1
د دغه کتاب د بیاځلي چاا ،پرېدا
لګښت و ر ټولې چاار د رو ښااد
ستاد مین لله زمېیالي د کاورۍ و
ۍېږد پرلو ۍو لخو تېسېه شوي.
درۍښت
2
د زړه دردوۍه
د رو ښاد لحاج مین لله زمېیالي مقالې شننې و شعېوۍه
لیکو ل :ستاد مین لله زمېیالی
3
د چا ،ټول حقوق پوۍ ي دي
د کتاب ځاۍګړۍې:
د زړه دردوۍه ۍوم :
رو ښاد مین لله زمېیالی لیکو ل :
پرېۍ وی :د مین لله زمېیالي کورۍ و ۍېږد پرلو ن
بېدښنالیک :
کمروز تېتیب و ت وین :ۍجیب لله پاڅون
چا ،کال :
د چا ،ۍوبت :
د چا ،شمېې :
چاپځای :
د تې لاسه کولو پتې :
4
پښتو
پښتو ۍوم د ژبې :لکه ټکي څخه د ۍظې د هغه ملت چې پاه د ژباه
ویوۍکي دي پښتو ژباه د پښاتنو ده و د ملات ځاان پښاتون یاا پاه
صورت د جمعې پښتاۍه و پرله ژبه پښتو یا پاه لججاه د مقاېق و
شمال مقېق د پلقو پختو بولي و په لججاه د هاالي د مقاېق و
شمال مقېق پښتاۍه چې ۍوم د د قوم دی پختاۍه تلفظ کېږي و
د کلمااه د پختاۍااه هغااه ملاات ښااي چااې دوه ۍاایخ زره کالااه پخااو
هېودوتس په ۍامه د پاکتویس یاد کړي دي و په رکوی کې په ۍامه
د پکتاه ر غلاي دي یعناې پقاتاۍه یاا پختاۍاه و پقاتو یاا پختاو پاه
پخو ۍي زماۍه کې ماې د لاه ۍاماه څخاه د پاکتیاا و پکتاۍاه و پکتاه
دي بېلو و بارتول و ۍور ۍور محقیقن عینا پاه د عقیا ه تدا ی
و ملګېتیا کوي.
ۍو په د مفجوم سېه د غیور قوم له پخاو ۍ زمااۍې ۍاه د آریاان
وسې وۍکی د د مځکې دی ۍه پاه ساې لیلي مجااجېینو و ۍاه پاه
ۍوور مختلفو ټکې ۍو ړه و رتباط لېي و د ژبه یاې پرلاه صالي و
پخو ۍ ژبه ده.
مب ء د ژبې:
له ډدې مود څخه په د عتې سوی دی چې د مذکور ساو
ژبه د آریان د ژبو څخه یوه ژبه ده ما څاه ماوده کېاږي چاې پاه د
باب کې چې آیا د ژبه د ( یې ۍي آریه) ټوک ده یا د ( هنا ي آریاه)
ښاخ ده بحث و جګړه ده ۍو ۍظېیات د ځینو محقیقناو پاه د بااب
کې په لاۍ صورت سېه لیکل کېږي محقیقاین و علماا یې ۍاي یاا
آریاۍي ژبې په دوو لویو بېپو ویقلي و توضای کاوي یاې .غېباي
5
و شېقي لویې و عم ه ۍموۍې د مغېبي د ژبو ۍو پاړسي بولي
چې بالو سطه د زړ پاړساې څخاه د هخامنقایاۍو پهاتله ساو
ده .زړه ۍموۍه د مقېق ټوک هغه معېو ژبه د ژۍ ګڼي و و یاي
چې له د ټوک څخه بین د ۍورو ژبوو د غلجاه ژباې چاې وه پاه
پامیې ت کې پبې باۍ کېږي پی سوي دي و د بلوڅاو ژباه هاخ
په د دسته ړه لېي و پښتو هخ له هغه ټوک څخه ر وتلې ده.
ۍظېیات د محققینو:
پېوفیهې مولې په پرل ثې کې (ر جع و ژبې تاه د پښاتنو) ول و ر
پرله ۍظېیه ظاهېه کړ ده چې پښتو په دسته د مقاېقي ړه لاېي
۲۶۸۱ع د کتې ( تېومپ) په پرل پښتو ګې مې کاې چاې پاه ۲۶۸۱ع ااا
کې لیکلی سوی دی په قوي دلیلو ساېه یاې د پرلاه علماي ۍظېیاه
ښکاره کړ ده چې د پښتو ژبه هیڅکله له رویه د صحت په یې ۍي
ړه ۍااه لااېي بلکااې د هناا و آریاان د کااورۍ یااو ټااوک ده و زیااات
ۍېږدیاو لی د سان ي د ژباې ساېه لاېي و ماذکور د کتاې عا وه پاې
پورته بیان و یي چې د ژبه د هن و رین د کورۍ یو صحی ټاوک
ۍه ده بلکې یوه ق یمي و مهتقله ژبه ده چې ولاین رریعاه د ۍقال
و ۍتقاال یاې د هنا و آریان د کاورۍ ۍاه د یاې ۍین و کاورۍ تاه
تقکیل کړی و له د ججته پدایص و ۍقااۍې د دو ړو ژباو لاېي
و غوره ممیز ت د پې ګېت یعنې د هنا ي د کاورۍ ۍقااۍې زیااتې
پکښې دي د علمي ۍظېیه د پېوفیهې فون سریکل لخو څخاه پاه
ثاې کاې یاې موساوم پاه ( ما ۍیت د یاې ن) هاخ قبولاه ساو و د
ډ کتې (هارۍل) لخاو هاخ پاه ګې ماې کاې یاې موساوم پاه ( ګاودین
لینګویچ) د ۍظېیه منلې سو ده و هاې څاو( مهایو درمهاتتې)
6
هخ پاه پرال ثاې کاې موساوم پاه ( ر پاورت د هویات فیلولاوژي پاه
هن وستان کاې) چاې پاه ۲۶۶۸ع کاې چاا ،ساوی دی د ۍظېیاه یاې
منلې وه ما پس له درو کلوۍه په پرل بل ثې کې چې موسوم پاه (
ر جاع و ملاي ۍقای و تاه د فغاان) دی لاه پرلاې ولاي ۍظېیاې ۍاه
ګېزد لی و په د ۍوي کتااب کاې یاې د ۍظېیاه ظااهېه کاړ ده چاې
پښتو حتما په دسته د مقېقي د یې ۍین په کورۍ ړه لېي و له (
ژۍ ) څخه یا له یو محلې ژبې څخه چې ژۍا تاه ۍېاږد یاا متحا
وي مقت سو ده په و قع کې د ژباه یعناې پښاتو د ژۍا د ژباې
سېه د سې ۍهبت لېي لکه چې ۍو فارسي د ق یخ د فارسي سېه
( چې په کتیبو کې په میخي پطو د هخامنقیاۍو ضبط سوي) ړه
لېي.
پس د مذکور ساو ژباه پاه و ضا صاورت ساېه د هنا د شامال
مغېب څخه ر وتلې و ۍقات یاې کاړی دی هاې څاو چاې پخرال ر ت
کې یوه ژبه د یې ۍین ده.
د وه لنډ ۍظېیات د بعضې محققینو چې په باب د شتقاق د پښتو
د ژبې ولیکل سول مګې زه لیکاوۍکی د د مقاالې تاې هغاه ۍا ز
چې په لغات و دبیات د پښتو کاې ماې تحقیا کاړی و هاخ د ژباه
زماا ماورۍ ژباه ده پاه هغاه آپاې ۍظېیاه د ډ کتاې( تېوماپ ) چاې
و یي :د ژبه د هن و آرین د کاورۍ یاو صاحی ټاوک ۍاه ده بلکاې
یوه ق یمي و مهتقله ژبه ده چې ولین رریعه د ۍقل و ۍتقال یاې
د هنا و آریان د کاورۍ ۍاه د یاې ۍین و کاورۍ تاه تقاکیل کاړی .
ملګېتیاا و تدا ی کاوم و زماا پاې ما عا قا مت د د پااور و
هغه هجېتوۍه چې د د پاور څخه سوي دي شاه و ګاو ه دي
7
سېه له د چې تې وسه په د ولایت کاې چاې مجا د آساای و
م ۍیت د آریاا دي دوۍاه حفېیاات ۍاه دي ساوي چاې د پې بوۍاه یاې
هغه آثار و شو ه چاې قا مت د د پااور پاوره وښاي ر ووزي
مګې بیا هخ تې هغاه ځایاه چاې د حفېیاات علمااو مخدوصاا علماي
هیوتوۍه د فې ۍهې په هغه ۍ زه چې د ( بلخ ) په پې بو کې( چاې
ز ۍګو د آریان بای ورته وویل ساي) تا قیقات کاړي و پرلاه ۍظېیاه
یاې ظااهې کاړ ده معلاومېږي چاې د مځکاه لاه ډداې قا یخ وپتاه
مج د ژوۍ ون د ۍهاۍاۍو وه چې کل ه و د آثور تم ن پاه ز ۍګاو د
ع م کې لابې ه وه و یقین دی که صولي حفېیات په د پاورو کې
جې سي ډدې مجمه آثاار و شاو ه باه ۍاور هاخ لاساته ر ساي چاې
تم ن د آریایي قوم( صلي وسې وۍکی د د پاور ) په ۍهبت د
کل ه و آثور ډدې پخو ه ثابت کی.
ۍو په پیېوي سېه د تاریخ د علماو ویلی سو چې مېکاز د ژوۍا ون
و ول مج د پېورش د آریایي قوم زموږ د عزیز مملکات شامالي
پو ه وه و پاه مختلفاو زمااۍو کاې لاوی لاوی ټکاې ن لاه د پااور
څخه په ۍهبت د زیات و لاي و د ۍفاوه و یاا ۍاور حاو دپ چاې پاه
مېور سېه د ۍهان په ژوۍ ون کې طبعا حادپ کېاږي و هجاېت تاه
مجبور سول و په پې پو جلګو و دښتو د هن و فااره و غېباي
ممالک کې یې ځای وۍیوه و یو قهمت هخ پاه د پرلاو پااورو و
تاریخي مځکه کې ستوګنه پتیار کړه.
ۍو په د صورت چې صلي ځای دغه مځکه و مجاجېت هاخ لاه د
ځایه و هن ته سوی وي و هاخ دوه ۍایخ زره کالاه پخاو د د ژباې
رکاې ساوی وي څاه رۍګاه کېاږي چاې پښاتو لاه ښااپه د غېباي (
8
فارسي) یا له ښاپه د شېقي( ژۍ ) مقت و پهتلی ساو وي؟
بلکه ډدې ښاپوۍه له د ژبې څخه بای وتلي وبولو.
فغان:
په وجه د تهمې کاې د فغاان د کلماې ر ز ر ز رو یاات موجاود دي
بعضې سخ له ضېب لمثلاو و مت ولاه رو یتاو ساېه د کلماه لاه (
فغاۍا) څخه مقت بولي لکه چې و یي :فغاۍا ۍمهي د ( طالوت )
پادشاه د ساې لیلي وه و فغاۍاان هاخ ۍهال د هغاه پادشااه دی و
بعضې و یي چې معناي د د کلماې شاور و غوغاا ده هغاه وپات
چې دوی په دین د س م مقې ساول شایطاۍان پاه ژړ و چیغاو
ۍهکور سول و بعضې بل تعبیېو ته تې شي چې هغه ضطې ب و
غتقااش چاې د یماي و لاینقطاع پاه میانه د دوی کاې پاه علات د
جنګو و ب یو موجود دي و مځکه یې په شور و غوغاا ۍیاولې ده
د دوی ۍاوم فغاان ساه و قاس علجاذ لاه د رۍګاه رو یاات و علال
زیاات لاه پااره د وجاې د تهامې د د کلماې موجاود دی و پلقاو
ورته جوړ کړي دي معجذ یو صحی هویات و مدا ر و د کلماې
ته ۍهي پی کې ی ګې چې سخ د فغان ډدې پخو ساتمال ساوی
دی مګې ګمان چې یقین ته ۍېږ د دی د دی چاې د ۍاوم پاه ټولاو
پښتنو ۍه دی ط ق سوی ۍوم د فغان لکه ساوري غاوري لاودي
پلجي و ۍور په ول کې یو ز قبیلاوي ۍاوم وه پاس تاه دباي ۍاوم
وګېزد ه لکاه چاې پاه آغااز د فتوحاات د عاېب کاې پاه جملاه د ۍاور
ۍوماو د فغاۍهاتان د طو لفاو پاه غاور کاې لکاه ساوري و غاوري
ګاهي هخ د بعضو قبیلو ۍوم په بني فغان یاد سوی و د س م پاه
تاریخو کې یې رکې ساوی و ( ور هاامیجې ) هنا ي مانجخ هاخ پاه
9
شرږم قېن د می دي کې یې پاه ۍاماه د وګاۍاه یاا آو ګاۍاه ۍاوم وړی
دی و پاه شارږم قاېن د هجاېي ۍاوم د فغاان پاه هغاو طو لفاو د
پقتاۍه ط ق سوي چې د سلیمان په غېو کې یې ستوګنه درلوده
و لبیېوۍي ول و ر د بعضو قبیلاو چاې د سان و و د تاه ۍېاږده
وه پاه ۍاماه د فغاان یااد کاړي و د بېیتاۍیاا سا مي ۍهاکلوپی ي
لیکي چې ریورتي ساکنین د جنوب د ( کېمې) و شېق د غزۍي په
ۍامه د فغان یاد کړی و فېدوسي په ۲۲قاېن کاې د فغاان د طاایفې
ۍوموړي و بن بطوطه هخ په ۲۱قېن کې د فغان د ۍامه رکې کړی .
د پنځخ قېن څخه د هجېي و د پو ه ته ورو ورو ۍاوم د فغاان د
پښتاۍه د لویو طایفو په ردیف کې د پل سه و پس له څه مود په
پارج کاې ۍاوم د فغاان ۍاه د چاې دباي ۍاوم وګېزدا ه بلکاې ۍاو
ر تلاوۍکي و مجااجېین د پښاتاۍه د طو لفاو هاخ لاه هاې قبیلاې و
عقیې چې وه ب ستثنا په ۍامه د فغان یاد سول و لویې طایفې
د پښااتاۍه چااې پخااو د کااورۍ ( فااامیلي ) و د قبیلااې پااه ۍامااه
مقجوره وه و په هن وستان و ۍورو ځایو کې یې ستوګنه کوله له
د ۍوي ۍامه څخه پ ص سول .ۍو کثې مورپین و لې پلقاو تاه
په معېفت و پېژۍ و لي د لویو طاالفو شابجه پیښاه ساوه و د د
ۍوي ۍامه د فغان تې عنو ن لاۍ یې ټاول پښاتاۍه ټاول ۍکاړل لکاه
چااې ساا طین د غ ماااۍو( ځااای کښااېنیتوۍکی د قطااب لاا ین)
لتمقیه بلبنیه پضېپاۍیه پلجیه (غلجی) و تغلا هباه یاې پاه
هن وستان کې د پښاتنو څخاه بېال ساو .یاو ز لاږ و محا ود لاه
مورپین و محقیقنو د روپا و آسیا په د حقیقت رسې لي د لکه
مهتېملن مهتې بې ون مهتېولیخ بېل مهتېمارسډن پاوۍ ن
10
د سې لمتاپېین و حیات فغاۍي و پورشی ججان و ۍور لکه چاې
بېون مورخ د تاریخ د یې ن د سلهلې سا طین د غاور د فېاېوز
کوه له پښتنو څخه بولي و ملهن قطب ل ین ول فات د ډهلي یو
ۍام ر پقتون ګڼي و مهټېمارس ن په پرل ک سایکي تااریخ کاې
سلهاله د غ مااۍو لتمقایه بلبنیاه پضاېپاۍیه غلجاه( غلجاي)
تغلققاهیه په هن وستان کې و ضحا له سلهلې څخه د پښتون یې
شاماري و تاامس ولایخ بېال( صااحب د مفتاای) د تغلققااهیه د
پادشاهاۍو ۍهب هخ د غور د پښتنو څخه بولي.
علااي ی حااال پااس لااه ۲۸قااېن څخااه د مهاایحي ۍااوم د فغااان
عمومیت پیا کای و پاس لاه هغاو چاې (در ۍیاو) لاوی و جهایخ
سالطنت د فغاۍهاتان تقاکیل کای کلماه د فغاان د ټاول هاالي د
فغاۍهتان ملي ۍوم سه و ۍوم د مملکت هخ فغاۍهتان کښېښود
سه.
وجه د تهمې د فغان و ماهیت د د کلمې په ۍازد د محققیناو لا
تې وسه مججول و ۍامعلوم دی و د چې له رو یااتو څخاه هاخ پاه
فغاۍا و بني سې لیل ۍهبت کاوي و یاا د ملات لاه فې ریاو څخاه د
بخت ۍدې وغیېه شماري محض غلط و غلط محض دي ځکه چاې
د آثوري و کل ۍي سامي سالطنتو حا ود چاې پاه ۸۱۶ق م کاې د
کوروش له لاساه پاتماه پیا کاړه :پاه عاین د تېقاي و کماال کاې د
ز ګېوه و غېوته رسې لي وه .له ججتاه د د چاې پاه مقاېق کاې
قوي کوچي( چادرۍقین) د آریایي و قع وه و آثوري و کلا ۍي پاه
مغېب کې م م د مدې سېه چې یو لوی قاوي دولات وه جنګېا ل
د مقېق و پو ه ته متوجه کې ی ۍهوی و ۍفي د یجودیاۍو چې په
11
عج کاې د دوم ساارګون ۸۱۲ق م و پاه عداې د بخات ۍداې کبیاې
پادشاه د کل ۍي کې ۸۶۱پ م و قع سوه علاي لتېتیاب پاه ع قاه د
میا یا و د بابال پاه شاجې کاې وه د میا یا د یجودیااۍو فې ریاان پاه
ۍېږد و همهایه ملتو کې ټاول منحال ساول و د بابال یجودیاان
پااس لااه دوو ۍهاالو پااه زماۍااه کااې د کااوروش کبیااې موسااس د
هخامنقي سلطنت بېېته پرل وطن ته ( فلهطین) ولاړل و پرل
پې ب ساوي مهااکن و معابا یاې جاوړ کاړل و بعضاې لاه قباایلو
څخه د یجودیااۍو پاه مداې و م یناه مناوره کاې ځاای د ساتوګڼې
پتیار کی.
پټان یا یټجان یا پجټان:
د پټان وجه تهمیه هخ ۍامعلوماه ده و ډداې باې ساساه رو یاات و
موضوعي قدې په د باب کې کېږي بعضې شاتقاق و موهاومي
پې ج د د کلمې په د موضوعي قده باۍ بې بېوي چې حضېت
سېور کالینات صلي لله علیه وآله وسلخ قیس ۍامي په ۍامه د پټاان
یااد کاړی و ۍاوم یاې عب لېشای یښای دی و معنای د پټاان پاه
بادبان د کښت کاوي و بعضاې یاې لاۍا ۍ بېپاه د ججااز و یاي و
بعضاې د رو یات کاوي چاې پښاتون پاه ول و ر کاې چاې د پال د
هن وستان سه په پټنه کې یې ځای ویناوی پاه د سابب پاه ۍاماه د
پټان مهمی سه و علجذ .
ول لذکې رو یت تماماا جعلاي و باې سااه لیا ه کېاږي ځکاه چاې
هغه زماۍه د عېبي وه و په عېبي کې( ) ،ۍهته و که (ب) فېض
کو هاخ یقاین دی چاې د معنای مفجاوم د د کلماې کېا ی ۍهاي
بلکه بتان یا بتجان به د عېب پاه لغااتو کاې موجاود ۍاوي و هاخ د
12
پبېه ۍه په ح یث شېیف و ۍه په ۍور دیني و ماذهبي رو یااتو کاې
چاته په ۍظې ورغلې .دویاخ رو یات کاه څاه هاخ تاې یاو ۍا ز ډ ډ
ورکوۍکی دی مګاې تحقیقاات و تا قیقات چاې پاه کاې ساوي دي د
ۍوم محې د پختاۍه یا پقتاۍه څخه دی ځکه چې هن یاۍو د پقتاۍه
یا د پختاۍه کلمه محې کړ و په پرل تلفاظ و لججاه یاې ماوزون
و بې بېه کړ ده و په پرل مملکت کاې یاې رو ج ورکاړی دی و د
ۍاوم د پټجااان یااا پټاان هااخ لااه ۲۸قااېن څخاه پااه د پااو ه د هناا
محېرینو و مورپینو ستمعال کړی دی چې تې وساه پښاتون تاه
پټان و یي.
تلفظ و لججه:
هغه ټول ملت چې د پښتو پاه ژباه پباې کاوي مان حیاث لعماوم
هغه یوه د پښتو ژبه ده مګې په لججه و تلفظ کې د بعضو ډداې لاږ
پت فات دي چې موږ هغه په دوو بېپو ویقو و په پښتو زبان و
پختو زبان تعبیې ورته کوو .مغېب و شمال مغېب پقاتو زباان و
مقېق و شمال مقېق پختو زبان ویل کېږي پقتو زبان په تلفاظ
کې حې د ( ښ ) ش و حې د (ږ) ژ و یي و پختو زبان حې د
(ښ) په خ و حې د (ږ) په ګ تلفظ کوی و ځاای د ساتوګنې د
ټولو پښتنو فېشته په (روه) یادوي و هغه دروه ع قاه عباارت ده
چې شمالا جنوبا له صور ت و باجوړ څخه تې سوی و بکې و شېقا
و غېبا له حهان با ل څخاه تاې کابال چاې قنا هار هاخ پاه کاې دی
شامل دي.
پای.
پورته لیکنه د کابل کالن په ۲۱۲۱کال کې پرېه شو .
13
د پښتو پې دبیاتو یوه کتنه ( )۱
د پېوسږ کال په سالنامه کښې مې د پښتو د ژبې د فیلولوجي پاې
بېپه و د پښتو د دبیاتو پې پخو ۍیتوب و د چې څنګه تحول یاې
کړی دی و د پښتو د ۍظخ و ۍثې پې ود باۍا څاه ولیکال وه
غو ړم چې د پرلې پاوهې ساېه ساخ د پښاتو پاې شاعې و شااعېي
باۍ څه ولیکخ و د مقاله به مې د تېې کال د مقالې دوهاخ بېپاه
وي که پ ی کول.
څه رۍګه چې د هې سړي کاړه وړه بېال و ټاول بنیادماان پاه پا ق
وضاع عادت و په پرل ګېد ژوۍا ون کښاې یاو د بال ساېه تاوپیې
لېي هم رۍګه په عمومي طور سېه په قومو و ملتو کښاې هاخ د
توپیې و غوره و لی موۍ لی سو.
یاا پاه بال عباارت هاې قاوم و تباې ځاۍتاه فضاایل و ممیاز ت یعناې
روحي ۍو میس لېي څه رۍګه چې په دۍیا کښې هې معلول ته علات
و هې علت معلوم سته ۍو د توپیې و د ملتو د ممیز تو و روحاي
ۍو میهو بېل و لي ته هخ یو علت سته چې هغاه د ۍهاان طبیعاي
و جتماعي محیط دی و د ۍهاۍاۍو دود فناون دبیاات صانعت
پ ق سجیه و ...ټول د محیط تې غیز لاۍا دي و د محایط
تاثیې یې روزي ۍو زه دلته چې د محیط ب لون پې ۍهان څه غیازه
کوي د مثال پې ډول یې یو څه لنډ بیان کوم:
د محیط ب لون و ۍهان
څه رۍګه چاې د جتمااعي علوماو پوهاان و یاي و علاخ ماوږ تاه لار
ر ښاي عازم و ثباات چاې د ضاېورت و حتیااج د ۍتیجاې څخاه پاه
14
ۍهان کښې پی کیږي د تودو( حاره) ملکو په بنیادماۍو کښې ۍاه
ښکاري ځکه حې رت په غړو کښاې رپااوت و سهاتي پیا کاوي و
ۍهان پوځې ل و فعالیت ۍه سي کولای هم ر ۍګه که څوک د یوه
سااړه ملاک څخاه و تااوده ملاک تاه ولاړ ساي تاودو لی و تااثیې د
محیط به دی هخ په سهتي پته و د هغه ملک د وسې وۍکو پاه
څېې کې یعنې لټي بې فکېي و د توپیې و تمیز د قاوت ورکاو لی
د تودو ملکو د ۍهاۍاۍو پاصه ده.
ۍه وه د کار مینه و ۍه د صابا فکاې لاېي یاو سااعت د پوشاحال
ۍاڅي و بل ساعت له غمه پرله پول په ډباېو ولاي یعناې د دوی
ټول حهاسات د وړوکو په څېې دي یوه سمه لار د پرل ژوۍ ون د
کاارو د پااره ۍاه ساي غاوره کاولای مګاې د تماشاې و مېلاو میناه
پکښې ډدېه وي و غو ړي چې تل د دوی ژوۍ ون په سایل و صافا
کښې تېې سي.
و یو غوره سوی صفت چې په دوی کې سته هغه حاس د مېساتې
و یو و بل ته لاه ورغزول دي و د قاۍون دوی ته د ورښاي چاې
هې بډ ی د پو ر و غوښو ته بای پې ستېګو وو یي.
د سړو ملکو( منطقه بارده) تاثیې و غیزه پاو پاې بنیااد مااۍو بال
ډول وي په سړو ملکو کښاې ژوۍا ون پاور ګاې ن دی ۍ یښانه و
فکې تل هغه شي ته ځیې وي چې د هغه شي په مېسته ساېه پرال
ژوۍ ون د ره کولای سي و ساتلی یې سي لکه ښاکار تااوده کاالي
و د ستوګنې ځاي....
د سړو ملکو هو د ویها ( عتمااد) څخاه وتلاې و پااوره یاې باې
سا و بې ګټې ده.
15
د ۍهان د ژوۍ ۍه و سباب ته هیڅ مېسته ۍه ورکوي ۍاو ۍهاان د
د ټولو ړو و ستوۍزو په مخ کښاې هایپ پایپ پاتاه وي و ټاول
حاو ه و رهان یاې پرال ژوۍا ون تاه ځیاې وي بلاې پاو تاه پښاه
یښوولای ۍه سي ځکه د دوی رهینه هاۍ ( کوښپ) تاه ۍاه وپات
په لاه ورځي و ۍه شی چې دوی غاو ړي د دوی پاه محایط کښاې
موۍ ه کېږي ۍو تل په پو رۍ لوږه و کړ و پته وي و لاه د کبلاه
د تماشو و سازو باز و ۍااز و ۍعمات میناه هاخ پاه دوی کښاې لاږه
وي.
بقاېي تېقیاات د معت لاه و منطقاو بنیادماان پاوره کاوي ځکاه د
معت له و ملکو موسمو ۍه ځاۍته یوه پاصه هاو و چاې د رهان د
فعالیت و د ب ن و روغتیا ته ګټه رسوي.
معت له ملکوۍه ۍه لکه تاوده ملکوۍاه( حااره منااط ) د حهاسااتو
وژوۍکي دي و ۍاه لکاه سااړه ملکوۍاه ( باارده منااط ) د کجالات و
سهت تااثیې لاېي ځکاه د وساې وۍکو حاال یاې ورو ورو لاه ساړو
څخه و تودوپې ته و د تاودوپې څخاه وساړو تاه با لیږي و دوی
تل پرل رهن و روی تازه ساتي.
پااه معت لااه ملکااو کښاې د ماا ۍیت د پیاا کېاا و علاات تفاااقي و
تدادفی ۍه دی بلکه سخ د لزوم و ړو لي طبیعي قاۍون سېه وي.
د غېو ژوۍ ون پو په روی کښې بېله غیزه لېي ځکه هغاه طبیعاي
موثې ت چې غېوۍه د پرلو وسې وۍکو په روی کښې پی کوي باې
له هغو موثې تو دي چاې پاې خ ډ ګوۍاه یاې د پرلاو وساې وۍکو پاه
روی کښې زیږوي ځکه چې د غېو وسې وۍکي تل د طبیعات ساېه
16
لاه و ګېیو ن وي سلووۍه څېېوۍکي ځاۍور و ربړوۍه چې په ژمي
د غېو و وسې وۍکو ته پېښیږي تل د دوی د ډ ر باعث ګېزي.
و طبیعاي ده چاې د ډول ژوۍا ون ۍاه یاو ز د با ن و د غاړو د
ماز تاوب سابب دی بلکاې زړه ورتاوب و ځېېو لای د فکاې هاخ پاه
دوی کښې پی کېږي و زیاتېږي .هغه څوک چې د غېو په لمنو یا
د غېو په شا و پو کښې ژوۍ ون کوي له د لامله چې د طبعیت
د ۍورو عناصېو سېه هخ پته دي د پ ی د صنعت لوی و لای تاې
ۍورو د دوی پې زړه باۍ ډدېه غیزه لېي و له د کبله په ۍتیجاه
کښې د دوی دین ري هخ تې ۍورو زیاته وي.
د غېو وسې وۍکي تل په ځان غېه و د آز د طبعیات پاوۍا ن دي
و د دوی د پرلو ک و غېه و لي سبب هخ د دی چې له یو پاو
د دوی د وسې و ځای د دښمن څخاه پاه مان و سااتلی دی و لاه
بلې پو دوی ود ته ړ دي چې د پرال ژوۍا ون ړو لای لاه مخاې
لې کړي و پرل حو لج بې لاه د چاې بال څاوک مېساته ورساېه
وکااي پخرلااه یااې پااوره کااړی ۍااو لااه د لاملااه ویهااا د غااېو پااې
وسااې وۍکو تااې ټولااو پراال ملاات و وطاان ګااې ن وي و د پرلااې
پرلو ک د ساتلو له پاره د هیڅ ډول ف رکاري و سې ورکولو څخه
ځان ۍه سرموي و زیات پې معنوي قاوت چاې طبعاا پاه دوی کښاې
وي د دوی د غااېو و رغااو سااختې لار هااخ د دوی د پرلااو ک
ټینګاو لی تاه مېساته ورکاوي و د د بیاان پاه ثباوت کښاې ډداې
تاریخي دلایال ساته چاې د د غاېو ماوثې ت د غاې پاې وساې وۍکو
ثابتوي.
17
د غېو وسې وۍکي د پرلاو پلاېو و ۍیکاه ګااۍو دود عاادت پا ق
ښه پالي و ساتي یې په پرل ګذر ن کښې پور مقتد وي ځکه په
غاااېو کښاااې د پیهاااې قااا رت زیاااات وي و څنګاااه چاااې د غاااېو
وسې وۍکي د یو در څخه و بلاې در تاه پرال ۍظاې ړولای ۍاه
ساي هم رۍګااه فکاې یااې هااخ محا ود وي ماموریاات تجااارت و
سیاست ته په ښه ستېګه ۍه ګوري.
د ساحل و جزیېو وسې وۍکی هخ د مخدوصو سجایاو پاوۍ ن
وي.
ځکه هغه بادوۍه و طوفاۍوۍه چې د بحې د موجو څخه پې ساحل و
جزیېو پیا کېاږي د هغاو ځاایو د وساې وۍکو پاه روحیااتو کښاې
د ساې ساتع د پیا کاوي .چاې بایا دوی د بحاې وساې وۍکي
وسي یعنې دوی وکولای سي چې په هغاه محایط کښاې ژوۍا ون
وکاي و د بنیادماان غښاتلي مااهې و متاین پاه صافت ساېه بلال
کېاااږي و د دوی د د صااافت څخاااه د دوی دردااا ل د رباااړو و
ستوۍزو په مخ کښې و د دوی محاکمه پاه هاې شاي کاې پاه پې پاه
حوصاله و زړه ساېه و د دوی توریاالیتوب چاې د دوی پرلاو کي
ساتي څېګن یږي هې کله چې و بحې ته ۍژد تل د مېګ ډ ر وي ۍو
د ساحل و جزیېو د وسې وۍکو د ستېګو څخاه د بېاېه ۍاه لېاې
کېاږي و د جوتاه ده چاې د ډول عو ماال پاه دوی کاې غااېور و
پرلو کي پی کوي د ساحل و جزیېو وسې وۍکي پرله پرلاو کي
په ښه شان ساتي لکه چې ډۍمارکیو د پرلې پرلاو ک د سااتلو لاه
لامله د ههراۍیې سېه جنګوۍه کړي دي و د سې ۍور.
18
له د کبله چې بحې پرلو وسې وۍکو ته تل د مېګ پطې ورښي
ۍو د ساحل وسې وۍکي پاه ساجایاو و پ قاو کاې کال مال لکاه د
غېو وسې وۍکي دي مګې څېۍګه چې د غاېو د وساې وۍکو ۍظاې
لنډ وي و جګ غېوۍه یې ر ګېزوي بالعکس د ساحل د وسې وۍکو
د کتلو و لېا لو میا ن پاې خ و وږد دی و د سااحل وساې وۍکي
تل د ۍوو کارو په پلټنه کاې وي و تال پاه کاار بوپات وي و لاه د
لامله چې د دباۍ ۍیو پلکو سېه هخ دوی تګ و ر تګ لاېي ور پاه
ور یې د فکې می ن پې پیږي.
د وچو مځکو و ډ ګو وسې وۍکي که څه هخ د ساحل و جزیاېو د
وسې وۍکو څخه په پټه و ۍژ د کې ج وي بیا هخ په ډدېو روحیاه
پو کپ یو رۍګ و لی لېي و د یاو رۍاګ و لای د دوی عو ملاو تاې
غېز لاۍ ګڼ ی سو و هغه ۍهاۍان چې په وچه کې وسېږي په
هې کار و کهب چې بوپت وي د محیط غیزه ۍه یاو ز د دوی پاه
جهخ کې بلکې د دوی په روحیاتو کې هخ غیازه و ۍنو تاه کاوي و
د دوی مځکې شرون هخ و د ته ړ وي چې پرله رمه له څېېوۍکو
حیو ۍاتو و غلو څخاه وسااتي و ښاکاریان ود تاه ړ وي چاې کلاه
کله د څېېوۍکو حیو ۍاتو سېه چې هغه هخ پاه ښاکار پهاې کړیاږي
مخامخ سي ۍو د عو مل د وچې مځکې د وساې وۍکو پاه روی و
جهخ کې میړ ۍه ( شجاعت) ټینګه ر ده و ویها پې پرل ځان ځای
ۍهي و په کې پی کېږي هې کله چې د عو مل فې ط ته ورساېږي
دوی په د ۍ زه زړه ور(جهور) کې چې تل د مټاه پاه زور و پاې
پرل ر تي قوت ویها کوي و د پرلو سیمه و لو و بزګې ۍو و ماال
ته لاه غزوي و یړیې (هجوم) پې کوي و د د وچې مځکې تااثیې
19
چې د وچې مځکې د وسې وۍکو په روی و عقی و کې ځای ۍیهي
و پی کېږي د د پبې سبب ګېزي چې د دوی په پرلاو مینځاو
کې هخ یړیې و مېګوۍه پی سي ځکه و هډه ع م د منیات وژل د
عېبهاتان پاه صاحې ی کبیاې ساایبېیا و پاه مینځاوي بېپاه کاې د
سټې لیا له دغه لامله دي و مخدوصاا د پېدیاو و مهاافېو پلقاو
ژوۍ ون په د ځایو کې تل په پطې کې وي.
هغه شی چې د وچو مځکو و وساې وۍکو تاه طبعیات ورکاړی دی
و دوی یې تېبیه کاړي دي هغاه د دوی روښااۍه رکااوت دی چاې د
پطې په وپت کې په پرل روڼ فکاې ساېه ژر د هغاې پطاې بنا
تااړلای سااي و ځااان د پطااې څخااه ژغااوري و د د دوی رکاااوت
یو ز د پطې و د ځاان د پ صالولو و ساباب تاه مخداوص ۍاه
دی بلکې پور کوچنی و باریک شیان ۍور هخ موۍ لای سي و تل
یې ښکاره کړي دي.
د عېبو موقعیات پاه ر یاضاي و د یې ۍیاو مجاارت پاه شاطېۍج کاې
تداادفي و تفااقي ۍاه دي بلکاې د دوی د ځ ۍا رکااوت محداول
دي چې د جغې فیایي موقعیت څخه یې موۍ لي دي.
د و یو لنډ بیان د محیط د غیز چې ما د پرال مطلاب د تمجیا
په صورت بیان کی و زه ۍه غو ړم چاې د بیاان زیاات لاه دیناه وږد
کخ ځکه زما مطلب د بقې شناسي د علخ بیان ۍه دی زما مطلب د
دی چاې د عماومي شاعې و شااعېي و بیاا پاه عماومي شاعې و
شاعېۍ کې د پښتو په شعې و شاعېۍ باۍ څه څېړۍاه وکاخ .ۍاو
څنګه چې محیط د ۍهان پې پ قو عااد تو دود و ټولاو ساجایاو
غیزه لېي پې شعې و دب هخ چاې د ۍهاان د حهاسااتو ساتازي
20
دي غیزه لېي و زه بای د شعې و شاعېۍ پاې سااه و د چاې د
محیط تې غیز لاۍ ر ځي څه بیان وکاخ تاې څاو چاې د پښاتو د
شعې و دب ممیز ت و د چې د څنګه حهاساتو ساتازي دي و د
پښتنو روحي ۍو میس چې د پښتو د شعې و دب ویوۍکي دي څاه
دي ښه څېګن سي.
د یاوه ملات دبیاات د هغاو حهاسااتو و فکاېو د تحېیاې و تقېیاې
مجموعه ده چاې د ده پاه جغې فیاایي محایط کاې وي لکاه غېوۍاه
ډ ګوۍه( صحې ) آب و هو ( قلیخ) رودوۍه فدلوۍه شره و ور
حیو ۍات ۍباتات سمان لمې ستوري و ۍور ....و هم رۍګه د یوه
ملت دبیات د جتماعي محیط د ژوۍ ون تې غیز لاۍ وي( لکه
تااریخ دیان و پا ق ژباه حقاوق با یعیات و قتدااد) یاا پاه بال
عبارت هې څوۍه چې یو ۍهان په یوه شي پته سي هغو ته د هغه
شي تې غیز لاۍ وي.
ۍو د یو ټاولنې د ژوۍا ون و معقایت صاول قجاې د طبیعاي و
جتماعي محیط سېه سخ تګ کوي .ۍو هغه څوک چې د معیقات
و ژوۍ ون دود( طېز) پې دبیاتو غیزه کووۍکي و موثې باولي لاه
دغه لامله د یا په بل عبارت دبیات د ۍژ د و محیط د پدوصیت
تې لاه لاۍ وي ځکه چې د بقې ۍژ د د روحي و عضوي ور ثات
په قاۍون سېه د ده پې دبیاتو موثې و غیازه کاووۍکي وي یعناې د
ۍیکه ګاۍو و ج دو د روحي و جهمي د پو صو تال و لای څېاړي
و تمثل کوي یې .بې سېېه پې د پېښې( تقلی ) و جبې( تضای )
هخ پې دبیاتو لوی عامل و غیزه کووۍکي بلال کېاږي و د پېښاې
21
و پیېوي که په جباې وي یاا پاه پوښاي دبیاات یاې تاې تااثیې لاۍا
ر ځي و ځان ځنې غړولای ۍه سي.
جوتېااا ه و یضاااای د د مطلاااب د ده چاااې د بقاااې رکااااوت و
حهاسات له هغې ورځې څخه چې په پو صو د شیاو رساې لي و
په ګټه پهتو سېه یې بېیالي سوي دي پرل رهن و وج ن یاې د
جتمااعي و جغې فیاایي حادثااتو ساېه جاار یهاتلي دي و د پرال
تو ن سېه یې غوښتي دي و هاۍ یې کاړي دي .چاې د پرلاې بلاې
ورځې تایه و سېمایه ځنې پوره کاي و پاه د تاېې کاې د ساتورو
سمان بحې رود جلګي و صحې د پو صو په پلټنه کاې بوپات و
کله به چې بېیالي سو ۍو ۍڅاا و پوشاحالي باه یاې کولاه و کلاه باه
چې بېیالي ۍه سو ۍو غمجان باه و و د پرال حاو ل باه یاې پرلاو
پرلو ۍو و تیېوۍکو ته و یه و د دوی په رهان و حهاسایت کاې باه
یې حهي و فکېي عمل پی کاوه هې کله چې پاه لماړي ساې کاې د
حاس و فکاې مابجخ و د شاعور و در ک مجمال و پې لای و ۍاو
ورد وۍکي (مخاطب) و ویوۍکي( ماتکلخ) دو ړو هاۍا وکا چاې
د مطلب پې ۍېزي و ګټه ځنې و پلي ۍو د د چاې مبا د علاخ و
منقاء د فن یا په بل عبارت دبیات و مخاطباه د دغاه پلټناې څخاه
شېوع و رهني عمل و حهي پوځې ل سېه غوۍاډ و پیا ساول
و د طبیعي ده چې په لومړي سې کې دوی د پاورک و د ځاای و
د سااړو و تااودوپې سااېه د مقابلااه کولااو و د ځااان د ساااتلو لااه
څیېوۍکااو حیو ۍاااتو و طبیعااي حادثاااتو چااې حاال یااې د دوی پااه
لومړیاو و بتا یي عقلاو ساېه ګاې ن و پاه رباړو و ساتوۍزو پتاه
سول و د کړد ل و ضطې ب چاې د د عو ملاو څخاه د دوی پاه
22
مغزو و زړو کې پی و څېګن سو ۍو یو وبل ته سېه ورغله و یو
د بل په پناه کې یې ځان وساته و د لاوږ باې منیتا د ساړو و
تاودوپې د سایل د زلزلاې د تالنا و پیلباو چااره یاې تاې څاه
ۍ ز پور یو د بل په مېسته سېه وکړه ۍاقې ري و ضطې ب یې
څه ق ر تهکین سو و یو د بل په مېسته سېه د پور ک و د ځاان
پاوۍ ن سول ب ه ور یې په ۍیک مېغ و ښه ور ب له سوه ۍو
کله به یې چې ښکار وکی د پرل ښکار کړي حیو د ژغو و ۍاارو و
فېیادو په پښو به ولاړ سول و کله به یې د پرلې پوشحال د پاره
د مېغاۍو د و زو پېښې کولې.
د دی چې شعې و موسقي د دغه ځای څخه پیا کېاږي و د دغاه
سااه څخاه روزل کېاږي .لناډه د کاه دبیاات دي و کاه شاعې و
موسیقي ده د جتماعي و طبیعي محیط څخه زدږد لي و ور په
ور د طبیعت د پدالدو پاه مینا لو و د ژوۍا د ښایهاته و لاي
ساېه سااخ روزلاي سااوي و پنګاه یااې موۍا لې ده و ورو ورو پااه
لومړي سې کې حماسي و غنایي شعې و بیا پېله پهې ساز و ۍڅا
و تمثیل سې و صورت موۍ لی دی.
هم رۍګه د تحقیا پاوۍا ن پاه د عقیا ه دی چاې پاه دبیااتو و
پاصه شاعې کاې ۍاژ د و عاې ق هاخ لاوی و ماوثېه عامال شامېېل
کېږي په د ډول سېه چې د فې ۍس دبیات بنا پې د چې د وی د
(ساالتو) پاتااه سااوۍکي دي جتماااعي حیاااتي و مداانع دي و د
ۍګېیز ۍو دبیات چې د ۍګلوساکهون د ګډ ۍهل پاتاه ساوۍکي دي
له یو پو روحي و پ قي دي و له بلې پاو ه د سالت و لاتیناې
و پاصته د یطالویو د ۍتباه د دور تې تاثیې لاۍا ر غلاي دي و
23
بل د دوی د ۍژ د پاصه د ده چې هې شي ته چې لاه و چوي بای
و یې پلي و هغه شی څو و ۍخلي ۍه ځینې پ صاېږي و د دوی د
دبیاتو پاصه هخ بېقې ري و بجام دی .هم رۍګه د لمان دبیات د
طبیعاات د تیااارو ګوټااو تېجمااه ده یعنااې د ۍفې دیاات پااو یې تااې
جتماعي ډدېه ده.
ما د تقلی و تلقین د تااثیې و غیاز پاه بااب کاې چاې پاې دبیااتو
کېږي د سې ویلی سو چې یو د بقې د تکامل سباب دغه تقلی و
تلقین د په معنوي و مادي مورو کې لکاه چاې د ۍاژ د د تااثیې
په تېې کې مو پورته ولیکل چې د فې ۍهو یو و ۍګېیز ۍو دبیاات د
لاتین و یوۍان د دبیاتو تاې تااثیې لاۍا دي د تااثیې پاه دوه ډولاه
و قع سوي دي یو په پتیار( رضا) و بل په جبې پې ۍیتل و یضاای
د د مطلاب د ده چاې د بقاې تکامال یاو ز د بقاې د فاې دو د
پاص رکاوت څخه ۍه دي پی سوي بلکه ۍهان په پرل تکامال کاې
د پرلې و د غیې د تجېبې څخه ګټاه کاړي و پرال ۍناي ما ۍیت و
عمې ن یې څېګن کاړي دي .هم رۍګاه چاې د ۍهاان ولاد د پرال
لومړي محیط د سړو د ک م و حېکاتو څخه یعنې د پرلې عااللې
پېښې( تقلی ) کوي و ۍکقا و تکامل ته رسېږي هم رۍګه بالغ
فې د هخ د پرل فکېي و حهي ضطې ب د لیې کولو له پاره د بل
د تجېبې و فکې د پېښو( تقلی ) څخه بالاپتیار ګټه و کار پهتی
دی و یا د پرلو و بېګاۍه و د غوره سوي فې د و د تلقاین د پېټاې
لاۍ ر غلي دي و د ۍورو د ۍفور لاۍا یاې پرلاو ځااۍو تاه پنګاه
ټوله کړ ده.
24
هغاه چاا چاې پخرلاه ر ده و میناه ساېه ګټاه پهاتې ده د تقلیا
غیزه ده و د چې د بل د ۍفور څخه یې ګټه کړ ده د بل (غیې)
د تلقین ثې دی.
ۍاو دبیااات چاې د ټااولنې ( جمعیاات) یاا د یااوه سااړي د روق و
قېیحې فاده ده څنګه به د تقلی و تلقین څخاه پاالي وي؟ طبیعاي
ده چې دبیات د تقلی و تلقین څخه پاور ډیاې بېپاې و حداې
پهتې دي له پاره د د چې د فکې تقلی د بل د فعل څخه که څاه
هخ پخرل پتیار سېه وي لکه چې طفال یاا بتا یي فاې د د پرلاې
روحې و جهمي د قو و د پې ۍیتلو( ۍکقا ) د ساۍي لاه پااره پاه
پرله رضا و مینه سېه ګټه کړي ده په تقلی ساېه یااددږي یعناې د
ۍورو د حو ل و فعاال تکاې ر کاوي و کاه د ۍاورو معناوي باېی و
منطقي قوت د یوه محیط پې فې دو غیزه وکاي هغاه وپات ۍاو پاه
تلقین سېه تعبیاې کېاږي یعناې پاه دو ړو صاورتو کاې کاه پاه پرال
پتیار د بل تې تاثیې لاۍ ر غلي وي تقلی و که پاه جباې د عمال
سوی وي تلقین ورته ویل کېږي لکاه چاې یاو لاه متفکېیناو څخاه د
تېبیې و جتماعي و یي.
د تلقین ثې پې یوه سړي باۍ د ده د محاکمې د ضعف سېه چراه
(معکوسا) ۍهبت لېي یعنې په ۍ زه چاې د ده محاکماه کمازوره
ده هغو ته تلقین پې ده زیات ثې چوي و لېي یې.
د و د شاعې و شااعېي د پی یښات سابب و لاومړي ټااپي چاې د
مق مې پې ډول مې د د علخ د علماو و پوهااۍو پاه ۍظېیاه ساېه
سېسېي بیان وکي هاې کلاه چاې ماوږ د پښاتو د شاعې و شااعېي
بیان غو ړو و مطلب مو د دی چې د پښتنو حهاسات و ممیاز ت
25
چې د دوی په شاعې و شااعېۍ کاې ۍغښاتې دي څېګنا کاو ۍاو د
پورتااه مقاا مې پااې ساااه باۍاا بایاا ه د چااې لااومړی د دوی
طبیعي و جتماعي محیط وګورو و پې هغاو عو ملاو چاې د دوی
پې دبیاتو باۍ عامل و غیزه کووۍکي بلل کېاږي علاخ ر ولاو بیاا
به ۍو د دوی د شعې و شاعېۍ بیان کوو.
د پښتو طبیعي محیط
ښاایي چاې پاه عماومي طاور ساېه د پباېه منلاې ساو و جوتاه
سو وي چې پښتوۍخو ( فغاۍهاتان ) یاو غېۍای ( کوههاتاۍي)
مملکت دی و پښتو ټبې په غېو و رغو یا د غېو پاه لمناو و هغاو
درو کې میقت دی چې د دوو غېو د یو ځای کېا و څخاه تقاکیل
سوی دی هې کله چې د څېګن ه ده و د جغې فیاا د علمااو پاه ۍیاز
زمااوږ مملکاات یااو غېۍاای مملکاات دی ۍااو پښااتنو تااه د غااېو
وسې وۍکي وی ی سو و څه رۍګه چې د غېو د وساې وۍکو دود
عاادت ساجیه و غاوره و لای دی دوی تاه هاخ بایا هغاه وصاا و
ممیز ت ومنو یعنې پښاتو یاو مغاېور ټباې و د پرلاو ک طبیعات
لااېي و پرلااې ړ و ماۍاا پخرلااه پااوره کااوي د باال و لاه و
مېستې ته ۍه ګوري و پخرل ۍفس و ځان ویها لېي پرال ملات و
ټبې تې ټولو زیات پې ګاې ن دی د پرلاې پرلاو ک و آز دۍ د پااره د
هیڅ ډول ف کارۍ څخه مخ ۍه ګېزوي دین ري یې تې هاې چاا ډداېه
و په صورت روغ رمل دی و موږ د د پښتاۍه ممیز ت په تااریخي
دلایلو سېه هخ ثابتولای سو مث فاتحین د دوی د لاسه په لومړي
سې کې څوۍاه پاه کاړ و و ساتوۍزو پتاه ساول و بیاا چاې دوی پاه
سا م مقاې ساول لاوی مېساتې د سا م وګېزدا ل بلکاه پاه
26
هن وستان و فغاۍهتان کې د س م د ۍقې و څېګن ی و و ساطه
و سبب پښاتاۍه وو لکاه چاې میلهاون د فغاۍهاتان پاه تااریخ کاې
و یي (:هاۍوي په روپا کې لومړی مورخ دی چې د پښتنو پې تاریخ
یې څه لیکلي دي و و یي هغه ب لیان چې د هاې ت و لماې پاتاه تاه
پې ته وو د می دي د ۍجخ قېن په پای کې یې سا م ر وړ و بیاا یاې
د سارېڅلط دیان پاه ټاول فغاۍهاتان کاې پراور کاړ) و د مخازن
فغاۍي و ۍورو مورپینو په ویلو سېه بیا هخ دغه پښاتاۍه وو چاې
د عماد ل ین محم قاسخ سېه مېستې و ملتان یاې ورتاه فات و
س م یې هلته پرور کی لکه چې پاه د فات پهاې دوی پاه ملتاان
کې ځای وۍیو و پرل تګ و ر تګ یې هلته ټینګ کې و په پاای کاې
حمی لودي د پرلې پرلو ک بیېغ لوړ و په ملتان و سن کې چې
د لاهاور د پاچاا پاه لاه کاې( جیراال) وو ۍجتاي و د هغاه ځاای د
پرلو ک حاکخ سو.
بیاا دغاه پښاتاۍه وو چاې د سالطان محماود تاې بیاېغ لاۍا یاې
هن وستان وۍیو و لوړ و شاۍ ره پ متوۍه یې وکړل لکه چاې د ر
مهتتې و یي ( :هغه وپت چې سلطان محمود پې سومنات یړ یاې
کوله و سومنات یې وۍیو پښتنو پرأ لمنې یو د بل ساېه غاوټې
کړ و پې دښمن یاې حملاه وکاړه و د د دوی غیاېت و مېړ ۍاه د
سااومنات د فاات کېاا وه ساابب سااوه و هااخ هغااه وپاات چااې د
فغاۍهتان شاهنقاه محمود پې ۍادر دین یړ یې کوله( یمیناي) پاه
د جنګ کې د پښتنو د مېړ ۍې صفت په د څېاې کاوی( پښاتاۍه
لکه جل وو و د سې لکه وژي زمېیان چې ښاکار وماومي ساتېګو
یې د دښمن تېیخې وبه کاوه لکه بېمه کوتلو تېېد ل و لکاه تنا ر
27
و بېدښنا په ځنګلو ۍنوتل و لکه غېڅه پې غېو پتال و لکاه سایل
د غېو څخه کښته کې ل.
د غاور د شااهاۍو پاه سلهاه کاې هاخ بېیاالي و باعظمات زړه ور
پادشاهان لکه سلطان غیاپ ل ین و سلطان شجاب ل ین تېې سوي
دي چې د آسیا د ۍوموړو پادشاهاۍو څخاه وو بیاا د پښاتنو ۍاور
لو کورۍ ر پورته سو و پې ټول هن وستان یې پادشاهي کولاه
و ۍه یو ز یې توره و مېړ ۍه وه بلکه د علخ و ما ۍیت پاه رو ج و
پې پولاو پاه ټولاه ساایا کاې دوی غوۍا باال ۍاه وه لکاه غلجااي
سوریان لودیان و ....و بیا پښتاۍه وو چې د مغلو د زور پاه ماخ
کې ودردا ل و وطان یاې سااته و د تیماور ساېه پاه هاې ځاای کاې
جنګې ل هم رۍګه بابې تې مېګه د دوی د شاخړو څخاه پا ص ۍاه
سو و پاوږه ګولاه یاې پاه پولاه ۍکاړه و هما رۍګې د باابې زوی (
همایون) د دوی د تور د ویې څخه یې ن ته وتښاتې و کباې و
ججاۍګیې د یوسف زو د لاسه بېغمه کې ۍه ۍاستل و ورۍګ زیب ته
دوه کاله د پښتنو زمېي پوشحال پان پټک د ټک پې غاړه پاېوت
و لحاصل څو د مغلو ۍهل و ټبې و د پښتنو د لاسه یې ښه ور
وۍه لې له تې څو چې وروستنی سړی د مغلو( شااه عاالخ ثااۍي) د
غ م قادرپان پښتون له لاسه ړوۍ سو .بیا په هغه وپت کاې چاې
د مغلو مرې طوري پې فغاۍهتان و هن وستان د بېم لاه درلاود
و پې قن هار و هې ت یې ن په غضب سېه پاۍي کوله دغاه پښاتون
و چې د پرل مقې حاجي میېویس پان هوتک تې بیاېغ لاۍا یاې
پرله پرلو ک وګټله و پرل وطن یاې ۍاه یاو ز د پېدیاو لاه لاساه
پ ص کی بلکه شاه محمود هوتک ټول یې ن وۍیو و هم رۍګه د
28
شېق پوه پادشاه ۍادرشااه د دوی پاه زور و مېړ ۍاه وپوهېا ه و د
دوی په توره سېه د مقېق د لویو بېیالیو څخه وشمېېل سو.
و بیاا دغاه پښاتون و چاې د حم شااه باباا تاې بیاېغ لاۍا یاې د
پېدیو لاسوۍه پې و پې پرل طبیعي پااوره یاې پرال حکومات و
سلطنت ټینګ کای و د یاې ن و بخاار وهن وساتان څخاه یاې بااج
و پیهت و بیا دغه پښتاۍه وو چې د ستعمار غوښتوۍکو پلي یې
پې کړ و هې چا چې د پاور ته لاه وغز وه لاه یاې پاه بنا
کې ورغوې کئ و بیا پښتاۍه وو چاې د لغاازي ۍادرشااه شاجی تاې
بیېغ لاۍ یې په جنوبي پو ه کې دښمن مات کئ و ساتق ل یاې
وګاټه و د دغه ۍجات بخښوۍکي تې بیېغ لاۍ یې د ججال و ۍفااق
و ۍق ب و مړ کئ.
د پورته تااریخي بیاان پاو د د پباې ثباوت پاه ښاه ډول کاولای
سي چې پښتاۍه د پرلو ک طبیعت لېي و یو توریاالی ټباې دی و
پرل وطن ډدې پې ګې ن دی و دوی د وطن د ساتنې په مخ کې سې
ورکول د ځان فخې ګڼي و تل یې پرل وطن په پرلاو ویناو سااتلی
دی و بل چاته یې د مېستې ستېګې ۍه دي ۍیولي.
د پښتنو د ملي غېور په ثبوت کې پاو زماا پاه پیاال د یاوه پباېه
بس ده چې یو محق مهتقاېق یاې پاه د لفااظو ساېه د کاوي
چې ( چې له یوه پو ر بې وزلې و لوې بېبنډ پښتاۍه څخه چې ستا
مزدور به وي که پوښتنه وکې چې څوک یې ؟ دی باه لکاه یاو پاچاا
چې د پرلو رعیتو ته پطاب کوي یا لکه یو شاجاع قومنا ن چاې د
جناګ پاه میا ن کاې پاه پاور زړه ورتاوب لښاکې تاه ماې د حلماې
29
ورکاوي و تاتاه( چاې د ده د بااد ر و کاار فېماا حیثیات لاېي و باه
و یي ):پښتون یخ پښتون!!! د پښتاۍه زوی!.
د ده له لججې څخاه د ملیات غاېور و لاه سایما څخاه د پښاتنو لي
علویت ښکاره کېږي.
و تابه سېه د د چې دده بااد ریې پاه در ۍاه ژغ و پاور متاۍات و
وقار د سې تې ثې لاۍ کي چاې تاه باه و یاې دی بااد ر و زه ۍاوکې
یخ.
د د پورته بیان څخه مو د مطلب ۍه و چاې د پښاتنو تااریخ بیاان
کو یو ز مو مطلب د و چاې د دوی ساجیه و حهاساات وښایو
ځکه څنګه چې د یوه سړي یا د یوه ملت حهاسات وي دبیاات یاې
هخ هغه بڼه لېي و هغه د زړه حهاسات د دبیاتو په رۍګ کې ډګې
تاه ر وزي و کاه چېاې حهاساات د دبیااتو ساېه ساخ ۍاه وي ۍاو
څېګنا ه ده چاې هغاه دبیاات و هغاه ژباه چاې هغاه د حهاسااتو
مخالف دبیات پې ویلې سوي بېله ژبه و بېال دبیاات دي و د هغاه
ملت چې حهاسات یې بېل وي ۍه دي .ۍو د پښتو دبیاات لاومړی
د پرال غېۍاي وطان و محایط د تااثیې لاۍا ر غلاي دي ۍاه لیاېي
تقبیجات لېي ۍه کنایي ستعار ت په کې ساته سالوب یاې سااده و
طبیعي دی و د رمهتتې د مطلب په د سااده ماا د معنای ډکاو
لفاظو سېه په د څېې څېګن ه وي ( .شعې د پښتنو غوره دی په
ساده و لي و طبیعي و لي سېه یې ساپته پیالات و ۍز کت یاې د
ب یع د سې معدوم و پااک دي لکاه هلاک یعناې( ټاول پیاالات و
ۍز کت یې د سې طبیعي دی لکه د هلک حېکاات و ګفتاار چاې پااک
و طبیعي دي) ۍه هغه ۍاازک پیاالي چاې تنازل یاې کاړی و تماماه
30
سوي دي یعنې ( هغه زړه و تمامه سوي ۍاازک پیاالي و صانعت
ۍه لېي لکاه چاې پاه د زرو کلاو پاه فارساي کاې مهاتغمله ده و د
فارسي شعې یې پورته کښته کوي ..و موضاوع یاې زیاتاه پاه غاېه
جلګه دره فضا و سمان ړه لېي.
د پښاتو دبیاات د پښاتون د ۍاژ د زدږدا وۍکي دي چاې یاو مالا ر
کوچی( پوۍ ه ) د پرلو ک و دین ر ملت دی له د کبله د دبیاتو
موضوع و مضمون یې د حیو ۍاتو سفې ستق ل روحاۍیات ټباې
و ټولنې څخه بحث کوي.
دویخ د پښتو دبیات د تقلی و تلقاین د حادثااتو د تااثیې تاابع دي
ۍو له د لامله مضمون و موضوع یاې د ۍاژد و لیاې قباایلو و
ټبېو د ړو لي و ګډون څخاه چاې د سیاساي ۍق بااتو پاه تاېې کاې
چې کله به بېیالي پخرله پښتون و کله په بل و و کله په جبې و کلاه
په رضا موثې سوي دي و په د زماۍه کاې یاې د پرال پدوصایت
و غوره و لي څخه څه کمتوب کاړی دی ۍاو د پښاتو لاومړۍ بېپاه
دبیاات د پرال پدوصایات پاوۍا ماا پاه دویماه بېپاه کاې یاې د
باۍ ۍي ثې هخ لږ لږ لې ل کېږي.
ۍو موږ وه د پښتنو د ممیز تو و روحیاتو سېه سېه د پښاتو د
دبیاتو پې پدوصیاتو باۍ بحث و څېړۍه کوو و ځای ځاای باه د
فارسي دبیات هخ چې موږ ته سوغات پاته دي ورسېه مقابله کاوو
تې څو چې د پښاتو د دبیااتو پدوصایات څېګنا ساي .و پاه د
تېې کې د هخ جوتاه ساې چاې کاه چېاې د ملات پرال شاجبازوۍه
روزي و د بل کار ګه په لاه باۍ ګېزوي پای بی څه سی.
31
( )１فخې و حماسه :چې په ۍګېیزي یرک و د رسو په تقهایخ
ساېه هېولیاک ورتاه ویال کېاږي و د شاعې د قهاامو څخاه یاوه
بېپه ده چې په هغه کې جنګوۍه و مېړ ۍاه د ماړو و توریاالیتوب
د توریالیو ښکاره و بیاۍېږي یا د چې یو سړی د پرلاې تاور و
مېړ ۍې یا د پرل د ملیت و د پا ر و ۍیکاه صافت یاا پرال غاوره
و لی په علوماو و فناو کاې بیااۍوي د ټولاو تاه فخاې و حماساه
ویال کېاږي و روپاییاان د ډول شاعې تاه پاور ډداې پاه درۍاه
ستېګه ګوري (.لی هومې) چې په روپا کې د شااعېۍ د ماذهب
ساماۍي کتااب ګمااۍیږي ټولاه رزمیاه دی و لاه بهاه چاې د ډول
شعار د پښتو په ژوۍا ي دبیااتو کاې ډداې دي د ملاي د شاعارو
یاوه لویاه بېپاه دغاه فخاې و حماساه تقاکیلوي و د د پښاتو د
شعارو د فخې و حماسه بېپه کل مل په هغه سبک و جولاه ده
و هغه غوره و لی لېي لکه چې د عېبو د فخې و حماسه شعارو
غوره و لای درلاود (.و د کتلای ساي د پانځخ و شارږم کاال پاه
مجلو کې د جناب فاضل ج لي مقالې) موږ په فارسي کې باې لاه
شاهنامې و سکن رۍامې و یو څو مح ود کتابوۍه ۍور چې هغاه
هخ د یوه تخیلي رومان په څېې پاه څاو بېدښاې وۍکو و شااعې ۍه
لفاظو سېه لیکل سوي دي و د حقیقت ۍخښه هخ پاه کاې ۍهاته
و سابک یاې بالکال بېال دی د ساې شاعار ۍاه دي لیا لي و کاه
چېې ځنې فخېیه شعار و لېي په دوۍاه مبالغاه و درو غاو ویال
32
سوي دي چې هغه لږ و ډدې حقیقات کاه هاخ پکاې وي ورک کاړی
یې دی مث :طالب ملي چې د ججاۍګیې د دربار ملک لقعې و د
پرل علخ و لیاقت څېګن ول په د لفاظو سېه کوي.
پااااا بې دومیاااان د پایه وج عااااقې تخ
و ینک ع د فنخ ز آلا زیاد ست
بې هن سه و منط و بې هیت و حکمت
دستی ست مې ک ی بیضا زعباد ست
وین جمله چو طی ش ۍمکین علخ حقیقت
کا ستاد علوم ست بېین جمله مز د ست
در سلهله وصف پط ین بس که ز کلکخ
هې ۍقطه سوی ی دل هل سو د ست
پوشخ ۍهب شعې چو د ۍخ که تو د ۍی
کاین پایه مې ثامن ین سبع ش د ست
وه وګورئ دی و یي چې زه په دوهمه پایه د لهو کې یخ یعنې د
شلو کلو یخ و زما د فنوۍو حهاب تې زرو تېې دي.
بیا هغه پرل فناون شامېېي و و یاي چاې هن ساه منطا هیوات
حکمت تدو پط و شعې زما زده کړي علاوم و فناون دي چاې
ټوله سېه هغه هاخ کاه حقیقات ولاېي و ده تحدایل کاړی وي و و
ورته رسېږي و بیا پرله پوه و لیاقت په د شاان بیااۍوي چاې زماا
پوهاه و لیاقات دوۍاه ثابات و باې شاکه و روڼ دی چاې د موسای
33
ی بیضا هخ لکاه بنا ه ورتاه ښاکاري .ول پاو سم ساتي دی پرال
درو غ پخرله ثابتوي چې تې زرو زیات و یي و وه چې هیڅ ۍهبت د
زرو سااېه ۍااه لااېي شاامېېي و بیااا دوۍااه مبالغااه کااوي چااې د
موسی(ع) ی بیضا یعنې پیغمبېي معجزه هخ تې ځان پور هیڅ
ګڼي و حال د دی چې په شلو کلو کې یو سړی یو علخ هخ په د
ۍ زه چې دی و یي زده کاولای ۍهاي و یاو ز د ده د شاېی حاال
څخه دوۍه منل کېږي و ثابتېږي چې د فارسي د هغو قابلو شعې و
څخه و چې هېه ور به م حیه قدای ه پاه لاه پاه سالو درباارو و
درو زو ګېزد ه لکه چې یو بل شاعې چې د ده په زماۍاه کاې و د ده
سو ۍ په د څېې ښي.
شب و روز مخ و منا طالبا
پی جیفه دۍیوی در تګ ست
مګې قول پیغمبېش یاد ۍیهت
که دۍیاست مېد ر وطالب سګ ست
ساېه لاه دوۍاه غټاو ویلاو باې علماه هاخ و شابلي د د ده بیعلماي
د سې ښکاره کوي و و یي چې منقي فېېوز و یي (:چاې پاه ۲۲۱۱ه
کاې د طالاب و مجلاس ولیا لو تاه فات پورتاه ولاړم و ورساته لاه
روغبړ و تعار څخه ورسېه کښېناشتخ کمي کتال چاې یاو مغال
ر غی و د پاقاۍي دیو ن یې تې بغل لاۍ و غوښت یې چ د طالاب
څخه سب و پلي طالب عذر ورته وکئ چې ۍن مېلمه لېم ما معا
34
که منګې مغل غوږ وۍه کاڼه و چاول و کتااب یاې وغاوړ وه و د د
قدی په ویلو یې پیل وکئ:.
در پېده دل آم د من کقان پیال
جان ش پیال بازی در پېده وصال
در مېکز مثلث بګېفته ربع مهکون
فېیاد وج مېیخ ز تیغ مه صقال
طالب د د بیت په تېجمه و شېی شېوع وکاړه څاانګه چاې علماي
پنګه یې ۍه وه د صل موضوع څخه لیې ساو و باې معنای شایان
یې ویل ما چې پرله پن ۍهو ی ټېنګولای ومنې پنا ل و دی پاه
قجې سو و ماته یې وویل چاې تاساې یاسات چاې د ساې شاعار پاه
هن وستان کې د دره وړ باولی کناه زه د ساې شاعار د پښاې پاه
ۍوکه لیک.
وه ۍو زه د پښتو د فخېیه شاعارو ۍموۍاه هاخ ښایخ د پښاتو د
دردیمې دور د دبیاتو پ ر و د پښتنو توریالی سېد ر پوشحال
پان پټک و یي:
په پرل ۍام و ۍنګ چې ر شخ لیوۍی شخ
پبېد ر کله په سود و زیان دلک یخ
چې په طمع د وړو ځغلي و شدت ته
ګمان مکړه چې هغه ۍاد ن سمک یخ
لکه باز په لوی لوی ښکار زما ۍظې دی
35
ۍه چې ګېزي ګوۍګل ۍیهې باد پورک یخ
چې په غوښو یې روزګار هغه زمېی یخ
ۍه چې بېخ د وښو ړپوري هغه موږک یخ
په د سرینه ږیېه شېم غیېت ښه دی
چې به ۍور چار کړم مګې پوردک یخ
که مې عمې په شماره تې شریته تېې دی
لا په کار کې د سو رۍ لکه زبک یخ
د فغان په ۍنګ مې وتړله توره
ۍنګیالی د زماۍې پوشحال پټک یخ
ورۍګزیب پټکو ته موکو ۍه ورکړه و پټکو د پوشحال پان څخه
مخ وګېز وه مغلي سول پوشحال پان سو ت ته ځاي و د ساو ت
څخه لښکې ر غوۍډوي و د دده تګ د ۍاکام تګ دی مګې دی ۍه
غاو ړي و د ده غیاېت و د پښاتنو لي غاېور د ۍاه مناي چاې پرلاه
ۍاکامي وښي ۍو ګوریئ چې د پرل تاګ څنګاه پاه فخېیاه لفااظظو
کې پی ي و په څه رو ن عبارت کې چې د فطاېت ساېه ساخ دی پاه
ډدې ۍز کت سېه د پټکو مخ ګېزول بیاۍوي:
زه که غېه په غېه جار وزم عیب یې کوم دی
تل زمېی ګېزي په لوړ په ژور
چې د ۍنګ توره دي و پهته پوشحال
درومه سو ت ته څه پټک څه یې لښکې
بل ځای د ځان و د پرلو ۍیکه ګاۍو توریالیتوب څنګه په سااده و د
حقیقت څخه ډک لفاظو کې ښکاره کوي:
36
توره بېپه د پوشحال ده
کال په کال پل پبیې
تې و و پیړیو پور
و ړه مړه په تیغ په تیې
د د ځان ستاینه ۍه ده
حقیقت و یخ په ځیې
بل ځای و یي:
هې ملخ د سېبازي له هنې څه زده
چې په د هنې کې سېښن ي پتنګ دی
لاتې وسه یې ماغزه په قې ر ۍه دی
چا چې ماسېه وهلی سې پااه سنګ دی
لا په پوب کې په لړزه پې یوز له کټه
د چا تې غوږو زما د تور شېۍګ دی
که په د دور مې ګور هغه زه یخ
****
چې مې د غ په پاطې یښی د ورۍګ دی
درست ججان مې و مغل و ته پیبې کړ
ځای په ځای یې پښتاۍه و ته قلنګ دی
ځنې څه لویي دعو لېم په زړه کې
ولې څه کړم چې پښتون و ړه بې ۍنګ دی
په پوشحال باۍ که تل ۍار سو وي
باز پېو ۍه کا د ز غو له هجوم
بل ځای د پرلې شاعېۍ و د پرلو شعارو په باب کې فخېیه و یي:
37
د پااااااااااوشحال پبااااااااې در دي
چې یې ښکااااااال که په قېطااااااه
د پوشحال سېه که کښینې یو څو وپته
د د غېه پټک به و ړه شاعې ن شي
.....
چې فاضل د زماۍې دی پې پوهېږي
د پوشحال پټک د شعې مزه ۍاک دی
ااااااا
ته چې حال د پرل عاش غو ړ په شېی
بویه د چې پوشحال وښکي کتابوۍه
اااااا
د پوشحال ویل و هې چاته ښکاره دي
ۍه د مقک و بوی پټېږي ۍه د هنګ
اااا
عام به چېې د پوشحال په ویل پوشي
د ګوهې له ق ره څه ږده ښیښه ګېو
څه رۍاګ چاې ماې پورتاه وویال رجاز و حماساه پاو ګاېد ساېه پاه
فارسي کې ۍهته و ۍه د تخیل د فارسي د شاعې په مغزو کې کلاه
ر غلی دی و د هخ د کړو پبېه ده چې که څاه هاخ د پښاتو د دب
دردیمه بېپه یعنې عېوضي و مدنوعي شعې و شاعېي د پېدیو
د ثې څخه څه ۍه څاه کېغېړۍاه ساو ده مګاې بیاا هاخ د پښاتنو لي
ممیز ت و جوهې پکې ځلیږي.
38
ۍو زه دلته لومړی د مدنوعي و عېوضي و بیاا د ملاي دبیااتو د
حماسي بېپه ښیخ:.
پوشحال پان پټک پرل قام ته د مېړ ۍې و د تور سب ورکوي
و د دوی ممیز ت و هغه د مېړ ۍې مااده چاې پاه یاوه پښاتاۍه کاې
پېته ده دوی ته ورښیي و دوی پې پباېوي و پوهاوي یاې مګاې د
پوهول و دوۍه لوی مطلب ګوري چې په څوۍه ساده لفاظو و لنډ
مضمون کې ځایوي:.
پو چې و لوزي له ځالي منګل سېه کا
په وهااااالو موپته د باز مېغی دی
زمېیتاااااوب بویه د تورو په می ن کې
په پالي می ن هې یو ګی ړ زمېی دی
د جناګ پاه تعبیاه و د عهاکېي پاه فنوۍاو کاې پاو ماا حدال و
روساتنی ساب فا کاري و ثباات دی و د عهاکېي تعبیاې بنهال
دغه دو کلمې دي ګور چاې زماوږ قوماۍا ن و شااعې د دره
په دوو بیتو کې څنګه تمام کړی دی.
که د جنګ په کار کې ډدې دي حکمتوۍه
چې د سې صېفه و ۍه کړ ۍور بېی دی
که د جنګ په کار کې ډدې دي حکمتوۍه
څو صاااااااابې ۍقاااااې زلمیه ظفې ۍقته
ډداې ساړي و قوموۍاه د ساي وي چاې کاه چېاې یاو و ر ماات و
مغلوب سي بیا ګېد سېه د مېړ ۍې ماده په دوی کې ورکاه ساي و
د غچ پهتلو فکې یې د سې څخاه ووزي مګاې د پښاتو حهایات د
ۍه مني که زر و ر مات سي دوی بای پاه پاای کاې بېیاالي ساي و
39
پرل هوډ د سېه کي د د پبې تعلیخ و د حهیات پاو پاه یاوه
ملت کې ټینګول څه ساۍه کار ۍه دی ځاۍته کتابوۍاه غاو ړي چاې پاې
ولیکال ساي مګاې زماوږ شااعې د وږد مطلاب و د د ژوۍا مجاخ
دره په څو بیتو کې ښي و تمامه وي یې.
څاااااو و ۍخاااااالې له غلاااااایمه ۍتاااااااااقام
مېد ۍه پوب کا ۍه پورک کاۍه ر م
چې د ۍنګ و د ۍاموه ۍاااااااا وه ۍه وي
د هااااااااااغه ساااااااااااړي به ۍه وي حتې م
که هماااااااات و حماایت غیېت پکې ۍه وي
تااااااااااااااااااااااې څښتن ځنې بجتې ګڼه غ م
پاااااااااه رو رو ق م یږد ورباۍ پیژي
پااااااه یوه ځاااااااااااله څوک ۍه پیژي پې بام
په طلاااااااااااب کې که سهتي ۍه وي باور کا
د ژوۍاااااااااااا ون وباااااه به بیا مومي په کام
و ړه ورځاااااااااااااااااااې ساااااېه ۍه دي بې بې
کااااااااااله درد کااااااااااااله د رو کاۍاااااااا یام
د مااااااااېدۍ د ۍامېدۍ تې مااااااانه میل ۍه دی
تفااااااااااااوت یې یا پااااااااااااه زړه دی یا پااااااه ګام
د ګښت په جنګ کې زماوږ توریاالي قومنا ن و پیااوړي شااعې پاې
دښمن باۍ باېی موۍا لی و غلایخ یاې تاې ځاان جاار کاړی دی د
جنګ وضعیت و د پرل لښکې توریاالیتوب څنګاه پاه سااده لفااظو
کې ښې و فخې باۍ کوي:.
40
د ټاااااوپکو د ویقااااتلو په لاااوګیو
بل سااامان تخ پی شه کیو د قام
د پټاااااکو ۍیز ههې تلې په زغېه
لکه ستاااان په پیمه درومي د پیام
د ګښت جنګ مې په ۍنګ د پښتاۍه و
بل غېض مې مینه کې ۍه و ۍه مې م
د د جنګ ۍار به درومي پې ملکوۍو
پې پوښاااایږي به همه پښتون په ۍام
شعې و شاعېي یو ز د ۍه ده چې د معقوق د پط و کاکال یاا د
چا زۍخ ن یا د ګل و بلبل بیان په کاې وي شااعې ن د یاوه ملات پاه
جتماعي و سیاسي ژوۍ ون کاې لویاه بېپاه لاېي و یاو مقتا ر و
حقیقي شاعې کولای سي چې یو ملت پې بله پو و ړوي و ژوۍ ۍاه
ته یې ۍوی رۍګ و ځو ۍی ورکی یا یې د ۍیهتې و فنا په سین کاې
ډوب کې و تاریخ موږ ته د ډول و قعات په مختلفو ملتاو کاې ډداې
ر ښاي لکاه چاې د جېمناي د تااوه ډک فیلهاو ( فیخیتاه) باه د
جېمني و ملت ته د سې ویل ( :هغه څوک چې غو ړي چې د پرل
وطن په پو ره کې سمان ولټاوي و پاې پرلاو روزماېه کاارو باۍا
تل وسې وۍکې مېغلې چاې وښاکې ورتاه ویال کېاږي تاویې کاي
بای چې د د پو رۍ سېه مینه و د زړه ړو لای پیا کاي و هغاه
ملات چاې د ده تااریخي غاوره و لای پاه ججاان کاې څېۍګنا وي د
ۍاپیلون د ساۍو تې سوو لاۍ یې پېدنږدي چې پرل ګې ن و پوږ
ژوۍ ون بایلي و د د ده ویل په هغه وپت کې چاې ۍااپیلون لکاه د
41
دوزخ و وچ و لاۍ ه ټول سول د جېمني د لویې تبې و ۍاروغه تاه
د حیات د شېبت ډک جام و.
یا ۍوموړي دیب و لیکاوۍکي د یطالیاا ( ماکیااول) د مېړ ۍاې و د
تاوده ډک پیالات د یطالیا د ملت په دړو کاې ځاایول یاا د ۍګلایس
مقجور فیلهو و عالخ ( باکون) ۍګلیهاۍو ته د ملات پاېورۍ و
وطن دوست لار ورښودله د ټول زموږ پې پباېه تااریخي دلایال
دي د پښتنو دبا و هخ ملت و وطن ته د سې ډداې پ متوۍاه کاړي
دي و د سې ډدې عو طف و حهاسات یاې د د ملات پاه زړو کاې
ۍنه یهتلي دي چې پښتون ملت یې تې وسه پرل سېمق ګڼي.
د هغو جملو څخه یو زموږ ۍوماوړی شااعې پوشاحال پاان پټاک
دی پاه هغاه وپات کاې چاې د مغلاو د مرې طاورۍ باېم پاې ټاول
هن وستان پېوت و و غوښت یې چې د فغاۍهتان غېوۍه وۍیهاي
و د فغاۍهتان د غېو زمېي هخ تې پرل جوغ لاۍ کي ګوري چې
زموږ شاعې په څه ساده و د تاوه ډک لفاظو سېه پښتون ویښوي
و څااه رۍګااه د ملیات و پښااتنو لي روی پااه دوی کااې ۍنباسااي .و
څېۍګه د مغلو د لوی قوت پاه ماخ کاې د وی پاې غیاېت ر ولاي و د
زړه ډ ډ ورکوي:
رپنااااااه ګېد ملک په پوۍه کې مار ن دي
چاااااااااې مار ن د پوۍې شته پو بې ک م
که د ۍق د تور کښیني ر له غوږ کړه
کااااااااااامېو به شې هلااااااااااااه له هېه کام
ښه ځو ۍان به پرل هوډ پې ۍږد له لاسه
کاااااااااه یې ساااااېشي د پوۍې زمېی تې ز م
42
که تل غقي توري پور ماتې د جنګ وړي
مااااااااېد به سوړ ۍقاااااااااي پااااااه زړه له ۍتقام
ااااا
باااااااااې د تیاااااااااغ له آب ۍااور وبه ۍقته
چې جنګااااااااااجوی سېه ساړه که ټااااااااااټېون
د ساااااااااااااېد ر د ریاساااااااااات وۍه په ویاااانو
پااااااااااه لېشاااااااانو د عااااااااااا کا ثماااااااېون
پااااااه میااااااااا ن کې تویې ښې دي د سې وینې
ۍاااااااااه چاااااااااې ډکه ساااااااینه وړ له جګېپون
ورۍګزیب پوشحال پاان بنا ي کائ و څاو کالاه د مغلاو پاه بنا ي
پاۍه کې پېوت و آل و عیال یې ټول در په در و مال یې چاور ساو
قوم څه چې پرل ولاد هخ ځینې وګېزی ه و دښمن یاې ساو مګاې
پاه د ټولاو د ده پاوچ وۍاه وت د قومیات و ملیات میناه و پرلاه
هوډه یې پې ۍه ښوده ګورئ د د زړه مطلب و پرله هوډه په څه
فخېیه و د تاوه ډک لفاظ سېه بیاۍوي و یاو ججاان معنای پاه څاو
بیتو کې تمامه وي و د هې کلماې څخاه یاې باې مباالغې و زیاات
ویلو د پښتنو لي و مېړ ۍې روی و ماده ښکاري.
د رمان مې هیڅ رمان سېه سخ ۍه دي
کاااه په زړه کااااې رماۍوۍه ۍامحدور کړم
مېګه هوماااااېه مجااالت ر کړه په ججان کې
چې جم ر د مااااا عي په ویااااانو سور کړم
که درسااااااات د مټااااااااو زور ر ته ښکاره کړ
بیا فلک سېه کقتااااا په پرل دستااور کړم
43
ۍه به بااااااایا په غاړه کښاااااېږدم د ۍنګ توره
ۍه به باااااایا په قوم کې کښېنخ ۍه به هور کړم
مهت هاټیان پوۍیان زمېي په زۍځیې کېږي
یویااااااااه د چې ځان فااااااالک و ته تېبور کړم
د عېبو د شعې و شعار پخو تې س م ډدېی حماسه و رزمیه وو
و د جنګ په می ۍو کې به د رزمیه شاعارو دوۍاه غیازه و کاار
کوه چې یوه لښکې به ۍهو ی کولای و د شعار به کثېیه د فخېیاه
لفاظو په قالب کاې ویال کېا ل یعناې د پرلاو پلاېو و ۍیکاه ګااۍو د
تور و مېړ ۍې صفت به یې کاوه یا د پرل کلي و لاو و ټباې ۍهاب
و ۍور ممیز ت به یې ستایل و کله به یاې د پرلاې مېړ ۍاې پاه ساې
لویي د جنګ د می ن ۍققه په د سې تخیل سېه ویهته چې کال
مل به یې د و قعیت رۍګ درلود لکه د شعې د مېو لقیس:
کان مثار لنقع فوق روسنا
و سیا فلنااااااتجا وی کو کبه
یعنې هغه دوړ چې د غاچ پهاتو پاه ور د میا ن څخاه پورتاه
سو زموږ پې سې باۍ یې یوه شره جوړه کاړه چاې زماوږ تاور
لکه ستوري چې په شره کې ځلېږي پکې ځلی ی.
د سې مضموۍوۍه پو په پښتو کې ډدې دي بلکې د پښتو د ملي د
شااعې و د دب بنهاال دغهااې مضااموۍوۍه دي لکااه چااې زمااوږ
توریالي شااعې د پرال د جناګ د میا ن ۍققاه و د پرلاو پښاتنې
مېستیو توریالیتوب په د تخیل سېه بیاۍوي:
پښتنو زلیمو بیااااااا لاسوۍه سېه کړه
لکه باز منګولې سې کاۍ په ښکار
44
سرینې تور یې ګلګوۍې کړ په وینو
په آهاااااااااااااړ کې شګااافته شه لا له ز ر
زیات پې د مضموۍو د پښتو رزمیه شعار بله پاو هاخ لاېي چاې
هغه د تنقی پاو ده یعناې څنګاه باه چاې د عاېب شااعې پاه فخېیاه
لفاظو سېه پرل قوم و ټبې ویښاوه و د جنګ په می ن کې به یې
په ۍنګ و غیېت ر وست د پښتو شاعې هغه کار د تنقی په صورت
سېره هخ کړی دی و د د علت هخ هغه د پښتنو غاېور دی ځکاه
د دوی غیاېت هایڅ کلاه د ۍاه مناي چاې هغاه پباېه چاې د دوی د
شووۍاتو سېه وړ ۍه وي و وري .که یوه پښتاۍه ته څاوک یاو پېغاور
ورکي پو مخو یا ځان وژۍي یا هغه پېغور د غاړ څخه ړوي لکاه
چې زموږ توریالي شاعې په ډدېو سختو ځایو کې د پرل قوم څخه
په د رۍګ شعارو کار پهتی دی و څو ۍموۍې یې د دي:
چااااااااې ۍه لېي ۍنګوۍه
ویاااااي ۍه ویني رۍګوۍه
د د ۍنااااګ دپاره ګېزم
په د هااااااهې ګړۍګوۍه
اااااا
چې د ۍنګ په چار و ۍې ۍه وي پوشحاله
که یې ۍې ویناااي په ستېګو هخ ماده دی
ااااا
هغااااه هیاااااااااڅ ماااااااااااااړ ۍااااااااه دی
چااااااااې به تاااااااااوره په قاااااااافا پوري
چې ۍه ۍنګ ۍه یې غیېت په د حیې ن یخ
45
چې پاااا ی څه لېه پی کړی د ۍتلي
که حیات په دۍیا ګېزي هخ ممات دی
له ژوۍاااا یو ۍه ماااااړه لږ ۍه دي زوولي
چې وۍه وۍه وهې په دو ړو لاسو توره
چا ملااااااکوۍه په میې پ ۍه دي موۍ لي
اااا
فې غااااااااااااات کا پبې ۍه دی
ۍامااااااااااااېد ن په ۍنګ و ۍام
اااا
یا دمېد غوۍ شمله د دستار پېدږده
یا پااااااه سې کااااااااړه لااااکه ښځه مېزرون
د پښتو د بیاتو د مثنوي و عېوضي د فخې و حماساه بېپاه پاو
مې څاه څاه وښاودله وه ۍاو لکاه چاې پورتاه ماې ویلاي و د ملاي
شعارو یا په بل عبارت د هغو دبیاتو چې پخرل طبیعي حاال پاتاه
و ۍه دي کېغیړن سوي ۍموۍه ښیخ و هغه د دي:
جناګ دی پښاتون ځاو ن م تاړي و پرلاه تاوره وږ تاه چاوي و
جنګ ته ځي پښتنه معقوقه ورتاه ولاړه ده و پا ی پامااۍي ځناې
پلي و پرل مین ته هغه پبېه کاوي چاې د د د ټاول عماې ۍیاک
مېغ و ب مېغ په ژوۍ ون کاې ړه پاور لاېي( پاه پښاتنو کاې
هغه معقوقه د سعادت و ۍیک مېغ پاوۍ ه وي چې مین یې تې
ټولو بېیالی و توریالی وي) و د هغې پبېه د ده :
چې تور وپیژي ګډیږه
ما په همزولو باۍ ډدې پن لي دینه
46
د دوشاانبې ور و د ۲۱۱۸هااا د بااې ت د میاشااتې وه لهااخ دی د
میوۍ په دښت کې دښمن( ۍګلیس) پېوت و پښاتاۍه غاو ړي چاې
مات و روک یې کي ۍو پښتاۍه زلمي و پښاتنې پېغلاې د جناګ پاه
ۍاماات وروتلااې دي مګااې ور د وړي و ډدااېه تااوده ده وبااه هااخ
دښامن ۍیاولي دي ۍاژد هغاه سااعت ر غلای دی چاې غازیاان و
غازیې ټوله شجی ن و شجی سي یاوه پېغلاه لکاه د وړي لماې د
غیېت د تاوه ډکه ر وزي لکه یو فاات و زړه ور قومنا ن جنګیاالیو
ته د سې د غیېت و ۍنګ بولې ورکوي.
که په میوۍ کې شجی ۍه سو
پ ی ږو لالیه بې ۍنګ ته د ساتینه
و وروسته له د بولې څخه مخامخ پې دښمن ورځغلي و پاه لاوړ
و ز د سې و یي:
پال به د یار د وینو کښېږدم
چې شنکي باغ کې ګل ګ ب وشېموینه
د ویل د غازیاۍو پې زړو دوۍه غیزه کوي چې د مېګ د حاال څخاه
بېېته ژوۍ ي کېږي و دښمن د ساې مااتوي چاې بیاا باه تاې با ه د
میوۍ ۍوم و ۍخلي:
د غز ژغ دی زلمیان ډلې ډلې د جنګ می ن ته ځي یو ځاو ن چاې
ۍوی و ده یې کړی دی و د یې د و ده لومړۍ شره ده ده هخ ما
وتړله و غو ړي چې لومړی د وطن د ۍنګ و غیاېت ۍااو پاه بغال
کې وۍیهي بیا به د د ۍاو سېه دد و و دی کوي ۍو د جنګ و
می ن ته رو ۍیږي و د ر وتلو په وپت کې پرلې ۍاوکی تاه ساتېګې
ور ړوي و د حال په ژبه و یي:
47
زلمي ولاړ تور تې م دي
غز له ځي پې پرل وطن سې ورکوینه
ۍاوک وردمخه کېږي و د د یما و شار ځو ب د سې ورکوي:
که تور وربل مې میې سېږي
زه پښتنه له تور ۍه تې پلخ مینه
و سم ستي په هغه د ۍاویتوب په کالو کې ورسېه رو ۍېاږي څنګاه
چې د جنګ می ن ته رسېږي ځو ن توره د تیکاي څخاه ر باساي و
جنګ ته ورګډیږي ۍاوک یې ۍاره پې کوي:
تې د تیې تور د جارسخ
د غلیخ وینې بیوه ګې ۍه مینه
په وینو رۍګ توره د ر وړه
ر سه په سېو شوۍډو یې درپاکومه
ځو ن چې د پرلې مینې ۍاره وري لکه وږی زمېی پې دښمن باۍ
یړ یې کوي ۍااببېه ګاول ر ځاي و دده پاه رماان ډک زړګاي باۍا
لګېږي د وطن په مینه کې د شاجادت شاېیت چښاي ۍااوک چاې د
حال ویني ۍاره کوي:
جاۍان مې سې پې وطن کښېښود
په تار د زلفو به کفن ورله ګڼډمه
و ورسته له ۍار څخه د هخ لګېږي و د مین د بغال ساېه لاودږي
و پرل ب ي مطلب ته رسېږي.
حماسه شعار پو بېل رۍګ لېي و عققي شعار پو په بېال قالاب
کې ویل کېږي و دو ړه د تضاد له کبله ۍه سېه ګاډدږي و ګماان ۍاه
کوم چې کوم ملت به د دو ړه سېه ګډ کړي وي و په یوه غالب کې
48
به یې ویلي وي مګې په پښتو کاې پاو د ساې شاعاد ډداې دي چاې
هخ حماسه ګڼل کېاږي و هاخ د عقاقي شاعارو طا ق پاې کاولای
سو یعنې په عین زمان کې حماسه و په عین حال کاې عقاقي دي
و د هغه د پښتو د دبیاتو ممیز ت دي چې په بلاه ژباه کاې ۍهاته
و یوه ۍموۍه یې د ده:
د جناګ وپات و د غیاېت موقاع ده ماین ځاان تیااروي و د جناګ
می ن ته ځي معقوقه پرل مین پاې غیاېت ر ولاي و د مېړ ۍاې و
توریالیتوب ټینګار پې کوي و ورته و یي:
ټوټې ټوټې په تورو ر سې
چې پېهاروۍه د ګڼ م پوله درکومه
که یوه ښځه سړي ته د غیېت و تور ساب ورکاي هغاه باه څنګاه
بنیادم وي چې ځان به ۍه وژۍي بیا پاه تېاېه چاې د ساړي معقاوقه
وي و سړی په حقیقت سېه د د د زلفو پاه لوماه کاې بنا وي تاې
د بل پورته رجاز و حماساه ساته؟ و بیاا چاې یاو ماین د ۍناګ و
غیېت پې می ن ځاان ټراي کاړي و د مېړ ۍاې ژغ یاې تللای وي و د
معقوقې سرارښت یې هخ پې ځای کاړی وي و معقاوقې تاه د ده
پ مت و ځان ورکول هخ منل سوي وي و معقوقه د ده ساې پاې
پرل زۍګاۍه کښېږدي و د یو پو ه د پرلو ساېو شاوۍډو شاېبت
و د بلې پو یې پې زپموۍو پوۍډکی دږدي ۍو تاې د بلاه ښاه دو
و بل ع ج و بل حارق طبیاب و بلاه ښاه معاشاقه باه وي؟ زماا پاه
ګماان پاو پاه دۍیاا کاې باه د ساې ساړی ۍاه وي چاې د وصایت و
سرارښت به پې ځای ۍه کي و یا به د معاشوقه قبوله ۍه کي.
49
د سې شعار پو په پښتو کې ډدې دي و ما دلته چې مقاله د پرال
مح ود څخه وږده ۍه ساي د ډداېو مثاالو څخاه ۍظاې و ړ وه و کاه
څاوک د رۍاګ شاعار غاو ړي د کابال مجلاې دي وګاوري وه ۍاو
غو ړم چې د پښتو د عققي د شعارو پې بېپه څه څېړۍه وکخ.
د عق کلمه پو د ۍهان د پی یښت سېه سمه پیا ساو ده و
څېۍګه چې ما پورته په تمجی کې وویل لومړی پ ۍهان غنایي و
عقاقي شاعارو تاه پیال وکای و د عاشاقاۍه شاعار و پیاالات باه
پور ساده و فطېي وو هغه جذبه یا پیاالات باه چاې د عقا و د
مینې پاه ثاې کاې پیا کېا ل څېګنا و ښاکار باه ویال کېا ل مګاې
وروسته وروسته پو حقیقت لږ لږ په مجاز و تخیل و مبالغه ب ل
سو .یا په عبارت څه رۍګه چې ما پورته ویلي دي شبلي مېحوم هخ
د پبېه زما د مېستې دپاره د سي کوي :شاعېي و ۍقاا پاېد زي
ق م په ق م د تم ن سېه تګ لاېي یعناې څنګاه تما ن وي پاه هغاه
ډول شاعېي هخ لې ه کېږي یا په بل عباارت د قو ماو د تېقاي و د
پېمختګ په لومړۍ زماۍه کاې شااعېي هاخ سااده و باې تکلفاه وي
څېۍګه چې زماۍه تېقي کوي و ټول شېیفاۍه جاذبات مقاتعل ساي
په شاعېي کې هخ قوه و جوش پی کېږي بیاا هاخ تاې د وپتاه د
رښتیا و ص قت څخه لېې ۍه وي ځکاه د هغاه زماۍاه وي چاې یاو
قوم ګېد سېه په ځان عمل وي وروسته له د څخه چې و ر عی
ۍاز و ۍعمت ته ورسېږي په هېه پبې کې تکلف بېل ساپت و ۍاوي
تېتیباات څېګنا ساي ۍاو پاه د وپات و زماان کاې زیاات ویال(
مبالغه) و غې ق آفېیني پی کېږي.
50
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Final zmaryli 2docx
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search