KEMA-1962-reproductie-april-2018

KEMA

ARNHEM

N.V. TOT KEURING VAN
ELECRTROTECHNISCHE MATERIALEN



N.V. TOT KEURING VAN ELECTROTECHNISCHE MATERIALEN

KEMA

Afb. 1. Lichtmast op hoofdplein

Aan de oprichting van de N.V. tot Keuring van Elec- van de elektriciteitsbedrijven verwerkt, waarmede niet
trotechnische Materialen (KEMA), is een periode voor- steeds gunstige ervaringen werden opgedaan. Dit leidde er
afgegaan, waarin men zich in de kringen van de Neder- toe dat al spoedig behoefte werd gevoeld aan een insti-
landse elektriciteitsbedrijven gaandeweg bewust werd tuut, dat zich zou kunnen belasten met de beproeving van
van de noodzakelijkheid om tot de stichting van een elektrische machines, toestellen en materialen alsmede
gezamenlijk orgaan voor de keuring en het onderzoek met het doen van onderzoekingen op het gebied van de
van elektrotechnische materialen over te gaan. elektriciteitsvoorziening.

In de jaren onmiddellijk na de eerste wereldoorlog Aanvankelijk werd dit werk, dat toen nog van beperkte
had nl. de Nederlandse elektriciteitsvoorziening, waarme- omvang was, aan een bestaand lichaam, het Centraal
de tegen het einde van de l9e eeuw in de grote steden Bureau van de Vereniging van Directeuren van Electrici-
een begin was gemaakt, een grote vlucht genomen. teitsbedrijven in Nederland (VDEN) opgedragen, dat
Belangrijke hoeveelheden elektrotechnische materialen niet over eigen laboratoria beschikte, maar zijn werk
werden toen, zowel in de installaties van de verbruikers verrichtte in laboratoria van de Technische Hogeschool
als in de centrales, de transformatorstations en de netten te Delft en van enkele grote elekriciteitsbedrijven.

1

2

Afb. 2. Plattegrond van het terrein der vennootschap

1 Kantoorgebouw. 8 Bedrijfsmagazijn en keuringsarchief. 15 Hoogspanningslaboratorium. 21 Voorlichtingsgebouw.
2 Algemeen laboratorium I. 9 Kleine kantine. 16 Laboratorium voor ontploffingsvrij 21 Personeelswoningen.
3 Mechanisch laboratorium. 10 Oliereinigingshuisje. 23 Kwekerij.
4,5 Garage. 11 Commandogebouw I. materieel en kortsluitlaboratorium 24 Dienstgebouw.
5 Magazijn voor ter beproeving. 11a Commandogebouw II. voor gelijk- en wisselstroom met klein 25 Kernreactorlaboratorium.
12 Beproevingsgebouw I. vermogen. 25a Reactorhal.
aangeboden materialen. 12a Beproevingsgebouw II. 16 Commandaogebouw III. 26 150 kV-aansluiting.
6 Werkplaats. 13 Condensatorengebouw. 17 SEP Bewakingscentrum. 27 Algemeen laboratorium II.
7 Montagehallen I. 14 Machinegebouw kortsluitlaboratorium. 18 Radiologisch laboratorium. 28 Technologisch laboratorium
7a Montagehallen II. 14a Beproevingsgebouw III. 19 Kantine- en cursistengebouw.
7b Montagehallen III. 20 Natuur- en Scheikundig laboratorium. (in aanbouw).

Toen dit werk gunstige resultaten opleverde en vrij hetgeen, naar verwacht mag worden, tot in lengte van
spoedig belangrijk in betekenis toenam, brak het inzicht jaren voor het onderbrengen van alle wellicht nog beno-
baan, dat het diende te worden overgedragen aan een digde laboratoria voldoende zal zijn.
daartoe in het leven te roepen afzonderlijk lichaam, dat de
beschikking over eigen laboratoria zou moeten hebben. Op 14 oktober van het jaar 1938 werd een mijlpaal in de
Aldus werd door de provincies en grote gemeenten, die in ontwikkeling van de vennootschap bereikt. Toen werd nl.
Nederland een elektriciteitsbedrijf exploiteren of doen de eerste periode van de bouw op het Brink-terrein afge-
exploiteren, op 20 oktober 1927 de N.V. tot Keuring van sloten en werden de in de jaren 1936 t/m 1938 gereed
Electrotechnische Materialen opgericht en werd het gekomen laboratoria en overige gebouwen door Z.K.H.
eerste laboratorium van deze nieuwe vennootschap op 20 Prins Bernhard officieel in dienst gesteld.
december 1927 te Arnhem door de toenmalige Minister
van Waterstaat in bedrijf gesteld. De verdere ontwikkeling van de KEMA en van het
werk dat door haar wordt verricht, werd betrekkelijk kort
Sindsdien heeft het werk van de KEMA zich in daarna drastisch, maar gelukkig slechts tijdelijk, door de
stijgen-de lijn ontwikkeld. Reeds betrekkelijk spoedig tweede wereldoorlog onderbroken. Aan het einde van die
bleek het wenselijk om te zien naar een nieuw terrein, oorlog werden de laboratoria ernstig beschadigd en ging
waarop de vennootschap haar vleugelen verder zou vrijwel de gehele outillage verloren. Enkele jaren waren
kunnen uit-slaan. Dit vraagstuk werd acuut toen, enkele nodig om deze zware tegenslag te overwinnen, maar dank
jaren na de oprichting van de KEMA, in Nederland de zij de grote steun die de vennootschap van vele kanten, en
behoefte aan een kortsluitlaboratorium ten behoeve van in het bijzonder van de zijde van haar aandeelhouders,
de gezamenlijke elektriciteitsbedrijven en de elektrotech- mocht ontvangen, bleek het mogelijk om niet alleen de
nische industrie ontstond. Reeds in 1931 kon de hand geleden schade te herstellen, doch daarenboven de moge-
worden gelegd op een groot gedeelte van het landgoed lijkheden voor beproeving en onderzoek in sterke mate te
"Den Brink", waarop de KEMA thans is gevestigd en nog vergroten.
vóór de tweede wereldoorlog ging ook het resterende
gedeelte van dit landgoed in handen van de vennootschap Een tweede mijlpaal werd dan ook bereikt toen op 20
over. oktober 1952 ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van
de vennootschap de herstelde en uitgebreide laboratoria
De ontwikkeling op elektrotechnisch en in het bijzon- van de KEMA door de Minister van Economische Zaken
der op kernenergetisch gebied na de tweede wereldoorlog Prof. Dr. J. Zijlstra konden worden heropend.
maakte het noodzakelijk het bestaande gebouwencom-
plex uit te breiden met een aantal nieuwe laboratoria. Het De vennootschap heeft zich snel van de oorlogstegen-
terrein, waarover de vennootschap beschikte, bood daar- spoeden kunnen herstellen. Een globale indruk van haar
toe echter, wilde men het zich daarop bevindende park in ontwikkeling geeft de grafische voorstelling van afb. 3,
stand houden, onvoldoende gelegenheid, zodat werd waarin voor de jaren 1927 t/m 1962 het verloop van het
overgegaan tot aankoop van een perceel grond ten noord- jaarlijkse budget is afgebeeld. Ofschoon niet uit het oog
westen van het landgoed "Den Brink" aan de andere zijde mag worden verloren dat de gegeven cijfers na de oorlog
van de spoorweg Arnhem-Nijmegen gelegen. Een brug de invloed van de inflatie hebben onder-gaan, zo laat de
over en twee tunnels onder deze spoorlijn zorgen voor een grafiek toch duidelijk zien, dat de oorlog en zijn naweeën
goede verbinding tussen het oude en het nieuwe terrein. slechts tijdelijk de reeds in de voor-oorlogse jaren ingezet-
te tendens tot snelle groei hebben onderbroken.
Een overzicht van de wijze waarop dit geheel, ter
grootte van 26 ha, thans is bebouwd, toont afb. 2, die Met name mag de na 1948 ingetreden ontwikkeling
duidelijk doet uitkomen dat de nieuwe terreinaanwinst verrassend worden genoemd, die, bedriegen de voorteke-
weinig gelegenheid meer voor verdere uitbreidingen laat. nen niet, ertoe zal leiden dat in 1963 het jaarlijkse budget
een bedrag van ca. 10 miljoen gulden zal belopen.
Teneinde ook in de toekomst over voldoende grond
voor het realiseren van eventuele uitbreidingsplannen te Het mag onder deze omstandigheden geen verwon-de-
kunnen beschikken, werd dan ook vervolgens nog een ring wekken dat bereids in 1953 plannen inzake de verde-
terrein ten zuidwesten van meergenoemd landgoed, aan re bouw van laboratoria aan de orde kwamen, die - ander-
de overzijde van de Rijksweg Arnhem-Oosterbeek maal dank zij de van vele zijden ondervonden medewer-
gelegen, aangekocht. Met dit, voorlopig in reserve te king - tot uitvoering konden worden gebracht. Daardoor
houden, perceel tezamen heeft de KEMA thans de was het mogelijk dat op 17 oktober 1958 door Z.K.H.
beschikking over een terrein ter grootte van ruim 35 ha, Prins Bernhard, juist 20 jaren nadat de eerste groep op het
Brink-terrein tot stand gebrachte laboratoria door Z.K.H.

3

zouden kunnen worden voorbereid, als onvermijdelijk
worden aanvaard.

In verband met de uitbreiding van de werkzaamheden
inzake de keuring van installatiematerialen en huishou-
delijke toestellen was het voorts nodig het bestaande
algemene laboratorium (zie no. 2 van afb. 2) geheel voor
deze keuringen te reserveren en het daarin gevestigde
hoogfrequentlaboratorium, lichttechnisch laboratorium
en meterijklaboratorium naar een ander gebouw (zie no.
27 van afb. 2) over te brengen. Verder werd ook aan de
mogelijkheden waarover het kortsluitlaboratorium
beschikt, een belangrijke uitbreiding ge-geven en wel
door de bouw van een laboratorium voor het doen van
kortsluitproeven met gelijk- en wisselstroom tot een
vermogen van 50 MVA, dat met het bestaande laboratori-
um voor ontploffingsvrij materieel (zie no. 16 van afb. 2)
werd gecombineerd.

Tenslotte werd ook een radiologisch laboratorium tot
stand gebracht, dat o.m. van een zgn. body-counter is
voorzien, werd een nieuwe garage bijgebouwd en aan de
bestaande kleine kantine een niet onbelangrijke uitbrei-
ding gegeven an de plannen om tot de bouw van een
technologisch laboratorium over te gaan, werd een begin
van uit- voering gegeven.

Afb. 3. Jaarlijks budget van de vennootschap in Was aanvankelijk het werk van de KEMA voorname-
miljoenen guldens lijk gericht op bevrediging van de behoefte van de Neder-
landse elektriciteitsbedrijven aan keuring en onderzoek
was geopend, een uitbreiding van het kortsluitlaboratori- van de zowel in hun eigen centrales, transformatorstati-
um, een kernreactorlaboratorium, een laboratorium voor ons, schakelinrichtingen en netten als in de installaties
het onderzoek van ontploffingsvrij materieel en een uitbrei- van hun afnemers te gebruiken elektrotechnische materi-
ding van het voorlichtingsgebouw, waarin o.m. ook het alen en toestellen, geleidelijk is de KEMA begonnen ook
laboratorium voor het doelmatigheidsonderzoek van werk voor anderen te doen. Thans spelen de onderzoekin-
elektrische huishoude-lijke toestellen is gehuisvest, in gen die de KEMA voor de Staat, voor de binnen- en
dienst konden worden gesteld. buitenlandse elektrotechnische industrie, voor de onder-
nemingen die op grote schaal elektrotechnische materia-
Maar daarmede werd nog niet aan alle behoefte aan len en toestellen gebruiken, voor de buitenlandse elektri-
laboratoriumruimte voldaan. Vooreerst bleek al spoedig citeitsbedrijven en last but not least voor buitenlandse
een uitbreiding van het kernreactorlaboratorium (zie no. 25 zusterinstellingen doet, naast het werk dat zij voor de
van afb. 2), onder meer met een grote technologische hal, Nederlandse elektriciteitsbedrijven verricht, een zeer
noodzakelijk, maar daarna moest ook de bouw van een belangrijke rol. Zo keurt de KEMA thans tal van hoogfre-
groter montagehallengebouw (zie no. 7a en 7b van afb. 2), quent installaties voor leger, vloot en luchtmacht, houdt
waarin ook de grootste schakelaars voor de beproeving zij toezicht op de kwaliteit van automobielkoplantaarns
en rijwielachterlichten, stelt zij de industrie in de
gelegenheid - in het bijzonder in haar kortsluit- en haar
hoogspanningslaboratorium - tot het doen van ontwikke-
lingswerk, onderzoekt zij het materieel te gebruiken door
lichamen als de Nederlandsche Spoorwegen, de Bataaf-
sche Petroleum Maatschappij, de Hoogovens en veel
andere dergelijke ondernemingen meer, onderzoekt zij
met name kabels, schakelaars en overspanningsafleiders
voor Belgische, Duitse, Noorse, Ierse, Spaanse,

4

Zwitserse, Zuidamerikaanse en andere buitenlandse Voor een aantal van de tot deze groep behorende
elektriciteitsbedrijven en treedt zij op als officieel agente toestellen en materialen verleent de vennootschap het
van de Canadian Standard Association Testing Laborato- recht tot het gebruik van haar keuringsmerk; dit houdt in,
ries te Toronto (Canada) voor de keuring van alle elektro- dat deze toestellen en materialen door de KEMA regel-
technische materialen en toestellen, die van het vasteland matig worden gecontroleerd.
van West-Europa naar Canada worden geëxporteerd.
Tevens is de vennootschap door de Underwriters Labora- In dit verband is ook van belang het werk dat in de
tories te Chicago ingeschakeld bij de controle op elektro- KEMA-laboratoria wordt gedaan ten behoeve van de
technische produkten die de goedkeuring van genoemde internationale samenwerking in het kader van de CEE
laboratoria hebben verworven en door Europese fabrikan- (International Commission on Rules for the Approval of
ten aan Amerikaanse afnemers worden geleverd. Electrical Equipment), die beoogt tot unificatie van voor-
schriften en beproeving in de landen van West- en
Een en ander heeft in de loop der jaren tot een aanzien- Midden-Europa te geraken.
lijke uitbreiding van het arbeidsveld van de vennootschap
geleid, dat thans, in een vijftal groepen gesplitst, in het 3. De ijkdienst.
kort als volgt kan worden omschreven. Deze groep betreft vooreerst de ijking, ten behoeve

1. De keuring van groot materieel, voornamelijk te van hun gebruikers, van alle elektrische meetinstrumen-
gebruiken door elektriciteitsbedrijven. ten als voltmeters, ampèremeters, wattmeters, thermoele-
menten e.d.m. Verder omvat deze groep de controle op de
Deze groep omvat de beproeving en het onderzoek van ijking van kWh-meters en andere meetinrichtingen die
machines, toestellen en materialen, die door de elektrici- worden gebruikt voor de bepaling van de grootheden
teitsbedrijven worden gebruikt, zoals turbogeneratoren, welke aan de verrekening voor de levering van elektri-
transformatoren, schakelaars, kabels, isolatoren, moto- sche energie ten grondslag liggen. In Nederland worden
ren, enz. Deze werkzaamheden vinden veelal plaats in de deze meters en bijbehorende toestellen door de elektrici-
fabrieken van de desbetreffende leveranciers, maar in teitsbedrijven geijkt, die daartoe over ijklaboratoria
belangrijke mate worden terzake ook beproevingen in de b-schikken. De KEMA is met de controle op deze labora-
laboratoria van de vennootschap en na opstelling van het toria belast. Deze controle betreft in de eerste plaats de
materieel ter plaatse verricht. inrichting van de laboratoria en de daarin toegepaste
ijkmethoden. Voorts worden de in deze laboratoria
2. De keuring van installatiematerialen en huishoudelij- ge-bruikte standaardinstrumenten regelmatig geijkt en
ke toestellen. tenslotte wordt het resultaat van het werk in de laborato-
ria door steekproeven geverifieerd.
Tot deze groep behoort de beproeving van toestellen en
materialen, te gebruiken in de installaties van de afnemers 4. De chemische dienst.
der elektriciteitsbedrijven, zoals leidingen en toebehoren, Deze dienst beoogt het chemische werk dat door de
installatiematerialen, toestellen voor huishoudelijk en
aanverwant gebruik, gloeilampen, gasontladingslampen, elektriciteitsbedrijven moet worden verricht, te onder-
verlichtingsarmaturen e.d.m. Deze beproeving geschiedt steunen. De hoofdonderwerpen op dit gebied zijn de
tot nu toe voornamelijk namens de elektriciteitsbedrijven, behandeling van ketelvoedingwater, de bepaling van de
die in het algemeen verlangen, dat in de op hun netten stookwaarde en andere eigenschappen van brandstof, de
aangesloten installaties slechts door de KEMA goedge- behandeling van olie voor isolatie- en smeerdoeleinden,
keurde materialen worden gebruikt. In steeds voortschrij- alsmede het verrichten van onderzoekingen op het gebied
dende mate zal dit werk voortaan in opdracht van de van de corrosie.
Regering geschieden, die op grond van de Elektriciteits-
wet de handel in niet goedgekeurde elektrotechnische 5. Algemene onderzoekingen, ontwikkelings- en
toestellen en materialen kan verbieden. Wat de wandcon- reseachwerk. Dit gebied is zeer omvangrijk en omvat
tactdozen met en zonder randaarding betreft, is dit reeds enerzijds onderzoekingen in de centrales, onderstations
thans het geval. Bovendien worden ten behoeve van het en netten van de elektriciteitsbedrijven en anderzijds zeer
Ministerie van Sociale Zaken op grond van de "Wet uiteenlopend werk in de laboratoria van de vennoot-
Gevaarlijke Werktuigen" een aantal typen van toestellen schap. Laatstgenoemd werk is veelal nauw verwant aan
waaronder spanningsgevers voor schrikdraadinstallaties dat vermeld in de groepen 1 t/m 4, maar een gedeelte
en elektrisch handgereedschap gekeurd. hiervan is ook gewijd aan min of meer principiële re-

5

Afb. 4. Noord- en westgevel van het kantoorgebouw

search op elektrotechnisch en aanverwant gebied, waar- Eerstgenoemde groep omvat:
voor een speciaal speurwerklaboratorium ter beschikking een kantoorgebouw (1)
van de vennootschap staat. een garage ( 4, 5)
een magazijn voor ter beproeving aangeboden
Tot de hier bedoelde groep van werkzaamheden behoort materialen ( 5)
ook het kerntechnische werk, waarmede bereids in 1946 een werkplaats (6)
door de KEMA een aanvang werd gemaakt. In het bijzon- een bedrijfsmagazijn en keuringsarchief (8)
der is hier de laatste jaren aandacht besteed aan de ontwik- een kleine kantine (9)
keling van een natte homogene suspensiereactor en wel een kantine- en cursistengebouw ( 19)
zulks in samenwerking met Euratom en met de Stichting een aantal personeelswoningen (22).
Reactorcentrum Nederland. een dienstgebouw annex fietsenstalling (24)

De plattegrond van afb. 2 geeft een overzicht van het De tweede groep bestaat uit:
terrein van de vènnootschap en van de daarop thans aanwe- een machinegebouw (14), drie beproevingsgebouwen
zige laboratoria en andere gebouwen. Uit deze tekening (12, 12aen 14a), drie commandogebouwen (11, 1la en
blijkt dat het terrein van een spoorwegaansluiting is voor- 16), een condensatorengebouw (13), drie gebouwen
zien en dat zich daarop ook het eindpunt bevindt van een met montagehallen en kamers voor opdrachtgevers
aftakking op het 150 kV-koppelnet waardoor het kortsluit- (7, 7a en 7b) en een oliereinigingshuisje (10), alle
laboratoriumcomplex met dit net in verbinding kan worden deel uitmakende van het kortsluitlaboratoriumcom-
gebracht. plex
een algemeen laboratorium I (2)
De gebouwen zijn zodanig over het terrein verdeeld als een algemeen laboratorium II (27)
met het oog op het te verrichten werk wenselijk bleek, een mechanisch laboratorium (3)
waarbij het karakter van het oorspronkelijk park zoveel een kernreactorlaboratorium met reactorhal (25 en
mogelijk is gehandhaafd. Op het terrein bevinden zich 25a)
thans 28 gebouwen, resp. groepen van gebouwen, die
kunnen worden verdeeld in gebouwen voor algemene.
doeleinden en laboratoria.

6

Afb. 5. Grote vergaderzaal

Afb. 6. Bestuurskamer

7

Afb. 7. Uitzicht van de vergaderzaal en de bestuurskamer op het terrein

Afb. 8. Bibliotheek
8

een technologisch laboratorium in aanbouw (28) 2. HET KORTSLUITLABORA TORIUMCOMPLEX
een hoogspanningslaboratorium (15)
een laboratorium voor ontploffingsvrij materieel (16) een Dit complex is, zoals de naam tot uitdrukking brengt,
natuur- en scheikundig laboratorium (20) en een radiolo- ingericht voor het doen van kortsluitproeven met groot
gisch laboratorium (18) vermogen. Daaronder vallen dus alle proeven omtrent het
een voorlichtingsgebouw (21 ). in- en uitschakelvermogen van schakelaars, de proeven
inzake het onderbrekingsvermogen van smeltveilighe-
De cijfers achter de namen van de gebouwen hebben den, de proeven nopens de kortsluitvastheid, zowel in
betrekking op afb. 2. elektrodynamisch als thermisch opzicht, van transforma-
toren, smoorspoelen, railsystemen, kabels e.d.m.
De gezamenlijke inhoud van de gebouwen beloopt
thans rond 221.000 m³. Sinds 1945 werd in totaal een Het kortsluitlaboratoriumcomplex van de KEMA
bedrag van ruim 20 miljoen gulden geïnvesteerd, vóór die bestaat uit het herstelde en in 1950 weer in bedrijf geno-
tijd werd voor aankoop van terrein, stichting van gebou- men kortsluitlaboratorium I c.a., het in 1958 in dienst
wen en uitrusting van laboratoria nog ca 2,6 miljoen gestelde kortsluitlaboratorium II c.a. en het in 1963 in
gulden besteed. gebruik genomen kortsluitlaboratorium III c.a. Elk van
deze drie laboratoria vormt op zich zelf een geheel, dat
Wanneer men het terrein door de hoofdingang aan de onafhankelijk van de beide andere voor het doen van
Utrechtseweg betreedt, valt het oog aanstonds op de licht- kortsluitproeven kan worden gebruikt. Echter kan de
mast (afb. 1), die op het hoofdplein is geplaatst en die de outillage van kortsluitlabpratorium I ook ter be-schikking
zinspreuk van de vennootschap: “Onderzoek brengt van kortsluitlaboratorium II worden gesteld, waarin dan
licht” draagt. Waar, en met behulp van welke outillage, eenfase proefnemingen met een vermogen gelijk aan de
dit onderzoek plaatsvindt, moge hier thans als volgt som van het eenfase vermogen van elk der beide labora-
worden omschreven. toria kunnen worden uitgevoerd.

1. HET KANTOORGEBOUW Kortsluitlaboratorium I c.a. (zie afb. 9) biedt de moge-
lijkheid tot het doen van driefasen gecombineerde in-
In dit gebouw, waarvan afb. 4 de noord- en westgevel uitschakelproeven tot een vermogen van 750 MVA (sym-
weergeeft, zijn de algemene diensten van de vennoot- metrisch vermogen, bepaald volgens de I.E.C. Publikatie
schap tezamen met die van het Centraal Bureau van de Nr. 56-1/1954) bij spanningen tot 100 kV en tot het doen
VDEN, de Vereniging van Exploitanten van Electrici- van eenfase gecombineerde in- uitschakelproeven tot een
teitsbe-drijven in Nederland (VEEN) en enkele andere driefasen vermogen van 1300 MVA bij spanningen, gelijk
lichamen op elektrotechnisch en aanverwant gebied aan het anderhalfvoud van de fasespanning, tot 200 kV
werkzaam, ondergebracht. Dit gebouw bevat een tweetal (met het middenpunt geaard).
representatieve lokaliteiten, nl. de grote vergaderzaal
(afb. 5), waarin o.m. de vergaderingen van internationale Bij gebruikmaking van de stootbekrachtigingsmachine
lichamen, wan-neer die op het terrein van de vennoot- behorend bij kortsluitlaboratorium II, kan het kortsluit-
schap plaatsvinden, worden gehouden en de zg. bestuurs- vermogen voor driefasen proeven tot 1200 MVA bij span-
kamer (afb. 6), die mede voor de ontvangst van bezoekers ningen tot 100 kV worden verhoogd.
dient.
Daarenboven kunnen gelijkstroomproeven worden
Een blik vanuit deze, aan de westgevel van het gebouw uitgevoerd met stroomsterkten tot 37 kA bij spanningen
gelegen vertrekken op het terrein van de vennootschap tot 800 V en met stromen tot 18 kA bij spanningen tot
geeft afb. 7. 1600 V. Voorts is het mogelijk een- en driefasen
kort-sluitproeven te doen bij lage spanning (van 220 V tot
Verder zijn aanwezig de nodige vertrekken voor de 1100 V) met symmetrische stromen, al naar de grootte
huisvesting van de directie, de afdelingschefs en overige van de spanning, variërend van 40 tot 80 kA.
leden van de staf en zijn in het gebouw ondergebracht een
bibliotheek (afb. 8), een tweetal tekenkamers, een corres- Kortsluitlaboratorium II c.a. (zie afb. 10) opent de
pondentie-afdeling, een administratieve afdeling, alsme- mogelijkheid tot het doen van driefasen gecombineerde
de een aantal archiefruimten en vertrekken voor het in- uitschakelproeven tot een vermogen van 2000 MVA
verrichten van reproduktiewerkzaamheden. bij spanningen tot 150 kV en tot het doen van eenfase
gecombineerde in-uitschakelproeven tot een driefasen
Door de gestage toeneming van de werkzaamheden der vermogen van 3600 MVA bij spanningen, gelijk aan het
vennootschap moet ook het kantoorgebouw regel-matig anderhalfvoud van de fasespanning, tot 150 kV tegen
worden vergroot, hetgeen laatstelijk geschiedde door het aarde.
bijbouwen in zuidelijke richting van een geheel nieuwe
vier verdiepingen hoge vleugel, waarvan de ligging op
afb. 2 zichtbaar is.

9

Afb. 9. Overzicht van kortsluitlaboratorium I

Afb. 10. Overzicht van kortsluitlaboratorium II
10

Afb. 12. Voorgevel van het machinegebouw

Ook in dit laboratorium kunnen een- en driefasen kwartiervermogen 50 MVA) opgesteld. Deze transforma-
kortsluitproeven bij lage spanning ( eveneens van 220 V tot tor heeft een geïsoleerd sterpunt, waarop aardstroom-
ca 1100 V) worden gedaan, en wel met stromen die, al naar compensatiespoelen kunnen worden aangesloten.
de spanning waarmede de proef moet worden uitgevoerd,
een waarde van 60 tot 120 kA kunnen bereiken. Een overzicht van de plattegrond van dit gedeelte van
het kortsluitlaboratoriumcomplex toont afb. 11 (zie blz.
Worden beide laboratoria tot één geheel samengevoegd, 28 en 29). Zoals deze afbeelding doet zien, bevindt zich
dan is het mogelijk eenfase gecombineerde in-uitschakel- in het centrum het machinegebouw, dat met zijn lengte
proeven met spanningen tot 220 kV t.o.v. aarde te doen tot van 74 m, zijn breedte van 29 m en zijn beide 20 m hoge
een symmetrisch onderbrekingsvermogen van 2500 MVA. torens het geheel domineert. Een foto van de voorgevel
Indien men zich op het standpunt stelt, dat eenfase proeven van dit gebouw toont afb. 12.
bij het anderhalfvoud van de fasespanning moeten worden
gedaan, komt dit overeen met een symmetrisch driefasen De belangrijkste ruimte in dit gebouw is de machine-
vermogen van 5000 MVA. Voert men daarentegen de zaal waarvan afb. 13 een beeld geeft. De hier opgestelde
eenfase proeven uit bij het 1, 3-voud van de fasespanning vier grote draaistroomgeneratoren, elk aangedreven door
dan komt het eenfase onderbrekingsvermogen van 2500 een asynchrone motor met een synchrone snelheid van
MVA overeen met een driefasen vermogen van 5800 MVA. 3000 omw /minuut, hebben ieder per fase twee wikkelin-
gen die in serie of parallel kunnen worden geschakeld,
Kortsluitlaboratorium II kan worden verbonden met het terwijl voorts driehoek- of sterschakeling kan worden
Nederlandse koppelnet voor 150 kV. Hierdoor is het moge- toegepast, zodat het volle vermogen ter be-schikking
lijk proeven te nemen inzake de onderbreking van laadstro- staat bij 11, 6,4, 5,5 en 3,2 kV.
men van hoogspanningslijnen en wel tot een gekoppelde
spanning van 150 kV. Voor dit doel is een speciale driefa- De twee zich in afb. 13 op de voorgrond bevindende
sen transformator voor 150 kV (vermogen 25 MVA, generatoren, behorend tot kortsluitlaboratorium I, zijn
elk geschikt voor een symmetrisch kortsluitvermogen
van 650 MVA, terwijl de beide andere generatoren, die

11

Afb. 13. De machinezaal van het kortsluitlaboratoriumcomplex

Afb. 14. De transformatoren-omschakelruimte van kortsluitlaboratorium I

12

Afb. 15. De transformatoren-omschakelruimte van kortsluitlaboratorium II

een onderdeel van de outillage van kortsluitlaboratorium II krachtigingswikkelingen van de rotoren van de generato-
vormen, elk een driefasen symmetrisch kortsluitvermogen ren wordt gelegd en zodoende een bekrachtigingsstroom,
van 1500 MVA kunnen af geven. De twee generatoren voor die het veelvoud van de normale beloopt, wordt verkre-
een kortsluitvermogen van 650 MVA worden aangedreven gen. De ontmagnetiserende werking van de statorkort-
door motoren van 1000 kW, die voor een kortsluitvermo- sluitstroom kan door de magnetiserende werking van de
gen van 1500 MVA door motoren van 1500 kW. aldus verhoogde rotorstroom worden gecompenseerd,
hetgeen betekent dat de geïnduceerde spanning en daar-
Teneinde een gunstige verhouding te verkrijgen tussen mede de symmetrische kortsluitstroom vrijwel constant
de initiale symmetrische kortsluitstroom van de generato- kan worden gehouden.
ren en de symmetrische kortsluitstroom die op het ogenblik
van stroomonderbreking bij uitschakelproeven nog aanwe- De stootbekrachtigingsaggregaten, die op hun beurt
zig is, wordt in de regel voor uitschakel- en voor gecombi- door hulpbekrachtigingsaggregaten worden bekrachtigd,
neerde in- en uitschakelproeven stootbekrachtiging toege- worden ook gebruikt voor gelijkstroomproeven.
past. Daartoe staan twee stoot-bekrachtigingsaggregaten
ter beschikking die, naast de draaistroomgeneratoren van De hulpbekrachtigingsmachines zijn ten dele tussen
kortsluitlaboratorium I zijn opgesteld (ten dele zichtbaar op de kortsluitgeneratoren en ten dele in het verlengde van
afb. 13). Elk aggregaat bestaat uit twee gelijkstroomgene- de stootbekrachtigingsmachines opgesteld.
ratoren - die ieder in staat zijn om gedurende korte tijd 8,5
resp. 10 kA bij 800 V af te geven -, drie vliegwielen ter Het machinegebouw bevat voorts vier groepen van
vergroting van de massatraagheid van het aggregaat en een drie eenfase transformatoren. Bij twee van deze groepen,
aandrijvende asynchrone motor. Zal door toepassing van behorend tot kortsluitlaboratorium I, heeft iedere trans-
stoot be-krachtiging het gestelde doel worden bereikt, dan formator vier secundaire wikkelingen elk van 12,5 kV;
dient er voor te worden gezorgd, dat op het moment van bij de andere twee groepen, die bij kortsluitlaboratorium
kortsluiting plotseling een veel hogere spanning aan de be- II zijn ingedeeld, heeft iedere transformator twee secun-
daire wikkelingen elk voor 25 kV. Door serie, serie-paral-
lel, parallel, ster- en driehoekschakeling kan een

13

Afb. 16. Smoorspoelen in kortsluitlaboratorium I Afb. 17. 11 kV-rails in tunnel tussen machine-
gebouw en beproevingsgebouw I

groot aantal voorkeurspanningen beneden de hierboven daarvan bevindende beproevingsgebouw II in contact.
vermelde maximale waarden van de spanning (100 kV Bovendien bevindt zich in beproevingsgebouw II het
resp. 220 kV) worden verkregen. Een overzicht van de eindpunt van de bovengrondse lijn waardoor dit gedeelte
daartoe in kortsluitlaboratorium I aanwezige 100 kV trans- van het kortsluitlaboratoriumcomplex met het Neder-
formatoren-omschakelruimte toont afb. 14, waarnaast afb. landse koppelnet voor 150 kV kan worden ver-bonden.
15 laat zien hoe de 220 kV transformatoren-omschakel- Deze lijn is, voorzover zij over dit complex loopt, geïso-
ruimte van kortsluitlaboratorium II is ingericht. leerd voor een spanning van 220 kV. Van de schakelin-
richting waarop het andere einde van deze lijn is aange-
In het machinegebouw zijn voorts drie stellen sloten en met behulp waarvan de verbinding met de 150
smoor-spoelen voor het instellen van de kortsluitstroom, kV lijn Nijmegen-Apeldoorn tot stand kan worden
als-mede drie smoorspoelen voor de synchronisatie van de gebracht geeft afb. 18 een beeld.
kortsluitgeneratoren aanwezig. Van een van deze stellen
smoorspoelen geeft afb. 16 een beeld. Elk van de beide beproevingsgebouwen I en II heeft
twee beproevingshallen en een luifel waaronder
Tenslotte bevinden zich in het machinegebouw nog een proef-objecten in de open lucht kunnen worden opge-
viertal luchtdrukschakelaars, die voor de beveiliging van steld. Al deze opstellingsplaatsen zijn voorzien van de
elk der vier machines dienen, alsmede drie inschakeltoe- nodige hijs-kranen (tot 15 ton), olie aan- en afvoerleidin-
stellen, één voor de beide generatoren van kortsluitlabora- gen, blus-leidingen ( voor koolzuur en water) alsmede
torium I en één voor elk van de beide generatoren van van de vereiste elektrische uitrusting, zoals aansluitklem-
kortsluitlaboratorium II. men, aardleidingen, meetshunts, spanningsdelers, over-
spanningsafleiders enz. Zij bevatten voorts elk een trans-
Een tunnel voor 11 kV (zie afb. 17) en een bovengrond- formator voor de hierboven bedoelde proeven met grote
se lijn voor 100 kV verbinden het machinegebouw met het stromen bij spanningen van 220 V tot 1100 V.
westelijk daarvan gelegen beproevingsgebouw I; een
tunnel voor 30 kV, alsmede een bovengrondse lijn voor 220 Eén van de beproevingshallen van het beproevings-
kV brengen het machinegebouw met het zich oostelijk

14

Afb. 18.
De 150 kV-verbindingslijn
tussen het koppelnet en
kortsluitlaboratorium-
complex

gebouw II is ingericht voor het beproeven van grote trans- kvar en geschikt voor drie fasen spanningen tot 220 kV is
formatoren. Hiertoe is deze hal van een verdiept gedeelte opgesteld.
met spoorwegaansluiting voorzien. De andere hal van dit
gebouw heeft, bij een diepte van 11 m en een breedte van 9 Deze condensatoren kunnen worden gebruikt voor de
m, een hoogte van 18 m en is daardoor voor het onderzoek instelling van de eigen frequentie van het beproe-
van schakelaars voor de hoogste spanningen (tot 380 kV) vings-circuit - voor de bepaling waarvan het laboratori-
geschikt. Tussen de beide hallen van beproevingsgebouw II um over het nodige instrumentarium beschikt - en voor
bevindt zich een derde hal met een hoogte van 25 m die het uitvoeren van onderbrekingsproeven met voorijlende
voor de eventuele opstelling van toestellen voor een stromen. Op het dak van dit condensatorengebouw is een
synthetische beproeving van schakelaars is gereserveerd. ijzerconstructie geplaatst voor het afspannen enerzijds
Beide beproevingsgebouwen beschikken voorts over een van de 150 kV-verbinding met het Nederlandse koppel-
ruimte geschikt voor het doen van speurwerk (lichtboogon- net en anderzijds van de 220 kV-verbinding met het
derzoek). Op afb. 9 is links beproevingsgebouw I zicht- beproevingsgebouw II. Tussen deze beide afspanningen
baar; afb. 19 geeft een beeld van beproevingsgebouw II. in bevindt zich op genoemd dak de 220 kV-schakelinrich-
ting, waarmede alle gewenste verbindingen tussen de
Tussen beproevingsgebouw I en het machinegebouw condensatorenbatterij, de transformatoren, de te onder-
bevindt zich het condensatorengebouw, waarin een drie- zoeken schakelaar en het koppelnet tot stand kunnen
fasen condensatorenbatterij met een capaciteit van 10.000 worden gebracht (zie afb. 18).

15

Afb. 19. Zuidgevel van het beproevingsgebouw II

Afb. 20. De bedieningsruimte van het commandogebouw I
16

Afb. 21. Noord- en westgevel van het commandogebouw II

De proeven worden geleid en geobserveerd uit de bedie- ningsruimte is gescheiden. Hierdoor wordt het voordeel-
ningsruimten, die zich bevinden in elk van de beide com- verkregen, dat het bedienend personee met groter
mandogebouwen, welke recht tegenover de bijbehorende concentratie zijn taak kan verrichten. Verder heeft de hier
beproevingsgebouwen zijn gelegen en zodanig zijn inge- opgestelde kathodestraaloscillograaf - die evenals de
richt dat de beproevingsobjecten van deze bedieningsruim- andere hierboven genoemde oscillografen door de
ten uit, door nauwe kijkspleten veilig kunnen worden waar- vennootschap in eigen werkplaats werd vervaardigd - 6
genomen. afgesmolten buizen, waardoor 6 verschillende groothe-
den tegelijkertijd op één film kunnen worden vastgelegd.
Afb. 20 geeft een beeld van de bedieningsruimte van
commandogebouw I; afb. 21 toont de noord- en westgevel Tenslotte hoort bij elk van de beide kortsluitlaboratoria
van commandogebouw II. I en II nog een gebouw waarin zich vooreerst telkens een
drietal vertrekken bevindt die ter beschikking staan van
Zoals eerstgenoemde afbeelding doet zien, is op de muur de vertegenwoordigers van opdrachtgevers, die de proe-
boven de kijkspleten een lichtschema van het beproevings- ven willen bijwonen en waarin voorts een drietal monta-
circuit met de bekrachtigingsketen voor de kortsluitgenera- gehallen, uitgerust met kranen tot 15 ton, is onderge-
toren aangebracht. Vóór de kijkspleten bevindt zich de bracht, die voor de montage van de beproevingsobjecten
hoofdbedieningslessenaar en vóór deze een slingertoestel dienen (zie afb. 22).
dat gebruikt wordt voor het bij de proefnemingen in het
juiste ritme geven van de bedieningsim pulsen. Op de voor- Afb. 11 geeft van de ligging van deze beide gebouwen
grond rechts staat een elektro-magnetische oscillograaf met een overzicht en doet verder zien dat zich tussen het
12 lussen en links een kathodestraaloscillograaf met drie af beproevingsgebouw I en het montagehallengebouw I een
gesmolten buizen en een roterende trommel. magazijn voor opslag van ten onderzoek aangeboden
beproevingsobjecten (eveneens van een kraan voor 15
Commandogebouw II heeft een soortgelijke inrichting, ton en van een spoorwegaansluiting voorzien) bevindt en
met dien verstande echter dat in dit gebouw de ruimte voor dat hier verder ook nog een oliereinigingshuisje met
bezoekers die de proefnemingen willen bijwonen, aanzien- bijbehorende olietanks is ondergebracht.
lijk groter is en door een glaswand van de eigelijke bedie-

17

Afb. 22. Zuidgevel van het montagehallenbouw II

Afb. 23. Zuidgevel van het montagehallengebouw met vier fabrikantenkamers
18

Afb. 24. Kuilwagen met trekker voor wegtransport

Afb. 25. Gezicht op beproevingsruimte III

19

Afb. 26. Plattegrond van kortsluitlaboratorium III

Aangezien bij de exploitatie van het kortsluitlaboratori- mogelijkheid tot het doen van kortsluitproeven met grote
umcomplex, in dag- en nachtploegen deze montageruimte wisselstromen bij lage spanning beschikt en in kortsluit-
nog onvoldoende was, werd in 1962 aan de outillage van laboratorium I ook kortsluitproeven met gelijkstroom
kortsluitlaboratorium II nog een tweede montagehallenge- kunnen worden gedaan, is de outillage van deze grote
bouw met 4 kamers voor fabrikanten toegevoegd. In deze laboratoria daartoe toch eigenlijk minder geschikt.
hallen kunnen ook de grootste olieschakelaars met een In vele gevallen wordt een gelijkstroom gevraagd, die
inhoud van meer dan 10 ton olie voor de beproeving in groter is dan door de stootbekrachtigingsmachines kan
gereedheid worden gebracht. In dit gebouw, waarvan afb. worden geleverd. Bovendien kunnen bij de beproeving
23 de zuidgevel toont, bevinden zich vooreerst twee hallen van smeltveiligheden belangrijke overspanningen
met een grondvlak van 6,5 x 8,5 m en een hoogte van 15 m. ontstaan, die gevaarlijk zijn voor de wikkelingen van
In een van deze hallen is een kraan met een hefvermogen deze machines. Het is uit dezen hoofde dat het kortsluit-
van 20 ton aangebracht, terwijl de andere van een kraan laboratoriumcomplex in 1963 werd uitgebreid met een
met een hefvermogen van 10 ton is voorzien. Verder bevat derde laboratorium, dat geheel op het uitvoeren van
het gebouw twee hallen met een grondvlak van 6,5 x 7,0 m proefnemingen met hoge stromen, maar relatief lage
en een hoogte van 4,60 m.
gelijk- en wisselspanningen is ingericht. Dit laboratori-

um, waarvan de ligging uit afb. 2 blijkt, beschikt over een
In afwijking van de beide andere montagehallengebou- kortsluitgenerator met een kortsluitvermogen van 7000
wen heeft dit nieuwste montagehallengebouw geen spoor- MVA, opgesteld in het machinegebouw behorend bij de
railverbinding met beproevingsgebouw II.
kortsluitlaboratoria I en II. Met behulp van een 10 kV-ka-
Voor het vervoer van de volledige gemonteerde schake- bel is deze machine verbonden met beproevingsgebouw
laars naar dit beproevingsgebouw wordt beschikt over een 111, waarin vooreerst vier transformatoren, elk met een
kuilwagen met trekker voor wegtransport waarvan afb. 24 vermogen van 7000 kVA (continu vermogen) zijn opge-
een reproduktie geeft.
steld.
Hoewel, zoals uit het bovenstaande volgt, zowel Met behulp van deze vier transformatoren kunnen nu
kort-sluitlaboratorium I als kortsluitlaboratorium II over de acht kwikdampgelijkrichters worden gevoed, waardoor

20

Afb. 27. Zuid- en westgevel van het hoogspanningslaboratorium

de mogelijkheid wordt geschapen om bij gelijkspanningen tot 2,7 MV, voor stootstroomproeven tot 1000 A met
van 750 V tot 3000 V, kortsluitproeven te doen met 2000 µs rechthoekige golven, tot 75 kA bij 10/20/µs
stromen, al naar de grootte van de spanning, variërend van golven resp. 200 kA bij 5/10/µs golven en voor gelijks-
100 kA tot 25 kA. Een vijfde in beproevingsgebouw 111 panningsproeven tot 400 kV. Afb. 28 geeft een algemeen
opgestelde transformator schept daarnaast de mogelijkheid overzicht van het interieur van dit laboratorium, waar-
om soortgelijke proeven met wisselspanningen van 275 V naast afb. 30 doet zien hoe dat gedeelte hetwelk in het
tot 1100 V en stromen tot 70 kA uit te voeren. bijzonder voor wisselstroomproeven wordt gebruikt, is
ingericht. De voornaamste wisselspanningsbron bestaat
De schakelinstallatie in de machinezaal is zodanig uitge- uit een groep van drie eenfase transformatoren, ieder met
voerd, dat kortsluitgenerator 5 zonodig ook door kortsluit- een vermogen van 200 kVA en voor een spanning van
generator 1 of 2 kan worden vervangen. Dit is niet alleen 175 kV. Met behulp van twee isolatietransformatoren
van belang om de bedrijfszekerheid van kortsluitlaboratori- kunnen deze drie beproevingstransformatoren in serie
um 111 te verhogen, maar is ook van betekenis voor die worden geschakeld, waardoor een spanning van 525 kV
gevallen, waarin het kortsluitvermogen van generator 5 kan worden verkregen. In aanvulling hierop zal eerlang
tekort zou schieten. Een gezicht op beproevingsgebouw over een beproevingstransformator met een vermogen
111 toont afb. 25, terwijl afb. 26 de plattegrond van dit van 800 kVA en voor een spanning van 1000 kV worden
laboratorium doet zien. beschikt.

Het laboratorium beschikt over 4 zoeklichten met een Voor de stootspanningsproeven staan twee genera-to-
spiegeldiameter van 150 cm, die tezamen met een filmtoe- ren ter beschikking: één voor 2700 kV en 36 kilojoules
stel worden gebruikt voor het opnemen van vertraagde (afb. 29) en één voor 1200 kV en 7,2 kilojoules (afb. 31).
films (10 000 beelden per seconde). Laatstgenoemde generator kan, na het aanbrengen van
enkele wijzigingen, ook als gelijkstroomgenerator voor
3. HET HOOGSPANNINGSLABORATORIUM 400 kV worden gebruikt.
Het hoogspanningslaboratorium, waarvan afb. 27 de
Verder is aanwezig een stootstroomgenerator ter
zuid- en westgevel toont, is geoutilleerd voor wissel- opwekking van grote stootstromen en korte duur (200 kA
stroomproeven tot 525 kV, voor stootspanningsrproeven

21

Afb. 28. Interieur van het hoogspanningslaboratorium

5/10/µs-golven) resp. van kleine rechthoekige stroomsto- In het hoogspanningslaboratorium wordt al het werk
ten van lange duur (1000 A, 2 ms). Afb. 32 geeft van deze gedaan dat op het gebied van de hoogspanningstechniek
stootstroomgenerator een beeld. aan de vennootschap wordt opgedragen. Dit heeft ertoe
geleid dat o.a. aandacht is besteed aan de bepaling van de
Voorts beschikt het laboratorium o.a. over twee dubbel- stabiliteit van hoogspanningskabels, aan het probleem
straals-kathodestraaloscillografen, benevens over een repe- van de ionisatie in organische diëlektrica, aan de stoot-
terende stootoscillograaf, een transformator voor het spanningsbeproeving van transformatoren met gekapte
leveren bij bedrijfsfrequentie van grote stromen (20 kA) bij en niet gekapte golven, aan de beproeving van isolatoren
lage spanning, een topspanningsmeter voor volle en gekap- en overspanningsafleiders en aan het vraagstuk van de
te stootgolven tot 1000 kV topwaarde, een hoogspannings- coördinatie van isolatie.
voltmeter voor wisselspanningen tot 1000 kV, ijkbruggen
voor stroom- en spanningstransformatoren, twee bruggen Aangetekend moge hier nog worden dat in één van de
van Schering, een vonkbrug met bollen van 1 m middellijn, lokaliteiten van het hoogspanningslaboratorium op
een voor 150 kV tegen aarde geïsoleerde speciale bescheiden schaal een elektrotechnisch museum is inge-
motor-generatorgroep voor het le-veren van gelijkstroom, richt, waarin een verzameling verouderde elektrotechni-
die wordt gebruikt voor stabiliteitsproeven aan hoogspan- sche materialen is ondergebracht, die een beeld geeft van
ningskabels en verschillende kleine beproevingstransfor- de historische ontwikkeling op het gebied van de opwek-
matoren. Een 40 tons trekbank staat ter beschikking voor king, verdeling, het gebruik en de meting van elektrische
het doen van mechanische trek- en buigproeven met isola- energie. De collectie omvat ruim 2700 objecten. Afb. 33
toren, al dan niet onder hoge spanning. toont links de vitrine voor gloeilampen - waarin zich o.a.
een van de eerste Edison-kooldraadlampen uit de negen-
Tot dit laboratorium, waarvan de hoofdhal 55 m lang, tiger jaren bevindt - en rechts een gedeelte van de collec-
18 m breed en 15 m hoog is, behoort ook de ervoor gelegen tie oude kWh-meters en meetinstrumenten, die, dank zij
weide (afb. 27), die o.a. wordt gebruikt voor het doen van de hulp van vele zijden verkregen, in de loop der jaren
kabelproeven en het verrichten van onderzoekingen aan bijeen kon worden gebracht.
proefstukken van hoogspanningslijnen.

22

Afb. 29.
De grote stootgenerator

Op de voorgrond rechts staat een van de eerste elektri- 4. HET ALGEMEEN LABORATORIUM I
sche fornuizen van Engels fabrikaat, waarvan de opge- Het Algemeen Laboratorium I, waarvan afb. 36 de
bouwde schakelaars met afzonderlijke beveiliging voor
kookplaten, oven en grill een merkwaardig tijdsbeeld hoofdingang en afb. 34 de achtergevel laat zien, huisvest
tonen. in de eerste plaats de laboratoria die zich bezig houden
met de beproeving van, en het onderzoek omtrent instal-
Het ligt in de bedoeling het hoogspanningslabora-torium latiematerialen, huishoudelijke toestellen, motoren en
nog uit te breiden met een hal speciaal bestemd voor het elektro-ovens, en voorts enkele laboratoria die zich met
doen van speur- en onderzoekingswerk op het gebied van speciale onderwerpen bezighouden.
de hoogspanningstechniek en om in de bestaande grote hal
de eerder genoemde transformatorgroep op te stellen voor Hier kan slechts een zeer kort overzicht worden gege-
wisselspanning tot 1000 kV. ven van het werk dat in deze laboratoria wordt ge-daan en
van de outillage die daarbij wordt gebruikt. Het eerstbe-
doelde laboratorium, dat o.a. beschikt over de twee

23

Afb. 30. De beproevingstransformatoren in het hoogspanningslaboratorium

Afb. 31. De kleine stootgenerator
24

Afb. 32. De stootstroombatterij

Afb. 33. Een kijkje in het provisorische museum van oude elektrische materialen

25

Afb. 34. Achtergevel van het algemeen laboratorium

Afb. 35. Laboratorium voor het onderzoek van installatiematerialen
26

Afb. 36. Hoofdingang van
het algemeen laboratorium

ruimten die in afb. 35 en 37 zijn weergegeven, houdt zich plaats inneemt.
bezig met het onderzoek van de diverse installatiemateria- Verder bevindt zich in dit laboratorium een 4-tons
len, zoals schakelaars, stopcontacten, lamphouders, smelt-
veiligheden, laagspanningsschakeltoestellen e.d., alsmede trekbank te gebruiken bij het onderzoek van isolerende
met dat van leidingen, buizen en toebehoren. zowel als van niet isolerende materialen die op dit gebied
van de elektrotechniek toepassing vinden.
Dit laboratorium is gekarakteriseerd door het grote aantal
speciale beproevingstoestellen, waarvan er enkele in de Een soortgelijk laboratorium is dat voor het onderzoek
evengenoemde afbeeldingen te zien zijn en waaronder de van toestellen voor huishoudelijk en aanverwant gebruik,
schakelaarmolen (zie afb. 35 links) met behulp waarvan 14 zoals elektrische kook- en verwarmingstoestellen, koel-
schakelaars tegelijkertijd met de voorgeschreven stromen kasten, stofzuigers, ventilatoren en andere toestellen met
en spanningen kunnen worden onderzocht, een belangrijke elektrische beweegkracht, spanninggevers voor elektri-
sche weideafrastering e.d.m.

27

28

29

Afb. 37. Laboratorium voor het onderzoek van installatiematerialen

Afb. 38. Laboratorium voor het onderzoek van elektrische huishoudelijke toestellen
30

Afb. 39. Een hoek van een der ruimten voor algemeen onderzoek van het laboratorium voor
de keuring van toestellen voor huishoudelijk en aanverwand gebruik.

Afb. 40. Het laboratorium voor het onderzoek van accumulatoren

31

Afb. 41. Het laboratorium voor het onderzoek van motoren

Dit laboratorium beschikt o.a. over twee lokaliteiten voor 5. HET ALGEMEEN LABORATORIUM II
algemeen onderzoek, een bijzondere ruimte voor vochtbe- Het Algemeen Laboratorium II omvat naast het hoog-
handeling en een voor constante omgevingstemperatuur,
alsmede over een opstelling voor het onderzoek naar de frequentlaboratorium, ook het ijklaboratorium en het
levensduur van elektrische kookplaten. Een kijkje in een lichttechnisch laboratorium. Een foto van de achtergevel
van de voornaamste ruimten geeft afb. 38, terwijl afb. 39 van dit gebouw, dat in het verlengde van het kernreactor-
een hoek van de andere ruimte voor algemeen onderzoek laboratorium (zie afb. 64) is gelegen toont afb. 43.
toont.
Het hoogfrequentlaboratorium beschikt over ruimten
Een volgend laboratorium (zie afb. 40) is gespecialiseerd voor elektronisch werk, voor hoogfrequentbeproevingen
op de beproeving van accumulatoren en droge batterijen en en voor klimatologisch onderzoek.
op onderzoekingen omtrent problemen, die samenhangen In de ruimte voor elektronisch werk (afb. 44) vindt het
met de vervaardiging en het gebruik van deze elektroche- onderzoek plaats van elektronische toestellen, elektroni-
mische energiebronnen. De beproeving van loodaccumula- sche meetinstrumenten, verremeet- en verremeldappara-
toren en die van alkalische batterijen geschieden in tuur en synchro's (bv. geheel volgens MIL-specifi-
gescheiden ruimten. ca-ties). Voorts worden hier capaciteiten en zelfinducties
gemeten, de eigenschappen van hoogfrequent kabels
Tenslotte zijn in het Algemeen Laboratorium I nog bepaald en trillings- en geluidsmetingen verricht. Ook
ondergebracht een laboratorium voor het onderzoek van worden in dit laboratorium ten behoeve van de andere
motoren (afb. 41) en een elektrowarmtelaboratorium (afb. KEMA-laboratoria elektronische meet- en hulptoestellen
42), dat zich o.a. bezighoudt met het verrichten van metin- ontworpen en vervaardigd, zoals kathodestraaloscillogra-
gen aan elektrische ovens, met de aanpassing van deze fen, versterkers, tellers, hoogfrequent-generatoren, druk-
ovens aan industriële processen, met de inductieve verwar- meters enz.
ming en de verwarming door infrarode straling en met de
ijking van thermometers en thermoelementen. Het hoogfrequent laboratorium (afb. 45) is ingericht
voor het meten van impedanties, vermogens en veld-
sterkten tot in het gebied van de ultrahoge frequenties

32

Afb. 42. Het elektrowarmtelaboratorium

Afb. 43. Het algemeen laboratorium II

33

Afb. 44. Het elektrotechnisch laboratorium

Afb. 45. Het hoogfrequent laboratorium
34

Afb. 46. Het klimatologisch laboratorium

Afb. 47. Het ijklaboratorium

35

Afb. 48. De precisie-ijktafel

(3000 MHz) en beschikt voorts over de outillage nodig Het is onder dit laboratorium dat de meterijkcontrole-
voor het onderzoek van omroepontvangers, communicatie- dienst ressorteert. Het laboratorium beschikt over
zenders en -ontvangers, antennes, hoogfrequentkabels enz. standaarden en standaardinstrumenten van de hoogste
In dit laboratorium is voorts ook het instrumentarium precisie en over alle inrichtingen en voorzieningen die
aanwezig voor het meten van radiostoringen, zoals die bv. nodig zijn om met meetinrichtingen van zo grote nauw-
door hoogspanningslijnen kunnen worden veroorzaakt. keurigheid al die van standaarden te kunnen werken.
Het klimatologisch laboratorium (afb. 46) en het mecha-
nisch laboratorium zijn ingericht voor het onderzoek van Tot dit instrumentarium behoort in de eerste plaats een
telecommunicatietoestellen en elektronische onderdelen, uitgebreide serie primaire weerstandsstandaarden van
zoals condensatoren, weerstanden, kwartsresonatoren enz. 10-3 tot 103 ohm en spanningsstandaarden in de vorm
onder ongunstige omstandigheden (warmte, koude, vocht, van normaalcellen alsmede de voor de vergelijking van
zoutnevel, hoge en lage druk, mechanische trillingen, slag-, deze standaarden onderling zowel als met andere
val-, stof- en schimmel-proeven) en wel volgens de Ameri- grootheden benodigde compensatoren, spanningsdelers
kaanse en Britse specificaties (K 114, RCS, MIL) en die enz., alles nauwkeurig tot op één deel van 100.000.
van de IEC.
Buiten de eigen laboratoria worden nog keuringswerk- Voorts staat ter beschikking een standaardinstrument
zaamheden verricht aan radar- en rekentoestellen, 1lsmede voor wisselstroommetingen, dat een nauwkeurigheid van
aan richtstraal- en draaggolfapparatuur en voorts aan lucht- één deel op 10.000 garandeert en met behulp waarvan
vaartna vigatietoestellen. technische standaardinstrumenten met een nauwkeu-
Het ijklaboratorium (afb. 47) is uitgerust voor de ijking tan rig-heid van één op 1000 kunnen worden geijkt.
alle typen van meetinstrumenten, weerstanden, meettrans-
formatoren en wat verder tot meetinrichtingen in van Kilowattuur-meters kunnen op een ijktafel met een
onderzoekingen aan en keuring van kWh-meters en toebe- nauwkeurigheid van één op 1000 worden gecontroleerd.
horen, relais voor netbeveiliging e.d.m. Deze precisieijktafel is in het bijzonder op veelzijdige
toepassing ingericht. Met behulp van de precisie-ijktafel,

36

waarvan afb. 48 een beeld geeft, kunnen, onder gebruikma-
king van stroom- en spanningstransformatoren, kWh-me-
ters voor de meting van grote hoeveelheden elektrische
energie met grote nauwkeurigheid, d.w.z. met een beper-
king van de meetfouten, tot 1 ‰ worden geijkt. Verder is
het laboratorium voorzien van de meest moderne inrichting
voor het constant houden van de spanningen waarmede
wordt geijkt, en beschikt het voorts over een ruimte, waarin
temperatuur en vochtigheidsgraad nauwkeurig constant
kunnen worden gehouden zoals nodig is voor de primaire
standaarden.

Stroomtransformatoren die een belangrijke schakel
vormen bij de meting van grote energiehoeveelheden,
worden in dit laboratorium getoetst met een precisie van
enige delen op 100.000.

Het derde laboratorium, dat in het Algemeen Laboratori-
um II is gevestigd, is dat voor lichttechnisch onderzoek.
Hier vindt o.a. de beproeving van lichtbronnen en verlich-
tingsarmaturen alsmede de ijking van standaardlampen,
luxmeters etc. plaats. Het laboratorium beschikt daartoe
over een ruimte voor het onderzoek van gloeilampen -
waarin de in afb. 50 weergegeven bolfotometer staat opge-
steld-, over een aangebouwd paviljoen voor het verrichten
van levensduurproeven met gloeilampen en met gasontla-
dingslampen.

Afb. 49. Brandraam en fluorescentielampen

Afb. 50. Een kijkje in het laboratorium voor het onderzoek van gloeilampen

37

Afb. 51. Het laboratorium voor gasontploffingsvrij materieel

In dit paviljoen bevindt zich o.a. het in afb. 49 gereprodu- zinestations, meelfabrieken e.d.m. eiste steeds dringen-
ceerde brandraam voor fluorescentielampen - en een der het scheppen van een mogelijkheid om dit materieel
donkere kamer voor fotometrische onderzoekingen bij lage volgens de nieuwe daartoe onlangs uitgewerkte voor-
lichtintensiteiten. De levensduur van gewone gloeilampen schriften te kunnen keuren.
wordt in trillings- en schokvrije toestand bepaald; de bepa-
ling van de levensduur van lampen, die in de praktijk Het laboratorium, waarvan afb. 51 een der gevels
mechanisch zwaarder dan normaal worden belast, kan toont, is in een sterk hellend terrein zodanig ingegraven
desgewenst met behulp van speciale tril- en schoktoestellen dat daar waar het explosievat is opgesteld een hoef-ijzer-
geschieden. De lichtsterkte-verdelingskromme van armatu- vormig door steile taluds omgeven ruimte is ver-kregen.
ren kan met behulp van een daartoe aanwezige outillage In het algemeen worden de proefnemingen met behulp
worden bepaald, waarbij, wanneer het om bundellichten van stadsgas uitgevoerd maar ook onderzoekingen met
gaat, van een meetruimte ter lengte van 25 m gebruik kan sne1ler reagerende gassen zijn mogelijk.
worden gemaakt. In opdracht van de Staat worden koplan-
taarns en gloeilampen voor motorrijtuigen alsmede rijwiel- Door combinatie van dit laboratorium met het
achterlichten gekeurd en wordt op deze laatste marktcon- kortsluitlaboratorium 111 wordt de mogelijkheid gescha-
trole uitgeoefend. pen om ook schakelaars voor hoge spanning, die grote
stromen moeten verbreken, t.a.v. de ontploffingsveilig-
heid, te beproeven.

6. HET LABORATORIUM VOOR GASONTPLOFFINGSVRIJ 7. HET NA TUUR- EN SCHEIKUNDIG LABORATORIUM
Het natuur- en scheikundig laboratorium, waarvan afb.
MATERIEEL
52 de voorgevel toont, wordt voor de ene helft gebruikt
Dit laboratorium behoort tot de nieuwste aanwinsten voor scheikundig werk en voor de andere helft voor
waarover de KEMA de beschikking heeft gekregen. Het fysisch researchwerk, dat verband houdt met de produk-
toenemend gebruik van elektrische toestellen in ruimten tie, transmissie en toepassing van elektrische energie.
met explosiegevaar, zoals mijnen, olieraffinaderijen, ben-

38

Afb. 52. Voorgevel van het natuur- en scheikundig laboratorium

Afb. 53. Laboratorium voor het onderzoek van brandstoffen

39

Afb. 54. Laboratorium voor het onderzoek van olie

In de vleugel voor het scheikundig werk zijn zeven la- zoekingen verricht op corrosiegebied. Allereerst bestaan
boratoria ondergebracht. Eén van deze laboratoria, waar- deze uit het onderzoek van schadegevallen opgetreden
van afb. 53 een beeld geeft, is ingericht voor het onderzoek aan ketels, condensors en voorwarmers, aan elektrische
van vaste en vloeibare brandstoffen. kabels en aan elektrisch installatiemateriaal. Verder
Het tweede laboratorium (afb. 54) houdt zich bezig met het vinden onderzoekingen plaats welke verband houden met
onderzoek van de verschillende oliën, die als isolerend de vorming van oxydische deklagen op metalen bij hoge
medium in transformatoren, schakelaars en kabels worden temperaturen en drukken.
gebruikt, alsmede met het onderzoek van smeeroliën, in het
bijzonder voorzover zulks voor de smering van turboaggre- Het laboratorium is verder geheel ingericht voor het
gaten van belang is. uitvoeren van onderzoekingen met betrekking tot de
vorming van afzettingen en corrosie aan de vuur-
Bijzondere aandacht wordt hierbij besteed aan een ver- haard-zijde van met olie gestookte ketels en voor de
gelijking van de resultaten die bij toepassing van kunstma- bestudering van de aantasting van schoorstenen door
tige veroudering worden bereikt t.o.v. die welke bij verou- rookgassen.
dering onder normale omstandigheden van verschillende
oliesoorten worden verkregen. Teneinde een beter inzicht te krijgen in de corro-
sie-problemen, die zich bij de toenemende drukken,
Het derde laboratorium (afb. 55) dient voor het verrich- tempe-raturen en warmte- belastingen van de ketelinstal-
ten van onderzoekingen op het gebied van het water dat in laties, met betrekking tot het ketelwater en de stoom in
de stoomcycli van elektrische centrales wordt ge-bruikt. De moderne ketels voordoen, is besloten in een nieuw te
onderzoekingen op dit gebied hebben vooral betrekking op bouwen technologisch laboratorium tot de opstelling van
de eigenschappen van de ionenuitwisselaars, die in de een proefketel voor een druk van 30 tot 250 ata en een
demineralisatie-installaties voor de bereiding van supple- tem-peratuur van 450° C over te gaan. Dit laboratorium is
tiewater en het reinigen van turbinecondensaat in elektri- in aanbouw en zal worden gesitueerd als in afb. 2 is
sche centrales worden toegepast. aangegeven.

Tenslotte worden in het corrosielaboratorium onder-

40

Afb. 55. Laboratorium voor het onderzoek van ketelwater

Afb. 56. Het laboratorium voor corrosieonderzoek

41

Afb. 57. Het algemeen chemisch laboratorium

zoekingen uitgevoerd op het gebied van de kathodische de eigenschappen van voornamelijk vaste diëlektrica bij
bescherming van elektrische kabels. hoge veldsterkte. Dit werk vereist een fundamenteel
onderzoek, zowel van het mechanisme van de diëlektri-
In het vijfde laboratorium, waarin afb. 57 een kijkje sche doorslag als naar de oorzaak van de diëlektrische
geeft, wordt algemeen chemisch werk verricht, veelal in verliezen. De kennis en ervaring bij dit onderzoek
aansluiting op de elektrotechnische onderzoekingen, die in ver-kregen, zijn van groot nut geweest bij de ontwikke-
andere Kema-laboratoria worden gedaan. Hier mogen ling van een nieuw kabeltype voor zeer hoge span-
worden genoemd de analyse van metalen en legeringen, de ning,waarbij het tot nu toe gebruikelijke papierband door
beproeving van beschermende lagen van metaal, lak of gegaufreerde folies van een voor de constructie van
emaille en de beproeving van kabelmassa. kabels geschikt plasticmateriaal wordt vervangen (afb.
60). Door ervoor te zorgen, dat dit materiaal eenzelfde
De werkzaamheden van het zesde laboratorium omvat- diëlektriciteitsconstante bezit als de voor de impregne-
ten in hoofdzaak het uitwerken van verschillende analyse- ring van de kabel te gebruiken olie, kan, naar verwacht
methoden met betrekking tot problemen van de waterhuis- mag worden, een kabel worden verkregen, waarin een
houding bij de elektrische centrales. belangrijk hogere veldsterkte zal kunnen worden toegela-
ten dan voor de gebruikelijke papier/oliekabels het geval
Tenslotte is er nog een zevende laboratorium (afb. 58), is. Aansluitend op het bovenbedoelde fundamentele
waarin onderzoek in verband met de luchtverontreini-ging onderzoek, wordt ook aandacht geschonken aan de vraag
wordt gedaan. Dit laboratorium is geheel ingericht zowel hoe geleiders waarin zeer hoge temperaturen optreden
voor het onderzoek naar de vervuiling van de atmosfeer als het best kunnen worden geïsoleerd.
van stof vangers in de elektrische centrales. In de tweede plaats worden de verschijnselen die zich bij
de verbreking van grote stromen voordoen, onderzocht.
Bij het fysisch researchwerk, dat in de andere vleugel Daartoe worden de eigenschappen van lichtbogen met
van het natuur- en scheikundig laboratorium wordt grote stromen bestudeerd, zowel wat het elektrische
verricht, wordt in hoofdzaak aandacht besteed aan die
onderzoekingen welke voor de elektriciteitsbedrijven van
belang moeten worden geacht.

Hiertoe behoort in de eerste plaats het onderzoek naar

42

Afb. 58. Het laboratorium voor het onderzoek van luchtverontreiniging

Afb. 59. Opstelling voor de meting van de verschijnselen rond
de stroomnuldoorgang in een wisselstroomboog

43

en het thermische gedrag aangaat, als wat de geometrische Nadat in dit laboratorium, door een daarin gevestigde
vormgeving van de boog betreft (afb. 59). Daarnaast wordt werkgroep van de Gezondheidsorganisatie TNO, het
t.b.v. de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Mate- nodige ontwikkelingswerk op het gebied van de dosime-
rie (FOM) het gedrag van licht bogen met grote stroom- trie van ioniserende straling was verricht, is deze
sterkten bij lage druk in een longitudinaal magneetveld werk-groep thans belast met de controle op de stralings-
onderzocht. dosis die door personen wordt ontvangen, welke aan
ioniserende stralen zijn blootgesteld. Dit heeft ertoe
In de derde plaats behoort tot het programma van dit geleid, dat thans bijvoorbeeld al het personeel dat in de
laboratorium het verrichten van onderzoekingen op het röntgenkamers van de ziekenhuizen werkt, filmbadges
gebied van de verlichtingskunde. Het hier verrichte werk moet dragen, waarvan de zwartingsgraad regelmatig
heeft o.m. geleid tot de ontwikkeling van een luminantie- wordt onderzocht.
meter, te gebruiken bij de beoordeling van wegverlich-
tings- en binnenverlichtingsinstallaties (afb. 61). Het belangrijkste deel van het speurwerk dat ten

Afb. 60.
Kabelmodel voor
het onderzoek van
kabels voor hoge spanning

44

Afb. 61.
De luminantiemeter

voor metingen in
wegverlichtings- en binnen-

verlichtingsinstallaties

behoeve van de elektriciteitsbedrijven wordt verricht, laboratorium een zgn. nul-energiereactor opgesteld, die,
houdt verband met de toepassing van kernenergie voor zoals het woord reeds zegt, geen energie levert, maar
elektriciteitsproduktie. Ook met deze onderzoeking is in belangrijke gegevens verschaft omtrent het gedrag van
het natuurkundig laboratorium begonnen en wel zijn hier dit reactortype. Afb. 63 toont de meet- en regelkamer van
de eerste schreden gezet op de weg die naar de ontwikke- deze installatie, waarnaast afb. 62 een beeld van de appa-
ling van een natte homogene suspensiereactor moet leiden, ratuur laat zien, die voor de opwekking van neutronen,
in de verwachting dat deze reactor in tegenstelling tot de nu het gebruik waarvan voor het genoemde onderzoek nood-
reeds technisch ontwikkelde reactoren een zeer veel grotere zakelijk is, wordt gebruikt.
fractie van het daarin te gebruiken uranium of thorium tot
splijting kan brengen en mede in verband daarmee in Voor het voortgezette onderzoek op dit gebied is in
economisch opzicht gunstiger zal uitvallen dan de elders 1958 een nieuw kernreactorlaboratorium in gebruik
ontwikkelde heterogene reactoren. Hiertoe werd in dit genomen, waarvan een beschrijving thans hieronder
moge volgen.

45

Afb. 62. Neutronengenerator

8. HET KERNREACTORLABORATORIUM radioactieve materialen. Een voorbeeld van een dergelij-
Een beeld van de zuidgevel van het kernreactorlaborato- klaboratorium, bestemd voor chemisch werk, toont afb.
65.
rium geeft afb. 64.
In aansluiting op het experiment met de nul-energiere- Zeer belangrijke ruimten in het gebouw vormen de
beide technologische hallen, waar onderdelen van de
actor richt het werk in dit laboratorium zich in hoofd-zaak reactor bij 250° C en een druk van 60 atmosfeer -
op de tweede fase van het onderzoek, nl. op het ontwerpen conform de omstandigheden zoals die zich in een reactor
en construeren van een reactor met een vermogen van 250 voor energieproduktie zullen voordoen - op hun juiste
kW. Deze reactor is uiteraard niet bestemd voor elektrische werking en levensduur kunnen worden onderzocht.
energieproduktie, doch moet worden beschouwd als een
reactor, waarin de suspensies, die men als splijtstof in een Afb. 66 geeft van een van deze ruimten een beeld. In
economisch optimaal werkende reactor wil toepassen, op de derde plaats bevat het laboratorium ruimten voor het
hun kwaliteit kunnen worden beproefd. ontwikkelen van de meet- en regelapparatuur die voor het
besturen en het verkrijgen van de nodige gegevens van de
Het voorbereidend werk voor de reactor ligt zowel op 250 kW reactor van primaire betekenis is. Annex aan het
het gebied van de chemie als op dat van de fysica en de laboratorium, maar daarvan door een gang gescheiden,
werktuigbouw. Het kernreactorlaboratorium bevat daarom bevindt zich de reactorhal, die aan de rechterzijde van
werkruimten van uiteenlopende aard, waarvan de meeste in afb. 64 duidelijk zichtbaar is. Deze gasdichte ruimte met
het bijzonder geschikt zijn gemaakt voor het werken met een inhoud van 4055 m³ bevat een 4 m diepe put voor de

46

Afb. 63. De regelkamer van de nul-energiereactor

Afb. 64. Zuidgevel van het kernreactorlaboratorium

47

Afb. 65. Een chemisch laboratorium in het kernreactorlaboratorium

Afb. 66. Een der beide technologische hallen van het kernreactorlaboratorium
48