lar nervini hosil qiluvchi p reganglionar to la lar ham
kiradi. B u to lalar y o ‘g ‘o n ichakning chap qismini va siydik-tanosil a ’zolam i
parasimpatik innervatsiya qiladi.
SEZGI A’ZOLARI
U m um iy m a’lu m otlar
Sezgi a ’zolari organizm ning tashqi m u h it b ilan aloqasini bog‘lovchi
m urakkab tuzilishga ega hosilalardir. U lar tashqi ta ’sir energiyasini qabul
qilib, uni nerv impulsiga aylantirib, miyaga yetkazib beruvchi anatom ik
tuzilm alardan iborat. Sezgi a ’zolariga tushayotgan tashqi m u h itn in g turli
ta ’siri natijasi m iya yarim sharlari p o ‘stlog‘i ishtirokida d u n y o n i sezishning
turli: sezish, qabul qilish va faraz qilish shakllarida paydo b o ‘ladi. H a r turU
tashqi ta ’sir teri, k o ‘rish, eshitish, hidlov va ta m bilish a ’zolari bilan qabul
qilinadi. Sezgi a ’zolari vositasida odam tashqi m uhitni sezadi, unga moslashadi
va uning ta ’siriga m a’lu m b ir harakat bilan javob beradi. B a’zi b ir tashqi
ta ’sir buyum ga bevosita tekkan vaqtda seziladi (kontakt sezgi): bunga teri
sezgisi (og‘riq, h aro rat), tilning shilliq pardasidagi so ‘rg‘ichlar ovqatni
m azasini bilishi m isol b o ‘ladi. B oshqa bir ta ’sirlar u zo qdan seziladi (distant
sezgi): ko‘rish a ’zosi n u m i, eshitish a ’zosi tovushni, hidlov a ’zosi turli
h idlam i. Sezgi a ’zolari faqat tashqi ta ’sirlam i qabul qiladi. Bu ta ’sirlam ing
tahlili esa bosh m iya p o ‘stlog‘ida b o ‘lib, b u yerga ta ’sirot nervlar orqali
boradi. T a’sirlam i qabul qilish, o ‘tkazish va tahlil qilishda ishtirok etadigan
elem entlar yig‘indisini sezgi a ’zolarini I.P . Pavlov an alizato r deb ataydi.
A nalizator tashqi m uhitning murakkab ta’sirini alohida elem entlarga ajratadi.
A nalizator u c h qism dan iborat: 1. Periferik qism - retseptor, kim yoviy va
fizik ta ’sir energiyasini qabul qilib, nerv q o ‘zg‘alishiga aylantirib beradi. 2.
0 4 k a z u v c h i qism - k onduktor, q o ‘zg‘alishni retsep to rd an p o ‘stloq osti
m arkazlari, keyin esa yarim sharlar p o ‘stlog‘iga o ‘tkazadi. 3. A nalizatom ing
po‘sdoq markazida kelayotgan qo‘zg‘alishlar tahlil qilinadi va boshqa markazlar
bilan aloqalar paydo b o ‘ladi. M arkaz qancha yuqori joylashsa, q o ‘zg‘alishlar
shuncha nozik tahlil qilinib m a’lum b ir sezgi paydo b o ‘ladi.
Sezgilar ikki g u ru h g a b o ‘linadi: 1. A tro f m u h itd a g i h o d isalar va
p redm etlam ing xususiyatlarini sezish (og‘riq, bosim va h aro rat sezgisi,
eshitish, ko'rish, tam bilish, hid bilish sezgisi). 2. Tananing ayrim qismlari
harakati va ichki a ’zo lar ho latin i sezish (harakat sezgisi, ta n a m uvozanati
sezgisi, a ’zolar va to ‘qim alar sezgisi). Shularga asosan sezgi a ’zolari ikki
guruhga bo‘linadi.
1. Tashqi sezgi a ’zolari im pulsni ekstraretseptorlardan qabul qiladi. U lar
beshta: teri sezgisi, eshitish, k o ‘rish, ta ’m bilish va h id bilish a ’zolari.
2. Ichki sezgi a ’zolari: a) im pulslam i propriotseptiv sohadan: mushaklar,
b o ‘g‘im lar va m u v ozanat a ’zosi (ichki quloq) p ro p rio tsep to riarid an qabul
q ilu v ch i. b) In tra tse p tiv so h a ich k i a ’z o la r va q o n to m irla rd a g i
interoretseptorlardan qabul qiladi. Ichki a’zolardan keluvchi impulslar m o ’tadil
holatda sezilmaydi. U lar m a’lum bir kasalliklarda og‘riq shaklida bilinadi.
Ko‘rish a ’zosi
K o ‘rish a ’zosi (org an o n visus) odam hayotida u n i tashqi m u h it bilan
aloqasida katta aham iyatga ega. K o‘rish a ’zosi ko‘z kosasida joylashgan b o ‘Ub,
ko‘z va ko‘zning yordam chi a ’zolaridan iborat.
K o ‘ris h a ’zosining ta ra q q iy o ti
O dam da ko‘z olm asi b ir nechta manbadan: yorug‘lik sezuvchi to ‘r parda
m iya pufagining yon devoridan, k o ‘z gavhari -ek to d erm adan, tom irli va
fibroz pardalar - m ezenxim adan taraqqiy etadi.
H om ila taraqqiyotining 2 oyi boshlarida birinchi miya pufagining yon
devorida b ir ju ft o ‘sim ta k o ‘z pufagi paydo b o ‘ladi. U n in g uch i kengayib,
ektoderm aga qarab o ‘sadi. M iyaga q o ‘shilgan oyoqlari torayib ko‘ruv nervini
hosil qiladi. T araqqiyotning keyingi oylarida k o ‘z pufagining oldingi devori
ichkariga botib kirib, ikki qavatli k o ‘z jo m in i hosil qiladi. Jo m n in g tashqi
devori keyinchalik to ‘r pardaning tashqi pigm entli qismiga, ichki devori esa
yomg‘lik sezuvchi qismiga aylanadi. Shu davrda ko‘z jom i oldida tuigan ektoderma
a w a l qaiinlashadi, keyin u n d a gavhar chuqurchasi paydo b o ‘lib, gavhar
pufagiga aylanadi
H om ila hayotining 2 oyida ko‘z jo m i ichiga m ezenxim a hujayralari o ‘sib
kirib, k o ‘z jo m in in g ichki to m o n id a tom irli p ard an i, tashqi to m o n id a esa
fibroz p ard an i va q o n tom iriar to ‘rin i hosil qiladi. F ibroz pardaning
oldingi qismi rangsizlanib, shox pardaga aylanadi. Hom ila hayotining 3 oyida
ustki va pastki qovoqlar ektoderm a burmalari holida paydo b o ‘ladi. K o‘zning
biriktiruvchi to ‘qim ali pardasi (konyunktiva) epiteliyasi h a m ektoderm adan
taraqqiy etadi. K o ‘z yoshi bezi k o n ‘yunktiva epiteliyasning o ‘sim talaridan
hom ila hayotining 3 oyida qovoqlaming tashqi qismida taraqqiy etadi.
K o ‘z
K o ‘z (oculus, grekcha opbthalm os) k o ‘z olm asi va k o ‘ruv nervidan
iborat.
K o‘z olm asi (bulbus oculi) yum aloq shaklga (131-rasm ) ega bo'lib, unda
oldingi qutb (polus anterior) va orqa qutb (polus posterior) tafovut qilinadi.
Oldingi qutb shox pardaning eng chiqqan joyiga to ‘g‘ri kelsa, orqa qutbi ko‘mv
nervining chiqish sohasidan lateralroqjoylashgan. Shu ikki nuqtani biriashtirgan
chiziq ko‘zning tashqi o‘qi (axis bulbi extem us) deb atalib, uzunligi 24 mm.
K o‘z olmasining ichki o ‘qi (axis bulbi interims) shox pardaning orqa yuzasidan
to ‘r pardagacha b o ‘lib, uzunligi 21,75 m m . K o‘z olmasining vertikal o‘lchami
23,5 m m , k o ‘ndalangi 23,8 m m . K o‘zning oldingi qutbi bilan to ‘r pardaning
markaziy chuqurchasini bog‘lovchi chiziq
ko‘zning ko'ruv o ‘qi (ax is opticus) deb
ataladi. K o‘z olm asi ko ‘zning ichki muhiti
(oldingi va orqa kam eralar suyuqligi, ko‘z
gavhari, shishasimon tana) va uni qoplagan
uch qavat pardadan iborat.
Tashqi fibroz parda (tunica fibrosa
bulbi) him oya vazifasini bajaradi. U ikki:
oldingi shox va oiqadagi oqsil pardadan iborat
Ulaming o‘rtasida uncha chuqur bo'lmagan
aylanma egat (sulcus sclerae) bor.
Shox parda (c o rn e a ) tiniq b o ‘lib, soat 131-расм. Ko‘z olraasini gorizontaJ
oynasiga o ‘xshash ko ‘rinishga ega. U ning kesmasi. 1-lens; 2-cam era anterior
diam etri 12 m m , qalinligi 1 m m . Shox bulbi; 3-cam era posterior bulbi;
pardada oldingi yuza(facies anterior) va orqa 4-corpus vitreum; 5-tunica fibrosa bul
yuza (facies p o sterior) tafovut qilinadi. bi; 6-tunica vasculosa bulbi; 7-retina.
U ning oqliq pardaga qaragan chekkasi limbus corneae deyiladi.
Oqliq p arda (s c le ra ) pishiq tolali biriktiruvchi to ‘qim adan iborat. U ning
o rqa to m o n id a k o ‘ruv nervi tolalari chiqadigan teshiklar bor. O qliq parda
bilan shox parda chegarasida vena qoni bilan to ‘lgan to r aylanm a kanal vena
sinusi (sinus venosus sclerae) (shlem kanali) bor.
0 ‘rta tom irii parda (tunica vasculosa bulbi) qon tom iriarga va pigm entga
boy. U bevosita oqliq parda ostidajoylashib, k o ‘ruv nervi chiqadigan sohada
unga birikib ketadi. Tom irii parda uch qismdan: xususiy tom irii parda,
kip rik litan av aran g d o r pardadan iborat.
Xususiy tom irii parda (chorioidea) orqa katta sohani tashkil qiladi. U
bilan oqliq parda o ‘rtasida b o ‘shliq (spatium p erich o rio id ale) bor.
K iprikli tana (corpus ciliare) tom irii pardaning qalinlashgan qismi
bo‘lib, shox pardani skleraga o ‘tish sohasida aylana shaklida joylashgan. U ning
o rqa qism i kip rik li aylana- o rbiculus cffiaris xususiy to m irii pardaga o ‘tib
ketadi. K iprikli tananing oldingi qismi 70 yaqin radiar yo'nalgan uzunligi
3 m m b o ‘lgan kip rik li o ‘sim talar (p ro c essu s cilia re s) hosil qiladi. K iprikli
tan a ichida tolalari m eridonial, radiar, b o ‘ylam a va aylanm a yo‘nalishdagi
silliq m ushaktolalaridan iborat kiprikli m ushak (m . ciliaris) joylashgan.
Bu m ushak qisqarganida k o ‘zni akkomodatsiya (accom odatio oculi) qiladi.
R angdor parda (iris) tom irii pardani oldingi qismi. U qalinligi 0,4
m m b o ‘lgan aylana shakliga ega b o ‘lib, o 'rta sid a k o ‘z q orachig'i (pupilla)
bor. Rangdor pardaning tashqi qorachiqqa (margo pupillaris) vakiprikli
tanaga qaragan (m argo cUliaris) chekkalari bor. Rangdor pardani oldingi
y u zasi ( fa c ie s a n t e r io r ) shox p a rd a g a q a ra g a n b o ‘lib , u n d a n k o ‘z
olm asining oldingi kam erasi (cam era an terio r bulbi) bilan ajrab turadi.
U n in g o rq a y uzasi (fa c ie s p o s te rio r) esa k o ‘z gavhariga q arag an , u n d a n
k o ‘z o lm asin in g o rq a kam erasi (c a m e ra p o s te rio r b u lb i) b ila n ajralgan.
R angdor p ard ad a pigm ent b o 'lib , ko'zning rangi unin g m iqdoriga bog‘liq,
ag ar p ig m e n t k o ‘p b o ‘lsa, ran g i q o ra m tir, k a m ro q b o ‘lsa, zan g o ri,
p ig m en t b o ‘lm asa, qizil rangda b o ‘ladi. R an g d o r p a rd a ic h id a qorachiq
a tro fm i h a lq a sh ak lid a o ‘rag an , q o rach iq n i to ra y tiru v c h i (m . sp in cter
pupillae) va radiar joylashgan qorachiqni kengaytiruvchi m ushak (m.
dilatator pupillae) bor. Rangdor parda bilan shox parda orasidagi burchakda
bo'shliq (spatia angula iridocornealis) bor.
Ichki to ‘r parda (retina) tom irli pardani ichki tom oniga k o ‘ruv nervi
chiqadigan joydan to qorachiq chekkasigacha yopishib turadi. T o ‘r pardada
tashqi pigmentli qavat (stratum pigmentosum) va ichki m urakkab tuzilgan
n u r sezuvchi qavat (stratm n nevrosum) tafovut qilinadi. N ur sezish faoliyatiga
qarab orqa katta nur sezuvchi hujayralar (tayoqchalar va kolbachalar) joylashgan
ko‘ruv qism i (p a rs optica retin ae) va oldingi kichik ko‘ruv hujayralari
b o ‘lm agan k o ‘r qismiga (pars caeca retinae) b o ‘linadi. Bu qism lam ing bir-
birigao‘tish joyi xususiy tom irli pardani kiprikli tan ag ao ‘tish sohasiga (ora
serra ta) to ‘g‘ri keladi. T o ‘r pardaning orqa qismiga ko‘z olm asining tubiga
oftalm oskop bilan qaraganda (132-rasm ) ko‘ruv nervi diski (discus nervi
optici), uning m arkazda esa to ‘r pardaga kirayotgan to ‘r pardaning markaziy
arteriyasi (a. centralis retinae) k o ‘rinadi. K o‘ruv nervi diskidan tashqiroqda
orqa qutb sohasida sariq dog‘ (macula lutea) va uning markaziy chuqurchasi
(fovea centralis) ko‘rinadi. Maricaziy chuqurchada faqat kolbachalar to ‘plangan
b o‘lib, eng yaxshi k o ‘rish sohasi hisoblanadi.
Y angi tu g ‘ilgan chaqaloqda ko ‘z olm asi nisbatan katta b o ‘lib, b o ‘ylam a
o ‘lcham i 17,5 m m , ko'n d alan g o ‘lcham i esa 16,7 m m b o ‘ladi. U bola
hayotining birm chi yilida tez o ‘sadi. K o ‘z o ‘lcham lari hayot davom ida 50%
o ‘ssa, og'irligi 5 yoshda 70%, 20-25 yoshda esa 3 m arta kattalashadi. Shox
parda yangi tug'ilgan chaqaloqda nisbatan keng va yassi b o ‘lib, egriligi hayot
davom ida o'zgarm aydi. U oqliq pardadan aniq ajralgan. Oqliq parda yangi
tug‘ilgan chaqaloqda yupqa b o ‘lib, und an tom irli parda havorang soya berib,
k o‘rim b turadi. T om irli pardada rangli m odda k am b o ‘lib, yangi tug'ilgan
chaqaloqning k o ‘zi kulrang yoki zangori rangda b o'ladi. D oim iy rang 2
yoshlarda paydo b o ‘ladi. Q orachiq mushaklari yaxshi taraqqiy etm agani uchun
u to r (1 ,5 -2 m m ) b o ‘lad i. B o la 5-6
yoshlarga to ‘lganida qorachiq kengayadi,
keyinchalikesatorayaboradi.Kiprikli tana
yangi tug‘ilgan chaqaloqda kam taraqqiy
etgan bo ‘ladi. U n d a biriktiruvchi to ‘qim a
2- k a m b o ‘lib, o ‘sim talari ingichka. K iprikli
mushak yiqjqa va qisqabo‘ladi Yangi tug'ilgan
chaqaloqda to ‘r parda nisbatan yupqa va
p ig m e n t h u ja y ra la ri k am . U n d a t o ‘r
3 pardaning m arkaziy chuqurchasidan
132-pacM .K o‘z tubini oftalm oskonda tashqari qismlari rivojlanishi tugallanmagan
ko‘rinishi. 1-k o ‘ruv nervi; 2-m acula; bo'lib, markaziy chuqurcha taraqqiyoti bola
3-то‘г parda qon tomirlari. hayotining 6 oylarida tugaydi.
K o 'zning n u r sindiruvchi apparati tarkibiga shox pard a, ko‘z gavhari va
shishasimon tana kiradi.
K o ‘z g av h ari ( le n s ) ikki to m o n i qavariq lin zag a o ‘xshaydi va k u ch li
nur sindirish qobiliyatiga ega. U ning oldingi yuzasi (facies an terio r) va
o ld in g i q u tb i (p o lu s a n te r io r ) k o ‘z o lm asining o rq a kam erasiga qaragan.
O rq a y u zasi ( fa c ie s p o s te rio r) qav ariq ro q b o ‘lib , o rq a q u tb (p o lu s
p o sterio r) bilan shishasim on tanaga tegib turadi. G avham ing qutbiarini
q o ‘sh ib tu ru v c h i u zu n lig i 4 m m b o ‘lgan sh artli c h iz iq g av h ar o ‘qi (a x is
le n tis ), unin g oldingi va o rqa yuzalari q o ‘shilgan chekkasi gavhar ekvatori
(eq u ato r len tis) deyiladi. Gavhar m oddasi rangsiz, qattiq, qon tom ir va
nerv lari b o ‘lm aydi. U n in g xususiy to 'q im a s i s u b s ta n tia le n tis deyiladi.
G a v h a m in g ich k i q ism i - g avhar o ‘zagi (n u c le u s le n tis ) , p eriferik -
p o ‘stlo q qism iga ( c o r te x le n tis ) n isb atan q a ttiq . K o ‘z gavhari tash q i
tom ondan tiniq, elastik xalta (capsula len tis) bilan qoplangan bo'iib,
gavham ing oldingi va orqa yuzalaridan boshlanuvchi sinnon boylam lari
vositasidakiprikli tanaga birikadi. G avham ing kiprikli tanabilan birikish
qirrasiga zonulla ciliaris deyiladi.K iprikli m ushakqisqarganida xususiy
tom irli parda oldinga suriladi va kiprikli tan a gavham ing ekvatoriga
yaqinlashadi, tsin n o n boylam i bo'shashib, gavham ing oldingi-orqa
o ‘lc h a m i k attalash ad i. U n in g qavariqligi o sh ib , n u r sin d irish qobiliyati
o rtad i. K ip rik li m u sh a k b o ‘shashganida k ip rik li ta n a g avhar ekvatoridan
uzoqlashadi, sinnon boylam i taranglashib, gavhar yassilashadi va uning
nur sindirish qobiliyati kamayadi.
Shishasimon tana (corpus vitreum) gavhaming orqa tom onida joylashadi.
U tiniq, q o n to m iriar va nervlari y o ‘q quyuq m assadan iborat. Tahsqi
to m o n d a n tin iq p ard a (m em b ran a v itre a ) o ‘ralib, asosiy m o d d a (stro m a
v itre u m ) va tin iq suyuqlikdan (h u m o r v itre u s) iborat. K o ‘z gavhari botib
tuigan joyda chuqurcha (fossa hyoloidea) bor. U ning n u r sindirish qobiliyati
ko‘z olmasi kam eralari suyuqligi ko ‘reatldchiga yaqin.
K o ‘z olm asida shox parda bilan rangdor parda o'rtasid a ko‘z olmasining
oldingi, rangdor parda bilan gavhar o ‘rtasida ko‘z olm asining orqa kameralari
m ayjud b o ‘lib, u lard a joylashgan kam era suyuqligi (h u m o r a q u o s u s) h am
n u r sindiruvchi app arat tarkibiga kiradi. Shox va ran g d o r pardalam i o ‘zaro
birikkan joyda oidingi kamera taroqsim on boylam (lig.pectinatum iridis)
bilan chegaralangan. U ning tolalari orasida yassi hujayralar bilan
cheg aralan g an (fo n ta n o v ) b o ‘shliq (s p a tia an g u li ir id o c o rn e a le s ) b o ‘lib,
u orqali suyuqlik oldingi kam eradan shlem kanaliga,u yerdan oldingi
k ip rik li v en alarg a oq ad i. O ldingi va o rq a k a m e ra la r o ‘zaro q o rach iq
teshigi orqali qo'shiladi. Orqa kam era ki prikli belbog‘ (sinnon boylam i)
to la la ri o rasid ag i p e tit k an ali b ila n q o ‘shilg an . B u b o ‘sh liq ( s p a tia
z o n u la ria ) k o ‘z gavhari atrofida halqa shaklida yotadi.
Yangi tug‘ilgan chaqaloq ko‘z gavhari shar shaklida b o ‘lib, uning oldingi
va o rq a egriliklarining'qalinligi b ir xil b o ‘lib, elastik b o ‘lm ay, q attiq o ‘zagi
b o ‘lmaydi. G avhar xaltasi va sinnon boylami yupqa b o ‘ladi. K o ‘z gavhari bola
hayotining birinchi yilida tez o ‘sadi.
K o ‘z olm asi va uning hosil qiluvchi qism lari bola h ayotining birinchi
yilida te z o ‘sib, keyin sekinlashadi.
K o'zning yordam chi apparati
K o ‘zning yordam chi apparatiga k o ‘z olm asi m ushaklari, qovoqlar,
konyunktiva, k o ‘z yoshi apparati kiradi.
K o ‘z olm asining harakati (133-rasm ) to ‘rtta to ‘g ‘ri va ikkita qiyshiq
m ushaklar vositasida bajariladi. U lar k o ‘ndalang taig ‘il m ushaklar turkum iga
kirib, beshtasi (pastki qiyshiq m ushakdan boshqa) k o ‘z kosasi tubida, ko‘ruv
kanali atrofidagi suyak va suyak pardaga mustahkamlangan umumiy pay halqadan
(annulus tendineus com m unis) boshlanadi. Bu umumiy pay halqadan ustki
qovoqni k o ‘taruvchi m ushak (m .levator palpebrae superioris) ham boshlanadi.
K o ‘z ohnasining yuqorigi, pastki, tashqi va ichki to ‘g ‘ri m ushaklari (m . rec ti
su p e rio r, inferior, la teralis e t m edialis) ko‘z kosasi devorlari bo'ylab yo‘naladi
va qisqa pay vositasida shox pardaning chekkasidan 5-8 m m orqaroqda skleraga
birikadi. K o ‘z olm asining to ‘g ‘ri m ushaklari qisqarganida ko‘z olm asini o ‘z
tom oniga tortadi va qorachiqni o ‘sha tomonga qaratadi. Ustki qiyshiq mushak
(m . obliquus su p e rio r) ustki va ichki to ‘g ‘ri m ushaklar o ‘rlasida y o ‘nalib,
ingichka pay bilan g ‘altak ustidan aylanib o ‘tib, ko‘z olm asining ustki tashqi
yuzasiga ekvatom ingorqasiga birikadi. Pastki qiyshiq mushsak (ra. obliquus
in ferio r) ustki jag ‘ suyagining k o ‘z kosasi yuzasidan b u ru n - k o ‘z yoshi
kanali teshigi yonidan boshlanadi. U k o ‘z olm asining ostki to ‘g‘ri mushagi
o ‘rtasidan yuqoriga va orqaga qiyshiq y o ‘nalib k o ‘z olm asini tashqi yuzasiga
ekvatoming orqasida birikadi. Ustki qiyshiq mushak ko‘z olmasini va qorachiqni
pastga va tashqi tomonga buisa, pastki mushak yuqoriga va tashqi tomonga buradi.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqda ko‘z olmasi mushaklari pay qism idan tashqari
yaxshi rivojlangan bo‘Iadi. Shuning uchun ulaida
k o ‘zn in g h a ra k a ti b o ‘lib , a m m o u la m in g
muvofiqlashgan harakati bola 2 oylik b o ‘lganida
boshlanadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda fiziologik
qiyshiq ko‘zlik b o ‘lib, birinchi oyning oxirida
o ‘tib ketadi.
K o ‘z kosasi ichki to m o n d a n suyak p arda
( p e rio rb ita ) b ilan qoplangan. U k o ‘ruv nervi
kanali va k o ‘z kosasining ustki yorig‘i sohasida
bosh miyaning qittiq pardasiga birikkan.
133-rasm. Ко^ пЬпяо nrashak- K o‘z olm asini tashqi to m ondan sklera bilan
Iarming birikishi. l-m . rectus b o 's h birikkan ko‘z olm asi qini (v ag in a bulbi)
superior, 2-m. obliquus superi- yoki te n o n xaltasi o ‘ragan. Sklera bilan te n o n
sixs » ? » » w rb o ‘s h li q
inferior; 6-m. rectus lateralis; e p is c le ra le ) b o r. K o ‘z o lm a stm n g q irn b ila n
ko‘z kosasini qoplagan suyak parda o'rtasidagi b o 'sh iiq k o ‘z kosasining yog‘
tan ach asi (co rp u s ad ip o su m o rb ita e ) bilan to 'lib turadi. B u ta n a c h a k o ‘z
olm asi uchun elastik yostiq vazifasini bajaiadi.
Y angi tug‘ilgan va em izikii bolalarda k o ‘z olm asi q in i yupqa, k o ‘z
kosasining yog‘ tanachasi kam taraqqiy etgan b o ‘ladi.
U stki va pastki qovoqlar (p alp e b ra su p e rio r e t in ferio r) k o ‘z olm asini
old to m o n d a n qoplab tu rg an teri burm alaridir. U lar yopilgan vaqtda k o ‘z
olm asini him oya qiladi. U stki qovoqni peshona bilan chegarasida ko‘ndalang
bolish shaklidagi tuklar bilan qoplangan qosh (supercilum ) joylashgan.
Q ovoqlam ing oldingi yuzasi (facies an terio r palpebrae) qavariq b o iib ,
terisi yup q a va nozik. K o‘z olm asiga qaragan orqa yuzasi (fa cie s p o s te rio r
p alp eb rae ) botiq b o ‘lib, konyunktiva (tu n ic a co n ju n ctiv a) bilan qoplangan.
U lam ing oldingi chekkasida2-3 qator kipriklar (cilia) joylashadi.
Orqa chekkasiga yaqin joyda meybomiy bezlarining teshiklari ochiladi.
U stki va pastki qovoqlam ing ichida zichligi tog‘aynikiga o'xshagan
b irik tiru v ch i t o ‘q im a li q atlam u stk i va p a stk i q o v o q lar to g ‘ayi ( ta r s u s
s u p e rio r e t in f e r io r ), k o ‘z kosasining a y lan m a m u sh ag i, q o n to m irla r
va yuq o ri qovoqni k o ‘taru v ch i m ush ak tu ta m la ri y o ta d i. U s tk i v a p a s tk i
q o v o q la m in g c h e k k a la r i k o ‘n d a la n g k o ‘z tirq is h in i ( r im a p a lp e b ra ru m )
chegaralaydi. U lar ichki va tashqi tom onda birikib, qovoqlam ing ichki
(com m issura m edialis palpebrarum ) va tashqi bitishm asini (com m issura
la teralis palpebrarum ) hosil qiladi.
Y angi tu g ‘ilgan ch aq alo q n in g qovoq to g ‘aylari yaxshi rivojlangan
b o 'la d i. U n in g b alan d lig i k a tta o d am n ik in in g y arm ig a te n g b o ‘lib, 5
yoshda o ‘zining doim iy o ‘lch am in i egallaydi. Q ovoqning uzunligi esa 18-
19 m m . K ip rik la r in g ic h k a v a k a tta larg a n isb a ta n k o ‘p. B o la tu g ‘ilganidan
keyin uning qovoqlari yaxshi ochilib, yopilib turadi. Y angi tug‘ilgan
chaqaloqning ko‘z tirqishi to r, ichki burchagi buralgan b o la d i. K eyinchalik
k o ‘z tirq ish i tez k attalash ad i.
K onyunktiva (co n ju n ctiv ae) och pushti rangli biriktiruvchi to ‘qim adan
iborat parda b o'lib, unda qovoqlam ing ichidan qoplovchi (tu n ica
c o n ju n c tiv a p a lp e b r a r u m ) va k o ‘z o lm a si k o n ‘y u n k tiv a s i ( t u n i c a
conjunctiva bulbi) tafovut qilinadi. U lam ing biridan biriga o'tgan joyida
botiqlik ustki va pastki konyunktiva gumbazlari (fornix conjunctivae superior
e t in fe rio r) hosil b o 'la d i. K o ‘z olm asin in g old id ag i k o n 'y u k tiv a b ila n
ch eg aralan g an b o 's h iiq , k o n ‘yunktiva q o p ch asi ( s a c c u s c o n ju n c tiv a e )
deb ataladi. U ko ‘z yum ilganida yopiladi. K o‘zning tashqi burchagi (angulus
o c u li l a te r a l is ) o ‘tk ir, ic h k i b u rc h a g i (a n g u lu s o c u li m e d ia lis ) esa
yu m alo q ro q . U k o 'z n in g ich k i burchagidagi b o tiq lik k o ‘z yoshi k o ‘lin i
(lacu s lacrim alis) chegaralab turadi. Shu yerda uncha katta bo'lm agan
te p a lik k o ‘z y o sh i e ti (c a ru n c u la la c rim a lis ) jo y lash g an . K o ‘z yoshi
ko'lidan tashqariroqda ustki va pastki qovoqlam ing erkin cbekkalarida
k o ‘z y o sh i s o ‘r g ‘ic h i (papilla lacrim alis) b o ‘lib, u n in g u c h id a k o ‘^ yoshi
teshiidari (punctum lacrim ale) joylashgan.
K o ‘z yoshi apparati (ap p aratu s lacrim alis) k o ‘z yoshi bezi, uning
konyunktiva qopchasiga ochiladigan chiqaruv naychalari va ko‘z yoshi naylaridan
iborat. K o ‘z yoshi bezi (glandula lacrim ale) m urakkab alveolyar naysimon
bez turkum iga kirib, k o ‘z kosasi ustki devorining tashqi burchagida yotadi.
Y uqori qovoqni k o ‘taruvchi m ushak payi bezni yuqori katta oibital qismi
(pars orbitalis) va pastki kichik qovoq qismiga (pars palpebralis) bo'ladi.
U ning 15 ga yaqin chiqaruv naychalari (ductuli excretorii) konyunktiva ustki
gum bazining tashqi qism ida konyunktiva qopchasiga ochiladi. K o ‘z yoshi
ko‘z olm asining oldingi qism ini yuvib, qovoqlar chekkasi b o ‘ylab ko‘zning
ichki burchagiga ko‘z yoshi ko‘liga tom on oqadi. U ndan ustki va pastki ko‘zyoshi
naychalari (canaliculi lacrim alis) opqali ko‘z yoshi qopchasiga (saccus
lacrim alis) o ‘tadi. K o‘z yoshi qopchasi o ‘z nom idagi chuqurchada yotib,
b u r u n - k o ‘z yoshi nayi (ductus nasolacrim alis) orqali pastki burun yo‘lining
oldingi qismiga ochiladi.
K o ‘z yoshi apparati b o la tug‘ilgan davrda rivojlanm agan b o ‘lib, ko‘z
yoshi b o la 2 oylik b o ‘lganida chiqa boshlaydi. Bunga sabab bosh miya
m arkazlaiining yaxshi taraqqiy etm aganidir. K o‘z yoshi bezi kichik, chiqaruv
naylari teshigi to r, devori qalin va biriktiruvchi to ‘qim asi ko‘p b o ‘ladi.
B u ru n -k o ‘z yoshi nayi keng va qisqa.
K o ‘ruv o ‘tkazuv y o ‘li (tra c tu s opticus) k o ‘ruv sezuvchi v a ko‘ruv
reflektor yo‘llarga b o ‘linadi.
K o ‘ruv sezuvchi y o ‘l to ‘rt neyrondan
(134-rasm) iborat. Uning birm chi neyroni
k o ‘z olm asi to ‘r pardasining tayoqchalar
va kolbachalardan iborat Ularda hosilbo'lgan
n erv im p u lsi t o ‘r p a rd a d a g i k o ‘ruv
sez u v c h i y o ‘ln in g ik k in c h i n ey ro n i
bipolyar hujayralarga, ulardan esauchinchi
neyronning ganglioz hujayralariga o ‘tadi.
Ganglioz hujayralam ing o ‘simtalari ko‘ruv
nervini hosil qiladi. H osil bo'Igan ko‘ruv
nervi o ‘z nom idagi kanal o rq ali ko ‘z
kosasidan kalla b o ‘shlig‘iga kiradi. Kalla
bo‘shlig‘ida turk p a n n in g oldingi chekkasida
nerv tolalari qism an kesishib, k o ‘ruv nervi
kesishm asini (chiasm a opticum ) hosil
qiladi. K esishm ada o ‘ng va chap ko‘zning
134-rasm . Kovrov yo'Uning chizma- to ‘r pardasini ichki yarm idan kelayotgan
si. 1-ko‘rish m aydoni; 2 -to ‘r p a r to la la r ish tiro k etad ilar. K o ‘zn in g t o ‘r
da; 3-ko‘ruv nervi; 4-kiprikli tugun; pardasini tashqi (chakka) qism idan
5-ko‘ruv reflektor yo'lining V-ncy- kelayotgan tolalar esa o ‘z tom onida qoladi
roni; 6-ko‘ruv trakti; 7-o‘rta miya- va kesishmada ishtirok etmaydi. Shuning
ning o'zaklari; 8-yostiqcha va lateral u ch u n k o ‘ruv nervi kesishm asidan keyin
tizzasim on tana; 9-ko‘ruv yo‘limng hosil b o ‘lgan ko‘ruv trak ti tarkibida o‘z
IV neyroni; 10-ko‘mv markazi.
tom onidagi k o ‘zning tashqi qism i tolalari va qaram a-qarshi tom onidagi
ko‘zning ichki qism i tolalari b o'ladi. K o‘ruv trak ti p o ‘stloq osti k o 'ru v
m arkazlari b o ‘lgan tashqi tizzasim on tan a va k o ‘ruv b o ‘rtig‘i yostiqchasida
tugaydi. P o ‘stloq osti k o ‘ruv m arkazi hujayralari aksonlaridan hosil b o ‘lgan
to ‘rtinchi neyron ichki kapsulaning orqa oyoqchalari orqali o ‘tib, bosh m iya
ensa bo'lagining medial yuzasida pix egati (sulcus calcarinus) sohasi po‘stlog‘ida
joylashgan k o ‘ru v m arkazida tugaydi. T o ‘r pardaga tushgan tasvir 0,05 sek
davom ida k o ‘ruv m arkaziga yetib boradi. K o ‘ruv analizatorining p o ‘stloq
osti m arkazlari va k o ‘ruv trakti bir tom onlam a jarohatlansa ko‘rish faoliyati
shu tom ondagi k o ‘zning tashqi qismida, qaram a-qarshi tom ondagi ko'zning
ichki qismida yo‘qoladi. Agarda ko‘ruv kesishmasi sohasida jarohatlansa, ikkala
k o ‘zning ichki qism larini k o ‘rish faoliyati yo ‘qoladi. K o‘ruv nervi sohasida
jarohatlanish ro ‘y bersa, shu tom ondagi k o ‘z to ‘liq k o ‘rm ay qoladi.
K o ‘ruv reflek to r y o ‘li o lti n e y ro n d a n ib o ra t. Bu y o ‘ln in g b irin c h i
neyroni tayoqchalar vakolbachalar, ikkinchi neyroni bipolyar hujayralar,
uchinchi neyroni ganglioz hujayralar. Ganglioz hujayralam ing aksonlari
k o 'ru v n erv i ta rk ib id a to ‘rt tep alik n i u stk i te p a c h a larid a tugaydi. T o ‘rt
tep a lik h u ja y ra la rid an b o sh lan g an to ‘rtin c h i n e y ro n to la la ri silviy suv
y o ‘li o stid a kesishib, Y akubovich o ‘zagida tugaydi. Bu o ‘zak hujayralari
b e sh in ch i n e y ro n n i hosil qiladi: u n in g to lalari k o ‘z n i h a ra k a tla n tiru v ch i
n erv ta rk ib id a k o ‘z kosasida jo y lash g an k ip rik li tu g u n d a tugaydi. Bu
tugun hujayralari oltinchi neyronni hosil qilib, uning tolalari qorachiqni
toraytiruvchi m u sh ak v a kiprikli m ushaklardatugaydi. Bu yo‘l qorach iq n i
yorug‘likka to ‘g‘ri va h am kor reaktsiyasini ta ’m inlaydi. B u yo‘lning buziJishi
qorachiqni kengayishiga olib keladi.
D ahliz-chig‘anoq (eshituv va m uvozanat) a ’zosi
Dahliz-chig‘anoq a ’zosi (organum vestibulocochleare) tuzilishi va faoliyati
jihatidan bir-biri bilan bog£langan uc h qism: tashqi, o 'rta va ichki quloqdan
iborat. Tashqi quloqqa q uloq suprasi va tashqi eshituv yo‘li; o ‘rta quloqqa
nog‘ora b o ‘shlig‘i, so‘rg‘ichsim on katakchalar va eshituv nayi kiradi. A ncha
murakkab tuzilishga ega ichki quloq suyak va parda labirintdan iborat bo'lib, u
eshituv (chig‘anoq) va m uvozanat (dahliz va yarim doira kanallar) qismlariga
bo‘linadi. Tashqi va o ‘rta quloq vazifasiga k o ‘ra eshituv a ’zosiga tegishli.
D ahliz-chig‘anoq a ’zosining taraqqiyoti
Dahliz-chig'anoq a ’zosi homila taraqqiyotida juda eita paydo bo‘ladi. Parda
labirintning kurtagi hom ila hayotining 3 haftasida nerv plastinkasining yon
tomonida ektodermaning kengaymaa shaklida vujudga keladi. 4-haftada ektoderma
plastinkasi bukilib eshituv chuqurchasini hosil qiladi. U esa eshituv pufagiga
aylanib ektoderm adan ajraydi va 6-haftada ichkariga botadi. M urakkab
takomillashuv yo‘li bilan pufakchadan uchta yarimdoira kanallar, bachadoncha
va qo p ch a hosil b o ‘ladi. H om ila hayotining 3 oyida p a rd a labirint, asosan,
hosil b o ‘lgan b o 'lib , ovoz qabul qiluvchi apparat - kortiev a’zo esa hosil
bo‘la boshlaydi. Oltinchi oyda esa uning tuzilishi murakkablashadi. Parda labirint
taraqqiyoti bilan biiga u n i atrofida mezenxima to'planib, keyin tog‘ayga aylanadi.
T og‘ay va p a rd a labirint o ‘rtasida suyuqlik bilan to ‘lgan perilim fa b o ‘shlig‘i
hosil b o ‘ladi. K eyinchalik tog‘ay kapsula suyakka aylanadi. Ichki quloq
taraqqiyoti b ilan b ir vaqtda tovush o ‘tkazuvchi apparat (o‘rta quloq) ham
hosil b o ‘ladi. B irinchi vistseral ravoqning distal qism idan n o g 'o ra b o ‘shlig‘i
va eshituv nayi hosil b o ‘ladi. Eshituv suyakchalari I-II vistseral ravoqlam ing
tog‘ay qismidan rivojlanadi. Quloq suprasi esa ektoderma e®ati atrofida joylashgan
m ezenxim a orolchalaridan rivojlanadi.
T ashqi quloq
Tashqi quloq (auris externa) quloq suprasi va tashqi eshituv yo'lidan
iborat. Q uloq suprasi (auricula) elastik tog‘ay m oddasidan (cartilag o
a n ric u la re ) tuzilgan b o ‘lib, usti teri bilan qoplangan, m urakkab shaklga ega.
U n in g pastki qism ida tog‘ay o 'm id a yog* to 'q im asi b o ‘lgan yum shoq qism i
(lobulus auriculae) bor. Q uloq suprasi tog‘ayining erkin qirrasi buralib birnna
(h e lix ) h o sil qiladi. U n in g oldingi qism i tashqi eshituv y o ‘li u stida b u rm a
oyoqchasi (c ru s h elix ) b o ‘lib tugaydi. Burm adan ichkariroqda u nga parallel
y o ‘n alishda qarshi b u rm a (an tih etix ) yotadi. U lam ing o ‘rtasida qayiqsim on
ch u q u rc h a (s c a p h a ) bor. Tashqi eshituv yo ‘lining oldida su pacha (tra g u s )
joylashgan. Qarshi burmaning pastki qismida supachaga qarama-qarshi qarshi
supacha (antitragus) joylashgan. Orqa tomondan qarshi burma, old tomondan
supachaning o ‘rtasida tashqi eshituv yo‘liga davom etuvchibotiqlik - chig'anoq
chuquri (cavum conbae) bor.
T ashqi eshituv y o ‘li (m ea tu s a c u stic u s e x te rn u s ) gorizontal sathda
joylashib «S» shaklida b o ‘ladi. U ning tashqi tom oni ochiq b o ‘lib, ichkarida
nog‘ora parda vositasida o‘rta quloqdan ajralib turadi. Tashqi eshituv yo‘lining
o'rtacha uzunligi 35 m m , kengligi boshlanish sohasida 9 m m , tog'ay qismini
suyak qism iga o 'tis h joyidagi to r qism ida 6 m m . T ashqi eshituv yo‘lining
tog‘ay qism i qulo q suprasining davom i b o ‘lib, uning uzunligini 1/3 qism ini
tashkil qiladi. U ning suyak qismi esa 2/3 qismini tashkil qilib, chakka suyagi
piram idasi ichida joylashgan. Tashqi eshituv yo‘Uteri bilan qoplangan b o ‘lib,
u yupqalashib, nog‘ora pardaga o 4 ib ketadi. Eshituv yo‘lining tog‘ay qism i
terisida alohida turdagi oltingugurtga boy m odda ishlab chiqam vchi seruminoz
bezlar (glandulae cerum inosae) bor.
N o g 'o ra parda (m em brana tym pani) oval shaklidagi o'lcham lari 11x9
m m b o ‘lgan yup q a plastinkadan iborat. U tashqi eshituv yo 'lin in g oxirida
chakka suyagi n o g ‘o ra qismi egatida joylashib, tashqi eshituv yo'lini n o g'ora
b o ‘shlig‘id an ajratib turadi. U ning pastki keng tarang qism i (p a rs te n s a ) va
ustki 2 m m kenglikdagi chakka suyagining palla qism iga tegib tu ig an b o ‘sh
qismi (p ars flad d a ) tafovut qilinadi. N og‘ora pardaning o ‘itasida bolg‘achaning
dastasi birikishidan hosil b o ‘lgan botiqlik n o g ‘ora p ard a kindigi (umbo
m em brana tym pani) bor. N o g ‘o ra parda tashqi eshituv y o‘li pastki devoriga
nisbatan 45-55° hosil qilib qiya joylashadi. N og‘ora pardaning tarang qism ida
fibroz qavat b o ‘lib, u tashqi to m o n d an teri, ichki to m o n d a n shilliq parda
bilan qoplangan. Bo‘sh qism ida esa fibroz qavat bo'Im ay, faqat teri va s h illiq
pardadan iborat.
Yangi tug‘ilgan chaqaloq quloq suprasi tog‘ayi yum shoq, u n i qoplagan
teri yupqa b o ‘ladi. U aylana shaklida b o 'lib , balandligi 34 m m b o ‘ladi.
Q uloq suprasining b o ‘lakchasi u n c h a k atta em as. Q u lo q suprasi bola
hayotining birin ch i ikki yilida va 10 yoshdan keyin eniga n isb atan b o ‘yiga
o ‘sadi.T ashqi eshituv y o‘li yangi tug‘ilgan ch a q a lo q d a to r va u z u n (15
m m ), qiya joylashgan. U n in g devorini halqasidan boshqa qism i to g ‘aydan
iborat. U n i qoplagan teri yupqa va nozik. Bir yoshda tashqi eshituv yo‘lining
uzunligi 20 m m b o is a , 5 yoshda 22 m m b o ‘ladi. N o g 1o ra p a rd a yangi
tu g ‘ilgan ch aq alo q d a n isb atan k atta, unin g balandligi 9 m m , kengligi 8
m m bo'ladi. N og'ora parda uch yoshgacha gorizontal holatga yaqin eshituv
y o 'li ustki devoriga 170° b u rch ak hosil qilib joylashadi. T ash q i eshituv
yo 'lim n g shakli va o ‘lch am lari o'zgarishi n atijasida n o g 'o ra pard an in g
joylashish burchagi 140° ga kamayadi. Y osh bolada nog‘o ra pardaning rangi
to ‘q kulrang b o ‘lib, kattalarga nisbatan b irm u n ch a qalin bo 'lad i.
0 ‘r t a quloq
0 ‘rta quloq (aim s media) tarkibiga nog‘ora b o ‘shlig‘i va eshituv (evstaxiy)
nayi kiradi. N o g ‘o ra b o ‘shlig‘i (cavum tym pani) ch ak k a suyagi piram idasi
ichida joylashgan, ichi shilliq parda bilan qoplangan, hajm i 1 sm 3ga teng
havo bilan to ‘la b o ‘shliq. U ning oltita devori tafovut qilinadi: l.Y uqorgi
devori (paries tegm entalis) nog‘o ra b o ‘shlig‘in i kalla b o 'sh lig 'id a n ajratib
turuvchi yupqa suyak plastinkadan (tegmen tympani) iborat. 2.Pastki
b o 'y in tu ru q v en asig a q arag an devori (p a rie s ju g u la ris) b o ‘y in tu ru q
chuqurchasi sohasiga to ‘g ‘ri keladi. 3.Medial labirintga qaragan devori (paries
labyrinthicus) nog‘o ra b o ‘shlig‘ini suyak labirintdan ajratib turadi. B u devor
o‘itasida nog‘ora b o ‘shlig‘iga tuitib chiqqan d o ‘ng (promontorium) bor. U ndan
yuqoriroq va biroz orqaroqda dahlizga olib boruvchi oval teshik - dahliz
oynasi (fen estra vestibnii) joylashgan b o ‘lib, u n i uzangi asosi berkitib
turadi. D o ‘ngd an o rqada va pastroqda y um aloq teshik - chig‘an o q oynasi
(fenestra cochleae) bor. U nog‘o ra b o ‘shlig‘in i nog‘ora narvonidan ajratib
turuvchi ikkilam chi nog‘ora parda (m em brana tym pani secundaria) bilan
qoplangan. 4.O rqa so‘ig ‘ichsimon devomi (paries mastoideus) pastki qismida
piram ida tepaligi (eminentia pyramidaiis) bo'lib, uning ichidan uzangi
mushagi (m.stapedius) boshlanadi. Orqa devom ing yuqori qism ida nog*ora
bo ‘shlig‘i soerg‘ichsim on g'orga (antrum mastoideum) davom etadi. 5. Oldingi
devor (paries caroticus) nog‘ora b o ‘shlig‘ini ichki uyqu arteriyasi kanaiidan
ajratib turadi. Bu devom ing yuqori qismida eshituv nayini ichki teshigi bor.
6.Lateral devom i (p aries m em branaceus) nog‘ora parda va chakka suyagining
uni o'ragan qismi hosil qiladi.
N o g ‘ora b o ‘shlig‘ida 3 eshituv suyakchalari, boylam lar va m ushaklar
joylashgan. Eshituv suyakchalari (ossicula auditus) (135-rasm ) mayda
suyakchalar bo'lib, o ‘zaro birikib, nc>g‘ora pardadan oval teshikkacha tortilgan
suyaklar zanjirini hosil qiladi.
Bolg'achada (m alleus) boshcha (caput mallei), dasta (m anubrum mallei)
tashqi va oldingi o ‘sim talari (p ro cessu s la teralis e t a n te rio r) tafovut qilinadi.
S an d onchada (u n cu s) bolg‘achaning boshi bilan b o ‘g ‘im hosil qiladigan
b o ‘g ‘im yuzasi b o ‘lgan tanasi (c o rp u s incidus) va ikkita: qisqa va u zun
oyoqchalari (cru s breve e t longum ) tafovut qilinadi. U chi kengaygan uzun
oyoqchasini yasm iqsim on o'sim ta (processus len ticu laris) deyilib, u
nzangining boshchasi bilan birlashadi.
U zangida (stapes) boshcha (caput stapedis), oldingi va orqa oyoqchalar
( e r a s a n te r io r e t c r u s p o s te rio r) b o r b o ‘lib, u lar uzangi asosi (b a sis
stapedis) vositasida birikkadi. Uzangining asosi oval teshikka uning aylanma
boylami (lig. annullare stapedis) vositasida mustahkamlanadi. Bolg'achaning
dastasi nog‘ora pardaga birikadi. U ning boshchasi bilan sandonchaning bo‘g‘im
yuzasi o ‘itasida sandoncha-bolg‘acha b o ‘g‘im i sandonchaning yasm iqsim on
o ‘sim tasi bilan uzangini boshchasi o ‘rtasida a rt. incudostapedia hosil b o ‘ladi.
Suyakchalar o ‘itasidagi b o ‘g‘im juda mayda boylamlar bilan mustahkamlanib,
nog‘ora pardaning tebranishini oval
2 teshikka o ‘tkazib beruvchi suyaklar
zanjirini hosil qiladi. Suyaklar
harakatini ikkita: nog‘o ra pardani
taranglovchi m ushak (m . tensor
tym pani) va uzangi mushagi (m.
stapedis) boshqarib turadi.
E shituv n ayining (tu b a
a u d itiv a ) o ‘rta c h a u z u n lig i 35
m m , kengligi 2 m m . U halqum dan
nog'orabo'shlig'iga h a v o o ‘tishini
vanog‘ora bo‘shlig‘i bosimini tashqi
bosim bilan b ir xil tu rish in i
ta ’m inlaydi. E shituv nayi suyak
(pars ossea tubae auditivae) va
tog'ay (p ars cartila g in ea tubae
135-rasm . Eshituv suyakchalari. 1-malleus; auditivae) qism lardan iborat.
2-caput mallei; 3-uncus; 4-crus breve; 5-cor Bu q ism larn in g o ‘zaro
pus incudis; 6-crus longum; 7- processus len
ticularis; 8- caput stapedis; 9-stapes; 10-basis q o ‘shilgan jo y d a esh itu v nayi
stapedis; L l-crus anterior et posterior; torayib isthm us tubae auditivae
12-manibrium mallei; 13-processus anterior ni hosil qiladi. Suyak qismi nayning
mallei; 14-processus lateralis mallei; 15-col- yuqori 1/3 qism ini tashkil qilib,
n o g ‘o ra b o ‘s h Iig ‘ig a o s tiu m
lum mallei.
tympanicum tubae aaditivae, pastki tog‘ay qism i nayning 2 /3 qism ini tashkil
qilib, halqum ning b u ru n qism iga ostium pharyngeom tu b ae auditive b o ‘lib
ochiladi. N ayning shilliq pardasi kiprikli epiteliy b ilan qoplangan b o ‘lib,
b o ‘ylam a burm alar hosil qiladi. U lim foid to 'q im a g a boy b o ‘lib, nay
bolishi oldida nay m urtagini hosil qiladi.
Yangi tug'ilgan chaqaloqda n o g ‘ora b o ‘shlig‘i shilliq osti qavati qalin
bo'lgani u c h u n nisbatan kichik va qiya joylashgan. B ola tu g ‘ilgan davrda u
suyuqlik b ila n to ‘la b o ‘lib, b o la nafas o lg an v aq td a esh itu v nayi orqali
h alq u m g a siqib ch iq arib yuboriladi. N o g ‘o ra b o ‘sh lig ‘in in g d evorlari,
ayniqsa, yuqori qism i yupqa bo'ladi. U ning pastki devori biriktiruvchi
to ‘qim adan iborat. O rqa devorida so‘rg‘ichsim on b o 'sh liq q a olib kiruvchi
k eng tesh ik bor. S o ‘rg ‘ic h sim o n o ‘sim ta yaxshi riv o jlan m ag an i u c h u n
yangi tug‘ilgan chaqaloqda so‘rg‘ichsim on k atakchalar b o 'lm ay d i. U larda
n o g ‘ora b o ‘shlig‘i shilliq p ard asid a b u rm a la r b o ‘ladi. E shituv n ay i yangi
tu g ‘ilgan ch aq alo q d a to ‘g‘ri, keng, qisqa (17 m m ) b o ‘lib, suyak qism i
k o ‘p ro q rivojlangan. B ola hay o tin in g b irin c h i y ilid a eshituv n ay i sekin
o ‘sadi. U n in g uzunligi b ir yoshda 20 m m , 2 y o sh d a 30 m m , 5 yoshda 35
m m b o ‘ladi. Eshituv nayining teshigi yoshga qarab to ray ib boradi. 6 oylik
b o la d a 2,5 m m b o ‘lsa, 6 y o sh d a 1-2 m m b o ‘ladi.
Eshituv suyakchalari o ‘z hajm ini 4 oylik bolada egallagan b o ‘lib, yoshga
qarab o ‘zgarmaydi.
Ichki quloq
Ichki quloq (auris interna) chakka suyagi piramidasi ichida joylashgan
suyak (136-rasm) va parda labirintdan iborat. Suyak labirintni (labyrinthus
osseus) devori suyak to ‘qim adan iborat b o ‘lib, n o g ‘o ra b o ‘shlig‘i, bilan
ichki eshituv yo'li o ‘rtasida yotadi. Suyak labirintning uzunligi 20 m m . U nda
dahliz, chig'anoq va yarim doira kanallar tafovut qilinadi.
D ahliz (vestibulum ) uncha katta
bo'lm agan noto‘g‘ri shakldagibo‘shliq. U ning
tashqi devorida ikkita teshik bor. Uning bittasi
dahliz oynasi oval shaklida b o ‘lib, dahlizga
ochiladi. N o g ‘ora b o ‘shlig‘i to m o n d an uni
uzangi asosi berkitib turadi. Ikkinchisi
yu m alo q chig‘an o q oynasi ch ig 'an o q n in g
spiral kanali boshlanishiga ochilib, ikkilamchi 136-rasm . Sayak labirint.
nog‘ora parda bilan bekiigan. Dahlizning orqa 1-canaJes semicirculares ossei;
devorida yarim halqasimon naylaming beshta 2-crus osseum com m une;
teshigi, oldingi devorida esa chig‘anoqqa 3-crura ossea am puliaria;
boruvchi teshik joylashgan. Dahlizning ichki 4-fenesta vestibuli; 5-cupula
devoridagi qirra (crista vestibuli) uni ikki сосЫеае; 6-cochlea; 7-cana-
chuqurchaga ajratadi. Oldingi yum aloq lis spiralis сосЫеае; 8-fenestra
shakldagisi yumaloq chuqurcha (recessus cochleae; 9-vestibulum ;
10-crus osseum simplex
sp h e ric u s), o rq ad ag i c h o ‘z in c h o q shakldagisi e llip ssim o n chu q u rch a
(recessus ellepticus) deb ataladi. Ellipssim on chuqurchada dahliz suv
yo'lining ichki teshigi (apertura interna aqueductus vestibuli) joylashgan.
C h ig ‘a n o q (c o c h le a ) suyak la b irin tn in g o ld in g i qism i b o 'lib ,
ch ig ‘an o q n in g o ‘qi atrofida ikki yarim aylana hosil qilgan chig'anoq spiral
kanaiidan (can alis spiralis cochleae) iborat. C hig‘an oqning asosi (basis
co ch leae) m ed ial to m o n g a, ichki eshituv y o ‘liga, c h o ‘qqisi (cupula
cochleae) nog‘orab o ‘shlig‘iga qaragan. Chig'anoqning o‘qi gorizontal yolnalgan
suyak asos (m odiolus) b o ‘lib, uning atrofida spiral suyak plastinka (lam ina
spiralis ossea) to ‘liq b o ‘lm agan to ‘siq shaklida spiral kanalni o ‘rtasida turadi.
Chig‘anoqning ch o ‘qqisi sohasida u spiral plastinka ilmog‘i (hamulus laminae
spiralis) vositasida oval shakldagj chig‘anoq teshigini (helicotrema) chegaralab
turadi. M odiolusni ingichka b o ‘ylam a kanalchalar (canales longitudinales
modioli) teshib o ‘tgan bo'lib, ularda dahliz-chig‘anoq nervining chig‘anoq
qismi tolalari yotadi. Suyak spiral plastinkaning asosida canalis spiralis modioli
b o 'lib , u n d a chig‘an o q tuguni joylashgan. C hig‘an oqning asosida nog‘ora
narvonining boshlanishida chig‘anoq kanalining ichki teshigi (apertura interna
canaliculi cochleae) joylashgan.
Suyak yarim doira kanallari (canales sem icircularis ossei) uchta
ravoqsim on kanallar shaklida uchta sathda joylashgan. U lam ing b o ‘shlig‘ini
diametri 2 mm.
Oldingi (sagital) yarim doira canal (canalis semicircularis anterior)
chakka suyagi piram idasi o ‘qiga perpendikular joylashgan. U boshqa yarim
doira kanallardan yuqori turadi. Shuning uchun uning yuqori nuqtasi
piram idaning oldingi yuzasida ravoqsimon tepalikni hosil qiladi.
Orqa (frontal) yarim doira kanal (canalis semicircularis posterior)
naylam ing eng uzuni b o ‘lib, piram idaning orqa yuzasiga parallel joylashgan.
Lateral (gorizontal) yarim doira kanal (canalis sem icircularis
la teralis) b o sh q a kanallardan qisqaroq. U nog‘o ra b o ‘shJig‘ining labirint
d e v o rid a b o ‘rtm a (p ro m in en ta can alis sem icircu laris la te ra lis) hosil
qiladi. U chta yarim doira kanallar dahlizga 5 ta teshik bilan ochiladi, chunki
oldingi va o rq a yarim doira kanallam ing suyak oyoqchalari o ‘zaro birikib
um um iy suyak oyoqchasini (crus osseum commune) hosil qiladi. Qolgan
to ‘rtta oyoqchalar alo hida-alohida ochiladi. Y arim doira kanallam ing bitta
oyoqchasi dahlizga ochilishidan oldin ampula shaklida kengayadi va ampulyar
oyoqcha (crus osseum ampullare) deb atalsa, ikkinchi oyoqchasi oddiy
oyoqcha (crus osseum simplex) deyiladi.
Parda labirint (labyrinthus m em branaceus) suyak labirint ichida
joylashib , u n i shaklini qaytaradi. U n in g devori biriktiruvchi to ‘qim ali
qatlam dan iborat. Suyak va parda labirintlar o ‘rtasida to r yorig‘ perilimfatik
b o ‘shliq (sp atiu m perilyraphaticum ) b o ‘lib, и p erih m fa suyuqligi bilan
to ‘la. Suyuqlik b u b o ‘shliqdan perilim fa nayi (ductus perylym pbaticus)
orqali to ‘r p ard a osti b o ‘shlig‘iga oqishi m um ldn. P arda labirint endolim fa
suyuqligi b ila n to ‘la b o ‘lib, u n d a n suyuqlik en d o h m fatik nay (ductus
endolym phaticus) orqali piram idani orqa yuzasidagi bosh miyaning qattiq
pardasi ichida yotgan endolimfa qopchasiga (saccus endolym phaticus) oqadi.
Pardalabirintdaellipssimon vayumaloq qopchalar, uchtayarim halqasim on
n aychalar v a c h ig ‘a n o q nayi tafovut qilinadi. D ah lizn in g ellipssim on
chuqurchasidaellipssim on qopcha (bachadoncha) (utriculus) joylashsa,
y u m alo q q o p ch a (sa c c u lu s ) o ‘z nom idagi ch u q u rc h a n i egallaydi. U la r
o ‘zaro ingichka nay (d u c tu s u tric u lo s a c c u la ris ) vositasida birikib tu rad i.
Bachadonchaga parda yarim qalqa naylaming 5 teshigi ochiladi.
Parda yarim doira kanal (ductus semicircularis) shaklan suyak yarim doira
kanallariga o ‘xshaydi, am m o u ch m arta to r b o ‘ladi. Suyak yarim doira
kanallaming ampula qismlari sohasida parda yarim doira kanallar ham ampula
hosil qiladi. Bachadoncha va qopcha, shuningdek parda ampulalaming ichki
yuzasi shilliqsimon m odda bilan qoplangan b o ‘lib, ularda sezuvchi hujayralar
joylashgan. Bachadoncha va qopcha sohasida ular tarkibida ohak zarracha lariotolitlar
bo ‘lgan o q dog'lar (m acu la u tricu li e t m acu la saccu li) hosil qiladi. P arda
yarim halqa naylam ing am pulasi ichida qirralari (cristae am pullaris) b o ‘hb,
ulardan dahliz-chig‘anoq nervining dahliz qism i boshlanadi. E ndolim fa
suyuqligini tebran ish i o q dog‘dagi sezuvchi hujay ralam i t a ’sirlaydi va
m uvozanatning o'zgarishini sezuvchi nervlarning uchlari qabul qiladi. Bu
nervning birinchi neyroni hujayralari tanasi ichki eshituv yo'li tubida joylashgan
dahliz tugunida yotadi. U ning markaziy o ‘sim talari dahliz-chig‘a n o q nervi
tarkibida ichki eshituv yo‘li orqali kalla ichiga kiradi va vestibulyar o'zaklarida
tugaydi. B u o ‘zak hujayralarining o ‘simta!ari miyachaga va orqa miyaga boradi.
Parda labirintning chig‘anoq qismi chig‘anoq nayi (d u ctu s co ch learis)
dahlizdan boshi berk holatda boshlanadi (137-rasm ) va chig‘anoqning spiral
kanali ichiga yo‘naladi. Chig‘anoq cho‘qqisida chig‘anoq nayi yopiq holatda
tugaydi va ko‘ndalang kesmada uchburchak shaklida bo‘ladi Chig‘anoq nayining
tashqi devori (paries extem us ductus cochlearis) spiral kanalni suyak pardasiga
bitishib ketadi. U n in g nog‘ora
(pastki) devori (p aries
tym panicus ductus cochlearis)
suyak spiral plastinkaning
davom idir. Chig‘anoq nayining
uchinchi ustki dahliz devori
(p aries vestibularis ductus
c o c h le a ris) suyak spiral
plastinkaning chekkasidan qiya
y o ‘nalib tashq i devorigacha
boradi. Chig'anoq nayi spiral
kanalning o ‘rtasida joylashgan
bo'lib, nog‘ora narvonini (scala
tym pani) dahliz narvonidan 137-rasm. Tovushni o4kazuv chizmasi. 1-nog‘ora
/i ,.4 j- parda; 2-bolgacha; 3-sandoncha; 4-uzangi; 5-dahl-
(scala vestibuli) ajratlb turadi. IZ n a rv o n j^ S -n o g 'o ra narvoni; 7-h elico trcm a;
Chig‘anoqning cho‘qqisida ikkala 9-ikkiiamchi nog‘ora parda.
narvon o ‘zaro chig‘anoq teshigi (helicotrem a) vositasida birikadi. Chig‘anoq
asosida nog'ora narvoni ikkilamchi nog‘om parda bilan yopilgan yum aloqoyna
sohasida tugaydi. Dahliz narvoni esa dahlizning perilimfatikbo‘shlig‘iga qo‘shiladi.
C hig‘an o q nayi ichidagi spiral m em branada eshituv spiral (kortiy) a ’zosi
(organum spirale) joylashgan. Spiral a ’zo asosini bazilyar m em brana hosil
qilib, uning tarkibida chig‘anoqning asosidan to uchigacha suyak spiral
plastinkaning uchidan chig'anoqning spiral kanalining qarama-qaishi devoriga
toitilgan eshituv tor-rezonator vazifasini bajaruvchi 24.000 gacha kollogen
to lalar b o la d i. D ahliz oynasiga birikkan uzangi asosining harakati ta ’sirida
hosil b o ‘lgan perilim faning tebranishi dahliz narvoni orqali chig‘anoq
cho‘qqisiga yo‘naladi va chig‘anoq teshigi orqali nog‘ora naivoniga o‘tib ikkilamchi
nog‘ora pardaga uriladi. N og‘ora narvonidagi perilimfaning tebranishi bazilyar
m embranaga va chig‘anoq nayidagi endolimfaga o ‘tadi.
E ndolim faning tebranishi kortiy a ’zosining eshitish torlariga uriladi va
retseptor hujayralar m exanik ta ’sim i nerv impulsiga aylantiradi. Im pulsning
tanasi chig‘a n o q tugunida joylashgan bipolyar hujayralam ing periferik
uchlari qabul qiladi. U ning markaziy o ‘simtaIari esa dahliz-chig‘anoq nervining
c h ig 'a n o q q ism in i hosil qilib, ich k i eshituv y o ‘li o rq ali ro m b sim o n
chuqurchada joylashgan ventral va dorsal chig‘anoq o'zaklarda tugaydi. Ventral
o ‘zak hujayra aksonlari qaram a-qarshi tom onga yo‘nalib, trapetsiyasimon tana
(corpus trapezoideum) hosil qiladi. Dorsal o ‘zak hujayra aksonlari rombsimon
chuqurcha yuzasidajoylashgan IVqorincha miya hoshiyalarini (stria meduDaris)
hosil qilib trapetsiyasim on tanaga q o ‘shiladi. Trapetsiyasim on tana tolalari
tashqi tom onga bukilib, tashqi qovuzloqni (lemniscus lateralis) hosil qilib,
p o 'stlo q osti eshituv markazlari: ichki tizzachali ta n a va to ‘rt tepalikning
pastki tepachalariga yo‘naladi. Bu yerdajoylashgan uchinchi neyronning aksonlari
ichki kapsuladan o ‘tib bosh m iyaning chakka bo'lagini yuqori pushtasida
joylashgan eshituv markazida (Geshl pushtasi) tugaydi.
Y angi tu g 'ilg an chaqaloqda ichki quloq yaxshi taraqqiy etgan b o ‘lib,
xuddi kattalamikiga o'xshagan hajmga va tuzilishga ega. Yarim doira kanallar
devori yupqa b o ‘ladi, u chakka suyagi piramidasining suyak nuqtalari hisobiga
kattalashadi.
Teri va uning hosilalari
T eri (cu tis) organizm ning tashqi ta ’sirdan saqlabgina qolm ay, balki
m u h im sezgi a ’zosi vazifasini ham bajaradi. T eri orqali o dam haroratni,
atm osfera bosim ini, og‘riqni va biror narsa tegib turganini sezadi. B undan
tashqari, teri m odda almashinuvi, nafas olish va suyuqlik ajratish faoliyatlarida
h a m ishtirok etadi. O dam terisining u m um iy sathi 1,5-2 m 2b o ‘lib, tana
o ‘lcham iga bevosita bog‘liq. Teri sezuvchanligi odam da ju d a yaxshi takom il
etgan b o ‘lib, sezgi retseptorlari term ing ham m a yerida b ir xil tarqalm agan.
Lablar, buru n va barm oqlam ing uchlarida sezgi retseptorlari juda ko‘p. Terida
yuza qavat epidermis va chuqur qavat derm a tafovut qilinadi.
E piderm is (ep iderm is) ek to d erm ad an tak o m illash g an b o 'Iib , k o ‘p
qavatU yassi epiteliydan tuzilgan. Epiteliyni tashqi qavati shox qavatga ayianib,
ko‘chib yangilanib turadi. Epiderm is son, elka, bilak, b o ‘yin, yuz sohalarida
yupqa (0,02-0,05 m m ), q o ‘l va oyoq kafti sohalari k o ‘p ta ’siiiangani u c h u n
qalin (0,5-2,4 m m ) b o ‘ladi.
Asl teri, derm a (dermis) m ezoderm adan rivojlanib, tolali biriktiruvchi
to ‘qim adan tuzilgan. U n d a elastik tolalar va silliq m ush ak to ‘qim asi b o ‘Ub,
terini elastikligini ta'minlaydi. Dermaning qalinligi bilak sohasida 1-1,5 m m
bo‘lsa, orqada 2,5 m m bo'ladi. D erm a ikki qavatdan iborat. Epidermisga tegib
turgan yuza so‘rg‘ichsim on qavat (stratum papillare) yum shoq biriktiruvchi
to‘qim adan tuzilgan, so‘rgichlar hosil qiladi. U lam i ichida qon, limfa tomirlari
va nervlar b o ‘lib, so ‘rg‘ichlar epiderm is yuzasida qirralar hosil qiladi, u lar
o ‘rtasida egatlar bor. Bu egatlar q o ‘l kafti sohasida yaxshi k o ‘rinib b o ‘lib,
h a r b ir odam da o ‘ziga xos xususiyatga ega. T o ‘r qavat (stratu m reticu lare)
zich biriktiruvchi to ‘qim adan iborat b o ‘Iib, tarkibida kollogen tolalari k o ‘p
b o ‘ladi. Bu qavat bevosita teri osti yog‘ qatlam iga o ‘tib ketadi. T eri osti yog‘
qatlam itanadatuiiiqa!inlikdabo‘ladi. Qovoqlarvayorg‘oqterisidayog‘ qatlami
b o‘lmaydi. Peshona, burun sohalarida kam b o ‘lib, dum ba va tavon sohalarida
yaxshi rivojlangan b o ‘ladi. Terini rangi uning tarkibidagi pigm ent m iqdoriga
bogliq. Ba’zi sohalarda (yorg‘oq, sut bezi so‘rg‘ichi atrofida, uyatli lablar va
anus atrofida) pigm ent ko‘p ro q to ‘pIangan.
Sochlar (pffi) terini turli sohalarida turlicha qoplagan. U la r epiderm is
hosilasi b o ‘lib, teri usti qismi va ildizi tafovut qilinadi. Ildizi (radix pill) teri
ichida joylashib, sochning o ‘suvchi kengaygan qismi soch piyozchasini (bulbi
pffi) hosil qiladi. Soch ildizi biriktiruvchi to ‘qim ali qopcha ichida yotadi. Bu
qopcha ichigam oybezlarining chiqaruv nayi ochiladi. U n i sochni ko‘taruvchi
mushak (m. a rre c to r pili) o ‘raydi. U qisqarganda m oy bezini siqadi va soch
tikkayadi. Sochning rangi uning tarkibidagi pigmentga bog‘liq. Soch tarkibida
havo pufakchalari paydo bo'lib, pigment yo‘qolsa soch oqaradi.
Tim oqlar (unguis) epiderm isni dag'allashishidan paydo bo‘ladi. U tim o q
o ‘rnida (m atrix unguis) yotadi. Bu tim o q n i o ‘suvchi qism i hisoblanadi.
T im oqda tim o q yorig‘ida joylashgan ildizi (radix unguis), tanasi (corpus
unguis) va tim oq o'm idan tashqarida joylashgan erkin chekkasi (margo)
tafovut qilinadi. Tim oqni ildizi va yon tom onidan chegaralagan teri burm alar
tim oq bolishlari (vallum unguis) deyiladi.
Teri hosilalari
T er bezlari (glandulae sudoriferae) oddiy naysim on bez bo‘lib, derm ani
chuqur qavatida yotadi. U lam ing uzun chiqaruv nayi teri yuzasiga ter teshigi
bo‘Ub ochiladi. T er bezlari terida b ir xil tarqalm agan. U lar q o ltiq osti, chov
sohalari, qo‘l va oyoq kaftida ko‘p bo‘lsa, glans penis va labjiyaklarida bo‘lmaydi.
T er bezlari suyuqlik bilan birga turli m odda alm ashinuvida hosil b o ‘lgan
moddalami ajratadi va termoregulatsiyada katta ahamiyatga ega.
M oy beziari (glandulae sebaceae) tuzilishi jihatidan oddiy alveolyar
bezlar turkumiga kirib so‘rgichsimon va to ‘r qavat chegarasida yotadi. Ulaming
naylari soch qopchasiga ochiladi. Q o‘l va oyoq kaftida m oy beziari yo‘q.
Sut bezi (glandula m am m aria) ju ft a ’zo bo'lib, te r bezlarida takom il
etgan sut ishlab chiqarishiga moslashgan. U III-V I qovurga sohasida katta
ko'krak mushagini ustida joylashgan. Bezning o ‘rta qism ida so‘ig ‘ichi (papilla
m am m aria) b o ‘lib, uchida 10-15 ta sut naychalari (ductus lactiferi) b o la d i.
S o ‘rg‘ich atrofidagi soha so ‘rgich yoni doirasida (a re o la m am m ae) va
so‘rg‘ichda pig m en t k o ‘p b o ‘ladi. Sut bezining tanasi 15-20 t a b o ‘laklardan
(\obi glandulae m am m ariae) iborat b o ‘lib, u lar o ‘zaro yum shoq tolali
biriktiruvchi to ‘q im a va yog‘ to ‘qim asi bilan ajralgan. B ulam i sut bezini
ko‘taruvchi boylam (lig. suspensoria mam m aria) deb ataladi. Bez b o ‘laklari
m urakkab alveolyar bez tuzilishiga ega b o ‘lib, so 'rg 'ich g a nisbatan radiar
joylashgan. U lam in g chiqaruv nayi sut bezi so‘rg‘ichi uchiga ochiladi.
Yangi tu g ‘i]gan qiz bolaning sut bezi u n ch a takom il etm agan b o ‘ladi. U
qiz bola balog'atga yetgan davrida kattalashadi. Homiladoriik davrida bez to'qimasi
o ‘sib takom illashadi.
H id sezish a ’zosi
H id sezish a ’zosi (organum olfactus) burun b o ‘shlig‘im ng yuqori qismida
yuqori b u ru n chig‘anog‘i va b u ru n to ‘sig‘ining o ‘rta qism i shilliq pardasida
(regio olfactoria) joylashgan alohida sezuvchi hujayralardan iborat. Bu sohani
yuzasi 480 m m 2 b o ‘lib, hidlov hujayralarining soni 160 m illionga yaqin,
ular hidlov va q o ‘liab turuvchi hujayralarga b o ‘linadi. H idlov hujayralari
k o ‘p sonli k ip rik c h a la r b ilan qoplangan b o ‘lib, u la r u n i havo bilan
uchiashadig an yuzasini k o ‘paytirib tu rad i va um um iy yuzasi 5-7 m 2yetadi.
Bu hujayralarining markaziy o'sim talari 15-20 hidlov nervlari (nn.olfactorii)
ni hosil qiladi. H idlov nervi g ‘alvir suyakning ilm a-teshik plastinkasidan
o‘tib kalla ichiga kiradi va hidlov so‘g‘onida tugaydi. Hidlov so‘g‘onida joylashgan
II neyron o 'sim talari hidlov yo‘lini hosil qilib, hidlov uchburchagi oldingi
ilma-teshik plastinkada tugaydi. Bu erdan uchinchi neyron hid sezish maikaziga
(gyrus parahyppocampalis va uncus) boradi.
O d am da h id bilish a ’zosi hom ila hayotining 4 haftasida ju ft h id bilish
chuqurchasini qoplagan ektoderm adan juft kengayma shaklida paydo bo‘ladi.
boshiiing taraqqiyoti bilan birga, hid bilish chuqurchasi chuquriashib burun
b o ‘shlig‘in i hosil qilishda ishtirok etadi. H id bilish a ’zosi kurtagi burun
b o ‘shiig‘i shilliq pardasiga o ‘sib kiradi.
T a ’m bilish a ’zosi
T a ’m bilish a ’zosi (organum gustus) til so‘rg‘ichlarida, tanglay, to m o q
va hiqildoq usti to g ‘ayi shilliq pardalarda joylashgan 2000 ga yaqin ta ’m
bilish piyozchalaridan iborat. T a’m bilish piyozchalari ko‘tarm a bilan o‘ralgan
so‘ig‘ichlarda hom ila hayotining uchinchi oyida paydo b o ‘la boshlaydi. U lar
takom illashm agan epiteliydan unga ti!-yutqun nervi tolalari о ‘sib kirishi
ta ’sirida rivojlanadi. D astlab piyozchalar ju d a k o ‘p b o ‘ladi. Y angi tug'ilgan
chaqaloq zam burug‘sim on so ‘rg‘ichida juda k o ‘p piyozchalar b o ‘lib, keyin
yo ‘qolib ketadi. K atta odam larda ta m bilish piyozchalarining ko‘p qism i
ko‘tarm a bilan o'ralgan, bargsimon so‘ig‘ichlarda, kam qismi zamburug‘simon
so ‘ig ‘ichlarda joylashgan. T a ’m bilish piyozchalari shilliq pard a yuzasiga
teshikchalar bilan ochiladi, ulardan tam bilish hujayralarining o ‘sim talari
chiqib turadi. Tilning oldingi 2/3 qism idan ta m bilish yuz nervining nog‘ora
tori tolalari, orqa 1/3 qismi tanglay va tom oq shilliq pardasidan esa til-
yutqin nervi tolalari, hiqildoq usti tog‘ayi shilliq pardasidan adashgan nerv
tolalari qabul qilib oladi. Ulam ing markaziy tolalari shu nervning sezuvchi
o ‘zaklarida tugaydi. Bu o ‘zaklar hujayralari aksonlari ko‘m v b o ‘rtig‘iga yo‘naladi.
Bu soha hujayralaridan boshlangan uchinchi neyron paragippokom pal
pushtaning ilm oq sohasidagi p o ‘stloq markaziga boradi.
k i r i s h ...................................................................................................................................з
ANATOMIYANI 0 ‘RG ANISH USULLARI............................................................... 4
Anatomlya farming qisqacha taiixi.....................................................................................4
Yoshga doir anatomiyani o ‘rganish tarixi..........................................................................8
Yosh davriari.......................................................................................................................... 9
Sathlar haqida tushuncha va anatomik nomlanish.......................................................... 10
Odam organizmining tuzilishi........................................................................................... 10
A’zova a ’zolar tizimi........................................................................................................... 12
Homila taraqqiyoti haqida tushuncha...............................................................................14
XUSUSIY QISM
TAYANCH-HARAKAT A’ZOLARI T IZ IM I
OSTEOLOGIYA - SUYAKLAR HAQIDAGI BILIM
Umumiy m a’lumotlar.........................................................................................................15
Suyaklar tasnifi.....................................................................................................................15
Suyakiaming rivqjlanishi.....................................................................................................19
Tana skeleti...........................................................................................................................20
Umuitqalar........................................................................................................................... 20
Bo‘yin umurtqalari.............................................................................................................. 21
Ko‘krak um urtqalari...........................................................................................................22
Bel umurtqalari....................................................................................................................23
Dumg‘aza umurtqalari........................................................................................................24
U m urtqalam ing rivojlanishi va bolalaidagi xususiyatlari.............................................25
To‘sh suyagi..........................................................................................................................27
Qovuig'alar........................................................................................................................... 28
Qo‘l skeleti............................................................................................................................29
Q o‘l skeletining rivojlanishi................................................................................................29
Qo‘l suyaklari....................................................................................................................... 30
Yelka kamari suyaklari........................................................................................................ 30
Kurak suyagi.........................................................................................................................31
Qo‘lning erkin qismi suyaklari........................................................................................... 33
Bilak suyaklari......................................................................................................................35
Tiisak suyagi......................................................................................................................... 35
Bilak suyagi................................................................ ;.........................................................36
Q o‘I panjasi suyaklari.......................................................................................................... 38
Barmoq suyaklari................................................................................................................. 39
Oyoq suyaklari..................................................................................................................... 40
Oyoq suyaklarming rivojlanUhi....:....................................................................................40
Oyoq kamari suyaklari........................................................................................................ 40
Oyoqning erkin qismi suyaklari......................................................................................... 43
Oyoq panjasi suyaklari........................................................................................... 48
BOSH SKELETI
Kalla suyaklarining taraqqiyoti...........................................................................................52
Kallaning miya qismi suyaklari.......................................................................................... 53
Ensa suyagi.............................................................................................................. 54
Tepa suyagi.............................................................................................................. 55
Peshona suyagi.................................... - ..............................................56
G’alvirsimon suyak........................................... 58
Ponasimon suyak.....................................................................................................58
Chakka suyagi.......................................................................................................... 61
Chakka suyagi ichidagi kanallar............................................................................... 63
Kallaning yuz qismi suyaklari.............. 64
Yuqorijag‘................................................................................................................64
Tanglaysuyagi.......................................................................................................... 67
Pastkijag‘suyagi...................................................................................................... 68
Butun kalla...............................................................................................................70
Kallaning yuz qismi..................................................................................................73
Chaqaloq kallasi.......................................................................................................77
SUYAKLARNJNG 0 7 A R 0 BIRLASHUVI - SYNDESMOLOGIA
Umumiy ma’himotlar..............................................................................................79
Bo‘g‘imlaming tasniflanishi.....................................................................................81
Birlashmalaming taraqqiyoti va yoshga qarab o'zgarishi......................................... 83
Kalla suyaklarining biriashuvi................................................................................... 84
Tana suyaklarining birlashuvi umurtqalaming birlashuvi........................................ 85
Dumg‘azaning dum suyagi bilan birlashuvi..............................................................87
Umurtqa pog‘onasining kalla suyagi bilan birlashuvi...............................................87
Umurtqa poglonasi.................................................................................................. 88
Qovurg‘alaming umurtqa va to‘sh suyagi bilan birlashuvi....................................... 89
Qo‘l suyaklarining birlashishi, yelka kamari suyaklarining birlashishi.................91
Qo‘lning erkin qismi suyaklarining birlashuvi..........................................................92
Yelka bo‘g‘imi..........................................................................................................92
Tirsak bo‘g‘imi......................................................................................................... 93
Bilak suyaklarinmg o‘zaro birlashuvi........................................................................95
Bilak-kaft usti bo‘g‘imi va qo‘l panjasi suyaklarining o‘zaro birlashuvi..............95
Oyoq suyaklarining biriashuvi.................................................................................. 99
Oyoq kamari suyaklariningbiriashuvi......................................................................99
Butun chanoq........................................................................................................ 100
Oyoqning erJdn qismi suyaklariningbiriashuvi...................................................... 102
Chanoq-son bo‘g‘im l............................................................................................102
Tizzabo'gimi...................... 104
Boldir suyaklarining o‘zaro biriashuvi................................................................... 106
Oyoq panjasi suyaklarining boldir suyaklari bilan va o'zaro biriashuvi............. 106
MUSHAKLAR HAQIDAGI ILM - MIOLOGIA
Umumiy rna’lumotlar..........................................................................................- I l l
Mushaldaming tuzilishi..........................................................................................H I
Mushaklaming tasniflanidii....................................................................................112
Mushaklaming yordamchi apparatlari...................................................................113
Mushaklartaraqqiyoti............................................................................................ 114
Mushaklaming ishi................................................................................................ 115
Xususiy miologia.................................................................................................... 116
Ko‘krak mushaklari va fassiyalari............................................................................ 116
Ko‘krak qafasining xususiy (autoxton) mushaklari................................................117
Diafragma.............................................................................................................. 118
Ko'krak fassiyalari.................................................................................................. 119
Qorin mushaklari va fassiyalari................................................................................119
Qorinning yon devori mushaklari...........................................................................119
Qorinning old devori mushaklari............................................................................121
Qorinning orqa devori mushagi.............................. 121
Qorin fassiyalari........................................................ !.............................................121
Qorinning oqchizig'i............................................................................................. 122
Qorin to‘g‘ri mushagining qini...............................................................................122
Chcrvkanali........................................................................................................... 123
Orqa mushaklari va fassiyalari................................................................................. 123
Orqaning yuza mushaklari......................................................................................123
Orqaning chuqur mushaklari................................................................................. 125
Orqa fassiyalari....................................................................................................... 127
Qo‘l mushaklari va fassiyalari..................................................................................127
Qo‘lning eritin qismi mushaklari............................................................................129
Yelka mushaklari....................................................................................................129
Bilakmushaklari.................................................................................................... 130
Bilakning oldingi guruh mushaklari....................................................................... 130
Bilakning orqa guruh mushaklari............................................................................132
Yuza qavat mushaklari............................................................................................132
Qo‘l panjasi mushaklari.......................................................................................... 134
Bosh barmoq tepaligi mushaklari...........................................................................134
Jimjiloq tepaligi mushaklari.................................................................................... 135
Kaftning o‘rta guruh mushaklari.............................................................................135
Qo‘l fassiyalari va qo‘lning pay qinlari....................................................................136
Qo‘l topografiyiasi.................................................................................................. 137
Oyoq mushaklari.................................................................................................... 138
Chanoq mushaklari.......................................................... ..................................... 138
Chanoqning ichki yuzasidagi mushaklar................................................................139
Chanoqning tashqi yuzasidagi mushaklar..............................................................139
Son mushaklari...................................................................................................... 141
Sonning oldingi guruh mushaklari..........................................................................141
Sonning orqa guruh mushaklari............................................................................. 142
Sonning medial guruh mushaklari......................................................................... 143
Boldir mushaklari.................................................................................................. 144
Boldiming oldingi guruh mushaklari......................................................................144
Boldiming orqa guruh mushaklari.......................................................................... 145
Boldiming lateral guruh mushaklari....................................................................... 146
Oyoq panjasining mushaklari................................................................................. 147
Oyoq panjasining ustki (dorsal) mushaklari.......................................................... 147
Oyoq panjasining ostki (kaft) mushaidari...............................................................147
Oyoq kaftining medial guruh mushaklari...............................................................147
Oyoq kaftining lateral guruh mushaklari................................................................148
0 ‘rta guruh mushaklari.......................................................................................... 148
Oyoq fassiyalari...................................................................................................... 149
Oyoqtopografiyasi.................................................................................................151
Bo*yinmushaklari.................................................................................................. 153
Bo‘yinning yuza mushaidari................................................................................... 153
0 ‘rta qavat mushaklari............................................................................................153
Til osti suyagidan yuqoridajoylashgan mushaklar................................................. 154
Til osti suyagi ostidagi mushaklar...........................................................................154
Bo'yinning chuqur guruh mushaklari.................................................................... 155
Lateral guruh mushaklari.................................... 155
Medial guruh mushaklari....................................................................................... 156
Ensa suyagi.............................................................................................................. 54
Tepa suyagi.............................................................................................................. 55
Peshona suyagi......................................................................................................... 56
G’alvirsimon suyak...................................................................................................58
Ponasimon suyak..................................................................................................... 58
Chakka suyagi......................................................................................................... 61
Chakka suyagi ichidagi kanallar............................................................................... 63
Kallaning yuz qismi suyaklari.................................................................................. 64
Yuqorijag‘............................................................................................................... 64
Tanglay suyagi..........................................................................................................67
Pastki jag‘ suyagi.................................................................. 68
Butun kalla...............................................................................................................70
Kallaning yuz qismi..................................................................................................73
Chaqaloqkaliasi....................................................................................................... 77
SUYAKLARNING O'ZARO BIRLASHUVI - SYNDESMOLOGIA
Umumiy ma’lumotlar..............................................................................................79
Bo‘g‘imlarning tasniflanishi.....................................................................................81
Birlashmalaming taraqqiyoti va yoshga qarab o'zgarishi......................................... 83
Kalla suyaklarining birlashuvi...................................................................................84
Tana suyaklarming biriashuvi umurtqalaming biriashuvi........................................ 85
Dumg‘azaning dum suyagi bilan birlashuvi..............................................................87
Umurtqa pog'onasining kalla suyagi bilan biriashuvi............................................... 87
Umurtqa pog‘onasi.................................................................................................. 88
Qovurg'alaming umurtqa va to‘sh suyagi bilan birlashuvi....................................... 89
Qo‘l suyaklarining birlashishi, yelka kamari suyaklarming birlashishi................. 91
Qo‘Ining erkin qismi suyaklarining birlashuvi..........................................................92
Yelka bo‘g‘imi..........................................................................................................92
Tirsak bo‘g‘mii.........................................................................................................93
Bilak suyaklarining o‘zaro birlashuvi....................................................................... 95
Bilak-kaft usti bo‘g‘imi va qo‘l panjasi suyaklarining o‘zaro birlashuvi..............95
Oyoq suyaklarining birlashuvi.................................................................................. 99
Oyoq kamari suyaklarining birlashuvi...................................................................... 99
Butun chanoq........................................................................................................ 100
Oyoqning erkin qismi suyaklarining birlashuvi...................................................... 102
Chanoq-sonbo'g'imi............................................................................................. 102
T im bo‘g‘imi-..................... 104
Boldir suyaklarining o‘zaro biriashuvi................................................................... 106
Oyoq panjasi suyaklarining boldir suyaklari bilan va o'zaro birlashuvi............. 106
MUSHAKLAR HAQIDAGI ILM - MIOLOGLA
Umumiy ma’lumotlar............................................................................................ 111
Mushaklaming tuzilishi..........................................................................................111
Mushaklaming tasniflanishi....................................................................................112
Mushaklaming yordamchi apparatlari................................................................... 113
Mushaklartaraqqiyoti............................................................................................ 114
Mushaklaming ishi.............................................................................................. ..115
Xususiy miologia.................................................................................................... 116
Ko‘krak mushaklari va fassiyalari............................................................................ 116
Ko'krak qafasining xususiy (autoxton) mushaklari................................................117
Diafragma.............................................................................................................. 118
Ko‘krak fessiyalari.................................................................................................. 119
Qorin mushaklari va fassiyalari............................................................................... 119
Qorinning yon devori mushaklari...........................................................................119
Qorinning old devori mushaklari............................................................................121
Qorinning orqa devori mushagi.............................. ^ ............................................121
Qorin fassiyalari........................................................ ]............................................ 121
Qorinning oq chizig'i............................................................................................. 122
Qorin to‘g‘ri mushagining qini...............................................................................122
Chov kanali............................................................................................................ 123
Orqa mushaklari va fassiyalari................................................................................. 123
Orqaning yuza mushaklari......................................................................................123
Orqaning chuqur mushaklari................................................................................. 125
Orqa fassiyalari....................................................................................................... 127
Qo‘l mushaklari va fassiyalari..................................................................................127
Qo'lning erkin qismi mushaklari............................................................................ 129
Yelka mushaklari....................................................................................................129
Bilakmushaklari.................................................................................................... 130
Bilakning oldingi guruh mushaklari....................................................................... 130
Bilakning orqa guruh mushaklari........................................................................... 132
Yuza qavat mushaklari............................................................................................132
Qo‘l panjasi mushaklari.......................................................................................... 134
Bosh barmoq tepaligi mushaklari...........................................................................134
Jimjiloq tepaligi mushaklari.................................................................................... 135
Kaftning o‘rta guruh mushaklari............................................................................ 135
Qo‘l fassiyalari va qo'lning pay qinlari.................................................................... 136
Qo‘l topografiyiasi.................................................................................................. 137
Oyoq mushaklari.................................................................................................... 138
Chanoq mushaklari................................................................................................ 138
Chanoqning ichki yuzasidagi mushaklar............................................................... 139
Chanoqning tashqi yuzasidagi mushaklar..............................................................139
Son mushaklari...................................................................................................... 141
Sonning oldingi guruh mushaklari......................................................................... 141
Sonning orqa guruh mushaklari............................................................................. 142
Sonning medial guruh mushaklari..........................................................................143
Boldir mushaklari.................................................................................................. 144
Boldiming oldingi guruh mushaklari..................................................................... 144
Boldiming orqa guruh mushaklari..........................................................................145
Boldiming lateral guruh mushaklari....................................................................... 146
Oyoq panjasining mushaklari................................................................................. 147
Oyoq panjasining ustki (dorsal) mushaklari..........................................................147
Oyoq panjasining ostki (kaft) mushaklari.............................................................. 147
Oyoq kaftining medial guruh mushaklari...............................................................147
Oyoq kaftining lateral guruh mushaklari................................................................148
0 ‘rta guruh mushaklari.......................................................................................... 148
Oyoq fassiyalari...................................................................................................... 149
Oyoqtopografiyasi................................................................................................. 151
Bo‘yin mushaklari.................................................................................................. 153
Bo‘yirming уига mushaklari...................................................................................153
0 ‘rta qavat mushaklari............................................................................................153
Til osti suyagidan yuqorida joylashgan mushaklar................................................. 154
Til osti suyagi ostidagi mushaklar...........................................................................154
Bo'yinning chuqur guruh mushaklari.................................................................... 155
Lateral guruh mushaklari....................................................................................... 155
Medial guruh mushaklari....................................................................................... 156
Bo‘yin fassiyalari.....................................................................................................157
Bo‘yintopografiyasi................................. 158
Bosh mushaklari va fassiyalari................................................................................ 160
Ko‘z yorig‘ini o‘tagan mushaklar...........................................................................160
Bunin teshigini o‘ragan mushaklar......................................................................... 161
Og‘iz tirqishini 0‘ragan mushaklar......................................................................... 161
Quloq suprasi mushaklari....................................................................................... 162
Chaynov mushaklari.............................................................................................. 163
Bosh fassiyalari.......................................................................................................164
ICHKI A’ZOLAR HAQIDAGI ILM
Umumiy ma’lumotlar............................................................................................ 165
Hazm a’zolari tizimi...............................................................................................166
Hazm a’zolari devorining tuzilishi......................................................................... 166
Hazm a’zolari bezlari............................................................................................. 167
Hazm a’zolarming taraqqiyoti................................................................................ 167
Birlamchi ichak nayining boshlang'ich qismidan rivojianuvchi a’zolar........... 168
Og‘izbo‘shlig‘i.......................................................................................................168
Xususiy og‘iz bo‘shlig‘i........................................................................................... 169
Tangiay..................................................................................................................169
Tishlar.................................................................................................................... 171
Til.......................................................................................................................... 174
Tilning skelet mushaklari........................................................................................ 176
Og‘iz bo‘shlig‘i bezlari............................................................................................ 177
Halqum................................................................................................................. 178
Qizilo‘ngach.......................................................................................................... 181
Me’da.................................................................................................................... 183
Ichaklar taraqqiyoti................................................................................................186
Ingichka ichak........................................................................................................187
Yo‘g‘on ichak........................................................................................................ 190
Jigar....................................................................................................................... 196
0 ‘tpufegt............................................................................................................. .200
Me’da osti bezi...................................................................................................... 201
Qorinparda............................................................................................................ 202
NAFAS A’ZOLARI TIZIMI
Nafas a’zolarming taraqqiyoti................................................................................207
Burun.................................................................................................................... 208
Hiqildoq................................................................................................................ 211
Traxeya..................................................................................................................217
Boshbronx............................................................................................................ 218
0 ‘pka..................................................................................................................... 220
Plevia.................................................................................................................... 222
Ko‘ks oralig‘i......................................................................................................... 224
SIYDIK VA TANOSIL APPARATI
Siydik ajratish a’zolarining rivojlanishi.................................................................. 225
Buyrak................................................................................................................... 226
Siydikyo‘li.............................................................................................................231
Qovuq (siydik pufegi) -.................... 232
ErkaWaming siydik chiqaruv nayi.......................................................................... 234
Jinsiy a’zolar tizimi................................................................................................ 235
Jinsiy a’zolaming taraqqiyoti................................................................................. 235
Tashqi jinsiy a’zolaming rivojlanishi...................................................................... 236
Erkaklamingjinsiy a’zolari.....................................................................................237
Moyak....................................................................................................................237
Moyak ortig‘i......................................................................................................... 238
Umg‘ olib ketuvchi nay. ................................................................................ 239
Prostata bezi...........................................................................................................240
Bulbouretral bezlar................................................................................................. 242
Urag‘tizimchasi.................................................................................................... 242
Erkaklaming tashqi tanosil a’zolari........................................................................ 242
Ayollamingjinsiy a’zolari.......................................................................................244
Tuxumdon.............................................................................................................244
Bachadon.............................................................................................................. 246
Bachadon nayi.......................................................................................................248
Qin.........................................................................................................................249
Ayollaming tashqi tanosil a’zolari.......................................................................... 250
Otaliq..................................................................................................................... 252
Oraliqfassiyalari.................................................................................................... 253
ICHKI SEKRETSIYA BEZLARl
Qalqonsimon bez...................................................................................................255
Qalqonsimon orqa beziari...................................................................................... 257
Buyrak usti bezi..................................................................................................... 257
Me’da ostibezining endokrin qismi....................................................................... 259
Gipofiz.................................................................................................................. 260
Epifiz.....................................................................................................................261
QON TOMIRLAR TIZIMI HAQIDAGI ILM - ANGIOLOGIA
Qon tomirlar tizimining umumiy anatomiyasi..................................................... 262
Qon tomirlar tizimining filogenezi........................................................................ 263
Yurakning taraqqiyoti............................................................................................ 263
Yurak..................................................................................................................... 264
Yurak kameralari................................................................................................... 265
Yurak topografiyasi................................................................................................ 269
Yurakning yoshga qarab o'zgarishi.........................................................................270
Perikard................................................................................................................. 272
Arteriyalar taraqqiyoti........................................................................................... 273
Arteriyalaming tuzilishi......................................................................................... 274
Katta qon aylanish doirasi qon tomirlari............................................................... 275
Aorta.................................................................................................................... 275
Aorta ravog'i tarmoqlari........................................................................................ 276
Tashqi uyqu arteriyasi...........................................................................................277
Tashqi uyqu arteriyasining orqa guruh tarmoqlari................................................278
Tashqi uyqu arteriyasining o‘rta guruh tarmoqlari................................................278
Ichki uyqu arteriyasi.............................................................................................. 280
0 ‘mrov osti arteriyasi............................................................................................282
Qo‘ltiq osti arteriyasi..............................................................................................285
Yelka arteriyasi...................................................................................................... 286
Bilak va qo‘l panjasi arteriyalari..............................................................................287
Pastga tushuvchi aorta............................................................................................290
Aortaning ko‘krakqismi..................... 290
Ko‘krak aortasining visseral tarmoqlari.................................................................290
Aortaning qorin qismi............................................................................................291
Qorin aortasining pariyetal tarmoqlari...................... 291
Qorin aortasining visseral tarmoqlari.....................................................................291
Qorin aortasining toq tarmoqlari...........................................................................292
Umumiy yonbosh aiteriyasi................................................................................... 295
Ichki yonbosh aiteriyasi......................................................................................... 295
Tashqi yonbosh aiteriyasi.......................................................................................296
Son arteriyasi......................................................................................................... 297
Taqim osti arteriyasi.............................................................................................. 298
Boldir va oyoq panjasi arteriyalari..........................................................................299
Arteriyalaming tarqalish qonuniyatlari...................................................................301
A’zo sirti arteriyalari...............................................................................................301
Arteriyalaming asosiy o‘zanlardan a’zolaiga borish qonuniyatlari..................... 302
A’zo ichi arteriyalarining tarmoqlanish qonuniyatlari.......................................... 302
VENA TIZIMI
Venalaming arteriyalardan farqi............................................................................. 304
Venalarda qon oqishini ta’minlovchi moslamalar..................................................305
Venalaming taraqqiyoti..........................................................................................305
Kichik qon aylanish doirasi venalari...................................................................... 306
Katta qon aylanish doirasi venalari........................................................................ 306
Yuqori kovakvena tizimi........................................................................................ 307
Qo‘l venalari.......................................................................................................... 310
Pastki kovakvena tizimi......................................................................................... 311
Oyoq venalari......................................................................................................... 313
Darvoza venatizimi................................................................................................314
Homilada qon aylanishi..........................................................................................317
Limfa tizimi...........................................................................................................318
Liwfa tuguni.................................................................... —•........... 320
Umfa poyalari va yo‘Uari........................................................................................ 320
Oyoq limfa tomiriari va tugunlari............................................................................321
Chanoq limfa tomiriari va tugunlari....................................................................... 322
Qorin bo‘shlig‘i limfa tomiriari va tugunlari.............................. 322
Ko‘krak qafasi limfa tomiriari va tugunlari............................................................. 323
Bosh va bo'yinning limfa tomiriari va tugunlari.................................................... 324
Qo‘lning limfa tomiriari va tugunlari...................................................................... 325
Limfa tizimining taraqqiyoti va yoshga qarab o'zgarishi........................................326
Limfa tomiriari va tugunlarimng tarqalish qonuniyatlari...................................... 326
Qon ishlab chiqaruvchi va imniun tizimi a’zolari..................................................327
Immun tizimining markaziy a’zolari..................................................................... 328
Ayrisimon bez........................................................................................................ 329
Immun tizimining periferik a’zolari.......................................................................331
Taloq..................................................................................................................... 333
NERV TIZIMI HAQIDAGI ILM (NEUROIOGIA)
Umumiy ma’lumotlar............................................................................................335
Nerv tizimining filogenezi......................................................................................337
Nerv tizimining taraqqiyoti................................................................................... 337
Markaziy nerv tizimi..............................................................................................339
Orqa miya..............................................................................................................339
Orqa miyaning taraqqiyoti......................................................................................341
Orqa miya pardalari................................................................................................342
BOSH MIYA
Umumiy ma’lumotlar............................................................................................344
Miya so‘g‘oni......................................................................................................... 346
Uzunchoq miya..................................................................................................... 346
Orqa miya.............................................................................................................. 348
Ko‘prik...................................................................................................................348
Miyacha.................................................................................................................349
To‘rtinchi qorincha................................................................................................351
0 ‘ita miya.............................................................................................................. 353
Oraliq miya............................................................................................................355
Uchinchi qorincha................................................................................................. 357
Oxiigimiya.................................................................................................. 358
Bosh miya po‘stlog‘i...............................................................................................362
Miya po‘stlogming filo-ontogenezi........................................................................ 362
Bosh miya po‘stlog‘ida markazlamingjoylashuvi...................................................363
I.Ichki analizatorlaming po‘stloqdagi markazlari..................................................364
II.Tashqi ta’sirlami qabul qiluvchi analizatorlaming po'stloqdagi markazlari 364
Analizatorlaming po‘stloq markazlari taraqqiyoti................................................. 366
Bosh miya yarimshariaming oq moddasi.............................................................. 367
Oxirgi miyaning markaziy (bazal) o‘zaklari...........................................................369
Yon qorincha.........................................................................................................370
Hidlovmiyasi........................................................................................................ 371
Bosh miya pardalari............................................................................................... 371
Bosh va orqa miya o‘tkazuv yo‘Uari.............. 373
Proyeksion o‘tkazuv yo'Uari.................................................................................. 374
Afferent o‘tkazuv yo‘Uari........................................................................................374
Orqa miya bilan miyacha o‘rtasidagi o‘tkazuv yo‘llari........................................... 377
Efferent o‘tkazuv yo‘llari........................................................................................379
Ekstrapiramida yo‘llari........................................................................................... 381
Periferik nerv tizimi............................................................................................... 382
Orqa miya nervlari..................................................................................................383
Orqa miya nervlarining orqa shoxlari......................................................................383
Orqa miya nervlarining oldingi shoxlari................................................................. 384
Bo‘yin chigali......................................................................................................... 384
Yelka chigali.......................................................................................................... 385
Ko'krak nervlarining oldingi shoxlari (qovurg'alararo nervlar).......................... 389
Bel chigali.............................................................................................................. 390
Dumg‘aza chigali................................................................................................... 392
Pereferik nerviaming tarqalish qonuniyatlari........................................................ 395
Bosh miya nervlari................................................................................................. 396
Hidlov nervi...........................................................................................................397
Ko‘mv nervi...........................................................................................................397
Ko‘zni harakatlantiruvchi nerv.............................................................................. 397
G‘altaknervi.......................................................................................................... 398
Uch shoxli nerv......................................................................................................398
Uzoqlashtiruvchi nerv............................................................................................401
Yuz nervi...............................................................................................................402
Dahliz-chig‘anoq nervi..........................................................................................404
Til-yutqin nervi..................................................................................................... 404
Adashgan nerv....................................................................................................... 405
Qo‘shimcha nerv....................................................................................................407
Til osti nervi........................................................................................................... 407
Vegetativ nerv tizimi.............................................................................................. 408
Vegetativ va somatik nerv tizimining o'zaro farqi.................................................409
Simpatik va parasimpatik nervlarning o‘zaro farqi............................................... 409
Vegetativ nerv tizimining simpatik qismi.............................................................. 410
Simpatikpoya........................................................................................................ 411
Vegetativ nerv tizimining parasimpatik qismi...................................................... 413
Qorin va chanoq bo‘shlig‘i vegetativ chigallari......................................................415
SEZGI A’ZOLARI
Umumiy ma’lumotlar........................................................................................... 417
Ko'rish a’zosi.........................................................................................................418
Ko‘rish a’zosining taraqqiyoti................................................................................ 418
Ko‘z.......................................................................................................................418
Ko‘zning nur sindiruvchi apparati.........................................................................421
Ko‘zning yordamchi apparati................................................................................ 422
Dahliz-chig‘anoq (eshituv va muvozanat) a’zosi................................................. 425
Dahliz-chig‘anoq a’zosining taraqqiyoti............................................................... 425
Tashqi quloq..........................................................................................................426
0 ‘rta quloq............................................................................................................ 427
Ichki quloq............................................................................................................ 429
Teri v^ uning hosilalari........................................................................................... 432
Teri hosilalari......................................................................................................... 433
Hid sezish a’zosi.................................................................................................... 434
Tam bilish a’zosi.................................................................................................... 434
AKMAL G'ANIYEVICH AHM EDOV
ODAM ANATOMIYASI
to ‘g'rilangan va qayta ishlangan I I nashr
Muharrir Z. Bozorova
Musahhih H. Tesbaboyev
Texnik muharrir M. Alimov
Kompyuterda sahifalovchi A . Ro‘ziyev
Bosishga ruxsat etildi 24.06.2007 y. Qog‘oz bichimi 60x90 '4б.
Hisob-nashr tabog'i 27,7. Adadi 1000.
Buyurtma № 181.
«IQTISOD-MOLIYA» nashriyotida tayyorlandi.
700084, Toshkent, H.Asomov ko'chasi, 7-uy.
Shartnoma № 36-2007.
«TO SH K EN T TEZ K O R BOSMAHONASI» M CH Jda chop etildi.
Toshkent sh., Radial to r ko’chasi, 10-uy.
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
_Odam anatomiyasi (Ahmedov A.G'.),2007
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search