เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรอง วัณโรค

จัดพิมพ์และเผยแพร่โดย งานป้องกันควบคุมโรคและระบาดวิทยา ร่วมกับเครือข่ายบริการสุขภาพอ าเภอเมืองพะเยา ส านักวัณโรค กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข รวมพลัง ยุติ วัณโรค โรงพยาบาลพะเยา Phayao Hospital กรมควบคุมโรค Department of Disease Control เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรอง วัณโรค

ค าน า วัณโรค ไม ่ได้เป็นโรคที ่ถ ่ายทอดทางกรรมพันธุ์ แต ่เป็นโรคติดต ่อที ่รักษาให้หายขาดได้ ซึ ่งในสมัยก ่อน ใช้เวลาในการรักษา 1 ปี 6 เดือน - 2 ปี แต่ปัจจุบันใช้เวลา ในการรักษาเพียง 6 - 8 เดือนเท ่านั้น โดยการมีพี ่เลี้ยง คอยดูแลให้ก าลังใจผู้ป ่วยกินยาอย ่างต ่อเนื ่องสม ่าเสมอ และพบแพทย์ตามนัดจนกว่าแพทย์จะสั่งหยุดยาเอง หนังสือเล ่มนี้จัดท าขึ้น เพื ่อเผยแพร ่ความรู้เรื ่อง วัณโรคแก่ประชาชนทั่วไปเพื่อให้มีความรู้ที่ถูกต้องเกี่ยวกับ วัณโรค และการป้องกันตนเองไม่ให้ป่วยเป็นวัณโรค รวมทั้ง การดูแลเมื่อป่วยเป็นวัณโรค

วัณโรค (Tuberculosis) หรือ วัณโรค วัณโรค มิได้เป็นโรคที ่ถ ่ายทอดทางกรรมพันธุ์ แต ่เป็น โรคติดต่อที่เกิดจากเชื้อแบคที่เรียชื่อ มัยโคแบคทีเรียม ทูเบอร์ คูโลซิส (Mycobacterium Tuberculosis) มีรูปร่างเป็นแท่ง มีขนาดเล็กมากมองด้วยตาเปล่าไม่เห็น ต้องย้อมสีด้วยวิธีพิเศษ และดูด้วยกล้องจุลทรรศน์ขยายจึงจะเห็นตัวเชื้อวัณโรค วัณโรค สามารถเป็นได้กับอวัยวะทุกส่วนของร่างกาย เช่น ปอด ล าไส้ ไต กระดูก ผิวหนัง ต่อมน ้าเหลือง และเยื่อหุ้มสมอง แต่ที่พบบ่อยและเป็นปัญหามากในปัจจุบันคือ วัณโรคปอด เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค

วัณโรคปอด มีอาการอย่างไร ผู้ป่วยวัณโรคจะมีอาการหลายชนิด แต่อาการส าคัญ ของวัณโรคปอดคือ • ไอติดต่อกันเกิน 2 สัปดาห์ ควรตรวจหาเชื้อวัณโรค • อาการอื่นๆที่อาจพบได้แก่ • ไอแห้งๆ หรือไอมีเสมหะหรือไอมีเสมหะปนเลือด • เจ็บหน้าอก เหนื่อยหอบ • มีไข้ต ่าๆ ตอนบ่ายหรือค ่า • เบื่ออาหาร น ้าหนักลด อ่อนเพลีย • เหงื่อออกผิดปกติตอนกลางคืน เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค

รู้ได้อย่างไรว่าเป็น... วัณโรคปอด เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค • การตรวจทางอณูชีววิทยา (ด้วยเครื่อง Gene Xpert) เป็นการวินิจฉัยวัณโรคด้วยเครื่องตรวจอัตโนมัติ สามารถ ตอบผลได้ใน 100 นาที ว่าสิ่งที่ตรวจนั้นมีเชื้อวัณโรคหรือไม่ และยัง สามารถบอกถึงการดื้อของเชื้อนั้นต ่อยาวัณโรค (ไรแฟมพิชิน) หรือไม่ด้วย • การตรวจเสมหะด้วยกล้องจุลทรรศน์ เป็นวิธีที ่สามารถบอกได้แน ่นอน ว ่าผู้ป ่วยเป็นวัณโรคปอดเพราะสามารถ มองเห ็นเชื ้อวัณโรคปอดในเสมหะ ได้ การตรวจเสมหะเพื ่อหาเชื้อวัณโรคควร ตรวจ 2 ครั้ง • การเอกซเรย์ การเอกซเรย์ปอดอย่างเดียว ไ ม ่ ส า ม า ร ถ บ อ ก ไ ด ้ แ น ่ น อ น ว่าป ่วยเป็นวัณโรคปอด ต้องได้รับ การตรวจเสมหะร่วมด้วย • การเพาะเชื้อวัณโรค ในรายที่สงสัยว่าเป็นวัณโรค แต่ตรวจเสมหะไม่พบเชื้อ

เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค แนวทางการคัดกรองวัณโรค ในระบบ ONE STOP SERVICE โรงพยาบาลพะเยา ผู้ป่วยเอกซเรย์ AI อ่านผล > 50% ผู้ป่วยรักษาตัวในรพ. ผู้ป่วยอยู่ในชุมชน แจ้งหอผู้ป่วย แจ้งพื้นที่ เก็บเสมหะ 2 วัน (ส่งห้องแลป) คัดกรอง เอกซเรย์ปีละครั้ง ติดตาม ผู้สัมผัสร่วมบ้าน/ร่วมชุมชน เข้ารับการคัดกรอง ทุกวันจันทร์ – วันศุกร์ช่วงบ่าย พบแพทย์เพื่อเข้ารับการรักษา และขึ้นทะเบียนเป็นผู้ป่วย วัณโรค วันอังคารภาคเช้า งานระบาด ไม่พบเชื้อ พบเชื้อ

เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค ผู้สัมผัสร่วมบ้าน ผู้สัมผัสใกล้ชิด / กลุ่มเสี่ยงคัดกรองโดยเอกซเรย์เคลื่อนที่ ผู้สัมผัสกลุ่มเสี่ยง เอกซเรย์ กรณี เคยเป็นวัณโรค ให้คัดกรองเอกซเรย์ปีละครั้ง สงสัยวัณโรค เคยเป็น ไม่เคยเป็น ส่งรายชื่อให้ คลินิกวัณโรค ตรวจสอบข้อมูล สงสัย ติดเชื้อ นัดมาคลินิกวัณโรค เก็บเสมหะเสมหะส่งตรวจ 2 ตลับ วันละ 1 ตลับ ผลผิดปกติ ไม่สงสัย เก็บได้ คัดกรองเอกซเรย์ปีละครั้ง ส่งพบ แพทย์ ปกติ ไม่สามารถเก็บได้ มีอาการ ไม่มีอาการ ส่งข้อมูลให้คลินิกวัณโรคเพื่อพิจารณา และ ติดตาม แนวทางการคัดกรองวัณโรค ในระบบ ONE STOP SERVICE โรงพยาบาลพะเยา

เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค วิธีการเก็บเสมหะส่งตรวจ วัณโรค เก็บเสมหะในตอนเช้า หลังจากตื่นนอนใหม่ บ้วนปากหลายๆครั้ง ด้วยน ้าธรรมดา หายใจเข้าลึกๆ แล้วไอ ออกมา เพื่อให้ได้เสมหะแล้ว บ้วนลงกระป๋อง ไม่ใช้ น ้าลาย เป็นเมือก เหนียว ขุ่นข้น มีสีเหลือง สีเขียว หรือสีแดงปน น าส่งเจ้าหน้าที่ ควรส่งตรวจภายใน 2 ชั่วโมง ถ้าไม่สามารถน าส่งได้ให้เก็บในตู้เย็นอุณหภูมิ 2-8 องศาเซลเซียส ไม่เกิน 24 ชั่วโมง งานป้องกันควบคุมโรคและระบาดวิทยา ร่วมกับเครือข่ายบริการสุขภาพอ าเภอเมืองพะเยา

เมื่อไรควรจะไปตรวจ... หาเชื้อวัณโรคปอด เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค • เมื่ออยู่ใกล้ชิดหรืออยู่บ้านเดียวกันกับผู้ป่วยวัณโรคปอด • ผู้ติดเชื้อเอชไอวี (เอดส์) • ผู้ป่วยโรคเรื้อรัง เช่น เบาหวาน • ผู้ได้รับยากดภูมิคุ้มกัน • กลุ่มเสี่ยงพิเศษอื่นๆ เช่น ผู้สูงอายุ • ติดสารเสพติด ผู้ต้องขัง แรงงานข้ามชาติ • ไอติดต่อเกิน 2 สัปดาห์ • ไอมีเลือดปน • มีไข้ต ่าๆ ตอนบ่ายหรือค ่า • เบื่ออาหาร น ้าหนักลด อ่อนเพลีย • เหงี่อออกตอนกลางคืน ใครบ้างที่เสี่ยงเป็น... วัณโรคปอด

ควรปฏิบัติตัวอย่างไร... ขณะป่วย และรักษา เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค • กินยาตามแพทย์สั่งอย่างต่อเนื่อง และพบ แพทย์ตามนัดทุกครั้ง จนกว่าแพทย์สั่งหยุดยา • เมื่อกินยาประมาณ 2 สัปดาห์ อาการจะดีขึ้น ห้ามหยุดยา เพราะการรักษายังไม่ครบ โรคยัง ไม่หาย และจะท าให้เชื้อวัณโรคดื้อยารักษา หายยาก • ใช้ผ้าปิดปากและจมูก เวลาไอหรือจาม เพื่อป้องกันไม่ให้เชื้อแพร่กระจายไปสู่ผู้อื่น • บ้วนเสมหะลงในภาชนะหรือกระป้องที่มีฝาปิด แล้วฝังดิน หรือน าไปเผา หรือเทลงส้วม แล้วราดน ้าตามให้สะอาด • จัดสถานที่พักอาศัยให้อากาศถ่ายเทได้สะดวก แสงแดดส่องถึง และหมั่นน าเครื่องนอนออก ตากแดด • ควรน าผู้อยู ่ร ่วมบ้านหรือใกล้ชิดผู้ป ่วย โดยเฉพาะเด็กไปรับการตรวจร่างกายที่สถาน บริการสาธารณสุขหรือโรงพยาบาลใกล้บ้าน

ให้ข้อมูลผู้ปวยแก่เจ้าหน้าที่ สาธารณสุข เช่น ความสม ่าเสมอ ในการกินยาของผู้ป่ วยในความ ดูแล รักษาความลับของผู้ป่ วย ไม่น่า เรื่องของผู้ป่ วยไปพูดให้คนอื่นรู้ ด็อท (DOT) กับการรักษาวัณโรค เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค ด็อท (DOT) มาจากค าภาษาอังกฤษ Directly Observed Treatment หมายถึง การรักษาวัณโรคแบบมีพี่เลี้ยงคอยดูแลผู้ป่วย อสม, ผู้น าชุมชนเป็นพี่เลี้ยงที่ดีส าหรับผู้ป่วย โดยมีหน้าที่ดังนี้ • ดูแล ก ากับการกินยาของผู้ป่วยวัณโรค พร้อมบันทึกการกินยาของ ผู้ป่วยวัณโรค • ให้ก าลังใจให้ผู้ป่วยกินยาครบตามก าหนดการรักษา • แนะน าการปฏิบัติตนในการรักษาวัณโรค และป้องกันการ แพร่กระจายเชื้อ โดยการใช้ผ้าปิดปาก-จมูก • สังเกต สอบถาม เมื่อผู้ป่วยเกิดอาการข้างเคียง หรืออาการแพ้ยา • หมั่นย ้าเรื่องการดูแลสุขภาพของผู้ป่วย เช่น ไม่ดื่มเหล้า ไม่สูบบุหรี่ • ให้ข้อมูลผู้ปวยแก่เจ้าหน้าที่สาธารณสุข เช ่น ความสม ่าเสมอในการกินยาของ ผู้ป่วยในความดูแล • รักษาความลับของผู้ป่วย ไม่น าเรื่องของ ผู้ป่วยไปพูดให้คนอื่นรู้

อาการข้างเคียงที่อาจพบ เมื่อกินยารักษาวัณโรค เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค • ผื่นคันตามตัว • คลื่นไส้ อาเจียน วิงเวียนศีรษะ • ปวดข้อ • หูอื้อ • ตามัว • ตัวเหลือง ตาเหลือง (ตับอักเสบ) • ซึมเศร้า โรคจิต อาการแบบไม่รุนแรง ผื่นคันเล็กน้อย เบื่ออาหาร คลื่นไส้ ชาตามปลายมือเท้า ปวดข้อ ปัสสาวะเป็นสีส้มแดง ส่วนใหญ่ไม่เป็นอันตราย พี่เลี้ยงพูดให้ก าลังใจ ผู้ป่วยกินยาตลอด ผู้ป่วยสามารถกินยารักษาตามอาการ เช่น ยาแก้แพ้ แก้คัน ยาแก้ปวด เป็นต้น อาการแบบรุนแรง มีผื่นเป็นเม็ดนูนตามตัว หูอื้อฟังไม่ชัด ตัวเหลือง ตาเหลือง ตามัว เยื่อบุตาแดงบวม เดินเซ อาเจียน ซึมเศร้า มีอาการทางจิต หากมีอาการ เหล่านี้ พี่เลี้ยงต้องแนะน าให้ผู้ป่วยหยุดยาแล้วรีบไปพบแพทย์ทันที

วัณโรค รักษาหายได้ เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค ปัจจุบันมียารักษาวัณโรคที่มีประสิทธิภาพสูง • หากินยาอย่างต่อเนื่อง และสม ่าเสมอใช้เวลาเพียง 6-8 เดือนเท่านั้น (ในอดีตใช้เวลารักษานาน 1 ปี 6 เดือน ถึง 2 ปี) โดยการรักษาแบบ มีผู้คอยก ากับดูแลการกินยา ผู้ป ่วยตามขนาดทุกมื้อให้ครบถ้วน คอยให้ก าลังใจและให้ค าแนะน า (การรักษาแบบมีพี่เลี้ยงหรือ DOT) • ผู้ป ่วยวัณโรค หากได้รับการรักษาไม่ถูกต้องขาดยา หรือกินยาไม่ ต่อเนื่อง จะท าให้เชื้อวัณโรคดื้อยา ท าให้ยากต่อการรักษา และอาจ แพร่เชื้อวัณโรคดื้อยาสู่ผู้อื่นได้

อาการอย่างไรที่แสดงว่า ดีขึ้นจากการรักษาวัณโรค เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค • อาการไอลดลง • อาการมีไข้ลดลง • น ้าหนักเพิ่มขึ้น อาการดีขึ้นแล้วหยุดยาได้ไหม? ผู้ป่วยวัณโรคจะมีแผลและเชื้อวัณโรคอยู่ในปอด การรักษาวัณโรคในปัจจุบันไม่ซับบซ้อนยุ่งยาก เพียงแต่กินยา ตามที่แพทย์แนะน าทุกวัน อาการต่างๆจะดีขึ้นภายใน 2 สัปดาห์ อย่าหยุดกินยาเป็นอันขาด เพราะเชื่อวัณโรค ในปอดยังไม่หมดไป การหยุดกินยาหรือ กินไม่ครบอาจท าให้ เชื้อวัณโรคดื้อยา ซึ่ง จะยากล าบากใน การรักษามากขึ้นอีก และอาจรักษา ไม่หายก็ได้

รักษาวัณโรคเพื่อใคร? เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค • เพื่อตัวคุณเอง • เพื่อคนที่คุณรัก • เพื่อครอบครัว • เพื่อเพื่อนสนิทและคนใกล้ชิด • เพื่อชุมชนและสังคม • เพื่อทุกคนปลอดภัย

ควรปฏิบัติตัวอย่างไร... ไม่ให้ป่วยเป็นวัณโรค เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค • ควรตรวจเช็คร่างกาย โดยการเอกซเรย์ปอด อย่างน้อยปีละ 1 ครั้ง • น าเด็กแรกเกิดไปรับการฉีดวัคซีนบีซีจีที่โรงพยาบาลทุกแห่ง หรือสถานบริการสาธารณสุขใกล้บ้าน • หากมีอาการสงสัยป่วยเป็นวัณโรค ควรรีบไปตรวจร่างกาย ที่โรงพยาบาลของรัฐทุกแห่งหรือสถานบริการสาธารณสุข ใกล้บ้าน • รักษาสุขภาพให้แข็งแรงโดยการออกก าลังกายอย่าง สม ่าเสมอและกินอาการที่มีประโยชน์ • หลีกเลี่ยงพฤกติกรรมเสี่ยงต่อการติดเชื้อเอชไอวี ซึ่งจะท าให้ภูมิคุ้มกันของ ร่างกายเสื่อมลง มีโอกาสป่วยเป็นวัณโรคได้ง่ายขึ้น • หลีกเลี่ยงสถานที่แออัด • เด็กเล็กและคนชราไม่ควรคลุกคลีกับผู้ป่วยวัณโรค • ถ้ามีผู้ป่วยวัณโรคอยู่ในบ้าน ควรเอาใจใส่ดูแล ให้กินยาอย่างสม ่าเสมอ อย่าให้ขาดยาจนครบมาตรฐานการรักษา

วัณโรคในเด็ก เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค โดยทั่วไปเรามักจะคิดว่าวัณโรคจะต้องเกิดกับผู้ใหญ่หรือผู้สูงอายุ เท ่านั้น จริงๆ แล้ว เด็กก็เป็นวัณโรคได้ แม้จะพบไม่บ ่อยนัก แต ่ก็มี แนวโน้มมากขึ้นเรื่อยๆ ถึงแม้ว่าลูกเคยฉีดวัคซีนบีซีจี (BCG) ป้องกัน วัณโรคนั้น จะไม่สามารถป้องกันวัณโรคได้ร้อยเปอร์เซ็นต์ วัณโรคใน เด็กนั้น การวินิจฉัยท าได้ยากกว่าผู้ใหญ่ เพราะโอกาสจะตรวจพบเชื้อมี น้อย การวินิจฉัยส่วนใหญ่จึงต้องใช้อาการทางคลินิกประวัติสัมผัสโรค ภาพรังสีทรวงอกที่ผิดปกติเข้าได้กับวัณโรค ตลอดจนการทดสอบทาง ผิวหนังด้วยน ้ายาทูเบอร์คูลิน ดังนั้น ควรพา เด็กที่สัมผัสร่วม บ้านกับผู้ป่วย วัณโรค รับการตรวจ ถ้าพบว่าเป็นวัณโรค จะได้รับการรักษาต่อไป

วัณโรคกับเอดส์ มีความสัมพันธ์กันอย่างไร เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค • การติดเชื้อเอซไอวี ท าให้ภูมิคุ้มกันบกพร่องโอกาสป่วยเป็นวัณโรค ได้รวดเร็วและรุนแอรงมากกว่าผู้ที่ไม่ติดเชื้อเอชไอวี • ผู้ติดเชื้อเอซไอวี ที่ป่วยเป็นวัณโรค มีสถิติการเสียชีวิต มากกว่าผู้ติดเชื้อเอชไอวี ที่ไม่ป่วยเป็นวัณโรค • วัณโรคเป็นโรคติดชื้อฉวยโอกาส ที่เป็น สาเหตุการเสียชีวิตอันดับหนึ่งในผู้ป่วยเอดส์

แนะน าให้ไปตรวจวัณโรคที่โรงพยาบาลหรือ สาธารณสุขใกล้บ้าน (อสม) , ผู้น าชุมชน จะช่วยควบคุมวัณโรคในชุมชนได้อย่าไร เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค 1. เป็นพี่เลี้ยงก ากับการกินยา • ดูแลให้ผู้ป่วยกลืนยาต่อหน้า • ท าเครื่องหมายบันทึกการกินยาในบัตรหรือสมุดก ากับการกินยา 2. เยี่ยมผู้ป่วย / ให้ก าลังใจ • เยี่ยมและให้ก าลังใจ เพื่อให้ผู้ป่วยกินยาอย่างต่อเนื่อง • พูดคุยสอบถามถึงอาการหรือผลข้างเคียงที่เกิดจากยา 3. ติดตามผู้ป่วยที่ขาดยา • ติดตามโดยเร็ว ไม่ปล่อยให้ผู้ป่วยขาดยานานหลายวัน 4. ช่วยค้นหาผู้ป่วยวัณโรคในชุมชน เมื่อพบผู้มีลักษณะดังนี้ • ไอติดต่อกันเกินสองสัปดาห์ • ไอเป็นเลือด • ติดเชื้อเอชไอวี(เอดส์) • อยู่ร่วมบ้าน หรือใกล้ชิดกับผู้ป่วยวัณโรค ผู้สูงอายุผู้ป่วยเบาหวาน แนะน าให้ไปตรวจวัณโรคที่โรงพยาบาลหรือ สาธารณสุขใกล้บ้าน

บริการปรึกษาปัญหาสุขภาพ และรับการตรวจรักษาวัณโรคได้ที่ เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค • สถานตรวจโรคปอดบางโคล่ ส านักวัณโรค ถนนสุดประเสริฐ เขตบางคอแหลม กรุงเทพฯ โทร.0-2272-2279 • สมาคมปราบวัณโรคแห่งประเทศไทย ใน พระบรมราชูปถัมภ์ ถนนพหลโยธิน เขตพญาไทย กรุงเทพฯ โทร. 0-2279-1354 • สถานบริการสาธารณสุขใกล้บ้าน • โรงพยาบาลทุกแห่งทั่วประเทศ

เอกสารอ้างอิง เรียนรู้ เข้าใจ และคัดกรองวัณโรค กองวัณโรค. (2559). คู่มือ เรียนรู้ เข้าใจ วัณโรค ด้วยตนเอง ส าหรับ อสม. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ: ส านักวัณโรค กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข. กองวัณโรค. (2559). คู่มือ เรียนรู้ เข้าใจ วัณโรค พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ: ส านักวัณโรค กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข.

ด้วยความปราถนาดีจาก งานป้องกันควบคุมโรคและระบาดวิทยา โรงพยาบาลพะเยา ร่วมกับเครือข่ายบริการสุขภาพอ าเภอเมืองพะเยา 269 หมู่ 11 ต าบลบ้านต๋อม อ าเภอเมือง จังหวัดพะเยา 56000 โทร 0 54409300 ต่อ 1319 โรงพยาบาลพะเยา Phayao Hospital