GHANAIAN LANGUAGE AND CULTURE
EBS 223
PUTĨ’IRΕ GULESEGƆ (ESSAY WRITING)
©Abiriya Martin, 2019
1
GHANAIAN LANGUAGE AND CULTURE
EBS 223
PUTĨ’IRΕ GULESEGƆ (ESSAY WRITING)
©Abiriya Martin, 2019
2
Ghanaian Language and Culture
EBS 223
Putĩ’irε Gulesegɔ (Essay writing)
Putĩ’irε Gulesegɔ Yele Daasi.-Components of a Good Essay
Putĩ’irε gulesegɔ de la sεla ti nεra bɔta ti a ve’e atadaana putĩ’irε
kiŋε putĩ’isere zuo ti a gulesera la puan. Ŋwana iŋa, a san bɔta ti
kãala la putĩ’irε bɔna a putĩ’irε gulesegɔ la puan , la sum mε bii
nari mε ti a dikε a gulesegɔ la doose yele daasi sesesi puan basε
ti kãala la yem kɔ’ɔm bɔta ti a kãala wusu wusa. Yeledasina wa
de la Pi’ileŋo/Pɔsega(introduction), Gulesegɔ la nyɔ’ɔ (body of
the essay), la ki’ileŋɔ/Ba’asegɔ (conclusion). Putĩ’irε gulesegɔ la
san tũ doose ŋwana, la basε ti putĩ’ira la bii sɔsega la gã’rε
ŋwani tintɔɔ ti soke ka bɔna. La san dεna putĩ’irε gulesegɔ n ani
ŋwana gi’a, masegesε wuu ba ni soke ti ba gulesε tεεsi puan la,
putĩgila anu n wan dεna sεla n makε bo kãala la. Se’ere n sɔi la
putĩdasεka ti gulesa la bɔta ti a tεbegε bo kãala la ta’am kilese a
biŋe putĩgila anuu puan suŋa suŋa.
Pi’ileŋo/Pɔsega-Inroduction
1. Yia daana de la basε ti kãala la san kãalε pɔsega yelesum
la, la kĩ a laka/suure (la bo e pupeelum/nyiima) bii ve’e a
putĩ’irε za’a basε kãalegɔ la puan
2. Basε ti pi’ileŋo la tɔgε yelegile la ta paε di zuo tã tã.(form
general to specific)
3
3. Basε ti kãala la nyԑta sadɔseko bii sadɔseto ti fu yete dikε
tεbegε fu putĩ’ira la ti a gã ma’a ma’a bo e ti bumbu’um da
bɔna.
4. Basε ti Gulesegɔ la Za’a Zua Putĩ’irε(thesis statement) la
n de yelezure pi’ileŋo guleseŋɔ wa puan la niε
5. Gulesegɔ la zuo putĩ’irε bii putĩdaa la nari di di lirege
pa’ala gulesgɔ la bii gulesa la n eeri sεla yεsa a sɔsega bii
gulesegɔ la puan. Magesa ta’am pa’alε.
Putĩ’irε Guleseg ŋyɔ’ɔ.- Body
1. Putĩgile woo nari ti di tara la sεla ti tu yi’ira tii
Putĩdaa/Yelesumdaa ti di mi tĩbegera Gulesegɔ la
Za’a Zua Putĩ’irε(thesis statement) la n de sere la.
2. Putĩgile woo nari ti di tara putidaa ti di dɔla gulesegɔ
la za’a putĩ’irε la n de se’em la.
3. Putĩ’ira la nari ti a tũura dɔla la taaba ma’a ma’a sεla ti
tu yi’ira solemiinε puan ti (Logical ordering) la.
Atũ doose la nari se’em boi la butã:
I. La tũura dɔla saŋa yele yele wu la san dεna atu pa’alε
putĩ’irε gulesegɔ(narrative)
II. La tũ doose zuan ta paε tilum pa’alegɔ (spatial order) yele
yele wu nεra pa’alegɔ, zi’an/tiŋa pa’alegɔ (descriptive
essay).
4
III. La tũ doose sεla n de yelezuren makε ta paε yelezure n de
kankaŋi (emphatic order-least important to most
important).
Basε ti yelesum sεbo duma n naari putĩgila la bɔna
gulesegɔ la puan. Da basε ti putĩgela kɔ’ɔm yula fu yula.
Basε ti pa’alegɔ/masegɔ peela (substantial examples and
evidence) duma sugera tĩbegera fu putĩ’ira. Fu pugum
ta’am ni pa’alε fum nyε magesa/pa’alegɔ duma zian.
Basε ti pa’alegɔ/makerε woo dɔla la fu gulesegɔ zuto
putĩ’ira la.
Kilesego/ba’asegɔ
Tigese fu putĩgigila la za’a iŋε yelesum puan
Lerege bii basε gulesegɔ la za’a zuo putĩ’irε niε ka bo kaala
la ŋwana gi’I wa.
Basε ti kaala san kaalε fu sɔsega la ba’alε, a tĩ’isera sεla
yele. Magese wuu, basε soke n ka eeri lebesego bilam bo e.
Putĩgile gulesegᴐ Paragraph Writing
Putĩgele de la yelesum bii yelesum duma n tigese tara putĩyinɛ
bii tᴐgera putĩyinɛ. Fu san yeti yeti fu gulesɛ putĩ’irɛ gulesegᴐ
la nari ti fu putĩ’ira la san paɛ ayi, atã bii a yeem zuna se’em,
fu tigese a iŋɛ putĩgela puusum. Putĩgile me kᴐ’ᴐm ka zi’a
yoo. Di tari la sɛla ti tu yi’ira ti putĩdaa bii yelesum daa.
5
Putĩdaa/Yelesumdaa-Topic Sentence
Yelesumdaa de le yelesum n tari sᴐsega bii putĩgile tile. Putĩdaa
basɛ ti fu baŋera la sᴐsega la n gã’ati zi’an bᴐba. Sela n dole
putĩdaa poore de la yelesum/putĩsi’a n dole suŋeri putĩdaa
la..Solenmiinɛ puan tu yi’iri putĩ-aŋa la ‘support sentences’ la
‘minor support sesntences.
Sᴐsega kan naɛ bii nara ka san ka tara ba’asegᴐ bii kilesego.(
concluding sentence).
Putĩgile 1
La delayԑla atã n basԑ ti Ayamŋa ka yaŋԑ kiŋԑ Yunivԑsiti. Yia
daanadela a sɔ ki ti a ka tari nifo la tuberԑ. Bala iŋa, la de la a ma
ma’a n boi. A san kiŋԑ nԑra ka boi wan ita ko’om bɔ’ɔra a ma la.
A ma la mi ka ki’iri lԑm la nԑra. Bala iŋa pakerԑ kankaŋi de la
sunsua yele san paԑ a ma la, ani n yeti a suŋԑ ? Ŋwana n sɔi ti a
koŋe gee tugum ԑԑra tuuma ti a kɔla a ma wa.
Sԑla n de tuure putĩgile wa puan.
Putĩdaa la yeti; ‘Yԑla ata n basԑ ti Ayamŋa ka yaŋԑ kiŋԑ
Yunivԑsiti’ gee putĩgile la n gulesԑ ga la pa’alԑ ti yeleyine ma’a
n gu Ayamŋa Yuniversity la kinԑ. Yele mi de la A kan nyaŋԑ
basԑ a ma la n kĩ’iri a ma’a la gee kiŋԑ Yunivԑsitty. Yelesum
duma la wuu tɔgeri pa’ala la ye dina wa. A kan nyaŋԑ basԑ a ma
ti nԑra ka bɔna wan it ko’om bɔ’ɔra e. A kan nyaŋԑ basԑ a ma, e
ka ki’iri lem la nԑra la. A kan nyaŋԑ basԑ a ma ti yele ta paԑ e
sunsua ti nԑra kana wan suŋԑ e. Ŋwana pa’alԑ ti n yeti yԑla atã
ta’asԑ, la de la yeleyinԑ wa ma. A kan basԑ a ma gee kiŋԑ.
6
Putĩgile 2
La de la yԑla atã n basԑ ti Akolgo ka kiŋԑ Yunivԑsity. Yia daana
de la a sɔ ka boi gee la iŋa la a yibesi n pԑԑri ti bama la ba la
basera nɔan. Letira, nɔŋɔ la gaŋԑ ya. Ligese’i ti ba yeti ba yɔ la
de la nii la I bԑa. a ka tari wan yɔ. A pugum le nyԑ la tuusum ti
yire zԑa gee ti lore yԑgera. Ŋwana iŋa n ta’asԑ ti a yari vaalԑ
sukuu la ye’esego.
Sԑla n basԑ ti putĩgile dina ana suŋa
Gulekuna wa putĩdaa la de la; ‘Yԑla atã n ta’asԑ ti Akolego ka
nyaŋԑ kiŋԑ Yunivԑsity’. Gulesegɔ la puan yԑla la za’a boi bini. A
de si’a la de la
i. A sɔ n lebe a yaabeduma zi’an gee la dԑna pԑregerԑ ti iŋa
la a yibesi bisԑ ba wan iŋԑ se’em ti bama la ba ma la basa
nuan.
ii. Nɔŋɔ n gaŋԑ ti a kan nyaŋԑ yɔ ligese’e ti ba pa’alԑ ti ba
yɔ la.
iii. Akolego nyԑ la tuumsuma gee ti ba bo e yire la lore
pa’asԑ.
Sԑla n kelum basԑ ti putĩgile dina ana suŋa la de la de tari sԑla
woo ti putĩgele nara ti di tara. A de si’a la de la,
i. Putĩgile: sɔsega la za’a dela putĩgile.
ii. Putĩgele la ma tari putĩdaa n de ‘sԑla n ta’asԑ ti Akolego
ka nyaŋԑ kiŋԑ Yunivԑsiti’
iii. Sugerԑ putĩ’ira (support sentences/minor support
sentences) boi bini. Aŋa de la atã la ti a kaalԑ la.
7
iv. Kilesego/ba’asegɔ yelesum: yelesum bumɔ n ku putĩgile
la. Dinԑ n de ‘Ŋwana iŋa n ta’asԑ ti a yari vaalԑ sukuu la
ye’esego.
Tu nyԑ putĩgile n nari ti tu gulesera se’em me wa, tu nyaa bisԑ
mi’ilum sebo ti la nara ti tu tara gee n gulesera putĩ’irԑ
gulesegɔ.
Tu Wan Tara Mi’ilum Sebo Nyaŋԑ Gulesԑ Putĩ’irԑ Gulesegɔ
Pi’ileŋɔ/Pɔsega puan
Tu san yeti tu gulesԑ bii tɔgԑ sԑla yele, ti ni kɔ’ɔm ka zoe ta
kisege la tiŋasuka bii tiŋanpuuŋa. See ti tu ni bisԑ sɔsega bii
gulesegɔ la tile/zuo n de se’em la. Mw nԑreba san ta sԑgԑ taaba,
ba ni nan pu’usi mԑ yia gee nyaa ta’am kĩ sɔsega puan. Ba ni
nan ka sɔsera sɔsera ta go’e pu’usa taaba. Ba san pugum iŋԑ
bala, la de la tuure bii tintula n bala. Sԑla n ni dԑna yia daana de
la ‘fu bulika’, wuntԑԑŋa bii zaanyuurԑ. Ŋwana san ba’asԑ, fu wan
nyԑ ti ba nyaa ԑԑra ti ba baŋԑ taaba gum nyaa ze’ele bilam kԑ
sɔsega puan.
La de la bala nɔɔ puti’irԑ gulesegɔ puan. Fu san yeti fu gulesԑ
putĩ’irԑ gulesegɔ, la nari mԑ ti fu baŋԑ sɔsega la tile/zuo n de
sԑla. Mw, ba san yeti
‘Pa’alԑ yelesi’a n ta’asԑ ti kom kɔ’ɔm di ŋwana pilepili
Farefari sɔ’ɔlum wa’ fu kɔ’ɔm kan zoe ta pɔsԑ ti :
Nԑreba de la zinyageduma Farefari sɔ’ɔlum, sԑba dԑna
dabugereba gee ti sԑba mi kuregԑ kan nԑ kanpuleŋa kɔ’ԑ. Ŋwana
iŋa, tuuma ka tole nĩŋa ta’asԑ ti di pɔ’ɔsegɔ bii kom yeti iŋԑ tin n
tole.
8
Fu san pɔsԑ ŋwana, fu kisegi la tiŋasuka tɔgera n bala. Fu
gulesegɔ la kan tara zuo/tile. Litera, kaaleba kan bɔkԑ fu putĩdaa
la suŋa.
La wan suna ti fu pɔsԑ se’em n ŋwana;
‘Yԑla zo’e zo’e n boi bii n iti Farefari sɔ’ɔlum ta’asԑ ti nԑreba
nu’usi ka paara nɔan bii basԑ ti kom peelga kɔ’ɔm luta yuuma
woo’
Fu san pi’ilum/pɔsԑ ŋwana, fu nyԑ ti mina woo n kale fu pi’ileŋɔ
la wan bɔta ti a kaalԑ tukԑ nԑŋa baŋԑ yԑla la de la ani ti fu yeti fu
tɔgԑ?
Yelesum sebo n wan tagelԑ yelesum buna wa zuo de la;
‘Yԑla la miŋa asia bii itegɔ miŋa de la, sanire, timpelegere, di
koosego, dia biŋere zĩ’si ka’alum, kua mi’ilum ka’alum, dãbuka,
samampɔ’ɔsegɔ ta pa’asԑ la yaabeduma yԑla.
Fu san kaalԑ yԑla la biŋԑ wuu mam pa’alԑ se’em wa a kelum
pa’asԑ la fu putĩdaa la puan. Fu nyaa ta’am lɔsa putĩ’ira la puan,
di yina di yina gãresa pa’ala sԑla zuo ti fum tĩ’isԑ ti la de la yele
aŋa n ta’asԑ ti di pɔ’ɔsegɔ bii kom nyaleŋa bɔna Farefari sɔ’ɔlum
la. Ŋwana, fu wan nyԑ ti fu sɔsega/gulesegɔ la gã’ata bii tigesera
suŋa suŋa ti kaala bɔta ti a kaala.
Sԑla ti la kelum nara ti tu mina de la fu yԑla/putĩ’ira la nari ti a
tũura dɔla la la nari se’em. Putĩse’ere n nari gana ta paԑ se’ere n
makԑ.
La dagԑ fu tugum pɔsԑ tɔgera nԑrareba n kooseri dia se’em ti la
ka nara, yia, nyaa ta lebena tɔgera sanire yele bii tɔgԑ dia biŋere
9
ka’alum yele ba’asԑ gee nyaa lebena tɔgera timpelegere yele
pooren.
Gulesegɔ bii sɔsega nyɔ’ɔ
Fu san diŋԑ pa’ale fu gulesegɔ/sɔsega la zuo la sԑla n nari
pi’ileŋo la puan, la de la fu kɔ’ɔm tɔ fu sɔsega la nyɔ’ɔ. Da nan
ԑԑra daara zia yoo sa. Fu san dɔla la daara, fu wan ta nyԑ ti fu
koŋe fu gɔɔԑ fu miŋa. Ŋwana wan basԑ ti fu sɔsega bii gulesegɔ
la ka nana suŋa bɔ’ɔra se’em daana n kaali bii n keleseri.
Mw, fu san loe sanire ti fu tɔgԑ pa’alԑ sԑla ti fum tĩ’isԑ ti di tari
bee daregeri kom peelega kina na nyaa nan kisege ta tɔgera ti:
‘Tu san sige Kumaasi bɔba sa, tu wan nyԑ ti saa niiri bilam saŋa
woo. Hali tu san pugum vurege du Tamalԑ bɔba wan na, saasi
kelum niira bilam sɔna Farifari sɔ’ɔlum wa mԑ……….)
Fu san bisԑ sԑla ti n makԑ zuon wa, sԑla ka boi bini pa’ala sanire
basԑ ti kom peelega sigera Farefai sɔ’ɔlum. Fu san gulesԑ ŋwɔna,
fu yeem ԑԑra daara la yoo yoo.
Fu nara ti fu kɔ’ɔm tɔ gulesԑ se’em de la;
Sanire de la yele kankaŋi bɔna Farefari sɔ’ɔlum ta’asԑ ti kom
peelega paara nԑreba. Yuunԑ woo puan, saa niiri la ŋwaresi
sinuu ma’a gee ti siyopɔi la n gee la dԑna uunԑ. Ŋwana pa’alԑ ti
sansԑka ti ba dikԑ tuna dia tuuma la ka paԑ sansԑka ti ba zi’a yoo
ka ita dia tuuma gee tugum dita sԑka ti bat um dikԑ la. Pugum
dagena la bala ma’a gee warԑ ni pugum ta’am ze’ele basԑ ti
dimaalegɔ lebe pooren. ……… Ŋwana n de sԑla n lagum ta’asԑ
nunyaleŋa bii kom Farefari sɔ’ɔlum wa
10
Fu san bisԑ guleseko n ti n le makԑ wa kɔ’ɔm tɔ tɔgera gãresa la
sanire yele la tintɔɔ. Ŋwana wan basԑ ti fu gulesegɔ la gã’ata
suŋa suŋa ti se’em n kaali bɔta ti a kaala.
Kileseg/ba’asegɔ
Sɔsega bii putĩ’irԑ gulesegɔ ka boi ni kɔ’ɔm sɔsԑ bii gulesԑ ta
basԑ asinzele. Gulesegɔ bii sɔsega tari ba’asegɔ bii kilesego mԑ.
Mw, ba makԑ yeti, ‘Ba san diŋԑ dɔgԑ fu la gee la fu kum’. Gee
fu san diŋԑ pi’ilum sɔsega la nari ti ka tara ka kilesego mԑ.
Fu san bɔta ti fu ni ba’asԑ fu sɔsega suŋa suŋa, yԑla asi’a n nari ti
fu mina.
1. Fu ta’am kilese fu sɔsega yelezuto bii putĩ’ira la za’a iŋԑ
yelesum yimɔ, buyi bii butã puan gee a da gaŋԑ butã la.
(summary)
2. Fu ta’am dikԑ fu sɔsega bii gulesegɔ ba’asegɔ la iŋԑ soke
puan. Mw, ‘Fum bisԑ yԑla wa ti n pa’alԑ ge gãresԑ a ta tuuԑ
wa, Farifari sɔ’ɔlum nԑreba ba wa yeti ba iŋԑ la ŋwɔni pĩԑ
kom peelega wa? (use a question to conclude your essay)
3. Fu ta’am ee putĩ’irԑ bu fu gulesegɔ/sɔsega ba’asegɔ la
puan. Mw, Mam tĩ’isԑ ti gɔbena san tũ mɔga, pemse
kaareba la a tari nuo tuuma duma ligeri gee kelum basԑ ti
ayɔdugelԑ la da zo’e, tuuma wan boi n uunԑ saŋԑ suŋԑ ti
dia buge ti kom wa le iŋԑ n ma ma. (conclude by giving a
suggestion )
11
Types of Essays
1. Gᴐŋᴐ/Lɛta gulesegᴐ- Letter writing
Lɛta gulesgᴐ de la sɛla ti nɛra dᴐla bini sᴐsera bᴐ’ᴐra taaba
gulesegᴐ puan yele yele wuu sɛba n zãe la taaba.
Lɛta gulesegᴐ pu la buyi kankaŋi.
1. Fum guleseri bᴐ’ᴐra nɛra mw. Se’em n boi nasaa tuuma
puan dɛna zuo daana. (Formal letter)
2. Fum guleseri bᴐ’ᴐra nɛra mw, fu zᴐ, fum la se’em n malum
taaba bii se’em ti ya yuuma la ke’eŋo ka baɛ zaɛ
taaba.(Informal letter)
Tuyi wa tiŋasuka, tu tari sɛba n ka baɛ zaɛ la fu gee me ka baɛ
lem fu ke’eŋo puan, yuuma la sũᴐ puan. (Semi formal)
a. Lɛta Zure(Formal Letter)
Kalam, lɛta duma la guleseri bᴐ’ᴐra bii n ze’eti;
Gᴐbena zuto duma bii ᴐfisi duma puusin (Government
Officers)
Fu boti tuuma zian (Applications)
Lasebaarɛ duma zi’an (The press/News/Media)
Gᴐnᴐ zamesegᴐ weleŋo puan (Educational Institutions)
Tegesego duma zi’an (Societies e.g. Red Cross)
Banki, Pulinteesin, Yindeto la sesesi.(Institutions like,
Bank, the police, Church etc.)
b. Leta n ka de lɛta zure- Informal Letter
Kalam, lɛta duma la guleseri bᴐ’ᴐra gee zɛ’ɛta la;
12
Nɛresɛba ti fum la bama dɛna buuri bii yizuyiŋᴐ (Members
of the same family)
Fum la sɛba n lagum kiŋɛ sukuuyiŋa
(Classmates/Schoolmates)
Zᴐduma zi’an (Friends)
Fum la sɛba n lagum bᴐna weleyiŋᴐ puan (people of the
same level or status)
c. Lɛta n boi tuyi a tiŋasuka – Semi Formal Letter
Kalam, lɛta duma la guleseri bᴐ’ᴐra gee zɛ’ɛta la;
Se’em n tabelɛ pa’ali fu sukuu puan
Fu dᴐgereba zi’an
Fu zᴐduma dᴐgereba zi’an
Sɛla ti la nara ti tu mina lɛta gulesegᴐ puan- Important
things to note when writing a letter
1. Putĩ’ira la bii sɛla n nari ti la bᴐna lɛta gulesegᴐ puan –
Content
Aderesi/Aderesi duma – Address/Addresses
Ŋwarega, dabeserɛ, la yuunɛ -- Date
Pu’usegᴐ -- Salutation
Zuo/Tile la san nara-- Heading if necessary)
Pi’ileŋo n ani suŋa-- Good introduction
Gulesegᴐ la nyᴐ’ᴐ -- The body
Kilesego/Ki’ileŋᴐ -- Conclution
13
Sangerɛ -- Subscription
2. Sᴐsega la nimmᴐ’ᴐrɛ n de se’em – (Tonԑ)Tone
Fu san gulesera bᴐ’ᴐra fu zᴐ, tᴐgebumᴐ boi la buyima/butᴐka la
fum guleseri bᴐ’ᴐra kɛ’ɛm se’em n gani fu. La san dɛna fu zᴐ ti
gulesera bᴐ’ᴐra, fu ta’am dagesa de’eŋo yetᴐgum ita beni. Mw;
‘la de la kim’ ‘kim’ dagɛ sɛla ti nɛra woo mina, gee la fum la fu
zᴐ la ma’a n mi de vᴐᴐrɛ. Fu ta’am kelum lᴐᴐsa yeleɛkigela ita
bini.
La san dɛna fu guleseri la lɛta zure, la nari ti fu ita mam pa’ali
se’em zuen wa. La de la fu dᴐla tᴐgum wara la n de se’em la.
mw, fu kan ta’am pᴐsɛ fu gulesegᴐ la ti ‘n miŋa sunkpe’enɛ,’ la
san dɛna lɛta zure. Sɛla n kᴐ’ᴐm nara de la ‘Zuo daana,’. Gee ti
fu nyaa pᴐsesera fu yeti fu yele sɛla la.
3.Tᴐgum mi’ilum – Language
Kalam, tu bieseri la tu daarewoo tugum puan, yelebɛasi’a la
yelesum sebo ti nɛra woo mina gee ti la me nara ti tu tᴐgera bii
gulesera. Da lᴐᴐsa yelebɛa ti nɛra nara ti a ta dikɛ digesinaari
(dictionary) bisɛ gee nyaa bᴐkɛ fum yeti fu yele sɛla la. Me da
ggulesera yelesum wogero ta tuɛ tole ti beene ka bᴐna kan benti
vᴐᴐrɛ. La de la fu nyᴐkɛ fumiŋa gulesera sɛla ti tu yi’ira
solenmiinɛ puan ti ‘every day English’ la.
14
Lɛta naaŋᴐ n nari se’em
Lɛta Zure
Gbewaa College of Education
P.O Box 157
Pusiga
th
30 October, 2019
THE PRINCIPAL
GBEWAA COLLEGE OF EDUCATION
P.O BOX 157
PUSIGA
Zuo daana,
SƐLA N TA’ASƐ TI SUKUU KᴐMA TUNA TUMFI’ISA SUKUU PUUSUM
LA YELE N WAN GU BII SIRESE TUMFI’ISA WA
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
Fu yelemĩŋɛ daana
Asaa John Ayire
15
Lɛta n Ka Lɛta Zure
Gbewaa College of Education
P.O Box 157
Pusiga
th
30 October, 2019
Abagerɛ,
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
Fu suure bunᴐ
Akate’ele
16
Pa’alegɔ Gulesegɔ (Descriptive Essay)
Nԑra pa’alegɔ-Describing a Person
Tu san yeti tu pa’alԑ nԑra, to wan doose se’em n ŋwɔna
Nԑra la
- Yu’urԑ, yuuma, tiŋa yu’urԑ, buuri la n dole yinsose’ere.
- Innaanԑ (Physical appearance) mw, woko, sabega bii
mɔlega bii pԑԑlega, kãtԑ, iŋa lɔgerɔ za’a ze’ele a zuon sigera
a naman.
- Yelesi’a n de daalesum yԑla ( Pecularities) mw, a zi’a san
see, iŋa zi’a san tara yisere n ba’ԑ kãregԑ, a san tɔ bina bii
ŋwa la yaga bii dela yagesaala. E tɔgeri se’em. A san tara
kunkore ti di ba’ԑ bɔna di tɔ tɔka/diyima. Tԑra ti fu san
pa’ala nԑra bɔ’ɔra pulesi,la nari ti fu kɔ’ɔm pa’alԑ la a
innaanԑ yԑla zaa suŋa suŋa.
- N nɔŋԑ yelesi’a (other identifiable traits) mw, e nɔŋԑ disԑka,
lɔgeseto ti a ba’ԑ yԑԑra, boole la zɔa yԑla…..
- A halԑ (Habit) mw, e lageni la nԑreba bii a taaba se’em,
nԑreba lԑni e? A de la se’em n zo’e yiri yiri bii a de la
se’em n ks sɔ’ɔri?
- Fum tĩ’isԑ ti a ana se’em bo fum (how you have assessed
the person) mw, a de la se’em ti nԑreba nɔŋԑ a yԑla bii ai a
bɔŋa zi’an kɔ’ɔsi la nԑreba giila?
Yele-ana wa za’a ti n pa’alԑ zuon wa de la fu tu doose mam
pa’alԑ se’em wa ba san yeti fu pa’alԑ nԑra.
Zian/Tiŋa Pa’alegɔ(Description of a place /town)
17
Fu san yeti fu pa’alԑ zian bii tiŋa ti soke kana, la nari se’em de
la;
- Zian la bii tiŋa la yu’urԑ
- Zian ti ka bɔna
- Ka lem sԑla bii zĩsesi n de yelezura zĩ’isi
- Ka zaԑ zuna se’em la zĩzurԑ/tinzure ti nԑreba zo’e zo’e
mina.
- Beni la beni n de yelezure bɔna zian la puan bii lem la zian
la puan? Mw, naba yire, gɔnkaalegɔ deo (library), poosi
ɔfisi, dɔgeta yire/asibetin, sukuu …….
Atũpa’alԑ Gulesegɔ (Narrative Essy)
Atũpa’alԑ de la gulesegɔ bii sɔsega ti nԑra tũura pa’alԑ sԑla n
iŋԑ tole. Kalam mina daana n tũuri pa’ala bii n guleseri la n
basԑ ti tu baŋera la yelese’ere bii yelesi’a n iŋԑ la gɔngulesa la
bii zuo yele-ita la putĩirԑ la a mi’ilum n de sԑla yԑsera yele bii
yԑla la puan.
La de la fu gulesԑ bii fu kɔ’ɔm tu pa’alԑ sԑla n iŋԑ la fum zian
itegɔ la ba la n bo fum putĩse’ere.
Atũpa’alԑ gulesegɔ tari la putĩdaa kankaŋi ti sԑla bii yԑla za’a
waabi ti fu gulesera tɔgera di yele. La de la yԑla, a iŋԑ se’em
la sԑba bi sԑla n iŋԑ a tũ’a la za’a yeseri la putĩdaa la puan na.
atũpa’alԑ gulesegɔ ŋwɔni mԑ la putĩ’iguleseko n dole putĩgila
anuu puan gulesera la gee la sԑla n boi di tɔka la de la fu tũuri
yԑla n doose se’em bii n iŋԑ se’em pa’ala la.
18
Atũpa’alԑ gulesegɔ dole la sɔa atã kankaŋi gulesera bii tũura
pa’ala. A de la
i. Yele-ita la (character)
ii. Gulesegɔ la za’a tile/putĩdaa (theme or motif)
iii. A tɔgԑ ti n lebese sɔsega (dialogue)
Yele-iteba
Atũpa’alԑ gulesegɔ puan, yele-iteba de la yelezure kankaŋi.
Sԑla n sɔ’i la, ba san ka bɔna sԑla ka boi ti fu wan tɔgԑ la yele
ti la pa’alԑ ti sԑla iŋԑ ya. Fum se’em n pugum gulesera la de la
yele-ita n bala n tũuri pa’ala yele-iteba basԑba ti ayima gulesԑ
tũpa’alԑ ba yԑla n iŋԑ se’em solene la puan
Gulesgɔ la za’a tile /putĩdaa
Atũpa’alԑ gulesegɔ puan, la de la putĩdaa bii solene la tile n de
se’em la ti tɔgum la woo dԑla. La mi de la a putĩgile za.a
putĩdaa (thises statement) puan ti solene la tũura dɔla.
Atɔgԑ ti n lebese sɔsega
Atũpa’alԑ guleseɔ puan, la de la fu pa’ala yele-itaba la sɔsega
n de se’em solene la puan. Yele-iteba la de la yelezure tã’a
puan. Sԑla n sɔi la, sɔsega san ka bɔna yele-iteba la puan la
ŋwɔna la solene puan, vom ka boi bini.
Nke’ensunԑ/Nɔkpe’ensunԑ Gulesegɔ (Arguementative Essay)
Nɔke’ensunԑ gulesegɔ de la seko ti nԑra bɔta ti a daregԑ nԑra
puti’irԑ basԑ eŋa guleseri tɔgera sԑla yele la puan ti a duma sakԑ
bo e(gulesa la) ti di kɔ’ɔm bala. Kalam, gulesa la nari ti a dikԑ la
yelemiŋerԑ yԑla pa’alԑ ti a ze’ele bo a putĩ’irԑ la ti a dikԑ la. La
19
de la a kelem basԑ ti kaala ba’asegɔ za’a, sakԑ bo e yԑsa n wan
kilese bii tari a puti’irԑ/putĩ’ira la wa’am basegɔ se’em na.
Yia daana la nari ti fu loe la sɔsega zuo/tile n tari nɔke’enesunԑ
ŋmĩ’a di puan, san dagena bala la tɔna ti gulesegɔ la tara sum la
be’em bii la nari la la ka nari yԑla bini.
Nɔke’ensunԑ gulesegɔ woo nari ti di tara la zi’isi sinaa gulesegɔ
la puan.
i. Nɔke’enԑ n pԑregeri gee vԑ’ԑra nԑra putĩ’ira (argument)
ii. Fu kɔ’ɔm zԑ putĩse’ere puan kankaŋԑ yele zuo/tile la
puan(your stance)
iii. Yelemiŋerԑ yeles’sa n wan dikԑ tԑbegԑ fu putĩrԑ la(evidence)
iv. Ba’asegɔ/kilesego nɔke’ensunԑ n ka tari nigumnigum di puan
(count-argument)
Kilesego kumiga za’a(final/great conclusion) puan, basԑ ti fu
nɔke’ensunԑ putĩzuto la za’a tigese suŋa suŋa niԑ pa’alԑ ti fu
kɔ’ɔm zԑ la fo boi zi’an la.
Kaalԑ sogesego duma wa gee loe bii bɔ lebesego n nari.
1. Putĩgile gulesegɔ puan la nari yeleana wa bɔna bini gee
la………..
a. putĩdaa
b. putĩ’ira n suŋeri putĩdaasi
c. putĩ’ira n suŋeri putĩ’irԑ gulesegɔ
20
d. ba’asegɔ yelesum
2. Yeledaasi wa n boi tilum, dini ka pa’asԑ putĩ’irԑ gulesegɔ
yeledaasi la puan?
a. Gulesegɔ la nyɔ’ɔ
b. Pɔsega
c. Tile
d. kilesego
3. Putĩgile woo nari ti di tara la sεla ti tu yi’ira tii …………
a. Gulesegɔ la na’arԑ
b. Putĩ’irԑ gulesegɔ
c. Putĩdaa/Yelesumdaa
d. gulesedaa
4. yԑla wa n boi tilum wa, dini n ka pa’asԑ la nari ti fu tuura
dɔla se’em putĩrԑ gulesegɔ puan
a. sanŋ
b. zuon paara tilum
c. sԑla n de yelezukãtԑ paara pika
d. tilum paara zuon
5. Putĩ’irε gulesegɔ san ani ŋwana gi’a, masegesε wuu ba ni
soke ti ba gulesε tεεsi puan kɔlegi puan, la nari ti fu tigesi
putĩgila a lԑ fu gulesegɔ la puan?
a. Ayi
b. Atã
c. Anaasi
d. anuu
6. Fu san yeti fu gulesԑ putĩ’irԑ gulesegɔ, la nari mԑ ti fu baŋԑ
sɔsega la ………….n de sԑla.
21
a. tile/zuo
b. nyɔ’ɔ
c. kilesego
d. ba’asegɔ
7. Fu san yeti fu kilese/ba’asԑ fu putĩ’ire gulesegɔ, fu ta’am
dike iŋԑ………….puan.
a. Magesa
b. Soke
c. Tɔgebiŋebo
d. Sɔlema
8. Fu san yeti fu pa’alԑ zian bii tiŋa ti soke kana, la nari se’em
de la; Loe se’em n ka nari.
a. Zian la bii tiŋa la yu’urԑ
b. Zian ti ka bɔna
c. Ka lem sԑla bii zĩsesi n de yelezura zĩ’isi
d. Nԑreba yu’ura
9. Nԑra pa’alegɔ puan, la nari ti fu pɔsԑ la….
a. Nyɔ’ɔn sige naman
b. Zuon sige naman
c. Naman zɔna nyɔ’ɔn
d. Naman zɔnz zuon
10. Sɛla ti la nara ti tu mina lɛta gulesegᴐ puan de la yԑla
wa n gã tilum wa, gee la ….n ka nari
a. Tooni
b. Kɔntԑnti
c. Tɔgum mi’ilum
d. aderesi
22
11. Dikԑ yelesum ŋwana gi’i pa’alԑ putĩ’irԑ gulesegɔ n de
sԑla………………………………………………………….
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
12. Putĩ’rԑ gulesegɔ bɔgesi sisesi n boi tilum wa gee la
………..n ka pa’asԑ
a. pa’alegɔ gulesegɔ (descriptive)
b. putĩ’gile gulesegɔ (Paragrath writing)
c. a tũ pa’alԑ gulesegɔ(narrative)
d. lԑta/gɔŋɔ gulesegɔ(letter writing)
13. Lԑta/Gɔŋɔ gulesegɔ pu la bu lԑ? Gulesԑ bi biŋԑ
i. …………………………………………………………..
ii. …………………………………………………………..
14. Lԑta/Gɔŋɔ gulesegɔ puan la nari fu ni pusԑ la aderesi
nyaa tagela…………………….
15. Tooni, kɔntԑnti la tɔgum mi’ilum de la sԑla ti la nara ti
fu mina gee ………………….
a. Putigile
b. Lԑta
c. Bɔkerԑ kaalegɔ
d. Putĩdaa yelesum
16. La ka nari ti fu ni saŋԑ fu san gulesera bɔ’ɔra fu zɔ.
a. ԑԑԑ
b. ai
17. Lԑta gulesegɔ puan, kaalԑ yԑla anaasi n boi kɔntԑnti la
puan.
23
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
……………………………………………………………
18. Nɔke’ensunԑ gulesegɔ de la beni?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
19. Atũpalԑ gulesegɔ(narrative essay) la pa’alegɔ
gulesegɔ(descriptive essay) ŋwɔni taaba la ŋwani ŋwani?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
20. Atũpalԑ gulesegɔ(narrative essay) la pa’alegɔ
gulesegɔ(descriptive essay) boi tɔka tɔka la ŋwani ŋwani?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
21. Putĩgile de la beni? Lebse ŋwana gi’i wa……………...
………………………………………………………………
22. Putĩgile woo nari ti di tara la sεla ti tu yi’ira tii………
24
23. Gulesԑ putĩ’ĩrԑ gulesegɔ bɔgesi sitã ma’a biŋԑ
a. …………………………………….
b. …………………………………….
c. …………………………………….
*Gulesegɔ waa nan kelem bɔna bini mԑ. Demsego san bɔna zi’a,
la yeem dԑna sԑla, basԑ ti n baŋԑ. *
25
26