หนังสือมหาชาติคำหลวง

โครงงานภาษาไทย
เรื่อง การจัดทำหนังสือส่งเสริมการอ่าน

มหาชาติคำหลวง
วรรณคดีสมัยอยุธยาตอนต้น

E-book



คณะผู้จัดทำ

๑. นายชาคริต ใจชื่น เลขที่ ๙
๒. นายนฤบดินทร์ เรืองนุช เลขที่ ๑๐
๓. นางสาวกชพร วิชาพูล เลขที่ ๒๔
๔. นางสาวพรณรัตน์ พีระเศรษฐวุฒิ เลขที่ ๓๒
๕. นางสาวชญตว์มณฑน์ จันทร์เพ็ชร เลขที่ ๓๕

ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๔/๘



คำนำ

หนังสืออิเล็กทรอนิกส์ (e-book) เล่มนี้ จัดทำขึ้นเพื่อ
เรียนรู้ประวัติความเป็นมาและเรื่องราวของหนังสือมหาชาติ
คำหลวงซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของรายวิชาภาษาไทย

คณะผู้จัดทำคาดหวังเป็นอย่างยิ่งว่าการจัดทำหนังสือ
อิเล็กทรอนิกส์ (e-book) จะเป็นประโยชน์แก่ผู้ที่สนใจศึกษา
เกี่ยวกับวรรณกรรมไทยเป็นอย่างดี หากมีข้อผิดพลาดประการใด
คณะผู้จัดทำต้องขออภัยไว้ ณ ที่นี้ด้วย



สารบัญ หน้า

เรื่อง ๑
ประวัติความเป็นมา ๓
ผู้แต่ง ๔
ทำนองแต่ง ๕
จุดมุ่งหมาย เรื่องย่อ ๖
เรื่องย่อของแต่ละกัณฑ์ ๑๙
บรรณานุกรม



มหาชาติคำหลวง คืออะไร? ๑

มหาชาติคำหลวงเป็นวรรณคดีพุทธศาสนาในสมัยอยุธยา มีที่มาจากเรื่อง
มหาเวสสันดรชาดก คำว่า “มหาชาติ” หมายถึงชาติอันยิ่งใหญ่ เพราะเมื่อ
พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นพระเวสสันดร ซึ่งเป็นพระชาติสุดท้ายก่อนเป็น
พระพุทธเจ้า ได้ทรงบำเพ็ญทานบารมีอย่างยิ่งใหญ่และทรงบำเพ็ญบารมีอื่นๆ
จนครบถ้วน สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถโปรดให้ประชุมนักปราชญ์ราชบัณฑิต
แปลและแต่งขึ้นเมื่อ จ.ศ. ๘๔๔ (พ.ศ.๒๐๒๕)

มหาชาติคำหลวงเป็นวรรณคดีคำหลวงเรื่องแรก เป็นต้นแบบของการแต่ง
มหาชาติหรือเวสสันดรชาดกสำนวนต่างๆ ในสมัยต่อมา เป็นหลักฐานที่ใช้ใน
การศึกษาภาษาและรูปแบบคำประพันธ์สมัยอยุธยา เพราะปรากฏปีที่แต่งชัดเจน

ประวัติ ๒

มหาชาติคำหลวงเป็นหนังสือมหาชาติฉบับภาษาไทย และเป็นประเภท
คำหลวงเรื่องแรก เรื่องเกี่ยวกับผู้แต่งและปีที่แต่งมหาชาติคำหลวง ปรากฏ
หลักฐานในเรื่องพงศาวดารฉบับคำหลวง กล่าวยืนยันปีที่แต่งไว้ตรงกับมหาชาติ
คำหลวงเดิมหายไป ๖ กัณฑ์ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงมี
พระบรมราชโองการให้พระราชาคณะและนักปราชญ์ราชบัณฑิตแต่งซ่อมให้
ครอบ ๑๓ กัณฑ์ เมื่อจุลศักราช ๑๑๗๖ พุทธศักราช ๒๓๔๗ ได้แก่
กัณฑ์ทศพร กัณฑ์หิมพานต์ กัณฑ์ทานกัณฑ์ กัณฑ์วนประเวศน์ กัณฑ์ชูชก
กัณฑ์จุลพน กัณฑ์มหาพน กัณฑ์กุมาร กัณฑ์มัทรี กัณฑ์สักกบรรพ
กัณฑ์มหาราช กัณฑ์ฉกษัตริย์ และกัณฑ์นครกัณฑ์

ผู้แต่ง ๓

สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถโปรดฯ ให้นักปราชญ์ราชบัณฑิตช่วยกันแต่ง เมื่อ
จุลศักราช ๘๔๔ พุทธศักราช ๒๐๒๕ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเป็นพระราชโอรส
ของสมเด็จพระบรมราชาธิปดีที่ ๒ หรือสามพระยา

ระหว่าง พ.ศ.๑๙๙๑ – ๒๐๓๑ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงสร้างความ
เจริญรุ่งเรืองแก่กรุงศรีอยุธยาเป็นอันมาก ทรงแก้ไขการปกครอง ทรงตั้งยศข้าราชการ
ลดลั่นกันตามชั้น เช่น ขุน หลวง พระยา เป็นต้น ทรงทำสงครามกับเชียงใหม่ ได้เมือง
เชียงใหม่ พ.ศ.๒๐๑๗ เป็นเหตุให้เกิดลิลิตยวนพ่าย พระองค์มีพระราชศรัทธาใน
พระพุทธศาสนา เสด็จออกผนวชชั่วระยะหนึ่ง ที่วัดจุฬามณี จังหวัดพิษณุโลก
การทำนุบำรุงพระศาสนาในรัชกาลนี้ทำให้เกิดมหาชาติคำหลวง

ทำนองแต่ง ๔

มหาชาติคำหลวงแต่งด้วยคำประพันธ์หลายอย่าง คือ
โคลง ร่าง กาพย์ และฉันท์ มีภาษาบาลี แทรกตลอดเรื่อง
มหาชาติคำหลวงเรื่องนี้เป็นหนังสือประเภทคำหลวง

หนังสือคำหลวงมีลักษณะดังนี้
๑. เป็นพระราชนิพนธ์ของพระเจ้าแผ่นดิน หรือเจ้านายชั้นสูง
๒. เป็นเรื่องเกี่ยวกับพระศาสนาและศีลธรรม
๓. ใช้คำประพันธ์หลายประเภท คือโคลง ฉันท์ กาพย์ กลอน
และร่าย
๔. ใช้สวดเข้าทำนองหลวง ซึ่งสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ
โปรดประดิษฐ์ขึ้นได้

ความมุ่งหมาย เรื่องย่อ ๕

เพื่อใช้อ่านหรือสวดในวันสำคัญ มหาชาติคำหลวง แปลว่าชาติใหญ่ ชาติสำคัญ เป็นหนังสือที่
ทางศาสนา เช่น วันเข้าพรรษา กล่าวถึงการบำเพ็ญทานอย่างยิ่งใหญ่ ของพระเวสสันดรโพธิสัตว์
และอาจเรียกรอยตาม เป็นการบำเพ็ญบารมีครบทั้ง ๑๐ บารมี และเป็นพระชาติสุดท้าย
พระพุทธธรรมราชาลิไท ซึ่ง ก่อนจะมาตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ที่กล่าวเป็นทานบารมี
ที่ยิ่งใหญ่ เพราะเป็นการบริจาคบุตรและภรรยา ซึ่งเป็นการยาก
พระราชนิพนธ์เรื่องไตรภูมิพระร่วง หาผู้จะทำได้ พระองค์ทรงบริจาคทานทุกอย่างด้วยศรัทธาแรงกล้า
มหาชาติคำหลวง ซึ่งได้กล่าวแล้วว่าฉบับเดิมเป็นภาษามคธ แต่ง
เป็นปัฐยาวัตรฉันท์ มีจำนวน ๑,๐๐๐ บทด้วยกัน และแบ่งออก
เป็น ๑๓ ตอน เรียกว่า กัณฑ์ ดังนี้

กัณฑ์ที่ ๑ กัณฑ์ทศพร ๖


ข้อคิดประจำกัณฑ์
เริ่มตั้งแต่พระพุทธเจ้าตรัสรู้ แล้วเสด็จไปเทศนา การทำบุญจักให้สำเร็จสมประสงค์
โปรดพระเจ้าพิมพิสาร ต่อจากนั้นเสด็จไปโปรดพุทธบิดา ต้องอธิษฐานจิตตั้งเป้าหมายชีวิตที่ตน
และพระประยูรญาติที่กรุงกบิลพัสดุ์ เกิดฝนโบกขรพรรษ ปรารถนาไว้ ความปรารถนาที่จะสำเร็จสม
พระสงฆ์สาวกกราบทูลอาราธนาให้ทรงแสดงเรื่อง ดังตั้งใจ ผู้นั้นต้องมีศีลบริบูรณ์ กล่าวคือ
พระเวสสันชาดก เริ่มตั้งแต่เมื่อกัปที่ ๙๘ นับเป็นแต่ ๑. ต้องกระทำความดี
ปัจจุบัน พระนางผุสดีซึ่งจะทรงเป็นพระมารดาของ ๒. ต้องรักษาความดีนั้นไว้
พระเวสสันดร ทรงอธิฐานขอเป็นมารดาของผู้มีใจบุญ ๓. หมั่นเพิ่มพูนความดีให้มากยิ่งขึ้น
จบลงตอนพระนางได้รับพร ๑๐ ประการจากพระอินทร์

กัณฑ์ที่ ๒ กัณฑ์หิมพานต์ ๗


ข้อคิดประจำกัณฑ์
พระเวสสันดรทรงเป็นพระราชโอรสของพระเจ้าสญชัยกับ ๑. คนดีเกิดมานำพาโลกให้ร่มเย็น
๒. โลกต้องการผู้เสียสละมิฉะนั้นหายนะจะ
พระนางผุสดี แห่งแคว้นสีวีราษฎร์ ประสูติตรอกพ่อค้า บังเกิด
๓. การทำดีย่อมมีอุปสรรค "มารไม่มีบารมีไม่
เมื่อพระเวสสันดรได้เวนราชสมบัติจากพระมารดา ได้ มา มารยิ่งมาบารมียิ่งแก่กล้า"
๔. จุดหมายแห่งการเสียสละอยู่ที่
พระราชทานช้างปัจจัยนาคแก่กษัตริย์ แห่งแคว้น พระโพธิญาณมิหวั่นไหวแม้จะได้รับทุกข์

กลิงรางราษฎร์ ทำให้ประชาชนไม่พอใจ พระเวสสันดร

จึงถูกเนรเทศไปอยู่ป่าหิมพานต์

กัณฑ์ที่ ๓ กัณฑ์ทานกัณฑ์ ๘


ข้อคิดประจำกัณฑ์
กล่าวถึงพระราชมารดา รับอาสาไปทูลวิงวอนขอโทษ ๑. ความรักของแม่ ความห่วงของเมีย
๒. โทษทัณฑ์ของการเป็นหม้าย คือถูกประนามหยาม
พระเจ้ากรุงสญชั
ยให้ทรงลดหย่อนผ่อนโทษ แต่ไม่สำเร็จ หมิ่นอาจถึงจบชีวิตด้วยการก่อกองไฟให้รุ่งโรจน์แล้ว
โดดฆ่าตัวตาย
จากนั้นพระเวสสันดรทรงบำเพ็ญมหาทาน เรียกว่า ๓. เพื่อประโยชน์สุขของส่วนรวม พึงยอมเสียสละ
"สัตตสดกมหาทาน" คือ ช้าง ม้า รถ ทาสชาย ทาสหญิง ประโยชน์สุขส่วนตัว
โคนม และนางสนม อย่างละ ๗๐๐ แล้วทูลลาพระชนก ๔. ยามบุญมีเขาก็ยกยามตกต่ำเขาก็หยาม ชีวิตมีทั้ง
ชนนี ทรงขึ้นราชรถเวียนรอบเมือง มีพราหมณ์ ๔ คนมา ชื่นบานและขื่นขม
ทูลขอม้าและราชรถพระองค์ก็เปลื้องปลดพระราชทานให้

กัณฑ์ที่ ๔ กัณฑ์วนประเวสน์ ๙



พระเวสสันดรท
รงพาพระนางมัทรี พระชายา ข้อคิดประจำกัณฑ์
๑.ยามเห็นใจ ยามจน ยามเจ็บ ยามจากเป็นยามที่ควร
พระชาลีและพระกันหาพระโอรสพระธิดา เสด็จ จะได้รับความเหลียวแล
จากเมืองผ่านแคว้นเจตราษฏร์จนเสด็จถึงเขา ๒. ผลดีของมิตรแท้ คือ ไม่ทอดทิ้งในยามเพื่อนทุกข์
วงกตในป่าหิมพานต์ ช่วยอุ้มชูยามเพื่อนอ่อนล้า ช่วยฉุดดึงยามเพื่อนตกต่ำ
๓. น้ำใจของคนดี หากรู้ชัดว่าปกติสุขของคนส่วนมาก
จะตั้งอยู่ได้ เพราะการเสียสละของตน ก็สมัครสลัด
โอกาสและโชคลาภอันจะพึงได้ ด้วยความชื่นชม

กัณฑ์ที่ ๕ กัณฑ์ชูชก ๑๐


ข้อคิดประจำกัณฑ์
ชูชกพราหมณ์ขอทานได้นางอมิตดา
๑. ของที่รักและหวงแหน ที่โบราณห้ามฝากผู้อื่นไว้คือ
เป็นภรรย
า นางใช้ให้ไปขอสองกุมาร ชูชก เงิน ม้า เมีย ยิ่งน้องเมียห้ามฝากเด็ดขาดอันตรายมาก
๒. ภรรยาที่ดีย่อมไม่ย่อหย่อนต่อหน้าที่ ข้าวดำ น้ำตัก
เดินทางไปสืบข่าวในแคว้นสีวีราษฏร์ ฟืนตอหักหา น้ำร้อน น้ำชาเตรียมไว้เสร็จ
สามารถหลบหลีกการทำร้ายของชาวเมือง ๓. ของไม่คู่ควรย่อมมีปัญหา ตำราหิโตปเทศกล่าว
พบเจตบุตร ลวงเจตบุตร ให้บอกทางไปยัง ว่า"ความรู้เป็นพิษเพราะเหตุที่ไม่ใช้ อาหารเป็นพิษ
เขาวงกต เพราะเหตุไฟธาตุไม่ย่อย เมียสาวเป็นพิษเพราะผัวแก่"

กัณฑ์ที่ ๖ กัณฑ์จุลพน ๑๑


ข้อคิดประจำกัณฑ์
กล่าวถึงชูชกเดินทางไปเขาวงกต พบพรานเจตบุตร ชุชก
๑. ผู้มีอำนาจหากขาดปัญญาย่อมถูกหลอกได้ง่าย
ใช้กลอุบายหลอก
ว่าเป็นราชทูตของพระเจ้ากรุงสญชัย ๒. คนโง่ย่อมเป็นเหยื่อของคนฉลาด
๓. ไว้ใจทาง วางใจคน จะจนใจตัว
พร้อมชูกลักพริก กลักขิงเสบียงกรังที่นางอมิตตดาจัดหา
ให้ ว่าเป็นพระราชสาส์นของพระเจ้ากรุงสญชัย จนพราน
เจตบุตรหลงเชื่อ จึงชี้บอกทางให้ไปจนถึงอาศรมบทของ
พระอัจจุตฤาษี

กัณฑ์ที่ ๗ กัณฑ์มหาพน ๑๒


ข้อคิดประจำกัณฑ์
กล่าวถึงชูชกเดินทางไปพบพระอัจจุตฤาษี ได้หลอก
๑. ฉลาดแต่ขาดเฉลียว มีปัญญาแต่ขาดสติก็เสียที
ลวงพระฤาษีให้ห
ลงกลว่าเป็นกัลยาณมิตรของพระ พลาดท่าได้
๒. เชื่อง่ายเป็นทุกข์
เวสสันดร จนได้พักค้างคืนกับพระฤาษี รุ่งขึ้นพระฤาษีได้ ๓. คบคนให้ดูหน้า ซื้อผ้าให้ดูเนื้อ ซื้อเสื่อให้ดูลาย
ให้กินผลไม้ และชี้ให้ชมเขาลำเนาไพรพร้อมบอกระยะ
ทางสภาพป่า และหนทางที่จะไปสู่เขาวงกตให้แก่ชูชก ซึ่ง
ประกอบไปด้วย เขาใหญ่ สระน้ำ และสัตว์ป่านานาชนิด

กัณฑ์ที่ ๘ กัณฑ์กุมาร ๑๓


ข้อคิดประจำกัณฑ์
กล่าวถึงชูชกเดินทางถึงอาศรมของพระเวสสันดร ๑. "ช้า ๆ จะได้พร้าเล่มงาม ด่วนได้สามผลามมักพลิก
แพลง"
ได้หยุดพักผ่อน
ที่คาคบไม้ ๑ ราตรี รุ่งขึ้นเมื่อนางมัทรีเข้า ๒. พ่อแม่ทุกคนรักลูกเหมือนกัน แต่เป็นห่วงไม่เท่า
กัน ห่วงหญิงมากกว่าห่วงชาย เพราะท่านเปรียบไว้ว่า
ป่าหาผลไม้แล้ว ชูชกจึงเข้าเฝ้าทูลขอพระชาลีและกัณหา "ลูกหญิงเหมือนข้าวสาร ลูกชายเหมือนข้าวเปลือก"
ก็ทรงประทานให้ สองกุมารได้ยิน จึงตกใจกลัวหนีไป ๓. สติ เตสัง นิวารณัง สติเป็นเครื่องป้องกันอันตราย
ซ่อนตัวอยู่ในสระ พระเวสสันดรได้ขอร้องให้ทั้งสองพระ ทั้งปวงได้
องค์ออกมา แล้วชูชกก็นำทั้งสองพระองค์ไป

กัณฑ์ที่ ๙ กัณฑ์มัทรี ๑๔


ข้อคิดประจำกัณฑ์
พระนางมัทรีเสด็จกลับมาจากหาผลไม้ที่ป่า ลูกคือแก้วตาดวงใจของผู้เป็นพ่อแม่ "ลูกดีเป็นที่ชื่น
ใจของพ่อแม่ ลูกแย่พ่อแม่ช้ำใจ" รักใครเล่าจะเท่า
ออกติดตาม
สองกุมารตลอกคืน จนถึงทางวิสัญญี พ่อแม่รัก ห่วงใดเล่าจะเท่าพ่อแม่ห่วง หวงใดเล่าจะ
เท่าพ่อแม่หวง ให้ใครเล่าจะเท่าพ่อแม่ให้ เพราะ
เฉพาะพระพักตร์พระเวสสันดร เมื่อทรงพื้นแล้ว ฉะนั้นพึงเป็นลูกแก้ว ลูกขวัญ ลูกกตัญญู ที่ชาวโลก
พระเวสสันดรเล่าความจริงเกี่ยวกับสองกุมาร ชื่นชม พรหมก็สรรเสริญฯ
พระนางทรงอนุโมทนาด้วย

กัณฑ์ที่ ๑๐ กัณฑ์สักกบรรพ ๑๕



ไปอีก จักกลไ่าม่วมถีึผงู้พปรร
ะนอนินิบทัติร์พเรกเรวงสวส่าันจะดมีรผู้พมราะขโอพพธริญะนาณางมจััทกรี ข้อคิดประจำกัณฑ์

เป็นอันตราย จึงได้แปลงเป็นพราหมณ์ชราลงมาขอ เมื่อ การทำดีแม้ไม่มีคนเห็น ก็เป็นความดีอยู่วัน
ได้แล้วไม่เอาไป กลับถวายคืนแก่พระเวสสันดร โดยห้าม ยังค่ำ ดุจทองคำแม้จะอยู่ในตู้โชว์ หรือในกำปั่นก็
ประทานนางแก่ผู้ใดอีก พร้อมทั้งประสาทพร ๘ ประการ เป็นทองคำอยู่นั่นเอง เข้าลักษณะว่า ความ(ของ)ดีดี
ให้แก่พระเวสสันดร แล้วจึงเสด็จกลับสู่สวรรค์ เด็ดเหมือนเพชรเหมือนทอง ถึงไร้เจ้าของก็เหมือน
ตัวยัง ถึงใส่ตู้อุด ถึงขุดหลุมฝัง ก็มีวันปลั่งอะหลั่งฉั่ง
ชู การทำความดีแม้ไม่มีคนเห็น แต่เทพยดาอารักษ์
เบื้องบนท่านย่อมรู้

กัณฑ์ที่ ๑๑ กัณฑ์มหาราช ๑๖


ข้อคิดประจำกัณฑ์
กล่าวถึงชูชกได้พาสองกุมารหลงทางไป
คนดีตกน้ำไม่ไหล ตกไฟไม่ไหม้ ย่อมได้รับ
จนถึงเมืองสีพี
จนกระทั่งได้พบกับพระเจ้าปู่พระเจ้าย่า ความปกป้องคุ้มครองภัยในที่ทุกสถาน

จึงรับสั่งให้ไถ่ถอนตัวทั้งสองพระองค์ และพระราชทาน
เลี้ยงอาหารชั้นดีแก่ชูชก ชูชกไม่มีวาสนาเพราะบริโภค
มากเกินไป เป็นเหตุให้ไฟธาตุพิการอาหารไม่ย่อย
จนถึงแก่ความตาย พระเจ้าสญชัยรับสั่งให้เตรียม
กองทัพไปรับสองพระองค์

กัณฑ์ที่ ๑๒ กัณฑ์ฉกษัตริย์ ๑๗


ข้อคิดประจำกัณฑ์
ไกปลถ่ึางวเถขึงาพวงรกะเตจ้ากกษ
รัุงตสริญย์ทชั้ังยแ๖ลพะจรตะุอรงงคค์เไสด้นมาาพเดบินกันทาง
๑. พรากมีวันพบ จากมีวันเจอ จากกันยามเป็นได้
ในกลางป่า โดยมิได้คาดฝัน ก็ทรงวิปโยคโศกศัลย์ เห็นน้ำใจจากกันยามตายได้เห็นน้ำตา
จนถึงวิสัญญีภาพสลบลง ฝนโบกขรพรรษบันดาล ๒. การให้อภัยเป็นเพราะได้สำนึกเป็นเหตุให้
ตกลงมาให้ทรงฟื้น แล้วพากันขอลุโทษและทูล ลบรอยร้าวฉานบันดาลสันติสุขแก่ส่วนรวม
อาราธนาให้ลาผนวช ๓. สี่เท้ายังรู้พลาด นักปราชญ์ยังรู้ผิด บรรพชิตยังรู้
เผลอ ความผิดพลาดเป็นเรื่องของมนุษย์ แต่การให้
อภัยเป็นวิสัยของเทวดา

กัณฑ์ที่ ๑๓ นครกัณฑ์ ๑๘



พระอากศล่รามวถรึังบพพร
ระะเรวาสชสทันาดนรเเคมืร่ื่ออลงาทผรนงกวษชัแตลร้ิยว์ ทรงสั่งลา
แล้ว

เสด็จกลับไปครองเมืองสีพี ด้วยความร่มเย็นเป็นสุขจน ข้อคิดประจำกัณฑ์

พระชนมายุ ๑๒๐ พรรษา จึงสวรรคตแล้วไปปรากฏ ๑. การทำความดี ย่อมได้รับผลดีตอบแทน
๒. การใช้ธรรมะในการปกครองย่อมทำให้เกิด
อุบัติเป็นท้าวสันดุสิตเทพบุตร บนสวรรค์ชั้นดุสิต ความสงบร่มเย็น





บรรณานุกรม ๑๙

Nutvara.plaikaew. (ม.ป.ป.). [ออนไลน์]. มหาชาติคำหลวง – วรรณคดีไทยสมัยอยุธยาตอนต้น. สืบค้นเมื่อวันที่ ๕ พฤศจิกายน ๒๕๖๕.
จากเว็บไซต์ https://sites.google.com/site/wannakhadeethaigzm/มหาชาติคำหลวง-วรรณคดีไทยสมัยอยุธยาตอนต้น.

นายติวฟรี. (๒๐๒๐). [ออนไลน์]. มหาชาติคำหลวง. สืบค้นเมื่อวันที่ ๕ พฤศจิกายน ๒๕๖๕. จากเว็บไซต์
https://www.tewfree.com/มหาชาติคำหลวง/.

เวสสันดรชาดก 13 กัณฑ์. (ม.ป.ป.). [ออนไลน์]. สืบค้นเมื่อวันที่ ๑๑ พฤศจิกายน ๒๕๖๕. จากเว็บไซต์
https://esan108.com/เวสสันดรชาดก-13-กัณฑ์.html.

น.ส.จิรวรรณ อนุชาติและคณะ. (ม.ป.ป.). [ออนไลน์]. เนื้อเรื่องย่อของกัณฑ์ต่างๆ. สืบค้นเมื่อวันที่ ๑๐ พฤศจิกายน ๒๕๖๕. จากเว็บไซต์
https://jirawanjane.wordpress.com/เนื้อเรื่องย่อของกัณฑ์/.

พระครูวินัยธรมานพ กันตสีโล. (ม.ป.ป.). [ออนไลน์]. มหาชาติคำหลวง. สืบค้นเมื่อวันที่ ๑๐ พฤศจิกายน ๒๕๖๕. จากเว็บไซต์
https://www.sac.or.th/databases/thailitdir/detail.php?meta_id=181.

นายอัมพร พินะสา. ๒๕๖๔. หนังสือเรียน รายวิชาพื้นฐาน ภาษาไทย วรรณคดีวิจักษ์ ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๔.
พิมพ์ครั้งที่สิบหก. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ์ สกสค. ลาดพร้าว.