Lavlor #6 - Nisan 5779

‫הרב שמעון שלמה זילבער‬

‫פארשן די אידישע תורה‪ ,‬געזעצן‪ ,‬היסטאריע‪,‬‬ ‫נאכ'ן פארטרייבן די מוסולמענער זאל די אידן‬ ‫זייענדיג אין רוים האט ער גלייכצייטיג‬
‫שפראך‪ ,‬קולטור‪ ,‬א‪.‬א‪.‬וו‪ .‬געווענליך זענען זיי‬ ‫זיך דארט קענען באזעצן‪ .‬דאס איז א לענגערע‬ ‫אנגעהויבן מרביץ תורה צו זיין‪ ,‬געבנדיג שיעורי‬
‫באשטאנען פון מער רעפארמירטע קריסטן‪,‬‬ ‫תורה פאר א צאל חברים מקשיבים (איינע פון‬
‫וואס האבן נישט געזען אינעם איד דער סאמע‬ ‫פרשה פאר זיך)‪.‬‬ ‫זיינע בארימטע תלמידים פון יענער עפאכע‪,‬‬
‫שלעכטס‪ ,‬ווי די קאטאליקן פלעגן געווענליך‬ ‫איז רבי אליהו ב"ר יוסף די‪-‬נולה הרופא‪ ,‬וואס‬
‫אפ'משל'ען דעם איד‪ .‬עטליכע העבראאיסטן‬ ‫‪‬‬ ‫ברענגט אים אראפ עטליכע מאל אין זיין ספר‬
‫האבן פארפאסט ביכער איבער אידישקייט‪ ,‬און‬ ‫"ממגד תבואות שמש")‪ ,‬און עווענטועל האט‬
‫האבן זיך צומאל אנגענומען פאר די גע'רודפ'טע‬ ‫רבי עובדיה איז געווען גאר בארימט מיט זיין‬ ‫זיין נאמען אנגעהויבן גיין ווייט אלס גאון‬
‫קלארקייט אין שפראך‪ ,‬זייענדיג א גוטער מדקדק‬ ‫בתורה‪ .‬עס איז פארבליבן דאקומענטירט‪ ,‬אז‬
‫אידן אין אייראפע‪.‬‬ ‫אין לשון הקודש‪ ,‬און קענענדיג די שפראכן‬ ‫נאך זייענדיג אין רוים‪ ,‬אין יאר ר"פ‪ ,‬האט דער‬
‫רויכלין איז געווען איינער פון זיי‪ ,‬און ער‬ ‫איטאליעניש‪ ,‬לאטייניש‪ ,‬און אראביש‪ ,‬האט זיין‬ ‫ארטיגער הויפט‪-‬רב הגאון רבי יחיאל אשכנזי‪,‬‬
‫איז טאקע געווען פון די וואס האבן געשטופט‬ ‫נאמען אפגעקלינגען אויך אין דער קריסטליכער‬
‫צו רעפארמירן דאס קריסטנטום‪ ,‬און האט‬ ‫זיך געוואנדן צו אים מיט א שאלה אין הלכה‪.‬‬
‫עווענטועל זיך אנגעשלאסן אין דער נייער‬ ‫גאס אלס קלוגער אידישער געלערנטער‪.‬‬ ‫אזוי אויך האט די ארטיגע אידישע געמיינדע‬
‫פראטעסטאנטישער באוועגונג‪ ,‬אנגעפירט דורך‬ ‫טאקע אדאנק זיין בארימטן נאמען‪ ,‬האט‬ ‫אים אויפגענומען אלס איינע פון די הויפטן פון‬
‫מארטין לוטער‪ .‬ער זיך האט אויסגעלערנט לשון‬ ‫דער קריסטליכער הערשער פונעם שטעטל‬ ‫דער רוימישער קהילה‪ ,‬און ער האט געהאלפן‬
‫הקודש פון ר' יעקב בן יחיאל לואנס‪ ,‬וואס איז‬ ‫טאסיגנאנא אין איטאליע‪ ,‬מיט'ן נאמען‬
‫געווען דער אידישער לייב‪-‬דאקטאר פונעם‬ ‫בוטסינאנו‪ ,‬אים געבעטן צו שרייבן א ספר איבער‬
‫דייטשן קייזער פרידריך דער דריטער (ר' יעקב‬
‫לואנס איז געווען א קרוב משפחה מיט'ן בארימטן‬ ‫אלטע בילד פונעם שטאט טאסיגנאנא – געכאפט געווארן איידערן וועלטס קריג‬
‫אידישן שתדלן רבי יוסלמאן פון רוסהיים [וואס‬
‫האט באקומען זיין ספעציעלע אנערקענונג ביים‬ ‫חכמת הדקדוק פון לשון הקודש‪ ,‬א זאך וואס‬ ‫איינשטעלן תקנות פאר דער קהילה‪ .‬דאס זעען‬
‫קייזער‪ ,‬אדאנק אונזער ר' יעקב לואנס]‪ ,‬דער‬ ‫ער האט געטון‪ ,‬מיט'ן עס פארשרייבן אין לשון‬ ‫מיר אויך פון דעם‪ ,‬וואס דער באקאנטער "משיח‬
‫טאטע'ס טאטע פונעם בארימטן גאון וקדוש רבי‬ ‫שקר" דוד הראובני ברענגט אים אראפ אין זיינע‬
‫אליהו בעל שם בעל "אדרת אליהו" על הזוה"ק‪.‬‬ ‫הקודש און דאן איבערזעצן אויף לאטייניש‪.‬‬ ‫מעמוארן אלס איינע פון די "נכבדים מראשי קהל‬
‫ביידע זענען ווערד צו באשריבן ווערן ביום מן‬ ‫אומגעפער אין יאר רנ"ח איז אנגעקומען קיין‬ ‫מרומא"‪ ,‬מיט וועמען ער האט זיך געטראפן ביי‬
‫הימים)‪ .‬זינט דאן האט ער אנגעקניפט אסאך‬ ‫איטאליע דער בארימטער דייטשער קריסטליכער‬ ‫זיין באזוך אין רוים אין יאר רפ"ד (ער איז דארט‬
‫פארבינדונגען מיט אידן‪ ,‬און האט שטענדיג‬ ‫געלערנטער יאהאנעס רויכלין (‪Johannes‬‬ ‫געווען כדי זיך צו טרעפן מיט'ן פויבסט‪ ,‬אים‬
‫פרובירט צו דאקומענטירן די אידישע קולטור‬ ‫‪ .)Reuchlin‬ער איז געווען א פילאזאף‪,‬‬ ‫איבערצוצייגן צו שטיצן א אידישער מיליטער‬
‫און היסטאריע‪ .‬אלנפאלס‪ ,‬זייענדיג אין רוים‪,‬‬ ‫הומאניסט‪ ,‬און אויך – א "העבראאיסט"‪ ...‬וואס‬ ‫וואס זאל זיך שלאגן צוזאמען מיט די קריסטן‬
‫האט ער געלערנט מיט'ן הייליגן ספורנו פאר‬ ‫איז דאס א העבראאיסט? אין יענע צייטן האבן‬ ‫קעגן די מוסולמענער אין ארץ ישראל‪ ,‬און‬
‫אומגעפער צוויי יאר‪ ,‬וואס האט ווארשיינליך‬ ‫געוויסע גוי'אישע געלערנטע אנגעהויבן צו‬
‫שוין דאן אנערקענט אז רויכלין וועט עווענטועל‬

‫גוט צונוצקומען פאר די אייראפעאישע אידן‪.‬‬
‫זיין פארבינדונג מיט'ן ספורנו האט טאקע‬
‫איבערגעלאזט א שטארקן איינדרוק אויף‬
‫רויכלין‪ ,‬און שפעטער ווען דער טרויעריג‪-‬‬
‫בארימטער משומד יאהאנעס פעפערקארן‬
‫ימ"ש האט געשריבן ביכער און פאמפלעטן‬
‫אנגעפיקעוועט מיט שנאת ישראל‪ ,‬שרייבנדיג‬
‫גאר שארף קעגן דער גמרא וואס ער האט‬
‫געוואלט אז מ'זאל עס פארברענען רח"ל‪ ,‬דאן‬
‫איז דער קריסטליכער רויכלין ארויסגעטרעטן‬
‫אנטקעגן פעפערקארן‪ ,‬שרייבנדיג אז מ'זאל עס‬
‫בשום אופן נישט טון‪ ,‬א זאך וואס האט זיך אים‬
‫טאקע איינגעגעבן‪ .‬ער האט אויך געפירט ויכוחים‬
‫מיט די דאמיניקאנער גלחים‪ ,‬אפ'חוזק'נדיג פון‬
‫זיי‪ .‬אזוי אויך האט ער געהאלטן אז מ'דארף געבן‬

‫ניסן תשע״ט ‪51‬‬

‫| גדול מרבן שמו |‬

‫סימנים מ"ח‪-‬מ"ט [אגב‪ ,‬אין די תשובות ווערט‬ ‫‪ p‬פורת יוסף בן פורת עלי עק‬ ‫גלייכבארעכטיגונג פאר אלע אידישע בירגער‪ ,‬א‬
‫אויך דערמאנט דער ארטיגער רב הג"ר אברהם‬ ‫זאך וואס איז דאן געווען א חידוש פון א געדאנק‪.‬‬
‫הכהן])‪ ,‬און פון זיינע גרויסע טיטלען און שבחים‬ ‫ספר‬ ‫הועתק והוכנס לאינטרנט‬ ‫ער האט אפילו פארצייכנט נאטן פון די אידישע‬
‫צייגט זיך ארויס די געוואלדיגע הערצה וואס ער‬ ‫‪www.hebrewbooks.org‬‬ ‫נוסח התפילה אין דייטשלאנד‪ ,‬האלטנדיג אז‬
‫זייער נוסח שטאמט נאך פון די לויים אין בית‬
‫האט געהאט צום ספורנו‪.‬‬ ‫ע״י חיים תשס״ט‬ ‫המקדש‪ .‬אדאנק אים זענען די נאטן פארבליבן‬
‫לאמיר ציטירן זיין לשון ביים אנהייב תשובה‪:‬‬
‫"גברא רבא ונהירא‪ ,‬בוצינא דנהורא‪ ,‬הוא‬ ‫שאלות ותשובות‬ ‫פאראייביגט ביז'ן היינטיגן טאג!‬
‫הגאון נודע שמו בשערים‪ ,‬כמהר"ר עובדיה י"ץ‬ ‫עס איז קלאר אז דאס איז שטארק צו‬
‫איש ספורינו‪ .‬שלום למר ולתורתו‪ .‬ויעף אלי‬ ‫מהריק‬ ‫פארדאנקען פאר'ן הייליגן ספורנו‪ ,‬וואס אלס‬
‫אחד מן המלאכים‪ ,‬ובידו מגילת סתרים‪ ,‬מעולפת‬ ‫חכם עדיף מנביא האט ער פארשטאנען אז‬
‫ספירים‪ ,‬ממולאים בתרשיש‪ ,‬והם דברי אלקים‬ ‫לרככו ™ יוסף קולון דל‪.‬‬ ‫ס'לוינט זיך אפצוגעבן מיט רויכלין‪ ,‬און וועט‬
‫חיים‪ ,‬ומאחורי הפרגוד שמעתי כי מקום מעלתך‬ ‫שפעטער האבן א גינסטיגער השפעה אויף כלל‬
‫יצאו נבעו המים ההם‪ ,‬וימתקו המים בפי‪ ,‬והיו‬ ‫נ ד פ ס פ ע ם ר א עון בוויני צ״ א ה ענ ת ר ע״ ט‪ ,‬ע ני ת ב‪ 5‬ךי םונ ה עגת ש ח‪,‬‬
‫עלי כמים קרים לנפש עיפה וצמאה לתורה‪ ,‬כי‬ ‫ע ל י ע י ת ב ל ע מ ב ע ר ג שנת ת ק ני ת ‪ ,‬ו ע ת ה ׳‬ ‫ישראל‪.‬‬
‫כל אשר כתב מעלת כבודו בנוי על אבני שיש‬
‫טהור‪ ,‬ראיות ברורות מן התלמוד‪ ,‬המציץ‬ ‫בהוצאות בית םסחר ספרים‬ ‫פרק ב'‬

‫בטהרתן אחר מים חיים‪"...‬‬ ‫״לי׳ שמואל אייידק פעשעס ניי‪ .‬ברחוב נאלעווקע ‪17‬‬ ‫ועובדיהו היה‬
‫נאך א לענגערע משא ומתן אין הלכה‪,‬‬ ‫ירא את ה'‬
‫רבן נמרדי׳ק זל‬ ‫מאוד‬
‫ענדיגט ער צו ווי פאלגנד‪:‬‬
‫"ומעלת כבודו יגלה עפר מבין עיני‪ ,‬ואל‬ ‫מ הדו ר ה מוג ה ת ו מ תדקנ ת‬ ‫אין יאר רפ"ז איז רוים כמעט חרוב געווארן‪,‬‬
‫תשיבני ריקם‪ ,‬כי זהו ראשית טפולי במעלת כבודו‬ ‫ב תו ספ ת מפ תח מ פו ד ט על סד ר ה ש״ ס‬ ‫דורך די דייטשע און שפאנישע מיליטער‪,‬‬
‫במשא ומתן של הלכה‪ ,‬ומרחוק הריחותי ריח‬ ‫און דער אידישער קהילה איז אויך שטארק‬
‫שמנך הטובים‪ ,‬וחפצי להשבשם בם בעצם‪ ,‬בכן‬ ‫עדוך ו מ סודד מ חד ש‬ ‫אפגעשוואכט געווארן‪ .‬דאן האט דער ספורנו זיך‬
‫אספיק ואומר שלום‪ ,‬מני עבדא דנורא זיקוקין‬ ‫ל פי ס דד ה שד שי ם ב ד פו סי ם הד א שוני ם‬ ‫אוועקגעצויגן פון רוים‪ ,‬און האט זיך באזעצט‬
‫ו ב צ דו ף טבל ה ל ה ב ד לי ה ש ד שי ם‪ ,‬בין ה מ ה דו דו ת ה שונו ת‪.‬‬ ‫אינעם גרויסן איטאליענעם שטאט באלאניע –‬
‫מעלתך‪ ,‬מאיר בכמ"ר יצחק ז"ל קצנאלנבוגן"‪.‬‬ ‫דער שטאט ווי עס האט אמאל משמש געווען‬
‫י רו ש לי ם ״‪.‬־״‬ ‫ברבנות דער בארימטער גדול הדור‪ ,‬דער מהר"י‬
‫‪‬‬ ‫שנח תשל״ג לפ״ק‬ ‫קולון זצ"ל בעל שו"ת מהרי"ק‪ ,‬און וואו עס האבן‬
‫זיך יעצט אויך געפונען א גרויסע צאל גאונים‬
‫דער ספורנו האט געלעבט אין דער ביטערער‬ ‫«י* >»«ו»יד«»ו»« ו»«י» «י«ו »ו>«י« ו »ו»«ן ן עןן»»>ן‬ ‫ות"ח‪ .‬דארט האט ער פראקטיצירט דאקטאריי‪,‬‬
‫עפאכע פון גירוש שפאניע און גירוש פארטוגאל‪,‬‬ ‫‪BAPfflABA.‬‬ ‫קריגנדיג א נאמען אלס בעסטער דאקטאר פון‬
‫ווען די אידן זענען געווען דערנידערט און‬ ‫‪1884.‬‬ ‫שטאט און ווערנדיג באצייכנט אין די ספרים‬
‫צעבראכן‪ ,‬פליטים און אנוסים‪ ,‬פאר צענדליגער‬ ‫אלס "אביר הרופאים"‪ ,‬און מיר געפונען טאקע‬
‫יארן‪ .‬דער רב אין באלאניע‪ ,‬הגאון רבי אברהם‬ ‫***^^^****»‪H m ^*m t^**m *9M n‬‬ ‫אין זיינע ספרים אסאך שטיקלעך וואס צייגן‬
‫הכהן זצ"ל‪ ,‬איז זעלבסט געווען פון די פליטים פון‬
‫שפאניע‪ ,‬און נאך אסאך איינוואוינער פון שטאט‬ ‫שער‪-‬בלאט פון ספר שו''ת מהרי''ק‪,‬‬ ‫ארויס זיינע קענטעניסן אין מעדעצין‪.‬‬
‫וואס דער מחבר האט פריער געדינט‬ ‫דארט האט ער אויך געעפנט א אידישע‬
‫זענען געווען פון די שפאנישע אנטלאפענע‪.‬‬ ‫דרוקעריי‪ ,‬וואו ער האט געדרוקט פארשידענע‬
‫אין זיין פירוש על התורה‪ ,‬צייגט זיך ארויס‬ ‫אלס רב אין באלאניע‬ ‫אידישע ספרים; און בעיקר‪ ,‬דארט האט ער‬
‫זיין בליק אויף דער טרויעריגער תקופה‪ ,‬און ער‬ ‫געעפנט א בית המדרש פאר תלמידים‪ ,‬און ער‬
‫פרובירט צו טרייסטן די צעבראכענע אידישע‬ ‫גרויסן אוצר‪-‬הספרים‪ ,‬מיט פילע מדרשים‬ ‫האט געדינט אלס איינע פון די הויפט‪-‬רבנים‬
‫ברידער מיט האפענונגס רייד‪ .‬אט אזוי געפינען‬ ‫בכתב‪-‬יד‪ ,‬א זאך וואס איז אים גוט אויסגעקומען‬ ‫אין שטאט‪ ,‬צוזאמען מיטן רב הגאון רבי אברהם‬
‫מיר וואו ער שרייבט אויפ'ן פסוק (בראשית כח‪,‬‬ ‫הכהן (דער שווער פונעם אידישער היסטאריקער‬
‫יד)‪" :‬והיה זרעך כעפר הארץ ופרצת ימה וקדמה‬ ‫צו נוצן ביים שרייבן זיינע פירושים אויף תנ"ך‪.‬‬ ‫און דאקטאר רבי יוסף הכהן‪ ,‬בעל "עמק הבכא")‪,‬‬
‫דארט האט דער ספורנו אויך געדרוקט זיין‬ ‫אין וועמענס בי"ד ער איז געווען א דיין‪ ,‬און וואס‬
‫וצפונה ונגבה"‪ ,‬דאס פאלגנדע‪:‬‬ ‫פילאזאפישער ספר "אור עמים" (זע שפעטער‬ ‫האט אוועקגעשטעלט די דרוקעריי צוזאמען‬
‫"אחר שיהיה זרעך כעפר הארץ‪ ...‬וזה שיהיו‬ ‫דערוועגן)‪ ,‬און אזוי אויך זיין פירוש אויף מסכת‬ ‫מיט אים‪ .‬ער האט אויך פארמאגט א פערזענליכן‬
‫בתכלית השפלות‪ ,‬אז תפרוץ בארץ אשר אתה‬ ‫אבות‪ .‬דער ספר אור עמים איז געווארן אזוי‬
‫שוכב עליה‪ ...‬כי אמנם תשועת הא‪-‬ל העתידה‬ ‫פאפולער‪ ,‬אז נאך בחייו איז ערשינען א ספר‬
‫תהיה אחר רב שפלות ישראל ההוה היום בגלותם‬ ‫"מנחת קנאות"‪ ,‬וואו דער מחבר – רבי יחיאל‬
‫אשר כמוהו לא נהיה‪ ,‬כמו שאמרו זכרונם לברכה‬ ‫מפיסא – באציט זיך צו רוב נושאים פונעם ספר‬
‫אור עמים און דינגט זיך דערויף‪ ,‬אבער אפילו‬
‫ער האט געהיטן אויפ'ן כבוד פונעם ספורנו און‬
‫האט זיך קיינמאל נישט באצויגן דירעקט צו אים‪.‬‬
‫דארט איז טאקע זיין נאמען ארויס אין‬
‫דער לענג און אין דער ברייט אלס גדול בתורה‬
‫ובחכמה‪ ,‬ווען פון אלע זייטן האט מען זיך‬
‫געוואנדן צו אים מיט שאלות אין הלכה אד"ג‪ ,‬און‬
‫עס זענען פארבליבן פון אים בריוון און תשובות‪,‬‬
‫פון וואס עס זעט זיך ארויס סיי זיין גרויסקייט‬
‫אין לערנען‪ ,‬און סיי זיין אנגעזעענקייט ביי דער‬

‫אידישער געמיינדע פון איטאליע‪.‬‬
‫פונעם אויבדערמאנטן פירארא האט מען‬
‫אים אנגעפרעגט שאלות אין לערנען (ולדוגמא‬
‫יעו' ב"פחד יצחק" ערך חליצה‪ ,‬עדות על‬
‫הגאונים הנ"ל)‪ ,‬און אפילו דער בארימטער גדול‬
‫הדור‪ ,‬דער מהר"ם מפאדווא זצ"ל‪ ,‬האט זיך אויך‬
‫געשריבן אין לערנען מיט'ן ספורנו (בתשובותיו‪,‬‬

‫ניסן תשע״ט‬ ‫‪52‬‬

‫הרב שמעון שלמה זילבער‬

‫אחד"‪.‬‬ ‫ב^צור עי^ ה ת ו ר ה‬
‫עס וואלט אפשר געפאסט פאר'ן הייליגן‬
‫קאצקער צו זאגן דאס פאלגנדע ווארט‪ ,‬אבער‬ ‫אשר חבר אזן וחקר‬
‫עס שטייט אין ספורנו (תהלים פא‪ ,‬י)‪ ,‬אז דאס‬
‫וואס דער אייבערשטער האט געזאגט אין די‬ ‫הנאון השלם האלה׳ כמהרר‬
‫עשרת הדברות "ולא יהי' בך אל זר"‪ ,‬קען מען‬
‫טייטשן אז דאס געטליכקייט זאלן נישט זיין קיין‬ ‫עובדיה ספורנו‬
‫פרעמדע זאך אינעם מענטש‪ ,‬ווי ער דרוקט זיך‬
‫אביר הרופאים‬
‫אויס‪" :‬צלם אלקים לא יהי' 'זר' בך"!‬ ‫זלה ה■‬
‫און צולעצט‪ ,‬טאקע א בארימטער חסידישער‬
‫טייטש אויפן פסוק "אדם כי יקריב מכם קרבן‬ ‫מ‬
‫לה'"‪ ,‬וואס מ'זאגט נאך אין נאמען פונעם הייליגן‬
‫סטרעטינער און הייליגן קאצקער זכר צדיקים‬ ‫וב‪ 5‬מ‬
‫לברכה‪ ,‬אבער עס שטייט שוין אין ספורנו (ויקרא‬
‫א‪ ,‬ב)‪" :‬אדם כי יקריב מכם‪ ,‬כי יקריב מעצמכם‬ ‫‪y‬‬
‫בוידוי דברים והכנעה‪ ...‬כאמרו (תהלים נא‪ ,‬יט)‪:‬‬
‫"זבחי אלקים רוח נשברה"‪ ,‬כי אין חפץ בכסילים‬ ‫• ‪ T‬״ס‬

‫המקריבים בלתי הכנעה קודמת"‪.‬‬ ‫‪It‬‬ ‫‪Vi‬‬
‫עו‬
‫פרק ג'‬ ‫‪n‬‬

‫פטירתו‬ ‫וג‬
‫וזרעו‪ ,‬ספריו‬
‫‪U‬‬
‫הקדושים‬
‫נדפס פה ויניציאה‬
‫דער ספורנו איז נסתלק געווארן זקן ושבע‬
‫ימים אומגעפער אין יאר ש"י‪ ,‬אין באלאניע‪ ,‬און‬ ‫בניע מי' »‪6‬ן גליפו שנע שבז לפ ‪P‬‬
‫איז באהאלטן געווארן אינעם ארטיגן בית החיים‪.‬‬ ‫הועתק והוכנס לאינטרנט‬
‫אבער קנאפע צוואנציג יאר שפעטער האט‬
‫דער דעמאלטיגער פויבסט פיוס דער פינפטער‬ ‫‪www.hebrewbooks .org‬‬
‫ימ"ש ארויסגעגעבן א גזירת גירוש אויף די אידן‬ ‫ע״י חיים תשע״א‬
‫פון באלאניע‪ ,‬און דאן איז אויך פארניכטעט‬
‫געווארן די ארכיוון פון דער ארטיגער אידישער‬ ‫שער‪-‬בלאט פון פירוש ספורנו על התורה‪,‬‬
‫געמיינדע‪ .‬געציילטע יארן שפעטער האבן די‬ ‫דפוס ראשון‪ ,‬אריבער ‪ 450‬יאר צוריק‬
‫קריסטן אויך צעשטערט דעם בית החיים‪ ,‬און‬
‫די מקום קבורה פונעם הייליגן ספורנו איז אויך‬ ‫עס איז וואונדערליך ביז גאר‪ ,‬אז אפטמאל‬ ‫דער ציון פונעם מהר''ם פאדווא‬
‫טרעפט מען שטיקלעך ספורנו וואס פאסן זיך‬
‫פארשוואונדן געווארן‪.‬‬ ‫ממש אריין אין א חסידישן ספר‪ ,‬אדער אפילו‬ ‫(סנהדרין צח‪ :).‬אם ראית דור שצרות רבות באות‬
‫דער ספורנו האט געהאט א יונגערן ברודער‬ ‫א מוסר‪-‬ספר‪ .‬דער ספורנו האט געשריבן זייער‬ ‫עליו כנהר ‪ -‬חכה לו‪ ,‬שנאמר (ישעי' נט‪ ,‬יט‪-‬כ)‪:‬‬
‫ר' חננאל‪ ,‬וואס איז געווען דער "נשיא הקהילה"‬ ‫אסאך מוסר'דיגע געדאנקען‪ ,‬אבער פארט זענען‬ ‫"כי יבא כנהר צר"‪ ,‬וסמיך ליה "ובא לציון גואל"‪.‬‬
‫אין באלאניע‪ ,‬און איז געווען א גרויסער עושר‬ ‫זיינע "חסידישע טייטשן" ממש א פלא‪ ,‬ווי א חכם‬ ‫אזוי אויך איז ער מרמז אויף דער ביטערער‬
‫וואס האט אויך ארויסגעהאלפן זיין עלטערן‬ ‫גזירה פון דער אינקוויזיציע‪ ,‬וואס פלעגט פירן‬
‫ברודער מיט פרנסה און מיטן דרוקן זיינע ספרים‪.‬‬ ‫וואס האט מקדים געווען זיין צייט‪.‬‬ ‫די באהאלטענע אידן אויפ'ן שייטער‪-‬הויפן על‬
‫אזוי אויך האט ער געהאט אמווייניגסטנס‬ ‫אט הערט א געדאנק אויפ'ן פסוק (בראשית‬ ‫קידוש ה' פאר'ן פראקטיצירן אידישקייט‪ .‬אט‬
‫צוויי זין‪ .‬איינער פון זיי‪ ,‬הגאון רבי יעקב‪ ,‬איז‬ ‫ד‪ ,‬ו)‪" :‬ויאמר ה' אל קין‪ ,‬למה חרה לך ולמה‬ ‫אזוי שרייבט ער אויפ'ן פסוק וואס שטייט אויף‬
‫געווען בארימט אלס איינער פון די גרעסטע‬ ‫נפלו פניך"‪ ,‬וואס שיינט ווי עס קומט ארויס פון‬ ‫יעקב אבינו (בראשית לג‪ ,‬כ)‪" :‬ויקרא לו קל אלקי‬
‫לומדים אין שטאט‪ ,‬און ווערט דערמאנט אין‬ ‫ביהמ"ד אין מעזריטש‪ ,‬לובלין‪ ,‬צי ברסלב‪" :‬כי‬
‫כשיש לקלקול איזו תקנה‪ ,‬אין ראוי להצטער‬ ‫ישראל"‪:‬‬
‫על מה שעבר‪ ,‬אבל ראוי להשתדל להשיג תקון‬ ‫"קרא לו בתפלתו את הא‪-‬ל יתברך לאלוקים‪...‬‬
‫זה כשיהיה הוא ישראל שלא יוכלו אומות העולם‬
‫לעתיד!"‬
‫ווען רבקה האט באדעקט איר געזיכט ווען זי‬ ‫להעבירו על דעתו ועל דעת קונו‪"...‬‬
‫האט געזען יצחק אין פעלד (בראשית כד‪ ,‬סה)‪,‬‬ ‫ענליך צו דעם שרייבט ער‪ ,‬מער שארף קעגן‬
‫די קאטוילישע גייסטליכע‪ ,‬ווי פאלגנד (בראשית‬
‫איז עס געווען "כי יראה מהביט בפני הצדיק"!‬ ‫כח‪ ,‬כ)‪" :‬ושמרני – מן רעי גוים המתקוממים‬
‫ווען אהרן איז קעגנגעגאנגען משה רבינו‪,‬‬ ‫ומכריחים"‪ .‬דער אויסדרוק "רעי" גוים‪ ,‬איז א‬
‫שטייט אין פסוק אז ער האט געקושט משה‪ .‬דער‬ ‫לשון נופל על לשון‪ ,‬באדייטנדיג סיי די "רועים"‪,‬‬
‫ספורנו זאגט דערויף דעם פאלגנדן טעם (שמות‬ ‫פאסטוכער‪ ,‬גייסטליכע פון די גוים‪ ,‬און סיי‬
‫ד‪ ,‬כז)‪" :‬כמנשק דבר קדוש‪ ,‬כענין 'וישקהו'‬ ‫"רעים"‪ ,‬די שלעכטע און פארדארבענע‪ ,‬וואס‬
‫באצווינגען די אידן מיט דער קריסטליכער‬
‫שמואל לשאול (שמואל‪-‬א' י‪ ,‬א)"‪.‬‬ ‫רעליגיע (ועיעו' בפירושו לשיר השירים א‪,‬‬
‫און אט הערט דעם חסידישן געדאנק איבער‬ ‫ו‪ ,‬ולאיוב א‪ ,‬יד‪ ,‬ועוד הרבה מקומות בפירושו‬
‫אחדות (זכרי' ב‪ ,‬י)‪" :‬ויהי בישורון מלך – אימתי‬
‫השכינה שורה בישראל‪ ,‬בהתאסף ראשי עם יחד‬ ‫לתנ"ך)‪.‬‬
‫וגו' ‪ -‬כשהם כולם מקובצים יחד באחדות לב‬
‫‪‬‬

‫ניסן תשע״ט ‪53‬‬

‫| גדול מרבן שמו |‬

‫וויסנשאפט פון נאטור‪ ,‬פון וואו עס צייגט זיך‬ ‫הועתק והוכנס לאינטרנט‬ ‫דער תורה'דיגער ענציקלאפעדיע "פחד יצחק"‬
‫ארויס זיין אומגעווענליכע חכמה און רייך‪-‬‬ ‫(ערך חליצה‪" ,‬עדות האלוף כמהר"ר יעקב יצ"ו‬
‫ארומנעמענדע וויסנשאפט אין אלערליי ענינים‪.‬‬ ‫שער‪-‬בלאט פונעם פירוש ספורנו‬ ‫בן הגאון כמהר"ר עובדה זלה"ה מספורנו")‪ .‬רבי‬
‫אויף ספר תהלים‬ ‫יעקב'ס זון‪ ,‬ר' חננאל‪ ,‬האט געדרוקט דעם פירוש‬
‫‪‬‬
‫האט ער געשריבן א חיבור "כוונת התורה"‪ ,‬וואס‬ ‫ספורנו נאך דער פטירה פונעם גרויסן זיידן‪.‬‬
‫אויסער זיינע פירושים אויף נ"ך‪ ,‬האט ער‬ ‫ערקלערט דאס געבוי פון די פרשיות התורה און‬ ‫אין די שפעטערדיגע יארן געפינען מיר א‬
‫געשריבן א פירוש אויף מסכת אבות‪ ,‬וואס איז‬ ‫גדול בישראל‪ ,‬הגאון המקובל רבי עובדיה ספורנו‬
‫געדרוקט געווארן אינעם בארימטן "מחזור בני‬ ‫די טעמים פון די מצוות התורה‪.‬‬ ‫[השני]‪ ,‬וואס איז געווען פון די חשוב'ע רבנים‬
‫רומא"‪ .‬דער פירוש איז געשריבן מער אויף א‬ ‫עס איז אויך פארבליבן א ספר מיט'ן נאמען‬ ‫אין דער סביבה פונעם בארימטן גאון וקדוש דער‬
‫"אמר הגאון"‪ ,‬וואס באשטייט פון זיינע שיעורים‬ ‫רמ"ע מפאנו‪ ,‬און זיי האבן צוזאמען געדרוקט די‬
‫פילאזאפישן שטייגער‪.‬‬ ‫על התורה וואס ער האט געגעבן פאר תלמידים‪,‬‬ ‫תשובה "ימין ה' רוממה" איבער די נענועים מיט‬
‫דאס ברענגט אונז צום מערסט‪-‬בארימטן‬ ‫און איינע פון זיינע תלמידים האט עס פארשריבן‪.‬‬ ‫די ד' מינים‪ ,‬און עס זענען פארבליבן פון אים נאך‬
‫ספר וואס איז נאך ערשינען ביים לעבן פונעם‬ ‫פון זיינע פירושים צייגט זיך ארויס אן‬ ‫תשובות בכתב יד‪ .‬עס איז נישט קלאר אויב דער‬
‫ספורנו‪ ,‬דער טיפער פילאזאפישער חיבור‬ ‫אומגלויבליכע שליטה אויף אלע פסוקים פון‬ ‫רבי עובדיה ספורנו איז געווען אן אייניקל אדער‬
‫"אור עמים"‪ ,‬וואס באציט זיך צום פילאזאפיע‬ ‫תנ"ך‪ ,‬וואס ער ציטירט כסדר פון זכרון ארויס‪,‬‬ ‫נאר א קרוב משפחה מיט אונזער רבי עובדיה‬
‫פון אריסטו און אנדערע‪ ,‬וואס ער פרעגט אפ‬ ‫און מ'קען זען אז ער האט ניטאמאל נאכגעקוקט‬ ‫ספורנו‪ ,‬וויבאלד ווי אויבנדערמאנט איז משפחת‬
‫ווען עס קומט צו עניני אמונה און ענליכס‪.‬‬ ‫דעם לשון הפסוק‪ ,‬נאר אלעס איז געלעגן אין‬ ‫ספורנו געווען א בארימטע תורה'דיגע משפחה‬
‫ער שרייבט אין דער הקדמה‪ ,‬אז איינע פון די‬ ‫קאפ כמאן דמונח בקופסא (צו באשרייבן זיין‬
‫אורזאכן וואס האבן אים געפירט אפצושרייבן‬ ‫פינקטליכער גאנג אין זיינע פירושים‪ ,‬פארלאנגט‬ ‫אין איטאליע‪.‬‬
‫דעם ספר איז געווען‪ ,‬אז ער האט געזען אז‬ ‫א מאמר פאר זיך)‪ .‬דאס זעלביגע איז מיט זיינע‬
‫אפילו דער רמב"ם האט זיך טועה געווען מיט'ן‬ ‫אומצאליגע ציטאטן פון מאמרי חז"ל‪ ,‬בהלכה‬ ‫‪‬‬
‫נאכגיין נאך אריסטו'ס פילאזאפיע‪ .‬דער ספורנו‬ ‫ובאגדה‪ ,‬וואס געפינען זיך אין גמרא און אין די‬
‫איז טאקע געווען ממש א יחיד במינו‪ ,‬זייענדיג‬ ‫אבער אויב זיין מקום מנוחה איז נישט‬
‫שטארק אויסגעקאכט אין חכמת פילאזאפיע‪ ,‬און‬ ‫מדרשים‪.‬‬ ‫פארבליבן‪ ,‬און מיר ווייסן נישט קיין סאך‬
‫פארט זייענדיג היפש אויסגעשפראכן דערקעגן‪.‬‬ ‫אין זיינע פירושים אויף תנ"ך ווערן אויך‬ ‫איינצלהייטן איבער זיין פאמיליע‪ ,‬האט ער אבער‬
‫ער האט אויסגעשטעלט דעם ספר מיט‬ ‫אריינגעפלאכטן פילע פון זיינע געוואלדיג‪-‬‬ ‫געוויס מקיים געווען דעם מאמר חז"ל (ירושלמי‬
‫פופצן חקירות‪ ,‬ווען יעדע חקירה הייבט זיך‬ ‫ברייטע וועלטליכע ידיעות בכל המכמנים‪.‬‬ ‫שקלים פ"ב ה"ז)‪" :‬אין עושין נפשות לצדיקים‪,‬‬
‫אן מיט פארשידענע טענות וואס שטאמען‬ ‫זייענדיג א בארימטער דאקטאר ברענגט ער‬ ‫דבריהם הן הן זכרונם"‪ ,‬ווען זיינע לעגענדארע‬
‫פון תורת אריסטו‪ ,‬און דערנאך ברענגט ער אן‬ ‫אפטמאל פארשידענע מעדיצינישע ידיעות‬ ‫ספרים און פירושים זענען פארבליבן ספרי‪-‬יסוד‬
‫הוכחה אפצופרעגן אריסטו'ס ווערטער‪ ,‬און ער‬ ‫(פרשיות טומאה וטהרה‪ ,‬לידה‪ ,‬א‪.‬א‪.‬וו‪,).‬‬ ‫אינעם אידישן ספרים‪-‬שאנק‪ ,‬ושפתותיו דובבות‬
‫פארענטפערט די טענות מיט זיינע אייגענע‬ ‫אבער גלייכצייטיג אויך באטאניק‪ ,‬זאאלאגיע‪,‬‬
‫יסודות‪ ,‬ברענגענדיג ראיות דערצו פון דער‬ ‫היסטאריע‪ ,‬פילאזאפיע‪ ,‬און נאך וועלטליכע‬ ‫בקבר‪.‬‬
‫דער בארימטסטער יצירה פונעם ספורנו איז‬
‫תורה‪.‬‬ ‫געוויס זיין פירוש וואס ער האט פארפאסט אויף‬
‫דעם ספר האט ער אויך אפגעשריבן פאר‬ ‫די חמשה חומשי תורה‪ ,‬און איז געווארן גאר‬
‫דער קריסטליכער באפעלקערונג‪ ,‬און ער‬ ‫פאפולער באלד מיט איר ערשיינונג‪ ,‬און עס איז‬
‫האט עס זעלבסט איבערגעזעצט אויך אויף‬ ‫אריינגעדרוקט געווארן אין כמעט יעדן "מקראות‬
‫איטאליעניש‪ ,‬און עס אזוי אפגעשיקט מיט אן‬ ‫גדולות" ביז'ן היינטיגן טאג‪ .‬דער שרייבער פון די‬
‫"הקדשה" צום דעמאלטיגן פראנצויזישן קייזער‬ ‫שורות איז נאר איינער פון די אומצאליגע אידן‬
‫הענרי דער צווייטער (ער האט אויך געשיקט צו‬ ‫וואס דערקוויקן זיך שטענדיג מיט'ן "פירוש‬
‫ספורנו"‪ ,‬וואו עס צייגט זיך ארויס זיין ריינע‬
‫אים זיין פירוש אויף מגילת קהלת)‪.‬‬ ‫קריסטאל‪-‬קלארע שפראך‪ ,‬קורץ און צום זאך‪,‬‬
‫אויך האט ער געשריבן דעם ספר "דקדוק‬ ‫אן קיין פלפולים אדער זיך דינגען מיט אנדערע‬
‫לשון עברי"‪ ,‬ווי אויבנדערמאנט‪ ,‬און אזוי אויך א‬ ‫מפרשים‪ ,‬און צומאל מיט גענצליך מחודש'דיגע‬
‫ספר פון "דרשות" וואס איז פארבליבן בכתב‪-‬יד‪.‬‬
‫עס איז אויך ערשינען א ספר "כתבי רבי‬ ‫בליציגע געדאנקען‪.‬‬
‫עובדיה ספורנו" וואו מ'האט‪ ,‬צווישן אנדערע‪,‬‬ ‫דער ספורנו האט אויך געשריבן פירושים‬
‫אריינגעלייגט פילע בריוון און שו"ת וואס ער‬ ‫אויף אסאך טיילן פון נ"ך‪ ,‬און עס איז פארבליבן‬
‫ביז'ן היינטיגן טאג זיין פירוש אויף די מגילות‬
‫האט פארשריבן‪.‬‬ ‫"שיר השירים" און "קהלת"‪ ,‬אויף "ספר תהלים"‪,‬‬
‫"ועובדיהו הלך בדרך אחד לבדו"‪ .‬‬ ‫אויף טיילן פון "תרי עשר"‪ ,‬און אויף "ספר איוב"‪.‬‬
‫אלס אן הקדמה צו זיין פירוש על התורה‪,‬‬

‫ניסן תשע״ט‬ ‫‪54‬‬

‫הרב שמעון שלמה זילבערמיין אפיקומן‬ ‫בס"ד‬
‫היי יאר איז‬
‫קורא!‬ ‫ווייל א‬
‫יך וויל זיין א געלונגענע בעל‬
‫אאסועןהפרשנרבובעלחאפצפהיקשט!וסבעבמייחלזטעעי‬

‫יבנששיאיפחזאבוערכנודהיידרמביעטפשחרו!טאארערגיאגם‬

‫א בעל קורא‬ ‫בשורהטובהומשמחת!‬
‫מיט אלע ַט ֲﬠ ִמיﬦ‬
‫נאך פסחוועט זיךאנהייבן די קומענדיגע סעריע פון‬
‫שיעוריםפאר עלטערע קינדער און יונגע בחורים‪,‬‬
‫וואו מ'וועט אויסלערנען די "טעמי המקרא"‬
‫אויף א פראפעסניאלן און גרינטליכן אופן‬

‫צוקענעןווערןאטיכטיגער'בעלקורא'‬

‫צוקענעןמעבירסדרהזייןאויפ'ןריכטיגןאופן‪.‬‬

‫פארמערדעטאלןרופט‪347.480.9141‬‬ ‫אנגעפירטדורך דער בארימטער מלמד ומחנך‬
‫בעלקוראמומחה הרבשלוםאלי'פעלבערבויםשליט"א‬

‫באראפארק‪:‬יעדןזונטאגנאכטפון‪ 6:00‬ביז ‪> 7:00‬במשךאכטוואכן>אנגעהויבןאי"הזונטאגקדושים‬
‫וויליאמסבורג‪:‬יעדןמאנטאגנאכטפון‪ 6:45‬ביז ‪> 7:45‬במשךאכטוואכן>אנגעהויבןאי"המאנטאגקדושים‬

‫טיילווייזע ליסטע פון שיעורי חק לישראל וועלכע ווערן‬
‫פארגעלערנט בטוטו"ד אין בתי מדרשים אין גרעיטאר ניו יארק‬

‫וויליאמסבורג‬ ‫‪ .8‬הרה"ג ר' שמואל לייבוש וויינבערגער‬ ‫מאנסי‬
‫שליט"א‬
‫ביהמ"ד סאטמאר הופער‬ ‫‪ .1‬הרה"ג הר"ר אהרן יוסף בערגער שליט"א‬
‫‪ .17‬הרה"ג ר יודל ווערצבערגער שליט"א ‪5:15‬‬ ‫משעה ‪ 6:05‬עד ‪ 7:35‬בביהמ"ד שמואל‬ ‫ראש ישיבת זכרון ישע מאנסי‬
‫בנימין‬
‫‪ .18‬הרה"ג ר' אהרן בינער שליט"א‬ ‫בביהמ"ד סאטמאר ‪1 Monsey Blvd‬‬
‫‪ .9‬הרה"ג ר' זלקא מויזקאפף שליט"א‬ ‫בשעה ‪ 7‬בבוקר בחדר פאלאטשעק‬
‫‪ 8:15‬בהיכל התורה‬ ‫משעה ‪ 6:20‬עד ‪ 6:50‬ביהמ"ד ישמח משה‬
‫‪ .2‬הרה"ג ר' יחזקאל שפיצער רב דביהמ"ד קהל‬
‫ביהמ"ד סאטמאר ראדני‬ ‫‪ .10‬הרה"ג ר' מאיר סימאן שליט"א‬ ‫חיי אברהם‬
‫‪ .19‬הרה"ג ר' יוסף צבי לויפער שליט"א‬ ‫משעה ‪ 6:30‬עד ‪ 7:30‬ביהמ"ד הגדול בהיכל‬
‫בבית מדרשו ‪1 Naomi ln. spring valley‬‬
‫בית המדרש הגדול ‪ 5:00‬בבוקר בהיכל‬ ‫ראזנבערג‬ ‫בשעה ‪ 5:15‬עד השעה ‪6:15‬‬
‫ביהמ״ד‬ ‫‪ .11‬הרב ר' מנחם גרובער שליט"א‬
‫מנין ותיקין ביהמ"ד אבני צדק‬ ‫‪ .3‬הר"ר אליעזר זוסיא לעבאוויטש שליט"א‬
‫‪ 20‬הרה"ג ר' זלמן לייב פריינד שליט"א‬ ‫‪ .12‬הרה"ג ר' אלעזר גרובער שליט"א משעה‬ ‫בביהמ"ד אור מרדכי ‪Madeline 1‬‬

‫‪ 10:00‬לפנצ״ה בהיכל ביהמ״ד‬ ‫‪ 7:10‬עד ‪7:45‬‬ ‫‪ Terrace Chestnut Ridge‬בשעה ‪8:45‬‬
‫ביהמ"ד הגדול בחק שטיבל‬ ‫בערב‬
‫ביהמ"ד בניני זופניק‬ ‫‪ .13‬מוה"ר אברהם יוסף אקערמאן שליט"א‬
‫‪ .21‬הרה"ג ר' זלמן לייב פריינד שליט"א ‪7:45‬‬ ‫‪ .4‬בנש"ק הרב אפרים פישל וואגשאהל שליט"א‬
‫משעה ‪ 5:50‬עד השעה ‪6:20‬‬ ‫בביהמ"ד אנשי ברייערוואד בשעה ‪8:00‬‬
‫לפנצ״ה בהיכל ביהמ״ד‬ ‫בביהמ"ד אבני צדק‬
‫‪ .14‬הר"ר מרדכי שעהר שליט"א‬ ‫בבוקר וביום א' בשעה ‪9:00‬‬
‫ביהמ"ד יטב לב קליימער‬ ‫בביהמ"ד ברך משה בשעה ‪ 6:00‬בבוקר‬
‫‪ .22‬הרה"ג ר' מאיר לייב עסטרייכער שליט"א‬ ‫‪ .5‬הרב שלמה יוסף הכהן איינהורן שליט"א‬
‫בארא פארק‬ ‫בכולל זכרון מנחם ‪Maple Terrace‬‬
‫‪ 7:10‬בבוקר בהיכל ביהמ״ד‬
‫‪ .15‬הרה"ח הרבני הנגיד ר' יוסף וויינשטאק‬ ‫‪ Monsey 10‬בשעה ‪ 2:15‬בצהרים‬
‫‪ .23‬הרה"ג ר' אהרן צבי פריינד שליט"א‬ ‫שליט"א‬
‫‪ 8:00‬בבוקר בבית סאנדער‬ ‫קרית יואל‬
‫בביהמ"ד בורשטין ‪ 5:15‬בבוקר‬
‫ביהמ"ד אהל פיגא‬ ‫‪ .16‬ע"י מגיד שיעור חשוב שליט"א‬ ‫‪ .6‬הרב ר' שמואל יאקאבאוויטש שליט"א‬
‫‪ .24‬הרה"ג ר' אהרן צבי פריינד שליט"א‬ ‫בביהמ"ד הגדול ‪Garfield 5‬‬
‫בביהמ"ד ספינקא ‪ AVE. 18‬אחר‬
‫‪ 7:00‬בבוקר בהיכל ביהמ״ד‬ ‫התפילה וותיקין‬ ‫בשעה ‪ 7:00‬ביום א' בשעה ‪8:00‬‬

‫ביהמ"ד תהלות יואל‬ ‫קול מפעל החק‪212-444-9955 :‬‬ ‫בביהמ"ד הגדול סאטמאר‬
‫‪ .25‬הרה"ג ר' משה מאיר שווארטץ שליט"א‬ ‫‪ .7‬הרה"ג ר' בעריש קויפמאן שליט"א‬
‫קול הלשון‪718-906-6400 :‬‬
‫‪ 7:30‬בבוקר בהיכל ביהמ״ד‬ ‫משעה ‪ 4:55‬עד ‪ 5:30‬ביהמ"ד הגדול‬

‫ביהמ"ד ליע גארדענס‬ ‫אזוי ווי טויזנטער אידן האבן זיך מצרף מיט די לומדי‬ ‫מודעה לגבאי‬
‫‪ .26‬הרה"ג ר' אלכסנדר יודא קאהן שליט"א‬ ‫החק אין עס איז דא א מאנגל פין חק׳ס אין די שילן‬ ‫בתי מדרשים‬
‫פארטיילט מען לזיכוי הרבים געבינדענע נייע חק׳ס‬
‫‪ 8:30‬בבוקר בהיכל ביהמ״ד‬
‫המבואר בחינם פאר בתי מדרשים‬
‫בביהמ"ד פאפא‬
‫‪ .27‬הרה"ג ר' הערשל ניישלאס שליט"א‬

‫בשעה ‪ 11:00‬בבוקר‬

‫אויב האט איר נאך נישט באשטעלט אייער חק אויף ויקרא‬
‫חלק ב' און במדבר חלק א'‪ ,‬אזוי אויך א בית מדרש וואס האט‬

‫נאך אינגאנצן נישט באקומען אין זיי ווילן א גאנצע סעט‬

‫ביטע רופט אריין וואס פריער צו ‪845-637-3323‬‬

‫אדער שיקט אן אימעיל צו ‪[email protected]‬‬

‫כל הקודם זכה‬

‫בברכת להגדיל תורה ולהאדירה‬

‫אויב ווייסט איר פון א שיעור און אייער געגנט אדער בית המדרש‪,‬‬
‫אל תמנע טוב מרבים‪ ,‬און טוט דאס איבערגעבן פאר דער רעדאקציע‪.‬‬