The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by abiriyamartin2002, 2019-11-08 17:45:45

GHANAIAN LANGUAGE AND CULTURE by Abiriya Martin

GHANAIAN LANGUAGE AND CULTURE













EBS 223














PUTĨ’IRΕ GULESEGƆ (ESSAY WRITING)



























©Abiriya Martin, 2019












1

GHANAIAN LANGUAGE AND CULTURE






EBS 223












PUTĨ’IRΕ GULESEGƆ (ESSAY WRITING)













©Abiriya Martin, 2019























2

Ghanaian Language and Culture

EBS 223

Putĩ’irε Gulesegɔ (Essay writing)


Putĩ’irε Gulesegɔ Yele Daasi.-Components of a Good Essay



Putĩ’irε gulesegɔ de la sεla ti nεra bɔta ti a ve’e atadaana putĩ’irε

kiŋε putĩ’isere zuo ti a gulesera la puan. Ŋwana iŋa, a san bɔta ti
kãala la putĩ’irε bɔna a putĩ’irε gulesegɔ la puan , la sum mε bii

nari mε ti a dikε a gulesegɔ la doose yele daasi sesesi puan basε

ti kãala la yem kɔ’ɔm bɔta ti a kãala wusu wusa. Yeledasina wa

de la Pi’ileŋo/Pɔsega(introduction), Gulesegɔ la nyɔ’ɔ (body of
the essay), la ki’ileŋɔ/Ba’asegɔ (conclusion). Putĩ’irε gulesegɔ la

san tũ doose ŋwana, la basε ti putĩ’ira la bii sɔsega la gã’rε

ŋwani tintɔɔ ti soke ka bɔna. La san dεna putĩ’irε gulesegɔ n ani

ŋwana gi’a, masegesε wuu ba ni soke ti ba gulesε tεεsi puan la,

putĩgila anu n wan dεna sεla n makε bo kãala la. Se’ere n sɔi la
putĩdasεka ti gulesa la bɔta ti a tεbegε bo kãala la ta’am kilese a

biŋe putĩgila anuu puan suŋa suŋa.





Pi’ileŋo/Pɔsega-Inroduction


1. Yia daana de la basε ti kãala la san kãalε pɔsega yelesum


la, la kĩ a laka/suure (la bo e pupeelum/nyiima) bii ve’e a
putĩ’irε za’a basε kãalegɔ la puan

2. Basε ti pi’ileŋo la tɔgε yelegile la ta paε di zuo tã tã.(form

general to specific)





3

3. Basε ti kãala la nyԑta sadɔseko bii sadɔseto ti fu yete dikε

tεbegε fu putĩ’ira la ti a gã ma’a ma’a bo e ti bumbu’um da

bɔna.

4. Basε ti Gulesegɔ la Za’a Zua Putĩ’irε(thesis statement) la

n de yelezure pi’ileŋo guleseŋɔ wa puan la niε

5. Gulesegɔ la zuo putĩ’irε bii putĩdaa la nari di di lirege

pa’ala gulesgɔ la bii gulesa la n eeri sεla yεsa a sɔsega bii

gulesegɔ la puan. Magesa ta’am pa’alε.




Putĩ’irε Guleseg ŋyɔ’ɔ.- Body


1. Putĩgile woo nari ti di tara la sεla ti tu yi’ira tii

Putĩdaa/Yelesumdaa ti di mi tĩbegera Gulesegɔ la

Za’a Zua Putĩ’irε(thesis statement) la n de sere la.

2. Putĩgile woo nari ti di tara putidaa ti di dɔla gulesegɔ

la za’a putĩ’irε la n de se’em la.

3. Putĩ’ira la nari ti a tũura dɔla la taaba ma’a ma’a sεla ti

tu yi’ira solemiinε puan ti (Logical ordering) la.

Atũ doose la nari se’em boi la butã:




I. La tũura dɔla saŋa yele yele wu la san dεna atu pa’alε

putĩ’irε gulesegɔ(narrative)

II. La tũ doose zuan ta paε tilum pa’alegɔ (spatial order) yele

yele wu nεra pa’alegɔ, zi’an/tiŋa pa’alegɔ (descriptive

essay).







4

III. La tũ doose sεla n de yelezuren makε ta paε yelezure n de

kankaŋi (emphatic order-least important to most

important).

 Basε ti yelesum sεbo duma n naari putĩgila la bɔna

gulesegɔ la puan. Da basε ti putĩgela kɔ’ɔm yula fu yula.

 Basε ti pa’alegɔ/masegɔ peela (substantial examples and

evidence) duma sugera tĩbegera fu putĩ’ira. Fu pugum

ta’am ni pa’alε fum nyε magesa/pa’alegɔ duma zian.

 Basε ti pa’alegɔ/makerε woo dɔla la fu gulesegɔ zuto

putĩ’ira la.




Kilesego/ba’asegɔ



 Tigese fu putĩgigila la za’a iŋε yelesum puan

 Lerege bii basε gulesegɔ la za’a zuo putĩ’irε niε ka bo kaala

la ŋwana gi’I wa.

 Basε ti kaala san kaalε fu sɔsega la ba’alε, a tĩ’isera sεla

yele. Magese wuu, basε soke n ka eeri lebesego bilam bo e.



Putĩgile gulesegᴐ Paragraph Writing


Putĩgele de la yelesum bii yelesum duma n tigese tara putĩyinɛ

bii tᴐgera putĩyinɛ. Fu san yeti yeti fu gulesɛ putĩ’irɛ gulesegᴐ

la nari ti fu putĩ’ira la san paɛ ayi, atã bii a yeem zuna se’em,

fu tigese a iŋɛ putĩgela puusum. Putĩgile me kᴐ’ᴐm ka zi’a
yoo. Di tari la sɛla ti tu yi’ira ti putĩdaa bii yelesum daa.






5

Putĩdaa/Yelesumdaa-Topic Sentence


Yelesumdaa de le yelesum n tari sᴐsega bii putĩgile tile. Putĩdaa

basɛ ti fu baŋera la sᴐsega la n gã’ati zi’an bᴐba. Sela n dole

putĩdaa poore de la yelesum/putĩsi’a n dole suŋeri putĩdaa

la..Solenmiinɛ puan tu yi’iri putĩ-aŋa la ‘support sentences’ la
‘minor support sesntences.


Sᴐsega kan naɛ bii nara ka san ka tara ba’asegᴐ bii kilesego.(

concluding sentence).


Putĩgile 1


La delayԑla atã n basԑ ti Ayamŋa ka yaŋԑ kiŋԑ Yunivԑsiti. Yia
daanadela a sɔ ki ti a ka tari nifo la tuberԑ. Bala iŋa, la de la a ma

ma’a n boi. A san kiŋԑ nԑra ka boi wan ita ko’om bɔ’ɔra a ma la.

A ma la mi ka ki’iri lԑm la nԑra. Bala iŋa pakerԑ kankaŋi de la

sunsua yele san paԑ a ma la, ani n yeti a suŋԑ ? Ŋwana n sɔi ti a
koŋe gee tugum ԑԑra tuuma ti a kɔla a ma wa.


Sԑla n de tuure putĩgile wa puan.


Putĩdaa la yeti; ‘Yԑla ata n basԑ ti Ayamŋa ka yaŋԑ kiŋԑ

Yunivԑsiti’ gee putĩgile la n gulesԑ ga la pa’alԑ ti yeleyine ma’a

n gu Ayamŋa Yuniversity la kinԑ. Yele mi de la A kan nyaŋԑ
basԑ a ma la n kĩ’iri a ma’a la gee kiŋԑ Yunivԑsitty. Yelesum

duma la wuu tɔgeri pa’ala la ye dina wa. A kan nyaŋԑ basԑ a ma

ti nԑra ka bɔna wan it ko’om bɔ’ɔra e. A kan nyaŋԑ basԑ a ma, e

ka ki’iri lem la nԑra la. A kan nyaŋԑ basԑ a ma ti yele ta paԑ e

sunsua ti nԑra kana wan suŋԑ e. Ŋwana pa’alԑ ti n yeti yԑla atã
ta’asԑ, la de la yeleyinԑ wa ma. A kan basԑ a ma gee kiŋԑ.






6

Putĩgile 2


La de la yԑla atã n basԑ ti Akolgo ka kiŋԑ Yunivԑsity. Yia daana

de la a sɔ ka boi gee la iŋa la a yibesi n pԑԑri ti bama la ba la
basera nɔan. Letira, nɔŋɔ la gaŋԑ ya. Ligese’i ti ba yeti ba yɔ la

de la nii la I bԑa. a ka tari wan yɔ. A pugum le nyԑ la tuusum ti

yire zԑa gee ti lore yԑgera. Ŋwana iŋa n ta’asԑ ti a yari vaalԑ

sukuu la ye’esego.


Sԑla n basԑ ti putĩgile dina ana suŋa

Gulekuna wa putĩdaa la de la; ‘Yԑla atã n ta’asԑ ti Akolego ka

nyaŋԑ kiŋԑ Yunivԑsity’. Gulesegɔ la puan yԑla la za’a boi bini. A

de si’a la de la


i. A sɔ n lebe a yaabeduma zi’an gee la dԑna pԑregerԑ ti iŋa

la a yibesi bisԑ ba wan iŋԑ se’em ti bama la ba ma la basa

nuan.

ii. Nɔŋɔ n gaŋԑ ti a kan nyaŋԑ yɔ ligese’e ti ba pa’alԑ ti ba

yɔ la.

iii. Akolego nyԑ la tuumsuma gee ti ba bo e yire la lore

pa’asԑ.


Sԑla n kelum basԑ ti putĩgile dina ana suŋa la de la de tari sԑla

woo ti putĩgele nara ti di tara. A de si’a la de la,

i. Putĩgile: sɔsega la za’a dela putĩgile.

ii. Putĩgele la ma tari putĩdaa n de ‘sԑla n ta’asԑ ti Akolego

ka nyaŋԑ kiŋԑ Yunivԑsiti’

iii. Sugerԑ putĩ’ira (support sentences/minor support

sentences) boi bini. Aŋa de la atã la ti a kaalԑ la.





7

iv. Kilesego/ba’asegɔ yelesum: yelesum bumɔ n ku putĩgile

la. Dinԑ n de ‘Ŋwana iŋa n ta’asԑ ti a yari vaalԑ sukuu la

ye’esego.


Tu nyԑ putĩgile n nari ti tu gulesera se’em me wa, tu nyaa bisԑ

mi’ilum sebo ti la nara ti tu tara gee n gulesera putĩ’irԑ

gulesegɔ.


Tu Wan Tara Mi’ilum Sebo Nyaŋԑ Gulesԑ Putĩ’irԑ Gulesegɔ

Pi’ileŋɔ/Pɔsega puan


Tu san yeti tu gulesԑ bii tɔgԑ sԑla yele, ti ni kɔ’ɔm ka zoe ta

kisege la tiŋasuka bii tiŋanpuuŋa. See ti tu ni bisԑ sɔsega bii

gulesegɔ la tile/zuo n de se’em la. Mw nԑreba san ta sԑgԑ taaba,
ba ni nan pu’usi mԑ yia gee nyaa ta’am kĩ sɔsega puan. Ba ni

nan ka sɔsera sɔsera ta go’e pu’usa taaba. Ba san pugum iŋԑ

bala, la de la tuure bii tintula n bala. Sԑla n ni dԑna yia daana de

la ‘fu bulika’, wuntԑԑŋa bii zaanyuurԑ. Ŋwana san ba’asԑ, fu wan

nyԑ ti ba nyaa ԑԑra ti ba baŋԑ taaba gum nyaa ze’ele bilam kԑ
sɔsega puan.


La de la bala nɔɔ puti’irԑ gulesegɔ puan. Fu san yeti fu gulesԑ

putĩ’irԑ gulesegɔ, la nari mԑ ti fu baŋԑ sɔsega la tile/zuo n de

sԑla. Mw, ba san yeti


‘Pa’alԑ yelesi’a n ta’asԑ ti kom kɔ’ɔm di ŋwana pilepili
Farefari sɔ’ɔlum wa’ fu kɔ’ɔm kan zoe ta pɔsԑ ti :


Nԑreba de la zinyageduma Farefari sɔ’ɔlum, sԑba dԑna

dabugereba gee ti sԑba mi kuregԑ kan nԑ kanpuleŋa kɔ’ԑ. Ŋwana

iŋa, tuuma ka tole nĩŋa ta’asԑ ti di pɔ’ɔsegɔ bii kom yeti iŋԑ tin n

tole.


8

Fu san pɔsԑ ŋwana, fu kisegi la tiŋasuka tɔgera n bala. Fu

gulesegɔ la kan tara zuo/tile. Litera, kaaleba kan bɔkԑ fu putĩdaa

la suŋa.

La wan suna ti fu pɔsԑ se’em n ŋwana;


‘Yԑla zo’e zo’e n boi bii n iti Farefari sɔ’ɔlum ta’asԑ ti nԑreba

nu’usi ka paara nɔan bii basԑ ti kom peelga kɔ’ɔm luta yuuma

woo’


Fu san pi’ilum/pɔsԑ ŋwana, fu nyԑ ti mina woo n kale fu pi’ileŋɔ
la wan bɔta ti a kaalԑ tukԑ nԑŋa baŋԑ yԑla la de la ani ti fu yeti fu

tɔgԑ?


Yelesum sebo n wan tagelԑ yelesum buna wa zuo de la;


‘Yԑla la miŋa asia bii itegɔ miŋa de la, sanire, timpelegere, di

koosego, dia biŋere zĩ’si ka’alum, kua mi’ilum ka’alum, dãbuka,
samampɔ’ɔsegɔ ta pa’asԑ la yaabeduma yԑla.


Fu san kaalԑ yԑla la biŋԑ wuu mam pa’alԑ se’em wa a kelum

pa’asԑ la fu putĩdaa la puan. Fu nyaa ta’am lɔsa putĩ’ira la puan,

di yina di yina gãresa pa’ala sԑla zuo ti fum tĩ’isԑ ti la de la yele
aŋa n ta’asԑ ti di pɔ’ɔsegɔ bii kom nyaleŋa bɔna Farefari sɔ’ɔlum

la. Ŋwana, fu wan nyԑ ti fu sɔsega/gulesegɔ la gã’ata bii tigesera

suŋa suŋa ti kaala bɔta ti a kaala.


Sԑla ti la kelum nara ti tu mina de la fu yԑla/putĩ’ira la nari ti a

tũura dɔla la la nari se’em. Putĩse’ere n nari gana ta paԑ se’ere n

makԑ.

La dagԑ fu tugum pɔsԑ tɔgera nԑrareba n kooseri dia se’em ti la

ka nara, yia, nyaa ta lebena tɔgera sanire yele bii tɔgԑ dia biŋere





9

ka’alum yele ba’asԑ gee nyaa lebena tɔgera timpelegere yele

pooren.


Gulesegɔ bii sɔsega nyɔ’ɔ

Fu san diŋԑ pa’ale fu gulesegɔ/sɔsega la zuo la sԑla n nari

pi’ileŋo la puan, la de la fu kɔ’ɔm tɔ fu sɔsega la nyɔ’ɔ. Da nan

ԑԑra daara zia yoo sa. Fu san dɔla la daara, fu wan ta nyԑ ti fu

koŋe fu gɔɔԑ fu miŋa. Ŋwana wan basԑ ti fu sɔsega bii gulesegɔ

la ka nana suŋa bɔ’ɔra se’em daana n kaali bii n keleseri.

Mw, fu san loe sanire ti fu tɔgԑ pa’alԑ sԑla ti fum tĩ’isԑ ti di tari

bee daregeri kom peelega kina na nyaa nan kisege ta tɔgera ti:


‘Tu san sige Kumaasi bɔba sa, tu wan nyԑ ti saa niiri bilam saŋa

woo. Hali tu san pugum vurege du Tamalԑ bɔba wan na, saasi
kelum niira bilam sɔna Farifari sɔ’ɔlum wa mԑ……….)


Fu san bisԑ sԑla ti n makԑ zuon wa, sԑla ka boi bini pa’ala sanire

basԑ ti kom peelega sigera Farefai sɔ’ɔlum. Fu san gulesԑ ŋwɔna,

fu yeem ԑԑra daara la yoo yoo.


Fu nara ti fu kɔ’ɔm tɔ gulesԑ se’em de la;


Sanire de la yele kankaŋi bɔna Farefari sɔ’ɔlum ta’asԑ ti kom
peelega paara nԑreba. Yuunԑ woo puan, saa niiri la ŋwaresi

sinuu ma’a gee ti siyopɔi la n gee la dԑna uunԑ. Ŋwana pa’alԑ ti

sansԑka ti ba dikԑ tuna dia tuuma la ka paԑ sansԑka ti ba zi’a yoo

ka ita dia tuuma gee tugum dita sԑka ti bat um dikԑ la. Pugum

dagena la bala ma’a gee warԑ ni pugum ta’am ze’ele basԑ ti
dimaalegɔ lebe pooren. ……… Ŋwana n de sԑla n lagum ta’asԑ

nunyaleŋa bii kom Farefari sɔ’ɔlum wa






10

Fu san bisԑ guleseko n ti n le makԑ wa kɔ’ɔm tɔ tɔgera gãresa la

sanire yele la tintɔɔ. Ŋwana wan basԑ ti fu gulesegɔ la gã’ata

suŋa suŋa ti se’em n kaali bɔta ti a kaala.

Kileseg/ba’asegɔ


Sɔsega bii putĩ’irԑ gulesegɔ ka boi ni kɔ’ɔm sɔsԑ bii gulesԑ ta

basԑ asinzele. Gulesegɔ bii sɔsega tari ba’asegɔ bii kilesego mԑ.

Mw, ba makԑ yeti, ‘Ba san diŋԑ dɔgԑ fu la gee la fu kum’. Gee

fu san diŋԑ pi’ilum sɔsega la nari ti ka tara ka kilesego mԑ.

Fu san bɔta ti fu ni ba’asԑ fu sɔsega suŋa suŋa, yԑla asi’a n nari ti

fu mina.


1. Fu ta’am kilese fu sɔsega yelezuto bii putĩ’ira la za’a iŋԑ

yelesum yimɔ, buyi bii butã puan gee a da gaŋԑ butã la.

(summary)

2. Fu ta’am dikԑ fu sɔsega bii gulesegɔ ba’asegɔ la iŋԑ soke

puan. Mw, ‘Fum bisԑ yԑla wa ti n pa’alԑ ge gãresԑ a ta tuuԑ

wa, Farifari sɔ’ɔlum nԑreba ba wa yeti ba iŋԑ la ŋwɔni pĩԑ

kom peelega wa? (use a question to conclude your essay)

3. Fu ta’am ee putĩ’irԑ bu fu gulesegɔ/sɔsega ba’asegɔ la

puan. Mw, Mam tĩ’isԑ ti gɔbena san tũ mɔga, pemse

kaareba la a tari nuo tuuma duma ligeri gee kelum basԑ ti

ayɔdugelԑ la da zo’e, tuuma wan boi n uunԑ saŋԑ suŋԑ ti

dia buge ti kom wa le iŋԑ n ma ma. (conclude by giving a

suggestion )










11

Types of Essays


1. Gᴐŋᴐ/Lɛta gulesegᴐ- Letter writing


Lɛta gulesgᴐ de la sɛla ti nɛra dᴐla bini sᴐsera bᴐ’ᴐra taaba

gulesegᴐ puan yele yele wuu sɛba n zãe la taaba.


Lɛta gulesegᴐ pu la buyi kankaŋi.

1. Fum guleseri bᴐ’ᴐra nɛra mw. Se’em n boi nasaa tuuma

puan dɛna zuo daana. (Formal letter)

2. Fum guleseri bᴐ’ᴐra nɛra mw, fu zᴐ, fum la se’em n malum

taaba bii se’em ti ya yuuma la ke’eŋo ka baɛ zaɛ

taaba.(Informal letter)



Tuyi wa tiŋasuka, tu tari sɛba n ka baɛ zaɛ la fu gee me ka baɛ
lem fu ke’eŋo puan, yuuma la sũᴐ puan. (Semi formal)


a. Lɛta Zure(Formal Letter)


Kalam, lɛta duma la guleseri bᴐ’ᴐra bii n ze’eti;


 Gᴐbena zuto duma bii ᴐfisi duma puusin (Government

Officers)

 Fu boti tuuma zian (Applications)


 Lasebaarɛ duma zi’an (The press/News/Media)

 Gᴐnᴐ zamesegᴐ weleŋo puan (Educational Institutions)

 Tegesego duma zi’an (Societies e.g. Red Cross)

 Banki, Pulinteesin, Yindeto la sesesi.(Institutions like,

Bank, the police, Church etc.)

b. Leta n ka de lɛta zure- Informal Letter


Kalam, lɛta duma la guleseri bᴐ’ᴐra gee zɛ’ɛta la;


12

 Nɛresɛba ti fum la bama dɛna buuri bii yizuyiŋᴐ (Members

of the same family)

 Fum la sɛba n lagum kiŋɛ sukuuyiŋa

(Classmates/Schoolmates)

 Zᴐduma zi’an (Friends)


 Fum la sɛba n lagum bᴐna weleyiŋᴐ puan (people of the

same level or status)





c. Lɛta n boi tuyi a tiŋasuka – Semi Formal Letter


Kalam, lɛta duma la guleseri bᴐ’ᴐra gee zɛ’ɛta la;


 Se’em n tabelɛ pa’ali fu sukuu puan

 Fu dᴐgereba zi’an

 Fu zᴐduma dᴐgereba zi’an


Sɛla ti la nara ti tu mina lɛta gulesegᴐ puan- Important

things to note when writing a letter


1. Putĩ’ira la bii sɛla n nari ti la bᴐna lɛta gulesegᴐ puan –

Content

 Aderesi/Aderesi duma – Address/Addresses

 Ŋwarega, dabeserɛ, la yuunɛ -- Date

 Pu’usegᴐ -- Salutation

 Zuo/Tile la san nara-- Heading if necessary)


 Pi’ileŋo n ani suŋa-- Good introduction

 Gulesegᴐ la nyᴐ’ᴐ -- The body

 Kilesego/Ki’ileŋᴐ -- Conclution



13

 Sangerɛ -- Subscription



2. Sᴐsega la nimmᴐ’ᴐrɛ n de se’em – (Tonԑ)Tone

Fu san gulesera bᴐ’ᴐra fu zᴐ, tᴐgebumᴐ boi la buyima/butᴐka la

fum guleseri bᴐ’ᴐra kɛ’ɛm se’em n gani fu. La san dɛna fu zᴐ ti

gulesera bᴐ’ᴐra, fu ta’am dagesa de’eŋo yetᴐgum ita beni. Mw;

‘la de la kim’ ‘kim’ dagɛ sɛla ti nɛra woo mina, gee la fum la fu
zᴐ la ma’a n mi de vᴐᴐrɛ. Fu ta’am kelum lᴐᴐsa yeleɛkigela ita

bini.


La san dɛna fu guleseri la lɛta zure, la nari ti fu ita mam pa’ali

se’em zuen wa. La de la fu dᴐla tᴐgum wara la n de se’em la.
mw, fu kan ta’am pᴐsɛ fu gulesegᴐ la ti ‘n miŋa sunkpe’enɛ,’ la

san dɛna lɛta zure. Sɛla n kᴐ’ᴐm nara de la ‘Zuo daana,’. Gee ti

fu nyaa pᴐsesera fu yeti fu yele sɛla la.


3.Tᴐgum mi’ilum – Language


Kalam, tu bieseri la tu daarewoo tugum puan, yelebɛasi’a la

yelesum sebo ti nɛra woo mina gee ti la me nara ti tu tᴐgera bii

gulesera. Da lᴐᴐsa yelebɛa ti nɛra nara ti a ta dikɛ digesinaari
(dictionary) bisɛ gee nyaa bᴐkɛ fum yeti fu yele sɛla la. Me da

ggulesera yelesum wogero ta tuɛ tole ti beene ka bᴐna kan benti

vᴐᴐrɛ. La de la fu nyᴐkɛ fumiŋa gulesera sɛla ti tu yi’ira

solenmiinɛ puan ti ‘every day English’ la.













14

Lɛta naaŋᴐ n nari se’em




Lɛta Zure

Gbewaa College of Education
P.O Box 157

Pusiga



th
30 October, 2019
THE PRINCIPAL

GBEWAA COLLEGE OF EDUCATION

P.O BOX 157
PUSIGA



Zuo daana,

SƐLA N TA’ASƐ TI SUKUU KᴐMA TUNA TUMFI’ISA SUKUU PUUSUM

LA YELE N WAN GU BII SIRESE TUMFI’ISA WA


………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………

Fu yelemĩŋɛ daana




Asaa John Ayire













15

Lɛta n Ka Lɛta Zure

Gbewaa College of Education

P.O Box 157

Pusiga


th
30 October, 2019
Abagerɛ,
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………

Fu suure bunᴐ

Akate’ele
































16

Pa’alegɔ Gulesegɔ (Descriptive Essay)


Nԑra pa’alegɔ-Describing a Person


Tu san yeti tu pa’alԑ nԑra, to wan doose se’em n ŋwɔna

Nԑra la


- Yu’urԑ, yuuma, tiŋa yu’urԑ, buuri la n dole yinsose’ere.

- Innaanԑ (Physical appearance) mw, woko, sabega bii

mɔlega bii pԑԑlega, kãtԑ, iŋa lɔgerɔ za’a ze’ele a zuon sigera

a naman.

- Yelesi’a n de daalesum yԑla ( Pecularities) mw, a zi’a san

see, iŋa zi’a san tara yisere n ba’ԑ kãregԑ, a san tɔ bina bii

ŋwa la yaga bii dela yagesaala. E tɔgeri se’em. A san tara

kunkore ti di ba’ԑ bɔna di tɔ tɔka/diyima. Tԑra ti fu san

pa’ala nԑra bɔ’ɔra pulesi,la nari ti fu kɔ’ɔm pa’alԑ la a

innaanԑ yԑla zaa suŋa suŋa.

- N nɔŋԑ yelesi’a (other identifiable traits) mw, e nɔŋԑ disԑka,

lɔgeseto ti a ba’ԑ yԑԑra, boole la zɔa yԑla…..

- A halԑ (Habit) mw, e lageni la nԑreba bii a taaba se’em,

nԑreba lԑni e? A de la se’em n zo’e yiri yiri bii a de la

se’em n ks sɔ’ɔri?

- Fum tĩ’isԑ ti a ana se’em bo fum (how you have assessed

the person) mw, a de la se’em ti nԑreba nɔŋԑ a yԑla bii ai a

bɔŋa zi’an kɔ’ɔsi la nԑreba giila?


Yele-ana wa za’a ti n pa’alԑ zuon wa de la fu tu doose mam

pa’alԑ se’em wa ba san yeti fu pa’alԑ nԑra.


Zian/Tiŋa Pa’alegɔ(Description of a place /town)



17

Fu san yeti fu pa’alԑ zian bii tiŋa ti soke kana, la nari se’em de

la;


- Zian la bii tiŋa la yu’urԑ

- Zian ti ka bɔna

- Ka lem sԑla bii zĩsesi n de yelezura zĩ’isi
- Ka zaԑ zuna se’em la zĩzurԑ/tinzure ti nԑreba zo’e zo’e


mina.
- Beni la beni n de yelezure bɔna zian la puan bii lem la zian


la puan? Mw, naba yire, gɔnkaalegɔ deo (library), poosi
ɔfisi, dɔgeta yire/asibetin, sukuu …….





Atũpa’alԑ Gulesegɔ (Narrative Essy)


Atũpa’alԑ de la gulesegɔ bii sɔsega ti nԑra tũura pa’alԑ sԑla n

iŋԑ tole. Kalam mina daana n tũuri pa’ala bii n guleseri la n

basԑ ti tu baŋera la yelese’ere bii yelesi’a n iŋԑ la gɔngulesa la

bii zuo yele-ita la putĩirԑ la a mi’ilum n de sԑla yԑsera yele bii
yԑla la puan.


La de la fu gulesԑ bii fu kɔ’ɔm tu pa’alԑ sԑla n iŋԑ la fum zian

itegɔ la ba la n bo fum putĩse’ere.


Atũpa’alԑ gulesegɔ tari la putĩdaa kankaŋi ti sԑla bii yԑla za’a

waabi ti fu gulesera tɔgera di yele. La de la yԑla, a iŋԑ se’em
la sԑba bi sԑla n iŋԑ a tũ’a la za’a yeseri la putĩdaa la puan na.

atũpa’alԑ gulesegɔ ŋwɔni mԑ la putĩ’iguleseko n dole putĩgila

anuu puan gulesera la gee la sԑla n boi di tɔka la de la fu tũuri

yԑla n doose se’em bii n iŋԑ se’em pa’ala la.





18

Atũpa’alԑ gulesegɔ dole la sɔa atã kankaŋi gulesera bii tũura

pa’ala. A de la


i. Yele-ita la (character)

ii. Gulesegɔ la za’a tile/putĩdaa (theme or motif)

iii. A tɔgԑ ti n lebese sɔsega (dialogue)


Yele-iteba


Atũpa’alԑ gulesegɔ puan, yele-iteba de la yelezure kankaŋi.
Sԑla n sɔ’i la, ba san ka bɔna sԑla ka boi ti fu wan tɔgԑ la yele

ti la pa’alԑ ti sԑla iŋԑ ya. Fum se’em n pugum gulesera la de la

yele-ita n bala n tũuri pa’ala yele-iteba basԑba ti ayima gulesԑ

tũpa’alԑ ba yԑla n iŋԑ se’em solene la puan


Gulesgɔ la za’a tile /putĩdaa

Atũpa’alԑ gulesegɔ puan, la de la putĩdaa bii solene la tile n de

se’em la ti tɔgum la woo dԑla. La mi de la a putĩgile za.a

putĩdaa (thises statement) puan ti solene la tũura dɔla.


Atɔgԑ ti n lebese sɔsega


Atũpa’alԑ guleseɔ puan, la de la fu pa’ala yele-itaba la sɔsega
n de se’em solene la puan. Yele-iteba la de la yelezure tã’a

puan. Sԑla n sɔi la, sɔsega san ka bɔna yele-iteba la puan la

ŋwɔna la solene puan, vom ka boi bini.


Nke’ensunԑ/Nɔkpe’ensunԑ Gulesegɔ (Arguementative Essay)


Nɔke’ensunԑ gulesegɔ de la seko ti nԑra bɔta ti a daregԑ nԑra


puti’irԑ basԑ eŋa guleseri tɔgera sԑla yele la puan ti a duma sakԑ
bo e(gulesa la) ti di kɔ’ɔm bala. Kalam, gulesa la nari ti a dikԑ la

yelemiŋerԑ yԑla pa’alԑ ti a ze’ele bo a putĩ’irԑ la ti a dikԑ la. La


19

de la a kelem basԑ ti kaala ba’asegɔ za’a, sakԑ bo e yԑsa n wan

kilese bii tari a puti’irԑ/putĩ’ira la wa’am basegɔ se’em na.



Yia daana la nari ti fu loe la sɔsega zuo/tile n tari nɔke’enesunԑ

ŋmĩ’a di puan, san dagena bala la tɔna ti gulesegɔ la tara sum la

be’em bii la nari la la ka nari yԑla bini.



Nɔke’ensunԑ gulesegɔ woo nari ti di tara la zi’isi sinaa gulesegɔ
la puan.



i. Nɔke’enԑ n pԑregeri gee vԑ’ԑra nԑra putĩ’ira (argument)



ii. Fu kɔ’ɔm zԑ putĩse’ere puan kankaŋԑ yele zuo/tile la

puan(your stance)



iii. Yelemiŋerԑ yeles’sa n wan dikԑ tԑbegԑ fu putĩrԑ la(evidence)



iv. Ba’asegɔ/kilesego nɔke’ensunԑ n ka tari nigumnigum di puan

(count-argument)


Kilesego kumiga za’a(final/great conclusion) puan, basԑ ti fu

nɔke’ensunԑ putĩzuto la za’a tigese suŋa suŋa niԑ pa’alԑ ti fu

kɔ’ɔm zԑ la fo boi zi’an la.



Kaalԑ sogesego duma wa gee loe bii bɔ lebesego n nari.


1. Putĩgile gulesegɔ puan la nari yeleana wa bɔna bini gee

la………..

a. putĩdaa

b. putĩ’ira n suŋeri putĩdaasi

c. putĩ’ira n suŋeri putĩ’irԑ gulesegɔ


20

d. ba’asegɔ yelesum

2. Yeledaasi wa n boi tilum, dini ka pa’asԑ putĩ’irԑ gulesegɔ

yeledaasi la puan?

a. Gulesegɔ la nyɔ’ɔ

b. Pɔsega

c. Tile

d. kilesego

3. Putĩgile woo nari ti di tara la sεla ti tu yi’ira tii …………

a. Gulesegɔ la na’arԑ

b. Putĩ’irԑ gulesegɔ

c. Putĩdaa/Yelesumdaa

d. gulesedaa

4. yԑla wa n boi tilum wa, dini n ka pa’asԑ la nari ti fu tuura

dɔla se’em putĩrԑ gulesegɔ puan

a. sanŋ

b. zuon paara tilum

c. sԑla n de yelezukãtԑ paara pika

d. tilum paara zuon

5. Putĩ’irε gulesegɔ san ani ŋwana gi’a, masegesε wuu ba ni

soke ti ba gulesε tεεsi puan kɔlegi puan, la nari ti fu tigesi
putĩgila a lԑ fu gulesegɔ la puan?


a. Ayi
b. Atã


c. Anaasi
d. anuu

6. Fu san yeti fu gulesԑ putĩ’irԑ gulesegɔ, la nari mԑ ti fu baŋԑ

sɔsega la ………….n de sԑla.



21

a. tile/zuo

b. nyɔ’ɔ

c. kilesego

d. ba’asegɔ

7. Fu san yeti fu kilese/ba’asԑ fu putĩ’ire gulesegɔ, fu ta’am

dike iŋԑ………….puan.

a. Magesa

b. Soke

c. Tɔgebiŋebo

d. Sɔlema

8. Fu san yeti fu pa’alԑ zian bii tiŋa ti soke kana, la nari se’em

de la; Loe se’em n ka nari.

a. Zian la bii tiŋa la yu’urԑ

b. Zian ti ka bɔna

c. Ka lem sԑla bii zĩsesi n de yelezura zĩ’isi

d. Nԑreba yu’ura

9. Nԑra pa’alegɔ puan, la nari ti fu pɔsԑ la….

a. Nyɔ’ɔn sige naman

b. Zuon sige naman

c. Naman zɔna nyɔ’ɔn
d. Naman zɔnz zuon


10. Sɛla ti la nara ti tu mina lɛta gulesegᴐ puan de la yԑla
wa n gã tilum wa, gee la ….n ka nari


a. Tooni
b. Kɔntԑnti

c. Tɔgum mi’ilum

d. aderesi



22

11. Dikԑ yelesum ŋwana gi’i pa’alԑ putĩ’irԑ gulesegɔ n de

sԑla………………………………………………………….

………………………………………………………………

………………………………………………………………

………………………………………………………………

12. Putĩ’rԑ gulesegɔ bɔgesi sisesi n boi tilum wa gee la

………..n ka pa’asԑ

a. pa’alegɔ gulesegɔ (descriptive)

b. putĩ’gile gulesegɔ (Paragrath writing)

c. a tũ pa’alԑ gulesegɔ(narrative)

d. lԑta/gɔŋɔ gulesegɔ(letter writing)

13. Lԑta/Gɔŋɔ gulesegɔ pu la bu lԑ? Gulesԑ bi biŋԑ

i. …………………………………………………………..

ii. …………………………………………………………..

14. Lԑta/Gɔŋɔ gulesegɔ puan la nari fu ni pusԑ la aderesi

nyaa tagela…………………….

15. Tooni, kɔntԑnti la tɔgum mi’ilum de la sԑla ti la nara ti

fu mina gee ………………….

a. Putigile

b. Lԑta
c. Bɔkerԑ kaalegɔ


d. Putĩdaa yelesum
16. La ka nari ti fu ni saŋԑ fu san gulesera bɔ’ɔra fu zɔ.


a. ԑԑԑ
b. ai

17. Lԑta gulesegɔ puan, kaalԑ yԑla anaasi n boi kɔntԑnti la

puan.



23

………………………………………………………………

………………………………………………………………

………………………………………………………………

……………………………………………………………

18. Nɔke’ensunԑ gulesegɔ de la beni?

………………………………………………………………

………………………………………………………………

19. Atũpalԑ gulesegɔ(narrative essay) la pa’alegɔ

gulesegɔ(descriptive essay) ŋwɔni taaba la ŋwani ŋwani?

………………………………………………………………

………………………………………………………………

………………………………………………………………

………………………………………………………………

………………………………………………………………

………………………………………………………………

20. Atũpalԑ gulesegɔ(narrative essay) la pa’alegɔ

gulesegɔ(descriptive essay) boi tɔka tɔka la ŋwani ŋwani?

………………………………………………………………

………………………………………………………………

………………………………………………………………
………………………………………………………………


………………………………………………………………
………………………………………………………………



21. Putĩgile de la beni? Lebse ŋwana gi’i wa……………...

………………………………………………………………

22. Putĩgile woo nari ti di tara la sεla ti tu yi’ira tii………



24

23. Gulesԑ putĩ’ĩrԑ gulesegɔ bɔgesi sitã ma’a biŋԑ

a. …………………………………….

b. …………………………………….

c. …………………………………….








*Gulesegɔ waa nan kelem bɔna bini mԑ. Demsego san bɔna zi’a,

la yeem dԑna sԑla, basԑ ti n baŋԑ. *





















































25

26


Click to View FlipBook Version