เปรียบเทียบการใช้องค์ประกอบดนตรี ที่มาจากวัฒนธรรมต่างกัน (ศ ๒.๑ ม.๒/๑) หน่วยการเรียนรู้ที่ ๕ ตัวชี้วัด
ผังสาระการเรียนรู้ ลักษณะของ ดนตรีพื้นบ้าน องค์ประกอบของ ดนตรีพื้นบ้าน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคกลาง ภาคใต้ ภาคเหนือ องค์ประกอบของดนตรี ในแต่ละวัฒนธรรมของไทย องค์ประกอบ ดนตรีในแต่ละ วัฒนธรรม
ดนตรีพื้นบ้าน เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นจากภูมิปัญญาของคนในท้องถิ่น ที่คิดค้นประดิษฐ์ ขึ้น เพื่อให้คนในท้องถิ่นเกิดความสนุกสนาน ผ่อนคลาย และยังเป็นการสร้างความ สามัคคีให้กับคนในท้องถิ่นอีกด้วย ดนตรีพื้นบ้านของไทย แบ่งออกเป็น ๔ ภูมิภาค ซึ่งมี ลักษณะแตกต่างกันไปตามวัฒนธรรม และวิถีชีวิตของคนในแต่ละภาค ดังนั้น จึงควร ศึกษาเกี่ยวกับองค์ประกอบของดนตรีพื้นบ้าน เพื่อให้สามารถเข้าใจลักษณะของดนตรี ในแต่ละท้องถิ่นได้ง่ายขึ้น องค์ประกอบของดนตรีพื้นบ้าน มีดังนี้ องค์ประกอบของดนตรีพื้นบ้าน จังหวะ ท านอง การประสานเสียง สีสันของเสียง คีตลักษณ์
๑. จังหวะ คือ ความสั้น-ยาว ของเสียง ประกอบอยู่ในส่วนต่าง ๆ ของ บทเพลง ทำให้บทเพลงแต่ละเพลงมีจังหวะแตกต่างกัน ๒. ท านอง คือ ความสูง-ต่ำ หรือหนัก-เบา ของเสียงดนตรีใน บทเพลงและการบรรเลง เป็นส่วนที่ทำให้ผู้ฟังสามารถจดจำ บทเพลงนั้นได้ ๓. การประสานเสียง คือ การนำโน้ตดนตรีมาเรียบเรียงประสาน ในรูปแบบต่าง ๆ เช่น ประสานเสียงในรูปแบบคอร์ด (ตัวโน้ตมี จังหวะแตกต่างกัน) ประสานเสียงในรูปแบบขั้นคู่เสียง (โน้ตสองตัว) เพื่อให้เกิดความไพเราะของบทเพลง ๔. สีสันของเสียง คือ คุณลักษณะเฉพาะของแหล่งกำเนิดเสียง ทำให้เสียงร้องและเสียงบรรเลงดนตรีมีลักษณะแตกต่างกัน ๕. คีตลักษณ์ คือ รูปแบบของบทเพลง ที่เป็นการรวบรวมเอาจังหวะ ทำนอง การประสานเสียง และสีสันของเสียงให้เป็นไปในทิศทางเดียวกัน ทำให้เป็นบทเพลงที่มีลักษณะรูปแบบต่าง ๆ เช่น รูปแบบ A-B-A คือ ร้องท่อน A และท่อน B และร้องซ้ำท่อน A อีกครั้ง
ลักษณะของดนตรีพื้นบ้านในแต่ละภูมิภาคจะมีความเรียบง่าย และบ่งบอกถึง เอกลักษณ์ของแต่ละท้องถิ่น ดนตรีพื้นบ้านมีลักษณะ ดังนี้ มีท่วงทำนอง เนื้อร้องหลากหลาย ไม่มีกฎเกณฑ์ตายตัว ทำนองสั้น เข้าใจง่าย ไม่ซับซ้อน วนไปวนมา ใช้ภาษา เนื้อร้องที่เข้าใจง่าย มีการบรรเลงดนตรี แบบตรงไปตรงมา เครื่องดนตรีที่ใช้ ประดิษฐ์ ขึ้นมาจากวัสดุที่มีอยู่ในท้องถิ่น มีจังหวะเรียบง่าย ชัดเจน และจะมีจังหวะที่เด่นกว่าทำนอง ลักษณะของ ดนตรีพื้นบ้าน
วัฒนธรรม หมายถึง สิ่งที่ท าความเจริญงอกงามให้แก่หมู่คณะเป็นสิ่งที่สืบทอดกันมา ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน วัฒนธรรมไทย เช่น วัฒนธรรมการไหว้ วัฒนธรรมด้านอาหาร วัฒนธรรมไทยในแต่ละภูมิภาคมีลักษณะแตกต่าง กันไปตามวิถีชีวิต ความเป็นอยู่ของคนในแต่ละท้องถิ่น และวัฒนธรรมยังเป็นสิ่งที่สะท้อนให้เห็นถึงลักษณะ ทางดนตรีของแต่ละท้องถิ่นอีกด้วย ดนตรีพื้นบ้านของไทยแบ่งออกเป็น ๔ ภูมิภาค ซึ่งแต่ละภูมิภาคจะมีองค์ประกอบของดนตรีที่ แตกต่างกัน ดังนี้ การไหว้เป็นวัฒนธรรมไทยที่เป็นเอกลักษณ์ของชาติ
๑. ภาคเหนือ ลักษณะองค์ประกอบดนตรีพื้นบ้านภาคเหนือ จังหวะ ส่วนใหญ่ดนตรีภาคเหนือจะมีลักษณะเนิบช้า อ่อนหวาน แต่ในบางครั้งก็มี จังหวะคึกคัก ฮึกเหิม เช่น การบรรเลงวงกลองแอวประกอบการแสดงฟ้อนเล็บ มี จังหวะช้า การบรรเลงวงมองเซิงประกอบการแสดงฟ้อนดาบจะมีจังหวะคึกคัก ท านอง ดนตรีพื้นบ้านภาคเหนือมีลักษณะการบรรเลงไปเรื่อย ๆ ท าให้ผู้ฟังรู้สึก ผ่อนคลาย มีความสั้น-ยาวของเสียงที่สม่ าเสมอ เมื่อใกล้จบเพลงจะมีการเร่งจังหวะ ให้เร็วขึ้น และค่อย ๆ ทอดเสียงให้ช้าลงจนจบเพลง การประสานเสียง มีการประสานเสียงที่เหมาะสมทั้งเสียงของดนตรีและเสียงของการ ขับร้องที่เป็นภาษาเหนือ
สีสันของเสียง มีส าเนียงเนิบช้า ไพเราะ อ่อนหวาน เหมาะสมกับเสียงดนตรีที่บรรเลง คีตลักษณ์ บทเพลงภาคเหนือมีความไพเราะ อ่อนหวาน นุ่มนวล เป็นเอกลักษณ์ทาง ดนตรีของภาคเหนือ การบรรเลงวงกลองแอว การบรรเลงวงกลองมองเซิง ที่มาของภาพ : สารานุกรมวัฒนธรรมไทยภาคเหนือ เล่ม ๔
๒. ภาคกลาง ลักษณะองค์ประกอบดนตรีพื้นบ้านภาคกลาง จังหวะมี จังหวะสนุกสนาน ให้ความรู้สึกผ่อนคลาย รื่นเริง และบางครั้งก็อาจมีจังหวะ ช้า เช่น การบรรเลงวงกลองยาว มีจังหวะเร็ว สนุกสนาน การบรรเลงปี่พาทย์นางหงส์ ในงานศพ มีจังหวะช้า โศกเศร้า ท านอง มีท านองที่หลากหลาย เพราะเป็นการผสมผสานกับวัฒนธรรมของราษฎร์ และวัฒนธรรมของหลวง การประสานเสียง มีการขับร้องที่เหมาะสมกลมกลืนกันทั้งการขับร้องและการบรรเลง ดนตรี เช่น การขับร้องเพลงไทยในวงดนตรีไทย สีสันของเสียง มีการเอื้อนเสียงสูงเสียงต่ า การสัมผัสค าระหว่างวรรคของบทร้อง อย่างชัดเจน ไพเราะ
คีตลักษณ์ ดนตรีพื้นบ้านภาคกลางมี ความหลากหลายท าให้ผู้ฟังมีความสุข สนุกสนาน เมื่อได้รับฟังและรับชม การบรรเลงวงกลองยาว การบรรเลงวงปี่พาทย์นางหงส์
๓. ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ (ภาคอีสาน) ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ แบ่งวัฒนธรรมดนตรีออกเป็น ๓ กลุ่ม คือ กลุ่มวัฒนธรรมเพลงโคราช กลุ่มวัฒนธรรมกันตรึม และกลุ่มวัฒนธรรมหมอล า ซึ่งมี ลักษณะเฉพาะตัวที่แตกต่างกัน ดังนี้ กลุ่มวัฒนธรรมโคราช จะมีเฉพาะดนตรีประเภทขับร้องที่เรียกว่า เพลงโคราช ไม่มีเครื่องดนตรีบรรเลง กลุ่มวัฒนธรรมกันตรึม เป็นดนตรีของชาวจังหวัดสุรินทร์ บุรีรัมย์ และศรีสะเกษ มีดนตรีประเภทขับร้องที่เรียกว่า จเรียง เช่น วงกันตรึม กลุ่มวัฒนธรรมหมอล า เป็นกลุ่มวัฒนธรรมที่ใหญ่ที่สุด ของภาคตะวันออกเฉียงเหนือ มีการขับร้องที่เรียกว่า ล า และเครื่องดนตรีที่นิยม คือ แคน พิณ และโปงลาง
ลักษณะขององค์ประกอบดนตรีพื้นบ้านภาคตะวันออกเฉียงเหนือ จังหวะ ดนตรีมีจังหวะที่รวดเร็ว คึกคัก สนุกสนาน ท าให้รู้สึกเพลิดเพลิน มีความสุข ท านอง มีท านองที่เรียบง่าย ไม่ซับซ้อน แตกต่างกันไปตามแต่ละวัฒนธรรม การประสานเสียง มีการประสานเสียงระหว่างผู้ขับร้องและผู้บรรเลงที่ไพเราะ สีสันของเสียง ใช้ภาษาท้องถิ่น หรือภาษาไทยถิ่นอีสาน อาจมีส าเนียงภาษาเขมรและ ภาษาลาวร่วมด้วย มีความโดดเด่นในเสียงของเครื่องดนตรี เช่น เสียงโปงลาง เสียงแคน คีตลักษณ์ ดนตรีมีจังหวะและท านองรวดเร็ว สนุกสนาน สะท้อนถึงวัฒนธรรมของ ชาวอีสานที่มีความเป็นอยู่ที่เรียบง่าย
การบรรเลงวงโปงลางของกลุ่มวัฒนธรรมหมอล า การบรรเลงวงกันตรึมของกลุ่มวัฒนธรรมกันตรึม
๔. ภาคใต้ ลักษณะองค์ประกอบของดนตรีพื้นบ้านภาคใต้ จังหวะ เน้นจังหวะที่สนุกสนาน คึกคัก ให้ความรู้สึกฮึกเหิม ตื่นเต้น เร้าใจ โดยจะเน้น เครื่องดนตรีประเภทเครื่องตีเป็นหลัก ท านอง มีความสูง-ต่ าของเสียงดนตรี ท าให้ผู้ฟังและผู้ชมเพลิดเพลิน สนุกสนาน ดนตรี มีความกระชับและหนักแน่น การประสานเสียง มีการขับร้องที่เหมาะสมกลมกลืนกับเสียงดนตรีที่มีความเฉียบขาด และรุกเร้า สีสันของเสียง ใช้ภาษาถิ่นภาคใต้ขับร้อง ในบางครั้งก็จะขับร้องโดยการใช้ภาษามลายู ร่วมด้วย
คีตลักษณ์ ดนตรีพื้นบ้านภาคใต้เน้นจังหวะมากกว่าท านอง ให้ความรู้สึกที่หนักแน่น เข้มแข็ง คึกคัก สนุกสนาน การบรรเลงวงดนตรีรองเง็ง การบรรเลงวงดนตรีหนังตะลุง
ผังสรุปสาระส าคัญ