4/6/2023 1 Kursi: Edukimi për zhvillim të qëndrueshëm Tema: Presionet në mjedis [email protected] Objektivat e temës janë: › Mbeturinat, definicionet, klasifikimi, ndotja dhe pasojat nga ndotja; › Zhurma, definimet, burimet dhe pasojat e zhurmës mjedisore; › Kimikatet, definimi, kategorizimi dhe pasojat e kimizimit të jetës sonë; › Urbanizmi, venbanimet me kërkesat e tyre; › Masat eduative për zbutjen e efekteve të ndotjes nga mbeturinat, kimikat dhe zhurmat. M B E T U R I N A T › Definicioni legal i mbeturinave sipas European Environment Agency › Mbeturina - substancë apo objekt që prodhuesi apo zotëruesi e hedh, ka për qëllim ta hedh apo është i detyruar t’a hedh (Ligji për mbrojtjen e mjedisit) › Bëni klasifikimin e mbeturinave që janë në foto: – Ato që mendoni se mund të riciklohen – Ato që mendoni se shkojnë për në kontejner (deponi)- nuk riciklohen. Klasifikimi: Mbeturinat sipas Natyrës kimike Inorganike metalet, qelqi, plastika Organike mbeturinat e ushqimit, mbetjet bujqësore Zbërthyethshmërisë Të zbërthyeshme (biodegradabile) Jo të zbërthyeshme (non- biodegradabile) 1 2 3 4 5 6
4/6/2023 2 Llojet e mbeturinave Tab. 12. Llojet kryesore të mbeturinave Lloji Përshkrimi Mbeturinat që gjenerohen, mblidhen, transportohen dhe deponohen brenda territorit administrativ të një komune. Mbeturinat urbane Mbeturinat e Mbeturinat pavarësisht origjinës që në natyrë hasen në gjendje të ngurtë. ngurta Mbeturinat e Produktet mbeturinë që gjenden në ujërat e zeza dhe ato të kanalizimit. lëngëta Mbeturinat që gjenerohen nga të gjitha llojet e industrive: ushqimore, kimike, aktivitetet minerare. Mbeturinat industriale Produktet që gjenerohen nga spitalet dhe aktivitetet e lidhura me to: gjaku, gjilpërat dhe mjetet e operimeve etj. Mbeturinat medicinale Mbeturina që karakterizohen me potencial substancial të rrezikimit të shëndetit publik dhe mjedisit si: kimikate toksike, materiale radioaktive agjent biologjik. Mbeturinat e rrezikshme Mbeturinat Mbeturinat radioaktive të operacioneve nukleare. radioaktive Mbeturina të procesit të ndërtimit dhe demolimi si: gozhdët, kabllot elektrike, materialet izoluese, druri, rëra etj. Mbeturinat e ndërtimit Mbeturina të letrës: Mbeturina plastikë Metalet mbeturinë Mbeturina organike -mbeturinat e ushqimit, -druri, - jashtëqitjet e shtazëve etj - kanaqet, -produktet teknologjike, - -hekurishtet, -materialet ndërtimore. - shishe e pijeve, -produktet teknologjike, - paketimet etj. -letër, -gazeta, -karton, -letër zyre, -paketimet etj. Zbërthimi natyror i mbeturinave Mendoj se Zbërthimi zgjatë: Afërsisht: zbërthimi zgjatë: Faculeta e letrës 2-4 javë Pula i çel zogjtë Lëvorja e bananës 2-5 javë Kampionati botëror i futbollit Bërthama e mollës 2 muaj Floku rritet 2.5 cm Këmisha e pambukut 2-5 muaj Ndërtohet një shtëpi Filteri i cigares 1-5 vjet Merr një shtetësi tjetër p.sh. SHBA Qese plastike 10-20 vjet Liria dhe pavarësia e Kosovës Lëkura 50 vjet Ndodhën dy luftra botërore Gota e plastikës 50 vjet Jeta mesatare e një elefanti Çizmja e gomës 50-80 vjet Jeta mesatare e një njeriu Kanaçe alumini 80-200 vjet Shqipëria e pavarur 110 vjet Shishja e qelqit 1 milion vjet Kometa Siding Spring më së afërmi Tokës Sasia e mbeturinave (%)të gjeneruara në EU 27 në vitin 2018 › 80% e mbeturinave vjen nga: industria, bujqësia dhe minierat › 20%- shtëpiake › Burimi: https://ec.europa.eu/eurosta t/statistics- explained/index.php?title=Wa ste_statistics#:~:text=In%20t he%20EU%2C%20812%20mil lion,in%202018%20(Figure%2 03) 7 8 9 10 11 12
4/6/2023 3 Sasia e mbeturinave të gjeneruara në vendet e OECD kg/kok[ banori /dit[ 1.4 Gjenerimi vjetor i mbeturinave komunale në BE (kg/për kokë banori) Menaxhimi i mbeturinave Minimizimi i mbeturinave Largimi i mbeturinave: - grumbullimin; - transportimin dhe depozitimin; - incenerimin. Riciklimi Ndotja nga mbeturinat vjen në 3 forma: hedhja e mbeturinave zbrazja (derdhja) e mbeturinave kullimi nga mbeturinat 13 14 15 16 17 18
4/6/2023 4 Menaxhimi i mbeturinave varet nga: • ...a është shteti i zhvilluar, në zhvillim apo i pazhvilluar ekonomikisht Gjendjes ekonomike të shoqërisë • …a është lokaliteti i caktuar urban apo rural Pozicionimit të lokaliteteve • …a janë mbeturinat urbane apo industriale Prejardhjes Piramida e mbeturinavePiramida e mbeturinave Riciklimi › Procesi i nxjerrjes së resurseve ose vlerave tjera prej mbeturinave që d.t.th ripërdorimi dhe rishrytëzimi i tyre quhet riciklim. › Riciklim është: ndarja, rikuperimi dhe ripërdorimi i përbërësve të mbetjeve të ngurta që mund të kenë akoma vlerë ekonomike. › Materialet që më së shpeshti riciklohen janë: kanaqet, mbetjet e hekurit dhe metaleve tjera joferrike, shishet e qelqit, shishet e plastikës (PET), letra dhe kartoni, goma. Ekzistojnë dy lloje të gjëra të operacioneve të riciklimit: 1. Riciklimi i brendshëm- ripërdorimi në një proces prodhimi të materialeve që janë një produkt i mbetjeve të një procesi të brendshëm industrial. I zakonshëm në industrinë e metaleve, ushqimit (mbetjet e drithërave të harxhuara përpunohen në nushqim për bagëtitë). 2. Riciklimi i jashtëmi- rikuperimi i materialeve nga një produkt që është konsumuar ose është bërë i vjetëruar. P.sh. mbledhja e gazetave dhe revistave të vjetra për rivendosje dhe rikthimi i tyre në produkte të reja letre, kanaçet e alumini dhe shishe qelqi riciklohen nga jashtë në një shkallë të gjerë. Në BE, 38.5 % e mbeturinave janë deponuar e 37.9 % janë ricikluar në vitin 2018 Produktet që riciklohen në SHBA (%) sipas EPA 19 20 21 22 23 24
4/6/2023 5 Riciklimi i letres Kompost 25 26 27 28 29 30
4/6/2023 6 Mbeturinat në Kosovë sipas llojeve dhe % Struktura institucionale për menaxhimin e mbeturinave në Kosovë Definimi i kimikateve › Me kimikate kuptohen të gjitha substancat që kanë përbërje molekulare të definuar. › Një substance e cila vetvetiu ose në përzierje ose përgatitje, e cila përpunohet ose merret nga natyra por që nuk përfshin ndonjë organizëm të gjallë. › Këto përfshijnë pestididet (përfshirë ato me formulime me rrezikshmëri të kufizuar të pesticideve) dhe kimikatet industriale. Deri sot 10 miljon përbërje kimike (natyrore ose të prodhuar nga njeriu) 100,000 prodhohen për tu shitur/përdor 200-300 kimikate të reja në vit në treg Prodhimi vjetor: 400 milion ton Numri i kimikateve sipas llojeve kryesore (EPA) Lloji Numri Kimikate industriale 72,000 Kimikate të reja (në vit) 2,000 Pesticide 600 Aditive të ushqimit 8,700 Përbërsit e kozmetikës 7,500 Medikamentet njerëzore 3,300 SHBA 28% Japonia 15% Pjesa tjetër e Azisë 12% BE 31% Evropa Qendrore dhe Lindore 6% Amerika Latine 4% Pjesa tjetër e botës 4% Prodhimi botëror i kimikateve në % (Burimi: CEFIC) 31 32 33 34 35 36
4/6/2023 7 Vetitë e kimikateve Të ndezshme Eksplozive Radioaktive Korrozive Shkaktojnë lëndime/plagë Vdekjeprurëse Faktor[t e veprimit t[ kimikateve: › Faktorët që luajnë një rol në faktin nëse efektet e dëmshme shëndetësore mund të rezultojnë ose jo nga një ekspozim janë: 1. lloji i kimikatit; 2. sasia ose doza (sasia ose niveli i një kimikati ndaj të cilit është ekspozuar një person); 3. kohëzgjatja (sa kohë ka ndodhur ekspozimi); 4. frekuenca (sa here/shpesh është ekspozuar personi). POPs- Ndotësit e qëndrueshëm organik › Të gjitha POP-set kanë 4 veçori të përbashkëta: 1. kanë toksiciteti të lartë; 2. janë të qëndrueshëm dhe duhen vite të tëra që të transformohen në substanca më pak të rrezikshme; 3. udhëtojnë në distanca të mëdha përmes ujit ose ajrit; 4. akumulohen në indet (dhjamore). Tab. 16 Lista e kimikateve POP-s që i mbulon Konventa e POP-seve Kimikati Përshkrimi Pesticid që përdoret në tokë për mbytjen e termiteve, karkalecave, krimbat e rrënjëve të drithërave dhe insektet Aldrin Chlordane Përdoret kundër termiteve dhe një spektri të gjërë insekticidesh DDT Në Luftën e II Botërore është përdor kundër malaries, tifos dhe sëmundjeve tjera nga insektet. Përdoret zakonisht për kontrollin e termiteve dhe dëmtuesve të tekstilit, sëmundjeve të shkaktuara nga Dieldrini insektet dhe kundër insekteve që jetojnë në tokat bujqësore. Prodhohen përmes djegies jo të plotë të materieve organike, djegies së derivateve të makinave si dhe Dioksinat gjatë prodhimit të pesticideve dhe kimikateve tjera. Insekticid që shpërndahet në gjethet e drithrave dhe pambukut. Përdoret gjithashtu për kontrollin e minjëve dhe brejtësve të tjerë. Endrini Komponime që prodhohen gjatë proceseve të njëjta sikurse dioksinat, e poashtu gjenden në përbërjet komerciale të PCB-ve. Furanet Përdoret kundër insekteve dhe termiteve, karkalecave e poashtu përdoret edhe kundër mushkajave malarike. Haptaklori HCB përdoret kundër kërpudhave që sulmojnë bimët (fungicid). Prodhohet si nusprodukt gjatë përpunimit të kimikateve të caktuara dhe rezultat i djegies jo të plotë si në rastin e furaneve dhe dioksinave. Heptaklor benzeni HCB Insekticid që aplikohet për të luftuar milingonat dhe termitet. Poashtu përdoret si frenues i ndezjes në materialet e plastikës, gomës dhe elektrike. Mirexi Komponime industrial që përdoren si lëngje për shkëmbimin e nxehtësisë, në transformatorët elektrik, si aditiv në ngjyra, plastik etj. . PCB-t Poliklorbifenilet Insekticid (campheclor) që përdoret në pambuk, drithra, frute dhe perime. Poashtu përdoret edhe për Toxafeni kontrollon e morrave dhe pleshtave në bagëti. Kimikatet në shtëpinë time: › Bëj një inventar të të gjithë kimikateve që gjeni në shtëpinë/ banesën tuaj për të parë sa të rrethuar nga kimikatet jeni. 37 38 39 40 41 42
4/6/2023 8 Z H U R M A Diskutim në klasë: ›Ma thuani dallimin mes tingullit/zërit dhe zhurmës?? ›Mendoni/Numëroni 3 zhurma që ju pengojnë në jetën tuaj! Definime dhe termat kryesore › Zhurmë- çdo lloj tingull i padëshirueshëm › Ndotje nga zhurma- tingujt e krijuar nga njeriu ose makineria dhe të cilët e prishin aktivitetin normal jetësor të njeriut ose kafshëve. – Njësia: decibel (dB). – Pragu i dëgjimit: 0 dB, – Pragu i dhimbjes së veshit në ekspozimitë përnjëhershëm: 130 dB, – Pragu i dhimbjes në raste të ekspozimit afatgjatë ai zbret në 85 dB. Burimet e zhurmës Nivelet e zhurmës nga disa aktivitete në natyrë Niveli dB Distanca Aktiviteti 0 / Pragu i dëgjimit 10 Fëshfërimë e lehtë gjethesh, frymëmarrja / normale 50 1 m Biseda normale në mjedise të mbyllura 80-90 10m Rruga kryesore me trafik 75-100 10m Motoçikleta në ecje (50 km/orë) 100 1m Kompresori 85-103 / Diskotekë 110-140 100m Avioni në ngritje 140 1m Krisma e pushkës 150 30m Motori i avionit Dëmtime të mundshme të dëgjimit 120-140 43 44 45 46 47 48
4/6/2023 9 U R B A N I Z M I Vendbanimet njerëzore: › Ndahen në: › Vendbanime rurale- të vendosura jashtë qyteteve e metropoleve, dhe me popullatë nën 10,000 banorë. Këtu bëjnë pjesë fshatrat. › Vendbanime urbane- janë zona banimi me densitet shumë më të rritur të popullatës në krahasim me rrethinën e saj. › Vendbanimet urbane mund të ndahen në: – qytete- me popullatë mbi 100,000 banorë – metropole- me popullatë zakonisht mbi 1 milion banorë Përparësitë e të jetuarit në fshat dhe në qytet: 49 50 51 52 53 54
4/6/2023 10 Tab. 18 Konsumi dhe gjenerimi i një qyteti një milionësh brenda një dite Konsumon Prodhon 11,500 t lëndë djegëse fosile 25,000 t dyoksid karboni 320,000 t ujë 300,000 t ujëra të zeza 2,000 t ushqim 1.600 t mbetje të ngurta Treguesit e mjedisit urban . Struktura urbane - numri i banorëve, - dendësia e popullsisë, - hapësirat e zëna të tokës në qytet, - zonat e ripërtërira urbane dhe - lëvizjet urbane. b. Lëvizjet e popullsisë për në zona urbane - rritje e konsumit të ujit, energjisë, materialeve dhe produkteve - rritje prodhimi dhe shkarkimet e mbeturinave c. Cilësia e mjedisit urban - cilësia e ajrit dhe ujit, - strehimi, - jeta e gjallë natyrore në qytete, - mundësia për hapësira të gjelbra dhe larg zhurmës. PRESIONET-GJENDJA-PËRGJIGJET te urbanizmi 55 56 57 58 59 60
4/6/2023 11 61