ตำรายาวัดสระไม้แดง ตำบลอรัญญิก อำเภอเมืองพิษณุโลก จังหวัดพิษณุโลก

ตำรายาวดั สระไมแ้ ดง ตำบลอรัญญกิ
อำเภอเมอื งพษิ ณโุ ลก จงั หวดั พิษณุโลก
เอกสารจากสำนักศิลปะและวัฒนธรรม
มหาวิทยาลัยราชภฏั พิบูลสงครามเลขที่ พส.ข.๐๒๑๗

ปริวรรตโดย
นกั ศึกษาสาขาวิชาภาษาไทย รหสั ๖๑ กลมุ่ ๑
คณะมนุษยศาสตรแ์ ละสงั คมศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั ราชภฏั พิบลู สงคราม

ตรวจสอบและอธบิ ายศพั ท์โดย
อาจารยภ์ คั รพล แสงเงิน ศศ.ม.วรรณคดีไทย



คำนำ

ตำรายาวัดสระไม้แดง ตำบลอรัญญิก อำเภอเมอื งพษิ ณุโลก จงั หวัด
พษิ ณุโลก เอกสารจากสำนักศลิ ปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏพิบูล
สงครามเลขที่ พส.ข.๐๒๑๗ ฉบับน้ี เอกสารต้นฉบับสมุดไทยขาว บันทึกด้วย
หมกึ ดำ อักษรไทย ภาษาไทย อักษรขอม ภาษาบาลี (คาถาประกอบการปรุง
ยา) มีจำนวนท้ังสิ้น ๑๐๕ หนา้ สมุดไทย ต้นฉบับเก็บรกั ษาไว้ที่ห้องสืบค้นภูมิ
ปัญญา ส่วนนิทรรศการชั้น ๒ สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวทิ ยาลัยราช
พิบลู สงคราม มีเนอ้ื หาหลักเก่ยี วกับตำรับยาแก้สันนิบาตรากสาด ตำรับยาแก้
ไข้ต่าง ๆ แกฝ้ ีต่าง ๆ แก้ลมต่าง ๆ ตำรับยาล้อมตับและตำรับยากล่อน ฯลฯ
ข้าพเจ้าขอกราบขอบพระคุณสำนักศิลปะและวัฒนธรรมท่ีมอบโอกาสสำคัญ
ให้ข้าพเจ้าและนกั ศึกษาไดศ้ ึกษาเอกสารโบราณนี้อันเปน็ มรดกทางภูมิปญั ญา
สำคญั ของชาวพิษณโุ ลกในอดีต

เอกสารฉบบั นป้ี รวิ รรตโดยนักศึกษาสาขาวิชาภาษาไทย รหัส ๖๑
กลุ่ม ๑ คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏพิบูล
สงคราม ตรวจแก้ไข อธิบายศัพท์เพิ่มเติม จัดรวมเป็นรูปเล่ม ปก คำนำ
สารบัญและอ่ืน ๆ โดยข้าพเจ้าอาจารย์ภัครพล แสงเงิน อาจารย์ประจำ
สาขาวิชาภาษาไทย คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยราช
ภฏั พิบลู สงคราม โดยทา้ ยเล่มนั้นข้าพเจ้าแทรกภาพต้นฉบับของตำรายาเล่มน้ี
ไว้เพื่อผู้ท่สี นใจศึกษาอกี ดว้ ย

ข

ด้วยหลักสูตรสาขาวิชาภาษาไทย คณะมนุษยศาสตร์และ
สังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏพิบูลสงคราม มุ่งผลิตบัณฑิตนักปฏิบัติ
สร้างสรรค์เทคโนโลยีและนวัตกรรมสู่สังคม ตามปรัชญาของมหาวิทยาลัย
มคี วามมุ่งหวงั ทจ่ี ะนำวรรณกรรมทอ้ งถ่ินของจงั หวดั พิษณุโลกมาปรวิ รรตและ
เผยแพร่องค์ความรู้ต่อผู้สนใจทัว่ ไป เผยแพรอ่ งค์ความรู้จากเอกสารโบราณสู่
สังคมเพอื่ เป็นการสืบสาน รักษาองค์ความรขู้ องบรรพชนไทยมใิ ห้เสื่อมสญู ไป
ตามกาลเวลา อีกท้ังการปริวรรตเอกสารโบราณเหลา่ น้ีเป็นภาษาปัจจุบันถือ
เป็น “เทคโนโลยีและนวัตกรรม” สำคัญในการสืบสานและอนุรักษ์
องคค์ วามรู้ของชาวพษิ ณุโลกในอดีต อันเปน็ ความร้สู ำคัญในการรกั ษาโรคภัย
ไข้เจ็บอีกด้วย

หากการปรวิ รรตมีข้อผิดพลาดประการใด ข้าพเจ้าขอนอ้ มรบั ความ
ผดิ พลาดนัน้ ไว้เพยี งผู้เดยี ว และหากผู้อ่านมขี ้อเสนอแนะอันใดท่ีจะก่อให้เกิด
ประโยชน์ทางวิชาการต่อไป ข้าพเจ้ายินดีน้อมรับและปรับปรุงตาม
ขอ้ เสนอแนะ กุศลและประโยชนอ์ นั ใดทจี่ ะพงึ ได้จากหนงั สือเลม่ นี้ ขา้ พเจ้าขอ
อทุ ศิ ให้แด่ปราชญ์ผู้รจนาตำรายาเล่มน้ดี ้วยเทอญ

ภคั รพล แสงเงนิ
พฤษภาคม ๒๕๖๕

สารบัญ หนา้
๑
คำนำ
๔
ตำรบั ยาแก้สนั นิบาต รากสาดและ ๕
ไข้ต่าง ๆ ๑๓
ตำรบั ยาแกเ้ สมหะจากไข้ตา่ ง ๆ ๑๖
ตำรับยาแกไ้ ขส้ ันนบิ าตต่าง ๆ ๑๘
ตำรบั ยาแกโ้ รคทางธาตลุ ม ๒๐
ตำรับยาแกก้ าฬ
ตำรับยาแกก้ ระหายน้ำ ๒๑
ตำรับยาแก้โรคทางโลหิต สูติศาสตรแ์ ละนรี ๒๓
เวชวิทยา ๒๔
ตำรับยาแกไ้ ขต้ ่าง ๆ
ตำรับยาแก้ปวดศีรษะ ๒๕
ตำรับยาแกโ้ รคทางโลหิต สูติศาสตรแ์ ละนรี
เวชวิทยา (๒) ๒๗
ตำรับยาแก้โรคและอาการเกี่ยวกับทางเดิน ๓๑
อาหาร ๓๘
ตำรับยาแก้โรคต่าง ๆ ๔๐
ตำรับยาแก้ไขป้ ระเภทต่าง ๆ
ตำรบั ยาแก้กลอ่ นและกษัยตา่ ง ๆ ๔๑
เอกสารอ้างองิ ๔๕
ประวัติและผลงานผตู้ รวจสอบการปริวรรต
และจัดทำคำอธบิ ายศพั ท์

ภาคผนวก



ตำรายาวดั สระไมแ้ ดง ตำบลอรญั ญกิ
อำเภอเมอื งพิษณโุ ลก จงั หวดั พิษณโุ ลก
เอกสารจากสำนกั ศลิ ปะและวฒั นธรรม
มหาวิทยาลยั ราชภฏั พบิ ูลสงครามเลขที่ พส.ข.๐๒๑๗

ตำรับยาแกส้ นั นบิ าต รากสาดและไขต้ า่ ง ๆ
๏ ถ้าแลจะรู้จักว่าสันนิบาตหรือว่ารากสาดก็ดี ให้เอายาน้ีต้มกิน

ลองดูเถิดเอารากมะไฟป่า รากคล้า รากคาคลอง เอาเท่ากันต้มกิน ถ้า
สนั นิบาตมันฟงั น้นั เป็นรากสาดออกวงแดงวงขาวแล

๏ ยากระทุ้งภายในแล .....จรแล..... เอารากน้ำนอง รากคนทา ๑
รากมะเดอื่ ชุมพร เถา.... ....ย่านางต้มกิน ตคี ่าไว้ตำลึงทอง ๑ แล .......

ถ้าไข้ ...... ออกสิ้นวงแดงวงขาวเป็นดำแดงก็ดี ให้เอารากพรมดาน
รากมะเฟือง ๑ รากย่านาง ๑ ขม้นิ ออ้ ย ๑ ฝนด้วยน้ำซาวข้าวกนิ หายแล

๏ ถ้าแลสะทา้ นหนาว เอาหัวหวายขม ๑ หวั หญ้าปนี ตอ ๑ ฝนดว้ ย
น้ำซาวข้าวกนิ

ถ้ามิฟังเอาจันแดง ๑ เชือกเขามวก ๑ รากอบเชย ๑ ฝิ่นต้น ๑ ฝน
ดว้ ยนำ้ ขา้ วกินหายแล

๏ ถ้าจะแก้สะท้านหนาว ให้เอาแก่นแสม ๑ เปลือกหอยแครง ๑
เปลอื กหอยขม ๑ เผาให้ไหม้ บดละลายนำ้ ซาวข้าวกินหายแล

๏ ใบน้ำเต้า ๑ ใบกรรณิการ์ ๑ เม็ดงาดำ ๑ งาช้าง ๑ ตำให้แหลก
เอามันงาทาฝา่ ตีนแก้เอ็นอ่อนน้ันแล อันน้ีแก้เป็นสองฝ่ายแก้เช่ือมแก้มวั แก้
ร้อนแล

๒

๏ ถ้าปากมอิ อก เอาเปลือกทองหลางใบมน ๑ ลูกในมะกอก ๑ บด
ละลายนำ้ รอ้ นกรอกเข้าไปเถิดปากออกแล ตคี า่ ไวต้ ำลงึ ทอง ๑ แล

๏ ถา้ ปากมิออก เอาพริก ดมี าฝนด้วยน้ำซาวข้าวท้งั กนิ ท้ังชโลมแล
ทาหายแล

๏ แก้คล่ัง เอาใบฝา้ ยเทศมาตำให้แหลก เอากาบกล้วยตบี มาลนไฟ
ใหร้ อ้ นบดิ ใส่ลงกินหายแล

๏ ถ้าปวดหัวและร้อนหัว เอาเปลือกอุโลก ๑ นางแย้ม ๑ พรมจารี
๑ ฝนดว้ ยน้ำซาวข้าว กนิ แลชโลมหายแล

๏ แก้ร้อนภายใน เอาไคร้น้ำ ๑ ไคร้บก ๑ แคแดง ๑ รากนางแย้ม
๑ ราชดัด ๑ เห็ดตาล ๑ เห็ดตับเต่า ๑ รากละหุ่ง ๑ ฝนด้วยน้ำซาวข้าวกิน
หายแล ตีค่าไวต้ ำลึงทอง ๑ แล

๏ ถา้ แกพ้ ษิ เหล้า เอาใบหมากเอามาตม้ กินหายแล
๏ แก้พษิ เหลา้ เอาลกู มะเดอ่ื ชุมพรมาผ่าแช่น้ำให้กินหายแล
๏ ถ้าแก้กระหายน้ำ เอารากบัวหลวง ๑ รากมะกอก ๑ จันขาว ๑
ดนิ ประสวิ ขาว ๑ แตพ่ อรำหดั แช่นำ้ ใหก้ ินหายแล
๏ ถา้ จะแก้พษิ น้ำมนั กด็ ี พิษเหลา้ ก็ดี แลให้เสียบทว่ั สารพางคต์ วั ก็ดี
ใหป้ วดรอ้ นกด็ ี เอาใบถว่ั แระ ๑ ใบทองหลางใบมน ๑ ใบผกั เค็ด ๑ ใบชาลีขม
๑ ใบขี้หนอน ๑ ใบสายตึง ๑ ใบพริกไทย ๑ ใบขเ้ี หลก็ ๑ ใบแคแดง ๑ ใบสมี
ขมิ้นอ้อย ตำชโลมทั้งกินจงหนักเถิด แก้เปลวไฟฟ้า แก้ออกดำออกแดงกิน
ชโลมหายแล
๏ ถ้ากาฬขึ้นแลมัวไปเอายาน้ีจุด เอาเห็ดกระถินพิมาน ๑ ฝนด้วย
นำ้ ปูนขาวจดุ กาฬหายแล
๏ จึงเอาขนานน้ีฝนด้วยน้ำทาหายแดง เอาข้ีกาแดง ๑ รากผักเขา
๑ ฝนด้วยน้ำทาจนหายแล ฯฯ

๓

ถา้ ขนึ้ ลิ้น เอาซากเผือก ๑ ไกไ่ ห้ ๑ น้ำใจใคร่ ๑ จันแดง ๑ ตัดน้ำยา
กิน ฯฯ

ถา้ มิฟังเอารกช้าง ๑ หญ้ารังกา ๑ ยาพระข่อย ๑ ผงผ้ึงแดง ๑ ใบ
รกั ๑ เปลอื กมะกรูด ๑ กระดองเตา่ เหลอื ง ๑ เผาบดละลายน้ำยากนิ หายแล

๏ ยาแก้ขัดอก เอาระงับพิษ ๑ ผกั หวานบ้าน ๑ มะงั่ว ๑ รากตาล
๑ ฝนด้วยนำ้ กินแกข้ ัดอกแล

๏ ถ้ามิฟังเอาเขาวัว ๑ เขาแพะ ๑ เขากวาง ๑ นอแรด ๑ เขากยุ ๑
เทยี นดำ ๑ ระยอ่ ม ๑ มหาสดำ ๑ ใบถ่อน ๑ กวาวเครือแดง ๑ ข่าแก่ ๑ ฝาง
เสน ๑ รากส้มปอ่ ย ๑ ตูมกา ๑ ชะเอม ๑ ประคำ ๑ ท้าวมหาพรหม ๑ กะลา
ดำ ๑ ลกู มะกอก ๑ เผอื ก ๑ รากผกั รุ้ง เชือกเขาหนัง ๑ งิว้ ป่า ๑ สารน้ำเงิน
๑ รากสมี ๑ รากแก้วหมากดบิ ๑ ฝนด้วยนำ้ ซาวเขา้ กิน

ถา้ ร้อนอยู่ เอาผา ๑ งาชา้ ง ๑ กาบหอย ๑ ลอยน้ำสุกกิน
ถ้าทามิฟังเอาผักปลาบ ๑ ผักเปลว ๑ ผักหนอก ๑ เอายาใส่
กระบอกสามคืนให้สกุ แล้วจึงปลงลงไว้ให้เย็นกินแล
๏ เอาหัวคล้า ๑ เขียงตาล ๑ อบเชย ๑ รากย่านาง ๑ รากพุงดอ
๑ รากผักเขา ๑ เปลือกผักทรกิ ๑ ยาท้ังนี้เอาเทา่ กนั ต้ม ๓ เอา ๑ กนิ แก้ออก
หัดดำแดง สุกใสหายแล
๏ ยาชักพิษให้ออกภายนอก ให้เอาลูกสายตึง ๑ กระดอม ๑
เปลอื กปู่เจ้ารากหลวง ๑ ใบพุงดอ ๑ ใบผักเขา ๑ ใบย่านาง ๑ ใบพุทรา บด
ละลายทาและพ่นแช่นำ้ อาบแลว้ ไข้ดำแดงถอนพิษไข้แล
๏ ยาชโลม ทา่ นให้เอาใบประคำกำมือ ๑ ใบผกั หวานบา้ นกำมือ ๑
หญ้าแพรกกำมือ ๑ หญ้าปากควาย ๑ กำมือ ๑ ใบผักเขา ๑ ใบพุงดอ ๑
เครือเขายา่ นาง ๑ ดินประสวิ รำหัดชโลมหายแล ฯฯ

๔

ยาแก้ตัวเย็นแลสะท้านก็ดี เอาลูกจัน ๑ พริก ๗ เม็ด ๑ แก่นแสม
ทะเล ๑ ฝนดว้ ยนำ้ ชโลมหายแล

ตำรบั ยาแกเ้ สมหะจากไขต้ ่าง ๆ
๏ ถ้าไข้เสลดขึ้นในคอ เครือคออยู่มิรู้หาย เอารากมะกรูด ๑ ราก

ส้มป่อย ๑ รากเอ้ืองน้ำ ๑ รากมะกล่ำเครอื ๑ ขา่ แกเ่ ทา่ กนั ต้มกินหายแล
๏ ถ้าแลเสลดเดือดขน้ึ แลไอแลเจ็บคอ คอแห้ง เปน็ ตานซาง ให้เอา

เนระพสู ี ๑ จันแดง ๑ ชะเอมเทศ ๑ ลูกถ่วั พู ๑ คัว่ ให้สุกบดเอาดงี ูเหลือมเป็น
กระสาย ละลายน้ำมะนาวอมแลกนิ หายแล

๏ ถ้าไข้เลือดคอแตกออกกด็ ี เอารากผักแพว ๑ รากส้มป่อย ๑ ราก
พดุ ๑ พรกิ ขงิ กระเทียม ๑ เกลือ ๑ บดใส่ในลกู มะเขือข่ืนอมหายแล

๏ แก้เสลด เอามะขาม ๑ เปลือกชะเอมไทย ๑ ๒ ส่ิงน้ี ต้ม ๓ เอา
๑ ปรงุ ดีงเู หลือมลงกนิ หายแล

๏ ยาแก้เสลดในท้องแลกระหม่อมหัวหน่าวในทรวงแลฝีในท้องใน
ทวารท้ังปวง เอาน้ำตำลึง ๑ จอก น้ำมะนาว ๓ ลูก น้ำปลาปากไหครึ่งจอก
จนุ สี ๑ สลึง บดใหก้ ินตามกำลงั กะทอกเสลดออกทางปากแล

๏ ถ้าเสลดแตกในทรวงแลน้ำมนั ให้บวมขึ้นเอายานี้แก้ เอาส้มกุ้ง ๑
ใบประคำไก่ ๑ ใบสะเดา ๑ ไพล ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ พรรณผักกาด ๑ ดินประสิว
๑ สารส้ม ๑ ตรีกฏุก ๑ บดเหล้าเป็นกระสาย ทาบวมหายปวดหัว ทา
กระหมอ่ มหายแล

๏ แก้มูตรเหลือง เอาผักขวง ๑ เขาควายเผือก ๑ ต้มกินแก้มูตร
เหลอื งหายแล

๏ แก้เลือดสันนิบาตเลือดพลุ่ง ออกปากออกจมูก เอาเทียนดำ ๑
เขากระบอื เผอื ก ๑ กานพลู ๑ พริก ขงิ บดละลายน้ำร้อนกินหายแล

๕

๏ ถ้าแลเลือดหยุดแลว้ แลมวั ไปแลหน้าซีดไปแก้ด้วยยาน้ี เอาผกั บุ้ง
นำ้ มาต้มกินเหลืองข้นึ ดงั เกา่ แล

ตำรับยาแก้ไข้สนั นบิ าตต่าง ๆ
๏ แก้ละอองพระบาทลงท้อง ตีนเย็นมือเย็นแลคล่ังดังผีเข้าพราย

เข้า เอามหาสดำ ๑ แสนประสะ ๑ ตานขโมย ๑ ตับเต่า ๑ สวาด ๑ กำลัง
หนุมาน ๑ เนระพูสี ๑ ระย่อม ๑ ว่านกีบแรด ๑ พิษนาศน์ ๑ ประคำดคี วาย
รังไครเ้ ครือ ๑ สรุ ามะริด ๑ พงุ แก ๑ ดีงูเหลอื ม ๑ ฝนดว้ ยน้ำท้ังกนิ ท้งั ทาหาย

ถา้ มฟิ งั ฝนดว้ ยเหลา้ แล
๏ แก้ลมมันจับแต่ตีนข้ึนไปถึงกระหม่อมมันมิให้เงยข้ึนได้ ให้เอา
เอื้องใหญ่ ๑ ใบชาลีขม ๑ ตำลึงตัวผู้ ๑ แพงพวยแดง ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ ปูนผง
๑ บดละลายน้ำซาวข้าวกินชโลมทีลงก่อน
ครนั้ แล้วพิษมันแล่นใต้หูแล้วจึงชโลมไปถึงตีนแล แก้ปวดหัวคือว่า
ไขร้ ากสาดแลไขท้ ั้งปวงแล
๏ ยาดับพิษรากสาด เอานำ้ ใจใคร่ ๑ ใบผักไห่ ๑ ใบแว้งทั้ง ๒ ขม้ิน
ออ้ ย ๑ ใบชาลีขม ๑ บดละลายนำ้ จนั กินเปน็ ยาล้อมตบั แลดบั พษิ ท้ังปวงแล
๏ แก้ไข้คำราม ให้เอามหาหิงค์ุ ๑ วา่ นน้ำ ๑ เจตมูลแดง ๑ ผกั ชี ๑
สะค้าน ๑ โกฐสอ ๑ พรกิ ๑ รากมะตมู ๑ ขิง ๑ สมอเทศ ๑ เทียนดำ ๑ ดอก
บุนนาค ๑ ชะพลู ๑ เปล้าน้อย ๑ ยา ๑๕ สิ่งนี้ทำผงละลายน้ำรอ้ น กินแก้ไข้
ท้ังปวงแล บดเปน็ แท่งกไ็ ด้ ช่อื นารายณ์ดังกา แกไ้ ขค้ ำรามสารพดั ท้งั ปวงแล
๏ ยาแก้หอบ เอาสมอเทศ สมอไทย มะขามป้อม โกฐท้ัง ๕ ลูก
กระดอม ขี้กาแดง ดอกบุนนาค ลูกมะตูมอ่อน บอระเพด็ เทียนดำ เทียนขาว
สมุลแว้ง หญ้าตีนนก รากขัดมอน กระลำพัก เท้ายายม่อม ไคร้เครือ ราก

๖

มะกล่ำเครือชะเอมเทศ ชะมด จันท้ัง ๒ พริก ขิง ดีปลี ทำเป็นผงละลาย
นำ้ ดอกไมเ้ ปน็ กระสาย ละลายขณั ฑสกรกนิ แก้หอบวิเศษดนี ักแล

๏ สิทธิการิยะ จะแก้ไข้สันนิบาตปากมิออก เอาหนามพรม ๑ จัน
แดง ๑ เข้ียวแรด ๑ กรามช้าง ๑ ดีงูเหลือม ๑ ฝนด้วยน้ำ ปรุงพิมเสนรำหัด
กนิ แลทาหายแล

๏ แก้คลั่งสันนิบาตดังผีพรายเข้าอยู่ หนามพรม ๑ จันแดง ๑ ฝน
ปรุงพมิ เสนรำหัดหายบดั ใจ

๏ ถ้าไข้สนั นิบาตล้ินหดคางแข็งปากมอิ อก เอาเบ้ียผู้ ๓ ไปเผาไฟให้
ไหม้ ชะเอมเทศ ๑ จันแดง ๑ ฝนด้วยน้ำ ปรงุ ชะมดพิมเสนรำหัดกินทาหาย
แล

๏ แก้ไข้สันนิบาตเพื่อเสลดแลลมหวานปากขัดอกขัดท้อง
ระสำ่ ระสายใจ เอารากชะพลู ๑ ขงิ แห้ง ผักแพวแดง สะค้าน ดีปลี ต้มด้วยน้ำ
กินหายแล

๏ ถ้าไข้รากลงทอ้ งเปน็ บิดนอนมิหลบั ผอมเหลอื งระสำ่ ระสายใจขม
ปากรากแลเวยี นหัวนัก เอาตะไคร้หอม ๑ จันทั้ง ๒ ขิงแห้ง เกสรบุนนาค ๑
เกสรบัวหลวง ๑ ลูกบัวเคลาะ ๑ ขัณฑสกร ๑ บดละลายน้ำร้อน น้ำผึ้ง
นำ้ ออ้ ยแดง กินแก้ระส่ำระสายนอนมหิ ลับหายแล

๏ ถา้ ไข้เพ่อื ลมขนลุกสะบดั ร้อนสะบัดหนาว ตัวแห้ง กระหายนำ้ นัก
นอนมิหลับได้พยุงเอาลุกข้ึนทุกกษัตริย์ เบามิออก ลักษณะดังน้ีเป็นเพ่ือลม
เอารากมะตูม ๑ รากเพกา ๑ คันทรง ๑ รากแฝกป่า ๑ มะเดื่อดิน ๑ ชะพลู
๑ บอระเพด็ ๑ ขงิ แหง้ ๑ ปรุงเทา่ กัน ต้มนำ้ ๑ ตานหายแล

๏ ถ้าไขเ้ พื่อลมเสลด เอาบอระเพ็ด ๑ ใบเสนียด ๑ รากข้ีกาแดง ๑
ใบสะเดา ๑ ขมิ้นเครือ ๑ กระทือแดง ๑ แห้วหมู ๑ ตนี เป็ดต้น ๑ เอาเท่ากัน
บดละลายนำ้ ร้อนแลน้ำจันแกส้ ลบปากมิออก

๗

๏ ช่ือว่ายาแดงคู่กันกับยาขาว เอาจันชะมด จันทนา ๑ ไพล ๑
กัญชา ๑ ผักคราด ๑ ผักชี ๑ แหว้ หมู ๑ แกน่ สน ๑ รากข้ีกา ๑ กระดอม ๑
บอระเพ็ด ๑ เอาเท่ากัน บดละลายน้ำร้อนพิมเสนรำหัดแก้สันนิบาตทั้งปวง
แล

๏ ไขส้ ันนิบาตเหงือ่ ตกท้ังตัวมิได้ ถ้าตกแต่หน้าผากลงมาถึงตัวจับดู
เหงื่อเหนียวเปน็ คาวปลารา้ ยนกั ตายแล

๏ แกด้ ตู ามบุญเขาเถิด เอาขา่ ปา่ ๑ รากอังกาบ ๑ หัวย่านาง ๑ ยา
ข้าวเย็น ๑ มะเฟือง ๑ หญ้าพันงูแดง ๑ ขิงแห้ง ๑ ดีปลี ๑ รากกะเพรา ผัก
แพวแดง ๑ เสนียด ๑ ทุบทาบ ๑ ว่านน้ำ ๑ สมอทั้ง ๒ ๑ ต้มกินแก้เหงื่อท้ัง
ปวงแล

๏ แก้เหงื่อเอาจัน ๑ กำลังวัวเถลิง ๑ ฝนด้วยน้ำแล้วจึงบีบค้ัน
มะกรดู ลงทาเหงือ่ ต้นหายแล

๏ แก้ไข้สันนิบาตผุดลุกผุดนั่งละห้อยไปดังใจจะขาดตาย เอาใบ
พิมเสน ๑ ใบสันพร้ามอญ ๑ ยาท้ังน้ีเอาเท่ากัน จึงเอาใบหนาดขึ้นเท่ายา
ทั้งหลาย บดปรงุ ด้วยดหี มูเถ่ือน ๑ ดีงูเหลือม ๑ ถา้ แลร้อนละลายนำ้ ซาวขา้ ว
กนิ แลชโลม

ถ้ า แ ล เชื่ อ ม ไ ป ล ะ ห้ อ ย ไป ล ะ ล า ย น้ ำ จั น กิ น แ ล ช โ ล ม แ ก้ ด้ ว ย ย า
สนั นบิ าตแล

๏ ยานี้แก้ ๑๒ สันนิบาต เอาโกฐทั้ง ๕ เทียนท้ัง ๕ ลูกจัน ๑ ดอก
จัน กระวาน กานพลู ๑ เกสรบุนนาค ๑ เกสรบัวหลวง ๑ พรมมิ ๑ เท่ากัน
บด ถา้ แลเสลดกัดคอละลายนำ้ มะนาวกิน

ถา้ สะอึกแทรกพริก ขิง ละลายนำ้ ลกู ยอกินหาย

๘

ถ้าลมเสลดปนกันครั้นหูตึงเรียกมิได้ยินให้เช่ือม ทอดตีนมือไปก็ดี
แทรกพริก ขิง ลูกราชดัด ๑ ก้านยาปราจันเพชร ละลายน้ำมะนาว น้ำมะง่ัว
เกลือเทศรำหัดลงกนิ แล

๏ ถ้าดีแลเลือดเข้าดว้ ยกันนน้ั เหลืองไปเสียวสีปากเหลืองไปละลาย
นำ้ จนั นำ้ ซาวขา้ วกนิ ชโลม เอาผักรุม ๑ ใหเ้ หงื่อออก

ถ้าเหงื่อมิออกเอายา ๑๒ สันนิบาตหน่ั ตม้ กนิ ขับเหง่อื ออกแล
ลมชิวหาอัสดมภม์ นั ขน้ึ ใหร้ อ้ นกระดา้ งคางแข็งปากมิออกได้แกด้ ว้ ย
ยาน้ี เอาลูกราชดัด ๑ ลูกมะตมู อ่อน ๑ พรมมิ ๑ ใบคอ่ มตอ ๑ ผักแพวแดง ๑
พิษนาศน์ ๑ โกฐสอ ๑ โกฐเขมา ๑ โกฐพุงปลา ๑ โกฐก้านพรา้ ว ๑ เทียนดำ
๑ เทียนขาว ๑ เยาวพาณี ๑ ดีปลี ๑ ว่านน้ำ ๑ พริก ขิงแห้ง ๑ เอาเท่ากัน
บดละลายน้ำมะนาว จงึ เอาพงุ เมน่ แทรกลงกินแก้ชอ่ื หสั ดำแล
๏ ถา้ ไขอ้ เี สาร์มนั หายใจขยดื ขยาด มนั ชักหวั อกกองลงแล แก้ดว้ ยนี้
เอาผวิ ลูกมะกรดู ๑ ใบผกั ไห่ ๑ ใบพมิ เสน ๑ เทียนดำ ๑ จนั ทงั้ ๒ บดละลาย
น้ำจนั กินแลชโลมหายแล ฯ
ถ้าไข้สันนิบาตเลือดค่ัง ตาแดงใหโ้ ห่รอ้ งจึงสว่างอก ถ้ามิร้องขัดอก
จะขาดใจตาย แก้ด้วยยานี้ เอากระเทียม ๑ ขิงแห้ง ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ เปลือก
โลด ๑ ตม้ ด้วยน้ำกินหายบัดใจแล
๏ ถ้าเสลดจุกคออยู่ เอาลูกจัน ขมิ้นอ้อย ๑ ชะเอมเทศ ๑ บด
ละลายนำ้ ตาลหายแล
๏ เสลดกัดคอให้ไอแลคอแห้ง เอาเนระพูสีเทศ ล้ินทะเล จันแดง
ชะเอมเทศ ลกู ถว่ั พูคั่วสกุ ดีงูเหลอื ม บดละลายนำ้ มะนาวกนิ หายแล
๏ ถ้าเป็นไข้ ไข้เจ็บคอกินใด ๆ มิได้ เอาบัวหลวง ๑ ต้มน้ำปรุง
น้ำตาลกนิ หายแล

๙

๏ ถ้าสันนิบาตเพื่อเลือดให้ตาแดง ปวดหัว ส้ินกำลังแก้ด้วยยาน้ี
ก่อน เอาสมอ ๑ พริก ๑ สมอไทย ๑ รากเสนียด ๑ ลูกมะขามป้อม ๑ ฝักคูน
๑ เอาเท่ากันต้มกินแก้สันนิบาตเลือด เมื่อแรกลมไข้กินนี้ก่อน ถ้ามิฟังจึงแก้
สบื ไปเถดิ บอกใหร้ ู้

ถา้ คลอดลูกแล้วเลอื ดมิตกก็ดี ให้คลั่งดงั ผีเข้าอย่แู ทรกฝักคนู ๓ ฝัก
ยาดำบาท ๑ รเุ ลือดเสียแล

๏ ถ้าฝีใต้รกั แรส้ ุกน้อยเป็นสายแลน่ รอบตน เรยี กชื่อว่ามะเร็งเชอื ก
วัว คร้นั รอบตนตาย ให้เอารากสะเดา ๑ รากนมแมวน้อย ๑ ฝนทาหายแล

๏ ถ้าไข้มอื สั่นตนี ส่ันก็ดี ให้เอารากมะกรดู ๑ ลกู มะขามป้อม ๑ ลูก
มะแหน ๑ ลูกสมอไทย ๑ รากชะพลู ๑ ตม้ ๓ เอา ๑ พริก ขิง ปรุงลงกนิ เถิด
หายแล

๏ ถา้ ไขต้ นี เยน็ ท่านให้เอาลูกมะไฟ ๑ ลูกผักกาด ๑ ใบผกั ไห่ ๑ ใบ
ผักโขมป่า ๑ ตำให้แหลกเอาน้ำมันงาใส่แต่พอจับกันต้ังไฟให้สุกทาแลนวด
หายแล

๏ ถ้าไข้ปวดหัว เอาลูกมะรุม ๑ ใบทองหลางใบมน ๑ กุ่มทั้ง ๒
กระทือ ๑ ไพล ๑ ดองดึง ๑ ใบผักแพวแดงท้ัง ๒ ตำพอก แล้วจงึ เอามะง่ัวมา
ตดั หัวตัดท้ายเสยี แล้วต้งั ปนยานัน้ แลจอบนาบลงหายแล

๏ ถ้าไข้ร้อนนัก ให้เอาพุงดอ ๑ ใบถั่วแระ ๑ ลูกผักกาด ๑ ใบผัก
เขา ๑ ใบวาน้ำ ๑ ดินประสิวขาว ๑ ใบน้ำเต้า ๑ ดินสอพอง ๑ ตำละลายน้ำ
ซาวขา้ วทาหายแล

๏ ยานัตถ์ุไข้ทั้งปวง ๓ ฤดู เอาพริก ขิง ดีปลี ๑ ว่านน้ำ ๑ ว่าน
เปราะหอม ๑ โกฐหัวบัว ๑ ล้นิ ทะเล ๑ น้ำประสานทอง ๑ ชะมด ๑ พิมเสน
๑ ดินสอพอง ๑ เกลือสินเธาว์ ๑ เอาเทา่ กันบดเปน็ ผงไว้นัตถุ์ไขส้ ันนบิ าตดนี ัก
หายแล

๑๐

๏ ทำนัตถไุ์ ข้ทัง้ ปวงก็ดี แกส้ ลบกด็ ี เอายานี้นตั ถุ์เถดิ ดนี กั แล
๏ ขนาน ๑ ให้เอาวาน้ำ ๑ พริก ๑ ขิง ๑ พิมเสน ๑ น้ำประสาน
ทอง ๑ ดปี ลี ๑ มหาหงิ ค์ุ ๑ ดีงู ๑ จันเอาเทา่ กนั บดเปน็ ผงไว้นตั ถุ์ดนี ักแล
ถ้าไข้สันนิบาตแลมันชักมือเข้าแลลิ้นกระด้างคางแข็งมันให้ปาก
มิออก ให้เอาผิวมะงั่ว ๑ วาน้ำ ๑ ใบน้ำเต้า ลูกผักชีล้อม ๑ หญ้าไซ ๑ พริก
๑ ขิง ๑ บดเป็นแท่งเอาน้ำซาวข้าวเป็นกระสาย กนิ บา้ งทาบ้าง ลบู ตีนมอื บ้าง
ดีงรู ำหดั น้อยหน่งึ หายแล
๏ ถ้าแลเหงื่อตกนัก เอากรุงเขมา ๑ รากถั่วพู ๑ ฝาง ๑ แช่น้ำ
ละลายด้วยแปง้ เหลา้ ทาเหงื่อตกหายแล
๏ ถ้าไข้ลน้ิ หดปากมอิ อกกด็ ี ใหเ้ อาพริก ๑ ขงิ ๑ กระเทยี ม ๑ ดปี ลี
๑ เนระพสู ี ๑ ลูกสวาด ๑ ตำเค่ยี วใหเ้ ป็นยางมะตูม ๑ เอาเกลอื ด้วยน้อยหน่ึง
กินจงไดม้ เิ ปน็ ไรเลยหายแล
๏ ถ้าลิ้นกระด้างคางแข็งไป ให้เอาเนระพูสี ๑ สน ๑ จันแดง ๑
ชะเอมเทศ ๑ ฝนกินหายแล
๏ ถ้ารากลม ให้เอาเชือกเขาหนัง ๑ ทุบทาบ ๑ หีบลม ๑ ฝนด้วย
เหล้ากินหาย ลมท้ังหลายมันให้รากลมเปล่า ให้เอาย่านาง ๑ รากถ่อน ๑
ผกั หวานบ้าน ๑ รากผกั เขา ๑ ฝนด้วยเหล้ากินแก้รากดนี กั แล
๏ ยาแก้ไข้ท้ังปวง เอารากมะเขือข่ืน ๑ รากชะพลู ๑ รากพันงู ๑
หญ้าปากควาย ๑ ผักเสี้ยนผี ๑ กระทือ ๑ กระชาย ๑ เปลือกมะรุม ๑
เปลือกทองหลาง ๑ ยาปรุงพริก ๑ ขิง ๑ กระเทียม ๗ ยาต้มแก้ไข้ท้ังปวง
ครอบไข้ทง้ั ป่วงลมแลไขท้ ง้ั ปวงดีนักแล
๏ ยาต้มไข้ทัง้ ปวง ให้เอาแตว้ แดง ๑ ก้านสะเดา ๑ เถากระดอม ๑
บอระเพ็ด ๑ ใบหำรอก ๑ จนั ทง้ั ๒ พริก ขิง กระเทยี ม ๑ ดีปลี ๑ กระทือ ๑
ไพล ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ รากมะอึก ๑ หัวหญ้าแห้วหมู ๑ แฝกหอม ๑ วาน้ำ ๑

๑๑

เปลือกกุ่มท้ัง ๒ เปลือกมะรุม ๑ ทองหลาง ๑ ยาตม้ แก้ไข้ทั้งสารพดั ทัง้ ปวงดี
นักแล

๏ สิทธิการิยะ ต้มประกอบยาขนานใหญ่ ให้เอารากผักรุ้ง ๑ ราก
มะรุม ๑ ผกั ชีปู ๑ ชลี ้อม ๑ ชีลา ๑ ลูกผักกาด ๑ พริก ๑ ขิง ๑ กระเทียม ๑
ดีปลี ๑ ยาท้ังนี้เอาเท่ากันต้ม ๓ เอาแก้ลมราดทะยักแลปัตตะฆาตดังบ้าหมู
มนั ให้หลังแอ่นไปก็ดหี ายแล

๏ ขนานหน่ึง เอาทน ๑ อุตพิด ๑ คนทีสอ ๑ ใบยางทราย ๑ ผัก
คราด ๑ หญ้าลูกเคล้า ๑ ใบนำ้ เตา้ ๑ เกลอื ๑ กระดอม ๑ ใบผักเปด็ ๑ หญ้า
กะเม็ง ๑ รากมะรุม ๑ พญารากขาว ๑ ราชดัด ๑ ตาอ้อยแดง ๑ ผิวไม้ไผ่ ๑
ใบมะเฟือง ๑ ไพล ๑ ลูกในแตงโม ๑ วาน้ำ ๑ บอระเพ็ด ๑ หัวยาแห้วหมู ๑
ลูกผักกาด ๑ ลูกจัน ดอกจัน ๑ เทียนดำ ๑ เทียนขาว ๑ พริก ๑ ขิง ๑
กระเทียม ๑ พิมเสนเทศ ๑ ดีงูเหลือม ๑ ยาทงั้ นเี้ อาเท่ากันบดเป็นผงละลาย
น้ำส้มมะนาว น้ำซาวข้าว จึงเอาเกลือรำหัดน้อยหน่ึง กินแก้ลมชิวหา ลม
อมั พาต อัสดมภ์ ลมพัด ลมสลักเพชร แลปัตวาต ลมตะกังดังบ้า ปากมิออก
หลับละเมอร้องไหช้ กั หลังเเลสนั หลงั แอ่นไปกนิ เขา้ หายแล

๏ แก้ลมสมจร ให้เอาเปลือกมะกรูดท้ัง ๒ เปลือกมะรุม ๑ จัน
ชะมด ๑ จันทนา ๑ ดีปลี ๑ ลูกในส้มป่อย ๑ พริก ๗ ขงิ ๗ กระเทยี ม ๗ บด
เป็นแท่ง แก้ลมสมจรละลายน้ำมะนาวกินหายแล

๏ แก้เสลด เอาพริก ๗ ขิง ๗ ไพล ๑ ดีปลี ๑ อัคนีทวาร ๑ บด
ละลายน้ำมะนาวเสลดขนึ้ กินขาดตกออกมาแล

๏ ถ้าไข้ร้อนตัวนัก ให้แป้งเหล้า ๑ ใบน้ำเต้า ๑ ก้านตาล ๑ ใบ
ชุมเหด็ เทศ ๑ หญ้าปากควาย ๑ ดินประสวิ ขาว ๑ ตำเอานำ้ ชโลมตวั หายแล

๑๒

๏ ถ้าไข้กระหนกระหายใหเ้ หงอ่ื ตกโทรมทง้ั ตวั ให้เอารากยอบ้าน ๑
รากเจตมลู เพลิง ๑ รากกะเพรา ๑ ผกั ชีล้อม ๑ เกลือสินเธาว์ ๑ ตม้ ๓ เอา ๑
พริก ขิง กระเทยี ม ๑ ปรุงลงกินหายแล

๏ แก้ลิ้นหด เอารากสวาด ๑ พริก ขิง ชะเอมเทศ น้ำตาล
มะขามเปยี ก บดอมแกล้ ้ินหดแล

๏ ถ้าไข้สันนิบาตท้ังปวงก็ดี มันให้ปากมิออกก็ดี เอายานี้แก้เอา
พญารากขาว ใบผักเป็ด หญ้ากะเม็ง เม็ดแตงโม ใบน้ำเต้า ใบผักเค็ด ไพล
ว่านนำ้ ผิวไม้ไผ่ พริก ขงิ กระเทยี ม บดเป็นแท่งละลายนำ้ ซาวข้าวก็ได้ น้ำส้ม
กไ็ ด้ เหลา้ กไ็ ดก้ นิ หาย

๏ ไข้ใหค้ ลั่งไป เอาจงิ จอ้ ท้งั ๒ แฝกหอม จันขาว ๑ สน ต้มกนิ แล
๏ ถ้ามิฟังเอารากฝ้าย เจตมูลเพลิงแดง จนั ขาว เถากระดอม ต้ม ๓
เอา ๑ กินหายแล
๏ ข้ีมิออก เอารากละหุ่งแดง หญ้าปากควาย ผักชี ขิง ตำละลาย
เหลา้ กนิ แล
๏ ไข้มัวนัก เอาใบหนาด ใบแมงลัก ข่า ใบพิมเสน บดละลายเหล้า
กนิ แก้มวั
๏ แกไ้ ขก้ ระหนกระหายใจนัก เอาพรมคต ใบมะกรูด ใบมะนาว ใบ
จิงจ้ำ ใบหมาก กระวาน ดีปลี ลูกจัน ดอกจัน เทียนทั้ง ๕ บดละลายแทรก
เหล้ากินแกก้ ระหนกระหายกินเถิด
๏ แก้ไข้เพื่อลมเพ่ือเสลด เอาเปลือกมะตูม เปลือกเพกา ขิง
ผักเส้ียนผี ตม้ กนิ แก้ไข้เพ่อื ลมแลเสลดแล
๏ ไข้เพ่ือเลือดเพ่ือลม เอารากมะรุม พริก ขิง ลูกชะพลู ขค้ี รั่ง จัน
ขาว กระชาย เม็ดมะนาว ลูกพิลังกาสา เอาเท่ากัน บดละลายน้ำมะนาวกิน
แล

๑๓

๏ รากมะอึก ๑ รากมะแว้ง ๑ รากเท้ายายม่อม ๑ รากมะเขือขืน่ ๑
รากครอบ ๑ แห้วหมู ๑ พุงดอ ๑ ผักเขา ๑ พรมดาน ๑ ฝนด้วยน้ำซาวข้าว
กินชโลมแก้ไข้คลั่งหายแล

๏ ถ้าไขเ้ ว้นวันก็ดี ให้เอาเปลอื กมะรุม ๑ ทองหลาง ๑ ผักเสี้ยนผี ๑
พนั งูแดง ๑ หญ้าปากควาย ๑ รากมะเขอื ข่นื ๑ กระทือ กระชาย ๑ หอมแดง
๑ ต้ม ๓ เอา ๑ กนิ ปรุงพรกิ ขงิ กระเทียม กนิ หายแล

๏ ยาไข้สั่น ให้เอาใบยางทราย ๑ ใบคนทีสอ ๑ ว่านน้ำ ๑
กระเทยี ม ๑ บดละลายเหลา้ กนิ หายแล

๏ เปลือกเขาคัน ๑ กะตังใบ ๑ กระทุ่มน้ำ ๑ ก้างปลาแดง ตดหมู
๑ กระทงลาย ๑ แหว้ หมู ๑ ยา่ นาง ๑ ตม้ กนิ หาย

๏ ถ้าจะแก้ไข้เสียดแทงท้ังตน เอาใบหมากต้ม ๑ รากผกั เสี้ยนผี ๑
ใบคนทสี อ ๑ บอระเพด็ ๑ ใบมะขาม ๑ รากผักไห่ ๑ ต้มกินหายแล ฯ

๏ ยาต้มแก้สนั นิบาต เอารากกะเพรา รากหนาด ๑ รากเสนียด ๑
รากชะพลู ๑ หัวหญ้าแห้วหมู ๑ ผักแพวแดง ๑ จันท้ัง ๒ หัวหอม ๑ ดีปลี ๑
ต้มดว้ ยน้ำกนิ หาย แก้ไขส้ ันนบิ าตเยี่ยวแดง ตาแดงเหลืองดนี ักแล ฯ

๏ ถ้าผู้ใดไข้สันนิบาตมันให้ปวดหัวเจ็บตาดังผีเข้าก็ดี กินข้าวมิได้
ลางทีเว้นวันไขม้ ันให้ตาแดงก็ดี เอาจันหอม ๑ สน ๑ กระดอม ๑ บอระเพ็ด
๑ ลูกสมอไทย ๑ อบเชย ๑ ตดหมู ๑ รากชะพลู ๑ หัวแห้วหมู ๑ ลูก
มะขามปอ้ ม ๑ เอาเทา่ กันต้ม ๓ เอา ๑ กนิ หายแล ฯ

ตำรับยาแกโ้ รคทางธาตุลม
๏ ยาแก้ราก เอารากถั่วพู ๑ ผักบุ้ง ๑ รากผักสาบ ๑ ผักเบ้ีย ๑

ขมิน้ อ้อย ๑ บดละลายนำ้ อ้อยให้กินหายแล ฯ

๑๔

๏ เอาผกั ชีล้อม ชีลา ๑ โกฐเขมา ๑ เกลือสินเธาว์ ๑ โมกหลวง ๑
หวั บกุ นอ้ ย ๑ ทำเปน็ ผงละลายนำ้ รอ้ นกนิ จำเพาะลมไฟธาตุฝงั แล ฯ

๏ อันหน่ึงลมธาตุมันเป็นดังสู้วา่ เม่ือยแลท้องแข็งข้ึน เยี่ยวมิสู้มาก
ดัง่ ธาตุลมแลเอายาน้แี ก้ เอาผกั แพวแดง ๑ ชีล้อม ๑ โมกหลวง ๑ หญ้ารังกา
๑ วา่ นนำ้ ๑ บดละลายนำ้ กินหายแล ฯ

ถ้ามิหายเอารากผักแพวแดง ๑ จิงจ้อหลวง ๑ หญ้ารงั กา ว่านน้ำ ๑
บดละลายนำ้ ร้อนกินหายแล

ถ้ามิหายเอารากผักแพวแดง ๑ จิงจ้อหลวง ๑ พริก ขิง ท้ังน้ีบด
ละลายน้ำร้อนกินแก้ลมธาตุหายแล

๏ ขนาน ๑ เอาจันทั้ง ๒ สมุลแว้ง ๑ สักขี ๑ เบญกานี ๑ ว่าน
กีบแรด ๑ วา่ นร่อนทอง ๑ เนระพูสี ๑ แฝกหอม ๑ หัวแห้วหมู ๑ ขม้ินอ้อย
๑ ใบตาล ๑ ใบเสนียด ๑ เจตมลู เพลิงแดง ๑ หัวหอม ๑ ลูกจัน ๑ ดอกจนั ๑
เทียนแดง ๑ กระวาน ๑ ดีปลี ๑ พริก ขิง ๑ กระเทียม ๑ บดแท่งไว้กินแก้
สารพัดไขท้ งั้ ปวง แกส้ ลบ ละลายด้วยเหล้ากินแล

๏ แก้ไข้สันนิบาต เอากะเพรา ๑ รากหนาด ๑ รากเสนียด ๑ ราก
ชะพลู ๑ หัวหญ้าแห้วหมู ๑ เจตมูลเพลิงแดง ๑ จันท้ัง ๒ หัวหอม ๑ ดีปลี
ตม้ กนิ แกไ้ ขส้ นั นิบาตเยย่ี วแดง ตาเหลืองดีนัก

๏ แก้ลมสมั ประชวร เอาบอระเพด็ ๓ ข้อมือ ยาข้าวเยน็ ๓ แว่น ๑
ลูกประคำดคี วาย ๓ ลูก ตม้ ใหง้ วด กินแก้ลมสมจรแล

๏ แก้ไข้จับ เอารากกระทุ่มน้ำ รากย่านาง ๑ รากตดหมู
กระทงลาย กา้ งปลาแดง ๑ รากกะตงั ใบ เปลอื กเขาคนั ๑ ตม้ กนิ แกไ้ ขจ้ บั แล

๏ ยาต้ม เอารากมะเขือขนื่ ๑ รากชะพลู ๑ หญ้าพันงู ๑ หญ้าปาก
ควาย ผักเส้ยี นผี ๑ กระทือ กระชาย เปลือกมะรุม เปลือกทองหลาง พริก ๗
ขิง ๗ กระเทยี ม ๗ เกลอื น้อยหนง่ึ ตม้ กินไขเ้ พื่อลมไขท้ ั้งปวงแล

๑๕

๏ แกก้ ระหายน้ำ เอาใบคราม ๑ ใบเงนิ ๑ ใบทอง ๑ เอาตำละลาย
น้ำกนิ แก้รอ้ นชโลมหายแล

๏ ถา้ จะใครร่ ูจ้ ักสนั นิบาตดูว่ารากสาดกด็ ี ใหเ้ อายานีม้ าตม้ กนิ ลองดู
เถิด เอามะไฟป่า ๑ รากมะกล่ำ ๑ รากคาคลอง ๑ เอาเท่ากันต้มกิน ถ้า
สันนิบาต ถา้ มันฟังเปน็ รากสาดออกวงแดง ๆ วงขาว ๆ แล

๏ ถา้ สน่ั แลรอ้ นแลหนาวสะทา้ นกด็ ี เอารากน้ำนอง ๑ รากคนทา ๑
รากมะเดื่อชุมพร ๑ ย่านาง ๑ ใบเท้ายายม่อม ๑ ตม้ กินหายแล ตีค่าไว้ตำลึง
ทอง ๑ แล

๏ ถ้ามีเท่าใด ๆ ออกสิ้นแล ถ้าเปน็ วงแดงวงขาวก็ดี ใหเ้ อารากพรม
ดาน ๑ รากมะเฟือง ๑ รากยา่ นาง ๑ ขมนิ้ ออ้ ย ฝนด้วยน้ำซาวขา้ วกินหายแล

๏ ถา้ สะทา้ นหนาว เอาจันแดง ๑ เครอื เขามวก ๑ อบเชย ๑ ฝิน่ ต้น
๑ ฝนดว้ ยน้ำซาวขา้ วกนิ หายแล

๏ ใบน้ำเต้าใบกรรณิการ์ ๑ เม็ดงาดำ ๑ งาชา้ ง ๑ ตำให้แหลก เอา
น้ำมนั งาทาฝ่าตีนแต่เอ็นนัน้ แลอนั น้แี ก้เป็น ๒ ฝา่ ย แก้เสียบหวั แก้ร้อนแล

๏ ถา้ ปากมอิ อก เอาทองหลางใบมน ๑ ลกู ในมะกอก ๑ บดละลาย
ดว้ ยน้ำร้อนกรอกเขา้ ไปเถดิ ปากออกแล ตคี ่าไว้ตำลงึ ทอง ๑ แลว้

๏ ถา้ ปากมอิ อก เอาพรกิ ดมี าฝนด้วยซาวข้าวกนิ ทาแล ฯ
๏ แก้คล่ัง เอาใบฝ้ายเทศ ๑ มาตำให้แหลก แล้ว เอากาบกล้วยตีบ
มาเผาไฟใหร้ ้อนแลว้ บดิ เอานำ้ ใส่ลงกนิ แล
๏ ถ้ามิฟังแลมัวไปก็ดี คลั่งไปปากมิออกก็ดี ให้เอาสะค้าน ๑ ฝน
ดว้ ยน้ำซาวข้าวกินชโลมหายแล
๏ ถา้ ปวดหัวแลร้อนหัว เอาเปลอื กไมอ้ ุโลก ๑ นางแย้ม ๑ พรมจารี
๑ ฝนด้วยน้ำซาวข้าวเจอื กินชโลมหายแล

๑๖

๏ แก้ร้อนภายใน เอาไคร้น้ำ ๑ ไคร้บก ๑ ไคร้ คูน รากแคแดง ๑
รากนางแยม้ ๑ รากราชดัด ๑ เห็ดตาล ๑ เห็ดตับเต่า ๑ รากละหงุ่ ๑ ฝนด้วย
นำ้ ซาวข้าวกินหายแล ตีไว้ตำลงึ ทอง ๑ แล ดำแดงแล

๏ แกน้ ้ำมนั เอาลูกมะเดอื่ ชุมพร ๑ เอามาผา่ แช่น้ำใหก้ ินหายแล
๏ ถ้าจะแก้กระหายน้ำ เอารากบัวหลวง ๑ รากมะกอก ๑ อ้อย ๑
จันขาว ๑ ดนิ ประสิวขาว ๑ แตพ่ อรำหัดแช่นำ้ ให้กนิ หายแล
๏ ถา้ จะแก้พิษนำ้ มันกด็ ี เหลา้ ก็ดี แลใหเ้ สยี ดท่วั สารพางค์ตวั ก็ดี ให้
ปวดท้องอยู่ก็ดี เอาคันทวย ๑ ใบถั่วแระ ๑ ใบผักเค็ด ๑ ทองหลางใบมน ๑
ชาลีขม ๑ ใบขี้หนอน ๑ เชือกเขาตึง ๑ พริกไทย ๑ ใบขี้เหล็ก ๑ ใบแคแดง
๑ ใบสมี ๑ ขม้ินอ้อย ๑ ท้ังชโลมท้ังกินจงหนักเถิด อันว่าเปลวไฟฟ้านั้น
จำเพาะออกดำแดงกินหายแล

ตำรบั ยาแก้กาฬ
๏ ถ้ากาฬข้ึนใจเอายานจี้ ุดกาฬ เอาเห็ดกระถนิ พิมาน ๑ มาฝนดว้ ย

นำ้ ปนู หายแล
๏ อัน ๑ ให้กระเทียมฝนด้วยนำ้ จดุ กาฬหายแล
๏ อนั ๑ เอารากนางแย้ม ๑ รากมะกรดู ๑ ฝนด้วยน้ำจุดแล
๏ ถ้าเปน็ ดำกด็ ี เป็นแดงก็ดี ลางทีมันขึ้นมาจับเอาก้นกบแล้วมันไป

จับเอาต้นคาง ๆ มันฟกทูมไปท้ัง ๒ ข้างก็ดีแล ปากมิออกแล้วแก้ด้วยยาน้ี
เอารากมะนาว ๑ พิษนาศน์ ๑ หัวมหากาฬ ๑ เปล้าน้อย ๑ มะรุมป่า ๑ ราก
ระย่อมแดง ๑ ฝนดว้ ยน้ำทาลงแล ๏ ถา้ มฟิ ังเอาข้าวเหนยี ว ๏ คมั ภีรไ์ ม้

๏ ถ้าออกลูกแลเลือดตีข้ึนตายไป ๓ วันก็ดี ท่านให้เอายาน้ีลองดู
เอาตาไผ่สีสุก ๑ ละหุ่งแดง ๑ ดีจระเข้ ๑ ฝนด้วยน้ำข้าวมาทาลงที่ปากสกั ครู่

๑๗

หน่ึง แล้วให้ดูทวารเบาเลือดออกให้รักษาเถิด ยาน้ีทำเป็นแท่งไว้ฝนกินกับ
เหลา้ กรอกเข้าไปเถดิ ฟื้นแล ทา่ นใดทำแลของทา่ นธุดงคแ์ ล

๏ ยาแก้เลือดตีข้ึน เอารังมดแดง ๑ จบั มะม่วงพรวน พริก ๗ สิ่งละ
๒ บาท พริกเท่ายาทั้งหลาย เอากัญชาเท่าพริก ทำเป็นผงละลายผ้ึงป้ัน
ลูกกลอนกินแก้ลมเย็นแก้เลือดตกตามืด แก้ลมระห้อยหิว แก้จุกอก แก้ลม
เสียดมันให้กินข้าวมิได้ ให้เหมือนริดสีดวง ๗ จำพวก ท่านตีไว้ ๑ ตำลึงทอง
แล

๏ ยาร้อนแก้ลมป่วง เอาเปลือกมะหาด ๑ เปลือกราชพฤกษ์ ๑
เปลือกโมกหลวง ๑ เปลือกกุ่มท้ัง ๒ ผักแพวทั้ง ๒ ดองดึง ๑ แห้วหมู ๑
อตุ พดิ ๑ การอ่ น ๑ การบรู ๑ เทยี นดำ ๑ พริกเท่ายาทั้งหลาย ตำผงละลาย
นำ้ ผ้ึงกินจำเพาะลมรดิ สีดวง พรกิ ตำเป็นผงละลายน้ำ ปนั้ เป็นลูกกลอนกินแก้
ลมเย็นทั้งตวั แก้เลือดตก แก้ลมตามืด แก้ลมระห้อยหิวจุก อกลมข้ึนหัวเสียด
มันให้กินข้าวมิได้ มันให้เหมือนริดสีดวง ๘ จำพวก ท่านตีค่าไว้ ๑ ตำลึงทอง
แล

๏ ยาร้อน ท่านให้เอาขิง ๑ ใบมะตูม ๑ ใบคนทีสอ ๑ ใบเสนียด ๑
ใบสะเดา ๑ ผกั แพวแดง ๑ ใบหนาด ๑ เบี้ยตวั ผู้ ๑ ยาทง้ั นี้เอาสง่ิ ละ ๑ ตำลึง
รากส้มกุ้งเท่ายาท้ังหลาย ย่านาง ๑ รากชะพลู ๑ ลูกจัน ๑ ดอกจัน ๑
กระวาน ๑ ดปี ลี ๑ ราชพฤกษ์ ๑ โพบาย ๑ เลีย่ น ๑ สะเดา ๑ มะม่วงคัน ๑
ยาทัง้ น้เี อาเปลือกยาง ๑ หญา้ งวงช้าง ๑ ใบสันพร้ามอญ ๑ ใบพลูแก ๑

๏ ถ้าเป็นฝีลามให้เป่ือยพังไป ท่านให้เอาผักขวง ๑ ใบขี้กาแดง ๑
ใบตำลึงตัวผู้ ๑ ใบสะเดา ๑ ใบลำโพง ๑ ใบหญ้างวงช้าง ๑ ใบสมี ๑ ใบ
ฆอ้ งสามย่าน ๑ ว่านหางจระเข้ ๑ ขม้ินอ้อย ๑ ตำใหแ้ หลก ลองทาเถิดดีนัก
ได้ทำแลว้

๏ ท่านให้ชะปากแผลด้วยเปลอื กตะเคยี น ข้ีอ้าย ๑ ตม้ ชะเถิด

๑๘

๏ ยาจุดลมทั้งหลายหมอกุมารแพทย์แต่งถวายพระพุทธเจ้า
เกล็ดปลาชอ่ น ๑ สารน้ำตำ ๑ หมกึ หอม ๑ บดปรุงลงใส่ฝีเป่ือยสารพางค์ทั้ง
ปวง ข้ีเรอื้ น กลากแล

ตำรบั ยาแก้กระหายนำ้
๏ ยากระหายน้ำ เอารากมะอึก ๑ รากมะเขือข่นื ๑ รากก้างปลา ๑

รากย่านาง ๑ ละลายนำ้ ซาวขา้ วกินแกก้ ระหายชนื่ ขนึ้ แล
๏ แกก้ ระหายน้ำ เอารากข้ีเหลก็ ๑ ฝนด้วยน้ำอ้อยกนิ หายแล
๏ แก้กระหายน้ำนัก เอารากขัดมอน ๑ รากทรงบาดาล ๑ ราก

มะกรูด ๑ รากมะนาว ๑ เปลือกแสมสาร ๑ รากพรมมิ ๑ ฝนน้ำซาวขา้ วกิน
แล

๏ แก้สันนิบาตพุทธยักษ์ แก้มิทัน ๓ ๗ วันตาย ถ้าจะแก้เอาวาน้ำ
๑ ลูกผกั ชี ๑ หญ้าใต้ใบ ๑ ถั่วเขียว ๑ ใบผกั ไห่ ๑ ตำละลายน้ำซาวขา้ ว เอา
งาชา้ ง นอแรด ๑ ฝนลงกนิ แล เอากากยาประคบตัวหายแล

๏ แก้ (สันนิบาต) กมุ ภัณฑ์ เอารากมะนาว ๑ ผิวมะกรูด ๑ เปลือก
มะรุม ๑ วาน้ำ พริก ขิง กระเทียม ๑ ๗ ส่ิงน้ีบดละลายน้ำร้อน น้ำส้มก็ได้
แก้กมุ ภัณฑ์สารพัดดนี กั แล

๏ ถ้าจะแก้ตีนเย็นตัวเย็นมือเย็น เอาใบมะกรูด ๑ พริก ขิง
กระเทยี ม ๑ บดละลายน้ำกนิ ทาบ้างหายแล

๏ ถ้าจะแก้ไข้สันนิบาตอีแอ่น ให้ชักแอ่นไปข้างหลังร้ายนัก ถ้าจะ
แก้เอาใบผักหวานบ้าน ๑ บัวบก ๑ ใบสมี ๑ ใบถ่ัวแระ ๑ ใบน้ำเต้า ๑ ใบ
กะเพรา ๑ ใบกระพังโหม ๑ ใบชาลีขม กระสายทาท้องน้อยลกู ออกแล

๑๙

๏ ยาต้มภายในแก้ไข้ท้ังปวง เอารากขี้กาแดง ๑ รากตองแตก ๑
รากมะกา ๑ โคนไม้รวก ๑ โคนไม้ไผป่ ่า ๑ รากกรรณิการ์ ๑ ผักหนอก ๑ ผัก
เขา ๑ คาคลอง ๑ ตม้ กนิ หายแล

๏ ยาตม้ แก้ไขเ้ หนือ เอารากมะอึก ๑ รากมหาละลาย ๑ รากคนทา
๑ รากมะแว้งทั้ง ๒ รากมะเขอื ข่ืน ๑ รากมะเดอ่ื ๑ รากย่านาง ๑ รากผกั เขา
๑ รากทุบทาบ ๑ ต้มกนิ แกไ้ ขเ้ หนือสนั นิบาตแล

๏ ..... ผู้ใด.... ไข้ขัดหนักขัดเบา เอาเอื้องใหญ่ ๑ ขิง ๑ เอาเท่ากัน
ตำพอกท้องน้อยแลสนั หลังลงเย่ียวออกแล

๏ ถ้าเยี่ยวมิออก เอาใบจำปา ๑ ข้าวตัง ๑ ผักเขา ๑ ยาแก้ร้อนทั้ง
กินทงั้ พ่นถอนพิษไดด้ ีนักแล

๏ ยาแก้กาฬท้ังนอกท้ังในทั้งกินทั้งพ่นทั้งจุด เอาพิษนาศน์ ๑
ระย่อม ๑ เนระพูสี ๑ ละลายนำ้ ซาวข้าววิเศษดนี กั แลเปน็ ยอดยาแล

๏ ยานี้แก้ไขม้ ันใหผ้ ุดขนึ้ ดงั หวั ฝแี ลว้ จมลงมันให้มพี ษิ ร้อนดังไฟ ลาง
ทีมือกำตีนกำให้ชักดังใจจะขาดตาย แพทย์มิรู้ว่าไข้กุมภัณฑ์ ถ้าจะแก้เอาใบ
ประดู่ ๑ ใบไม้สัก ๑ ลูกฝ้าย ๑ หัวคล้า ๑ ยาข้าวเย็น ๑ เชือกเขาลำแล ๑
ตม้ กนิ แกไ้ ข้แล

ยาแก้ไข้รากแก้กาฬสิงคลีดีนักแล เอาเปลือกถ่อน ๑ เปลอื กมะไฟ
๑ เปลือกสะตือ ๑ ดอกมะลิ ๑ ดอกจำปา ๑ ดอกกระดังงา ๑ ดอกสารภี ๑
ดอกพิกุล ๑ บดละลายน้ำดอกไม้แก้สลบลิ้นกระด้างคางแข็งให้ยักน้ำ
กระสาย๑เอาเถดิ

๑ ยักน้ำกระสาย หมายถึง การเปลี่ยนน้ำกระสายยาไปตามโรคหรืออาการ
แทรกซ้อนที่แพทย์คาดว่าอาจจะเกิดข้ึนได้ (ราชบณั ฑิตยสถาน กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผน
ไทยและการแพทยท์ างเลอื ก, ๒๕๕๓ : ๒๑๐)

๒๐

๏ ยาแก้สลบ เอาหวายตะค้า ๑ เมล็ดในสะบ้า ๓ เม็ด ๑ ยาดำ ๑
บาท ดีจระเข้ ๑ รำหดั ป้นั เม็ด ๑ ละลายน้ำดอกไม้ น้ำซาวข้าวกินดีนักแล

๏ ยาฝนแก้ร้อน เอาขัดมอน ๑ รากพุงดอ ๑ รากโทงเทง ๑ ราก
ยา่ นาง ๑ ฯ

๏ ยาแก้เยี่ยวไมอ่ อก เอาฝาง ๑ สารสม้ ๑ หอม ๑ รำข้าวเหนยี ว ๑
ต้มกินเยีย่ วออกแล

๏ เอารากข้ีกาแดงขาว ๑ รากครอบ ๑ ขมิ้นอ้อย ๑ บอระเพ็ด ๑
ฝนดว้ ยน้ำขสี้ ีก๒กินแกภ้ ายในแกร้ อ้ นไข้ท้ังปวงแล

๏ ยาต้มแก้ไข้ เอารากย่านาง ๑ รากคาคลอง ๑ รากอีเหนียว ๑
รากสลอด ๑ รากชิงชี่ ๑ รากส้มป่อย ๑ รากทรงบาดาล ๑ ยาข้าวเย็น ๑
ขมนิ้ อ้อย ๗ แวน่ ๑ ต้มกนิ แก้รอ้ น แกก้ ระหายน้ำ แกก้ าฬภายใน แก้เช่ือม

๏ รากยาง ๑ หัวคล้า ๑ ข้ีกาแดง ๑ จันขาว ๑ ขิง ๓ แว่น ขม้ิน
อ้อย ๗ แวน่ ตม้ กินแกไ้ ขจ้ บั หายแล

ตำรบั ยาแกโ้ รคทางโลหติ สูติศาสตร์และนรเี วชวทิ ยา
๏ ยาแกเ้ ลือดตกทวาร เอาปลาไหลเผอื ก ๗ ขิง ๗ ข่าเจ็ด ส้มกุ้ง ๗

สารส้ม ๗ ต้มกินด้วยเหล้าหายแล

๒ น้ำข้ีสีก (ภาษาไทยถ่ินอีสาน) หมายถึง น้ำครำ น้ำครำ หรือน้ำไขเสนียด
หมายถึง เครื่องยาหรือน้ำกระสายยาชนิดหนง่ึ ได้มาจากน้ำครำ การนำนำ้ ครำมาใช้เป็น
เครือ่ งยานัน้ มีวิธกี ารดงั นี้ น้ำครำได้มาจากสถานท่ีมีน้ำแฉะ ๆ ซึ่งอยใู่ กลค้ รัว ใชห้ ลกั ไมป้ กั
ลึกลงไปในดินแฉะ ๆ นัน้ ให้ลกึ พอประมาณ จึงถอนหลักขน้ึ ระวังอยา่ ให้น้ำทข่ี ังแฉะอยูใ่ น
สถานที่น้ันไหลเขา้ ไปในหลุมดิน ท่ีดึงไม้นั้นข้ึน แล้วจะมีน้ำซึมเข้าในหลุมนั้นเป็นน้ำใส ๆ
ค่อย ๆ ตักน้ำในหลุมน้ันมาใช้ปรุงยา หรือจะใช้ผ้ากรองอีกคร้ังจึงนำไปใช้ก็ได้
(กระทรวงศึกษาธิการ, ๒๕๔๒ : ๘๐๘-๘๐๙)

๒๑

๏ ยาประสูติลูกได้วัน ๑ ทำกิริยาดังผีเข้าอยู่ก็ดี กำลังเลือดมันให้
คลัง่ เอาไพลมาตม้ ละลายเหล้า ประสะถ้วย ๑ เอาพรกิ ล่อน๓ ๑๐ เม็ด บดใส่
ลงกิน เสกด้วยยะโตหงั ๔ ๓ จบใหก้ ินเถดิ หายแล

ตำรบั ยาแกไ้ ข้ต่าง ๆ
๏ ถ้าไข้มนั หนักแล้วจึงเอายาน้ีวางเถิด เอาสมอไทย ๑๑ เม็ด ก้าน

สะเดา ๓๓ ก้าน มะกรูด ๓ ซีก บอระเพด็ ๗ ท่อน ขมิน้ อ้อย ๗ แว่น พญามือ
เหล็ก ๑ ลูกขีก้ าแดง ๓ ลูก สน ๑ สกั ๑ ตม้ กนิ แกไ้ ข้สารพดั ถ้าเข้าบนแล้วจึง
วางยานเี้ ถดิ ถงึ อยา่ งไรก็หายแล

๏ ยาต้มแกไ้ ข้จับ เอาหอมแดง ๑ รากชิงชี่ ๑ รากก้องแกบ ๑ ราก
มะแว้งทั้ง ๒ รากมะเขือขื่น ๑ สฟี ันนางแอ ๑ ก้านสะเดา ๓๓ กา้ น ขมนิ้ ออ้ ย
๑ รากหญ้าคา ๑ แห้วหมู ๑ สมอท้ัง ๓ รากย่านาง ๑ บอระเพ็ด ๑ ลูก
กระดอม ๑ ตม้ กินแก้ไขส้ ันนบิ าต รากสาดทง้ั ปวงแล

๏ ยาต้มแก้ไขร้ ากสาด ไข้เหนือ เอาแกน่ สน ๑ แก่นสัก ๑ หัวกะลา
ลกู ฝา้ ย ๑ หัวคลา้ ๑ แก่นฝาง ๑ ตม้ กินหายไดเ้ ชื่อมาแล

๓ ปัจจบุ ันคอื พรกิ ไทยขาว นั่นแล
๔ บทสวดอังคุลิมาละปะรติ ตัง ว่า “ยะโตหัง ภะคนิ ิ อะริยายะ ชาติยา ชาโต
นาภชิ านามิ สญั จิจจะ ปาณงั ชวี ติ า โวโรเปตา ฯ เตนะ สจั เจนะ โสตถิ เต โหตุ โสตถิ
คัพภัสสะฯ”

๒๒

๏ ยาแก้ลมสันดาน แก้ลมกษัยกล่อน๕ เอาใบสลอดทะนาน ๑ ใบ
คนทีสอทะนาน ๑ ใบมะตูมทะนาน ๑ ใบรกั ขาวทะนาน ๑ บอระเพด็ ทะนาน
๑ น้ำหญ้าไซทะนาน ๑ พริกไทยทะนาน ๑ น้ำผึ้งทะนาน ๑ เกลือถ้วย ๑
กวนเปน็ ลูกกลอนแกล้ มสนั ดานหายแล

๏ ยาต้มแก้ไข้ท้ังปวง เอาใบมะนาว ๑ กา้ นสะเดา ๑ พญาไรใ้ บ ๑
ขค้ี วายเผอื ก ๑ ขี้หมูเถ่ือน๖ ๑ ดจี ระเข้ ๑ พรกิ ไทย ๑ ยาท้ังนเี้ อาเท่ากัน บด
ละลายน้ำมะนาวก็ได้ น้ำท่าก็ได้ น้ำมะกรูด ถ้ามันผุดมิได้เอาหยอดหูนัตถุ์
จมูกหายแล

๏ ยาอายุวัฒนะ แก้เจ็บหลังทั้งปวง เอาเข้าค่า ๕ ตำลึง หัวตะไคร้
๕ ตำลงึ ตำละลายน้ำผึง้

๏ ยาพอกฟกบวม เอาใบเจตมูล ๑ ใบหนาด ๑ ข่า ๑ ไพล ๑ ยอด
สบั ปะรด ๑ ปูนขาว ๑ ตำพอกเสกด้วยประจคุ าดแล

๏ ยาลมสลกั เพชรใหก้ ลมตายไปจะแก้ เอารากง้วนหมู ๑ ชะเอม ๑
ดีปลี ๑ บด เอาการบูร ๑ พิมเสน ๑ ชะมด ๑ ลูกจัน ๑ ยาน้ีเอานี้สิ่งละ ๑
เฟอ้ื ง ปรุงลงนัตถุ์แก้ปวดศีรษะหาแรงมิได้ ยาน้ีชือ่ แพวโพคา ตีค่า ๑ ชั่งทอง
แล

๏ ยาเขียวหอม แก้เชื่อมแก้มัว เอาเปล้าท้ัง ๒ จันหอม ๑ จันแดง
๑ ว่านกีบแรด ๑ ว่านร่อนทอง ๑ เนระพูสี ๑ คคุ ะ ๑ มหาสดำ ๑ ระย่อม ๑

๕ กษัยกล่อน หมายถึง โรคกษัยกลุ่มหน่ึง เกดิ จากความผดิ ปกติของธาตุท้ัง 4
ตำราการแพทย์แผนไทยแบ่งออกเป็น 5 ชนิด คือ กษัยกล่อนดิน กษัยกล่อนน้ำ กษัย
กล่อนลม กษัยกล่อนไฟ และกษัยกล่อนเถา (ราชบัณฑิตยสถาน กรมพัฒนาการแพทย์
แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก, ๒๕๕๓ : ๓๓)

๖ หมเู ถื่อน คือ หมูป่า น่ันแล

๒๓

ไคร้เครือ ๑ เถามวกแดง ๑ สน ๑ ผักกระโฉม ๑ ใบมะตูม ๑ ใบสมี ๑ ใบ
สมอพิเภก ๑ นอ งา ๑ เขากวาง ๑ บดละลาย

ตำรับยาแกป้ วดศีรษะ
๏ ยาลมแก้ปวดศีรษะ เอากะปิ ๑ เผาไฟ แพงพวยแดง ๑ บดสุม

กระหมอ่ ม๗แล
๏ ยาแก้ไข้ปวดหัว เอาจันท้ัง ๒ สน ๑ เนระพูสี ๑ ต้ม ๓ เอา ๑

กนิ แกป้ วดหัวแล
๏ ยาแก้ปวดหัว เอารากสากกะเบือละวา้ ๘ ๑ ผกั โขมป่า ๑ เหด็ ไม้

งวิ้ ๑ ใบสะแก ๑ เผาไฟ ละลายน้ำกินแล
๏ ยานัตถ์ุแก้ปวดศีรษะเพ่ือไข้สันนิบาต แก้ไข้เหนือ เอาไพล ๑

แห้วหมู ๑ เบ้ียผู้ ๑ น้ำประสานทอง ๑ จันหอม ๑ ตรีกฏุก ๑ กำยาน ๑ ลูก
ในส้มป่อย ๑ คั่วเสีย วานำ้ ๑ กระชาย ๑ สารสม้ ตำเป็นผงนัตถ์ุแล

๏ ยาแก้ปวดศีรษะ เอาแก่นพรม ๑ จันทนา ๑ ดินประสิว ๑
ผักแวน่ ๑ บดนำ้ ซาวข้าวชโลมตัวหาย

๏ แก้ปวดศรี ษะ เอาใบไพลป่า ๑ ข้ีครัง่ ๑ ใบย่านาง ๑ ดินประสิว
ขาว ๑ บดชโลมแก้รอ้ นดนี กั แล

๏ ยากินแก้ปวดศีรษะแก้เมื่อยตัว เอาเปลือกโพกพาย ๑ เปลือก
ราชพฤกษ์ ๑ ขมน้ิ ออ้ ย ๑ บดละลายน้ำขงิ แก้เมอื่ ยขบดนี ักแล

๗ สุมกระหม่อมหรอื ยาสุม หมายถงึ ยาแผนโบราณไทยรูปแบบหนง่ึ ใชโ้ ปะไว้
บนกระหม่อมของทารกหรือเดก็ เพ่ือใหต้ ัวเยน็ แก้ไข แก้หวดั เปน็ ต้น (ราชบัณฑติ ยสถาน
กรมพฒั นาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลอื ก, ๒๕๕๓ : ๒๑๒)

๘ สากกะเบอื ละว้า หมายถงึ ต้นพลับพลา

๒๔

๏ ยาแก้บิดริดสีดวงบิดท้ังตัวปวดมวน เอาเปลือกลูกมะตูม ๑
น้ำตาลเท่าลูกหมาก ๑ พรกิ ๗ ขิง ๗ กระเทียม ๗ ไพล ๗ ดีปลี ๗ ดอก ต้ม
กนิ หายแล

๏ ยาแก้ปวดศีรษะ เอาใบสะเดา ๑ ใบไพลป่า ๑ ขี้คร่ัง ๑ ดินประ
สิวขาว ๑ บดทำแทง่ ไวล้ ะลายน้ำซาวข้าวกนิ ชโลมแล

๏ ยาแก้ปวดศีรษะ เอารากพุงดอ ๑ รากย่านาง ๑ หัวหญ้าปินตอ
๑ เปลือกขนุน ๑ น้ำใจใคร่ ๑ จนั ท้ัง ๒ มะกา ๑ มหาสดำ ๑ ผักปอด ๑ ดิน
ประสิวขาว ๑ ละลายเหล้ากินหายแล

ตำรับยาแกโ้ รคทางโลหิต สตู ศิ าสตรแ์ ละนรเี วชวิทยา (๒)
๏ ถ้าเป็นหนองในมดลกู เอาเขากวาง ๑ เบี้ยจั่น ๑ หวายตะค้า ๑

ขงิ ๑ ฝนนำ้ มะนาวกนิ หายแล
๏ ยาแก้บดิ ลูกเมื่อมคี รรภ์ เอาเปลอื กลกู มะขาม ๑ กระเทียมสุก ๑

ดีปลี ๑ ตำเป็นลูกกลอนกนิ ดีนักแล
๏ ถ้าแก้ตกมูกเลือด เอาเขากระบือเผา ๑ พริก ๑ กระเทียม ๑

โคนกล้วยเขยี ว ๑ แตน่ ้ำ ใบกะเพรา ใบทับทิม ๑ บดกินหายแล
๏ ยาบิดตกมูกเลือด เอาใบมะลิ ๑ ใบเทียน ๑ ใบทับทิม ๑ ใบ

สวาด ๑ ใบขมิ้นอ้อย ๑ มะแว้งทง้ั ๒ สมอทง้ั ๓ บดเหล้ากนิ หาย
๏ ยาแก้บิดลูก เอาขม้ินอ้อย ๑ ใบยอ ๑ ข่า ๑ ใบระงับพิษ ๑ ใบ

นำ้ เตา้ ขม ๑ ลูกมะนาว ๑ มหาหิงคุ์ ๑ ยาดำ ๑ ยาทั้งน้ีเอาสงิ่ ละ ๑ เฟ้ือง ฝ่ิน
การบรู ๑ บาท บดกนิ หายแล

๏ แกบ้ ิดตกเลอื ด เอาเปลือกม่วงพรวน ๑ ลกู เบญกานี ๑ ลูกจัน ๑
ฝ่นิ ฝนด้วยนำ้ ปูนใสกินหายแล

๒๕

๏ ถ้ามิฟังเอาเปลือกแคแดง ๑ เปลือกคางโทน ๑ ตำเอาน้ำฝิ่น
แทรกน้อยหนงึ่ หายแล

๏ ยาแก้ลงท้องตกมูกเลือด เอาบอระเพ็ด ๒ สลึง ๑ เฟ้ือง ลูก
กระดอม ๓ บาท ดีเกลือ ๑ ตำลึง ขมิ้นอ้อย ๒ บาท ต้ม ๓ เอา ๑ กินทุเลา
ธาตุแล

๏ ยาแก้ตกมูกเลือด เอาบอระเพ็ด ๑ เกลือ ๑ รากสะแก ๑ ราก
กรด ๑ ยานีเ้ อาเสมอกันกินแกร้ ดิ สดี วงพลวกแล

๏ ยาแก้ตกมูกตกหนอง เอาลูกจัน ๑ ดอกจัน ๑ กระวาน ๑
กานพลู ๑ ดีปลี ๑ ขิง ๑ มหาหิงคุ์ ๑ ยาทั้งน้ีเอาส่ิง ๑ เฟื้อง การบรู ๑ สลึง
๑ เฟ้ือง ดิน ๒ ไพ บดกนิ แก้ลงทอ้ งแกล้ มขนึ้ หายแล

ตำรับยาแกโ้ รคและอาการเกยี่ วกับทางเดินอาหาร
๏ ยาแก้ลงท้อง เอารากถ่ัวพู ๑ รากพุงดอ ๑ ชะเอม ๑ หัวคล้า ๑

จนั ทั้ง ๒ บดละลายน้ำกนิ หายแล
๏ ยาลงท้อง เอาเบญกานี ๑ ลูกจันคร่ึงซีก ๑ สีเสยี ดท้ัง ๒ ฝ่ิน ๑

ไพ ดีงู ๑ ดอกจัน ๑ เทียนท้ัง ๕ ครั่งติดต้นไม้ ๑ การบูร ๑ พิมเสน ๑ บด
ละลายนำ้ ผงึ้ กินหายแล

๏ ยาแก้ลงท้อง เอาข้าวสารค่ัว ๑ เปลือกฟัก ๑ บดละลายน้ำร้อน
กินหาย

๏ ยาห่าลงท้อง เอาสมุลแว้ง ๑ ทับทิม ๑ ลูกจัน ๑ เบญกานี ๑
สีเสียด ๑ ชันตะเคียน ๑ หามกราย ๑ ครั่ง ๑ จันหอม ๑ เปลือกแคแดง ๑
ฝ้ายแดง ๑ หญา้ แพรกเผือก ๑ รากมะไฟ ๑ รากก้างปลาแดง ๑ ฝาง ๑ ราก
โตนด ๑ รากตานหม่อน ๑ กระเทยี มกรอบ ๑ ต้มกนิ หายแล

๒๖

๏ ยาแก้ลงท้องป่วนท้อง เอาพริก ขิง ๑ พิมเสน ๑ ฝ่ินน้อยหน่ึง
ละลายนำ้ กินหายแล

๏ ยาแกส้ ะอกึ เอาแววนกยูง ๑ ขนเมน่ ๑ เปลอื กไข่เป็ด ๑ ยาทั้งนี้
เผาละลายนำ้ รอ้ นกไ็ ด้ เหล้ากไ็ ดแ้ ก้สะอกึ หาย

๏ ยาห้ามลงท้อง เอาโกฐน้ำเต้า ๑ เบญกานี ๑ เทียนดำ ๑ ขี้ครั่ง
ตดิ ไม้ ๑ ดนิ กนิ ๑ อัญชนั ทงั้ ๒ ฝนด้วยนำ้ รำหดั พิมเสนแกส้ ะอกึ ลงดีนกั แล

๏ แก้สะอึกตีข้ึน เอาลูกมะแว้ง ๑ ต้มเอาน้ำสุราตัดลงกิน ถ้าลงน้ำ
มะนาวแล

๏ แก้สะอึก เอากระเทียมกรอบ ๒๐ กลีบ ตาลโตนดเอาละลายน้ำ
กนิ หาย

๏ แก้สะอึก เอาอ้อยปล้อง ๑ เผาไฟบิดเอาน้ำตาล น้ำมะนาว เอา
เท่ากนั เอากระเทยี มกรอบ บดคุลกี ารด้วยกนั กินแกส้ ะอกึ หาย

๏ แก้สะอึก เอาเบี้ยจั่น ๓ เบ้ีย เผาให้ไหม้ บดละเอียด เอาแวว
นกยูง ๑ ตม้ กินหายแล

๏ ยาแกร้ าก เอาข่า ๑ รากมะแวง้ ๑ น้ำนอง ๑ ตม้ กนิ หาย
๏ ถ้าอยู่ ๆ ดี รากก็ดี อีดำอแี ดงก็ดี ไขร้ ากสาดสันนบิ าตกด็ ี เอาฝ่ิน
๑ กระเทียม ๑ บดนำ้ ขณั ฑสกรกนิ หายแล
๏ แกร้ าก เอาลูกมะกอกเผาไฟละลายนำ้ กนิ
๏ ถ้ารากเลือด เอาใบคูน ต้ม ๓ เอา ๑ เมื่อจะกินปรุงลงน้ำผ้ึง
ขณั ฑสกรหายแล
๏ ยาแก้ราก เอาใบคนทา ๑ ตำบดิ เอาน้ำรำหดั พิมเสนลงกนิ แล
๏ แก้สะอกึ เอารากสะอกึ ๑ รากพมุ เรียง ๑ มใิ ห้กินข้าวไดเ้ อาแดง
๑ จันขาว ๑ บอระเพ็ด ๑ ตม้ ๓ เอา ๑ กินหายแล
๏ ยาแก้ราก เอามะตูมออ่ น ตม้ ๓ เอา ๑ กนิ หาย

๒๗

๏ ยาแก้ราก เอาพิลังกาสา ๑ แก่นนุ่น ๑ รากดีหมี ๑ รากโมกมัน
๑ ต้มกนิ หาย

๏ รากมะพร้าว ๑ รากย่านาง ๑ มะแว้งต้น ๑ รากมะเขือขื่น ๑
รากมะอึก ๑ ฝนด้วยน้ำซาวข้าวกินแก้รากคอแกก้ ระหายน้ำดนี ักแล

๏ แก้ราก สีหวดน้อย ๑ สะค้าน ๑ กาบหมาก ๑ รากมะพร้าว ๑
รากตาล ๑ ลกู ประคำดคี วาย ๑ ตำละลายนำ้ ลูกยอกินหายแล

๏ ยาแก้ราก เอามะนาว ข่า พริก ๗ กระเทียม ๗ เกลือ ๗ บดให้
กินแกร้ ากแล

๏ ยาแก้ราก เอาน้ำแตงกวา ๑ พริก ๗ พริกไทย ขัณฑสกร ๑ บด
ละลายน้ำกนิ หายแล

๏ ยาแก้ราก เอาชะพลู ๑ วาน้ำ ๑ หมากแห้ง ๑ ดีงเู หลือมปรุงลง
นอ้ ยหนงึ่ กนิ หายแล

๏ ยาห้ามราก เอารากมะกรูด ๑ รากมะนาว ๑ พริกไทย ๗
กระเทยี ม ๗ เกลือ ๗ เมด็ บดลายน้ำให้กินแล

๏ ยาแกร้ ากเอามะนาว มะกรูด น้ำขิง ข่า เค่ียวให้เป็นยางแล เอา
ดีปลี ๑ สลึง กระเทียม ๑ สลึง กระวาน ๑ สลึง ลูกจัน ๑ เฟื้อง กานพลู ๒
สลึง บดนำ้ มะนาว แล้วจึงเอาฝ่นิ รำหัดกินเทา่ ลกู พทุ รา แกเ้ หยี นรากแล

๏ แกส้ ะอึก แก้เสลด ยานช้ี อ่ื บำโกนทาแล

ตำรบั ยาแกโ้ รคตา่ ง ๆ
๏ ยาแก้ร้อน เอาโคกกระออม ๑ ผักบุ้งขัน ๑ ผักบุ้งร้วม ๑

บอระเพ็ด ๑ ตำลงึ ตัวผู้ ๑ ดนิ ประสวิ ขาว ๑ ตำชโลมแก้ร้อนหายแล
๏ ยาแก้กินข้าวมิได้ เอาสมอไทย ๑ สมอเทศ ๑ บอระเพ็ด ๑ ต้ม

๓ เอา ๑ กนิ หายแล

๒๘

๏ ยาแก้มูตรเหลอื ง เอาฝาง ๑ ขม้ินออ้ ย ๑ แช่นำ้ กินหายแล
๏ ถ้ามิฟงั เอาขมิ้นเครือ ๑ สน ๑ ตะไคร้ ฝนน้ำมะเด่ือชุมพรกิน
๏ แก้นอนมหิ ลับ เอาเปลือกพกิ ุล ๑ กัญชา ๑ ดีปลี ๑ ขงิ ๑ บดทา
ปลายก้อยนอนหลบั แล
๏ ยานัตถุ์๙ เอาพริกไทย ๑ เฟื้อง โกฐสอ ๑ เฟ้ือง ๑ โกฐเขมา ๑
เฟ้ือง ดีปลี ๑ เฟ้ือง สารส้ม ๒ สลึง ลิ้นทะเล ๒ สลึง แกวสาแกรบ ๑ เฟ้ือง
เปลา้ ๑ เฟือ้ ง ตำผงพิมเสนรำหดั นัดสันนิบาตตาขาวแล
๏ ยาแกจ้ ักขุมดื เอายอดผักบุ้ง ๓ ยอดแชน่ ำ้ หยอดแล
๏ ถ้าเมื่อยกระดูก เอาเปลือกสะเดา ๑ เบญกานี ๑ รากยอ ทับทิม
๑ ยาทงั้ นฝ้ี นดว้ ยนำ้ รชี โลมแก้เม่อื ยแล
๏ ยาแก้ล้ินหดแก้คอแห้ง เอาขิง ๑ เนระพูสี ๑ ตูมกาแดง ๑ บด
ละลายน้ำกินแกล้ นิ้ หดแล
๏ ยาแก้ไข้กินข้าวมิได้ เอาข้าวเย็น ๑ แห้วหมู ๑ บอระเพ็ด ๑ หีบ
ลม ๑ ตม้ แกล้ มในท้องกนิ ขา้ วมิไดแ้ ล
๏ ถ้าไข้ลมเสียบท้อง เอารากขดั มอน ๑ แห้วหมู ๑ ลูกผักชีลอ้ ม ๑
ลกู มะตมู อ่อน ๑ ขิง ขา่ ๑ ยาขา้ วเย็น ๑ ต้มกินหายแล
๏ ยาต้มคู่กัน เอาหัวคล้า ๑ ยาข้าวเย็น ๑ เชือกเขาลำแล ๑ ยา
ประคบยากินภายในสลับกนั เอาเปลอื กประคำไก่ ๑ ขม้ินออ้ ย ๑ ยาทั้งน้ีฝน
ดว้ ยเหล้ากินแกพ้ ษิ ภายในแล

๙ นัตถ์ุ หมายถงึ การนำตวั ยาทผี่ สมแลว้ ตำเปน็ ผงให้ละเอียด ใสก่ ลอ่ ง เปา่ ทาง
จมูก และขอ มกั เรยี กว่า การนตั ถย์ุ า (ลัดดาวัลย์ ครปู ญั ญามาตย์ (บรรณาธกิ าร, ๒๕๕๘ :
๑๔๑)

๒๙

ถ้าร้อนชักบิด เอาใบเสนียด ๑ ใบตะค้าน ๑ หญ้าแพรก ๑ หญ้า
ปากควาย ๑ รากหญ้าคา ๑ บดละลายน้ำซาวข้าวทัง้ กินทง้ั ชโลมหายแล

๏ ยาแก้เยี่ยวเหลืองตาเหลือง เอาสมอเทศ ๑ สมอไทย ๑ ก้าน
สะเดา ๑ เปลอื กราชพฤกษ์ ๑ คนที ๑ ขา่ ตาแดง ๑

๏ ขมปากเอารากข่อย ๑ เปลือก กระเช้าปอกเปลือก กระทงลาย
๑ จิงจำ้ ๑ ตม้ กินเป็นลอ้ มตบั แล

๏ ยาแก้บวมลด ท่านให้เอาดินประสิวขาว ๑ ว่านหางจระเข้ ๑
มะขามเปียก ๑ บดทาหายแล

๏ ยารุมูตรแก้ขัดเบา เอายอดสับปะรด ๑ หนอ่ ไม้ไผ่ ๓ ยอด ใบไม้
สสี ุกกำมอื ๑ ปูนขาวนอ้ ย ๑ ฝาง ๑ สารสม้ ๑ ต้มกนิ แก้ขัดเบาดีนกั แล

๏ ยางูสวัดมพี ิษปวดนัก เอาหอมแดง ๑ หน่อไม้ไผ่ป่า ๑ ขม้นิ อ้อย
๑ บดละลายน้ำครามทาหายแล

๏ เปล้าน้อย ๑ รากมะรุม ๑ กระดอม ๑ บดเป็นแท่งไว้ละลายน้ำ
จดุ อดี ำอแี ดง แกส้ ลบหาสมปฤดไี ด้ แก้ตวั รอ้ นละลายนำ้ ซาวข้าวกนิ หายแล

๏ ถ้าไข้มหานิล๑๐มันให้สะท้านในอก ให้อยากน้ำร้อนมันข้ึนสัก
นอ้ ยเท่าขี้แมลงวนั เอาไก่ไห้ ๑ รากมะกอกเผือก ๑ รากสีหวด ๑ ระย่อม ๑
รากไคร้ ๑ กะทกรก ๑ เชอื กเขามวก ๑ หนามพรม ๑ พงุ แก ๑ ปู่เจา้ สมิงกุย
๑ ฝนกนิ หายแล

๑๐ ไข้มหานิล หมายถึง ไข้พิษไข้กาฬชนิดหน่ึง ผู้ป่วยมีตุ่มหรือเม็ดข้ึนอยู่ใต้
ผิวหนัง เห็นเป็นเงาสีน้ำเงินเข้มเหมือนสีนิล อยู่ในเน้ือ มีอาการคล้ายกับไข้มหาเมฆ
(ราชบัณฑิตยสถาน กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผนไทยและการแพทย์ทางเลอื ก, ๒๕๕๓ : ๘๕)

๓๐

๏ ยาแก้สายฟ้าฟาด๑๑มันขึ้นเพ่ือเนื้อหนังและตาแดงที่สำคัญ เอา
โพกพาย ๑ รากมะนาว ๑ ปู่เจ้าลอยท่า ๑ หัวหญ้าปินตอ ๑ ผักแพวแดง ๑
ยาขา้ วเย็น ๑ ประคำดคี วาย ๑ ทำแท่งไวฝ้ นนำ้ ซาวขา้ วกินแล

๏ แก้สายฟ้าฟาดรอ้ นนกั ตักน้ำรดอยู่ เอาเปลือกข่อยมาเอาเปลือก
นอกออกเสียเอาเปลือกในที่เป็นเชือกมาตำบิดเอาน้ำ ดินประสิวขาวแทรก
น้อย ๑ กินทง้ั ชโลมทีเดียวหาย

๏ ถ้าฝีแขก๑๒ขึ้นต้นคางเอายาน้ีจุด เอามะนาว ๑ พิษนาศน์ ๑
มหากาฬเป็นกระสายบดแท่งไวล้ ะลายนำ้ ซาวข้าวกนิ ท้ังชโลม แก้กาฬมิใหข้ ้ึน
แล

๏ ถ้าจะใหเ้ ห็นต้มยากินกระทงุ้ ภายใน เอารากน้ำนอง รากคนทา ๑
รากมะเดื่อชมุ พร ๑ รากใบยา่ นาง ๑ รากยายมอ่ ม ๑ ตม้ กนิ ได้เห็นสนิ้ แล

๏ ยาข้ึน ใบยา่ นาง ๑ ใบมะขาม ๑ ดินประสิวขาว ๑ ฝนทาข้ึนส้ิน
แล

๏ ถา้ ขึน้ แลพ่นให้ลง ให้เอาผักเขา ๑ เถาขี้แดง ๑ ดินประสิวขาว ๑
พน่ ลงแล

๏ ยาแกเ้ ปลวไฟฟ้า๑๓เกิดข้ึน เอาประดู่ ๑ แก่นหนามพรม ๑ ตาน
ดำ ๑ ว่านรอ่ นทอง ๑ แชน่ ำ้ กินแกก้ าฬภายในแล

๑๑ ไข้สายฟา้ ฟาด หมายถงึ ไขพ้ ิษไข้กาฬชนิดหนง่ึ ผู้ป่วยมผี ืน่ ขึ้น เปน็ ริว้ สีแดง
สีเขยี วหรือสีดำ พาดลงมาตามตัว ทำให้มีไข้สูง ร้อนในกระหายน้ำ ปากขม ปากฟันแห้ง
เชื่อมมัว (ราชบัณฑิตยสถาน กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก,
๒๕๕๓ : ๙๒)

๑๒ ฝีแขก หมายถึง ฝีท่ีแทรกขึ้นมาใหม่
๑๓ ไขเ้ ปลวไฟฟ้า หมายถึง (ราชบณั ฑิตยสถาน กรมพฒั นาการแพทยแ์ ผนไทย
และการแพทย์ทางเลือก, ๒๕๕๓ : ๑๙๐)

๓๑

๏ ยาขับกาฬภายใน เอารังแมงใย ๑ เผา ผักโขมหิน ทำแท่งไว้
ละลายนำ้ ซาวขา้ วกนิ ออกสิน้ แล

๏ แก้ไข้มิให้กาฬขึ้นได้ เอางาช้าง ๑ รากมะนาว ๑ รากมะกรูด ๑
รากทองหลางทัง้ ๒ รากมะกาท้ัง ๒ รากผักเขา ๑ รากขัดมอน ๑ รากคางน้ำ
๑ วา่ นร่อนทอง ๑ วา่ นหางจระเข้ ๑ ดินประสิว ๑ เอาก้านตาลลนไฟบิดเอา
น้ำมัน ๑ ผักหวานบ้าน ๑ รากสมี ๑ รากตับเต่าใหญ่ ๑ คัดเค้า ๑ ชุมพร ๑
ทำเป็นแทง่ ไว้ละลายนำ้ กนิ แล

๏ ยาขับกาฬ เอาโคคลาน ๑ รากกำจัด ๑ รากกำจาย ๑ หนาม
พรม ๑ ทำเป็นแทง่ ไวใ้ หก้ ินขับออกสน้ิ แล

๏ ยาจุดกาฬ เอายางเดอ่ื ๑ รากหญ้างวงช้าง ๑ ฝนจุดกาฬแล ถ้า
ตนี งามพษิ เอาโคนกลว้ ยตบี เนา่ ๑ ใบพลูแก ๑ แกน่ ประดู่ ๑ แก่นหนามพรม
๑ ขมนิ้ อ้อย ๑ งากนิ ๑ ปนู ขาว ๑ ตำทำตนี แกพ้ ษิ ไขแ้ ล

ตำรบั ยาแกไ้ ข้ประเภทตา่ ง ๆ
๏ ยาแก้ฟองสมุทร เอาไก่ไห้ ๑ หนาดคำ ๑ ดังซอย ๑ รปูชาด ๑

ตองแตก ๑ ผักหวานบ้าน ๑ ระงับพิษ ๑ ฉัตรพระอินทร์ ๑ ง้วนหมู ๑
ตับเตา่ นอ้ ย ๑ กระทงลาย ๑ บดเป็นแท่งละลายน้ำซาวขา้ วกนิ แล

๏ แกม้ หานิลขึ้นดำ ๆ นอ้ ย ๆ อย่างขแี้ มลงวนั เอารากไก่ไห้ ๑ ราก
มะกอกเผือก ๑ มะหาด ๑ ระย่อม ๑ รากไคร้เครือ ๑ ทำแท่งไว้ละลายน้ำ
ซาวข้าวกินแล

๏ แกล้ ะอองไฟฟ้าข้ึนใหน้ ้ำละลายตกไหลเปียกมิขาดปาก เอาผักรุ้ง
๑ ผักมวกทั้ง ๒ ขม้ินเครือ ๑ พะยอม ๑ ชุมเสน ๑ หามกราย ๑ บดแท่งไว้
กินหายแล

๓๒

๏ ยาแก้กระดานหินเอาเปลือกข่อย ๑ เปลือกกระเชา้ ๑ ส้มกบ ๑
ข่อยน้ำ ๑ มะเดื่อ ๑ บัวบก ๑ ตามันควาย ๑ ดีหมีบ้าน ๑ รากผักบุ้ง ๑
มะรมุ ๑ รากพกิ ุล ๑ รากมะไฟปา่ ๑ บดละลายนำ้ กินหายแล

๏ ยาแก้ดาวเรือง๑๔ เอามะเดื่อ ๑ กรุงเขมา ๑ จิงจ้ำ ๑ นมแมว
น้อยหน่ึง รากมะดูก ๑ หีบลม ๑ รากลำแล ๑ ไม้สนุ่น ๑ บดเป็นแท่งไว้
ละลายน้ำซาวขา้ วกนิ หายแล

๏ แกอ้ ีดำอีแดงศีรษะปวดนกั เอารากทรงบาดาล ๑ หญ้ารากหลวง
๑ ยา่ นาง ๑ ขมนิ้ ออ้ ย ๑ ฝนกนิ ทงั้ ทาหาย

๏ แก้ปานดำปานแดง เอารากสมิงกุย ๑ โพกพาย ๑ มะคังแดง ๑
แคป่า ๑ หัวคล้า ๑ มะกอกเผือก ๑ มะกาเครือ ๑ จันแดง ๑ งาช้าง ๑ บด
ละลายน้ำกนิ หายแล

๏ แก้คัณฑสูตร เอาชิงช้าชาลี ๑ ชมพู่ ๑ ธงชัย ๑ ก้างปลาแดง ๑
รากสวาด ๑ จันหอม ๑ บดละลายนำ้ กินแก้อีดำอแี ดง แก้สลบ

๏ ยาอีดำอีแดงขึ้นลิ้นเป็นขุม เอารากเทียนดำ ๑ รากตาล ๑ ราก
มะพรา้ ว ๑ รากตานหมอ่ น ๑ รากทบั ทมิ ๑ รากย่านาง ๑ ต้มกนิ หายแล

๏ ยาแก้พิษอดี ำอแี ดงรากเลือด เอาขม้ินอ้อย ๑ ผกั ไห่ ๑ ชิงช้าชาลี
ตำละลายน้ำกินหายแล

๏ แก้เสลดขน้ึ คอ เอารากมะนาว ๑ รากมะหาด ๑ รากพะยอม ๑
จนั หอม ฝนดว้ ยนำ้ กินหาย

๑๔ ไข้ดาวเรอื ง หมายถึง ไข้พิษไข้กาฬชนิดหนึ่ง ผู้ป่วยมีเม็ดผุดข้ึนมาเหมือน
ลายโคมจนี ครึ่งลูก ทำให้มีไข้สงู แต่มอื เทา้ เยน็ ตาแดง ปวดศีรษะ อาเจยี น เช่ือมมั่ว รอ้ น
ในกระหายน้ำ หอบสะอึก ลิ้นกระด้างคางแข็งเป็นต้น (ราชบัณฑิตยสถาน กรมพัฒนา
การแพทยแ์ ผนไทยและการแพทย์ทางเลือก, ๒๕๕๓ : ๘๐)

๓๓

๏ ยาแก้มหาเมฆ๑๕ เอาแก่นสนทะเล ๑ แก่นสะแก ๑ เบญกานี ๑
เบย้ี ผ้เู ผาบดแก้บิดสำหรับมดิ ทปดิ หายแล

๏ ยารุ เอาใบสมอทะเล ๑ พริก ดปี ลี ๑ ขงิ ๑ บดกินสำหรบั กนั แล
๏ ยาแก้มิดทปิด เอารากแปด ๑ รากชิงช่ี ๑ รากข้าวไหม้ ๑ เชือก
เขาหนงั ๑ ต้มกนิ ภายในหาย
๏ ยาแก้เหล่ียมสมทุ รจบบรบิ รู ณ์แล
๏ ยาแก้เลือดไรฟัน เอายาข้าวเย็น ๑ ข้าวตังก้นหม้อเผาให้ไหม้บด
ทาไรฟนั หายแล
๏ ถ้าตกเลอื ด เอาเปลอื กมะกอก ๑ ฝนด้วยน้ำแก้เลือด
๏ ยาสำรับ เอาไพล ๑ ใบยา่ นาง ๑ บดละลายซาวข้าวชโลมหาย
๏ ยาพอกตามไรฟัน เอาดีจระเข้ ๑ ลูกในมะนาว ๑ บดละลายน้ำ
มะนาวพอกไว้
๏ ยาต้ม เอาใบระงบั พิษ ๑ ใบสะเดา ๑ ใบพลูแก ๑ ใบมะนาว ๑
ใบวาน้ำ ๑ ใบผักหนอก ๑ คุคะ ๑ บดละลายเหล้าต้ังไฟให้ร้อนเอายากับ
เหล้าใสแ่ ตพ่ ออุ่นทาทเี่ จ็บหายแล
๏ ยาฝีท้ัง ๕ ประตู เอาลูกส้มป่อย ๑๐๔ เม็ด พริก ๓๓ เม็ด ใบ
ลำโพง ๓ ใบ เทียน ๑ จันทัง ๒ ลูกในมะกรูด ๑ ขม้ินอ้อย ๑ เปลือกมะขาม
๑ พรกิ ขิง กระเทียม ๑ บดทาไรฟนั หาย

๑๕ ไขม้ หาเมฆ หมายถึง ไข้พิษไข้กาฬชนดิ หนงึ่ ผปู้ ่วยจะมตี ่มุ หรือเม็ดข้ึนอยใู่ ต้
ผิวหนัง เห็นเปน็ เงาสีดำอยใู่ นเน้ือ ทำใหม้ ีอาการเชื่อมมวั ลิน้ กระด้างคางแข็ง หอบสะอึก
ปากฟันแห้ง ถ่ายอุจจาระปัสสาวะไม่รู้สึกตัว เป็นต้น (ราชบัณฑิตยสถาน กรมพัฒนา
การแพทย์แผนไทยและการแพทยท์ างเลอื ก, ๒๕๕๓ : ๘๖)

๓๔

๏ ยาต้มแก้ไรฟัน เอาพุมเรียงเทศ ๑ รากก้างปลาท้ัง ๒ รากสลอด
นำ้ ๑ รากกรด ๑ คุคะ ๑ ต้มกินหาย

๏ ยาชโลม๑๖ เอาทองหลางใบมน ๑ ดินประสวิ ขาว ๑ ดินสอพอง
๑ พิมเสนเกลด็ บดละลายนำ้ ซาวข้าวชโลมเถดิ ดนี ักแล

๏ ยาชโลม เอากรอบ ๑ รากพุงดอ ๑ รากผักเขา ๑ ใบย่านาง ๑
ดินประสิวขาว ๑ อังกาบ ๑ ดอกทับทิม ๑ เทียนดำ ๑ บดละลายน้ำมะนาว
ทาฟันหายแล

๏ ขนาน ๑ เอาบอระเพด็ ๑ ใบ เปลอื กเขาหวั ดว้ น ๑ ใบชาลี ๑ ใบ
ส้มปอ่ ย ๑ บดละลายนำ้ กินทาตามไรฟันหายแล

๏ ขนาน ๑ เอาหนังวัว หนังแรด ๑ เทียนดำ ๑ บดละลาย
น้ำมันดบิ ทาไรฟันหายแล

๏ ขนาน ๑ เอาใบกะเพรา ๑ ยอดพุทรา ๑ คร่งั ๑ ใบทับทิม ๑ ใบ
เทียน เป็ดแดง ๑๗ ยอด หญ้าปากควาย ๑ รากหญ้าคา ๑ วาน้ำ ๑ บด
ละลายน้ำร้อนกินหายแล

๏ ถ้ามีฟังเอาหัวคล้า ๑ ลูกผักกาด ๑ ผักเสี้ยนผี ๑ พริก ขิง
กระเทยี ม ๑ บดละลายน้ำร้อนกนิ หายแล

๏ ยาแก้ร้อน เอาเขากวาง ๑ งาช้าง ๑ เขาควาย ๑ กระเทียม ๑
ฝกั ส้มปอ่ ย ๑ ทง้ั นี้คั่วใหเ้ กรียม บดละลายน้ำสม้ มะขามเปยี กกนิ แก้สะอ้นื แล

๏ ยาแก้เลือดไรฟัน เอาดีหมูเถ่ือน ๑ ว่านกีบแรด ๑ เทียนดำ ๑
บดด้วยน้ำทาไรฟนั หายแล

๑๖ ยาชโลม หมายถึง ยาแผนโบราณไทยรูปแบบหนึ่งใช้รูปไล้หรือเชด็ ตามตัว
ให้เปียก (ราชบัณฑิตยสถาน กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก,
๒๕๕๓ : ๒๑๐)

๓๕

๏ ถ้ามิฟงั เอาสมุทรดำ ๑ แกเ้ ส้ียนทอ้ งข้นึ มาสนั หลังกด็ หี ายแล
๏ ยาต้มแก้สันนิบาตเจ็บท้องจุกเสียด เอารากสนุ่น ๗ ราก ๑
ทองหลาง ๗ จนี ๑ ใบขนนุ ๗ ใบ ลูกมะตมู ใบ ๑ ผา่ ๗ เอา ๓ ทิ้งเสีย ๔ ราก
ผกั เขา ๗ ชน้ิ แพงพวย ๗ ทอ่ น ๑ ดอกจนั ๗ กลบี ลูกจนั ๗ ช้ิน เถามวกขาว
๗ ช้ิน มวกแดง ๗ ชนิ้ ตม้ แก้ไขแ้ ล
๏ ถ้าเด็กเป็นลมชักราทยักษ์มันชักต้นงา ฟันขบกนั นำ้ ลายไหล ฟัน
ชิดกันคางแดง ถ้าจะแก้เอาแตงโม ๑ ตาอ้อยแดง ๑ ผักเป็ด ๑ การบูร ๑
เฟ้ือง กานพลู ๑ เฟอื้ ง กระวาน ๑ เฟ้ือง ฝ่ิน ๑ เฟ้ือง ลกู จัน ๒ ไพ ขิง ๒ ไพ
พิมเสน ๒ ไพ บดดว้ ยน้ำผ้ึงกินหาย
๏ ยาแก้เสียดแทง เอาจัน ๑ เขากวาง ๑ บอระเพ็ด ๑ ฝนด้วยน้ำ
กินหายแล
๏ ยาลมในทวารมนั ใหเ้ มอ่ื ยท้ังตัวให้เหยี นไสเ้ หียนพงุ แล้วหวานปาก
กนิ อะไรให้รากก็ดี เอามะดูก ๑ รากผาเป็น ๑ รากคนทีสอ ๑ รากเบญจมาศ
๑ ต้มกินหาย
๏ ยาต้มแก้ลม เอามะดกู ๑ ยาข้าวเยน็ ๑ โลกแดง ๑ รากกระทมุ่ ข้ี
หมู ๑ เอาเทา่ กนั ตม้ กินหายแกล้ มเจบ็
๏ เอ้ืองเพชรม้า ๑ รากชะพลู ๑ จันท้ัง ๒ เชือกเขาหนัง ๑ ราก
มะตมู ๑ ฝาง ๑ ตม้ กินหาย
๏ เอาลูกมะกรูด ๓๓ ลูก ผักเป็ดแดง ๕ ตำลึง สารส้ม ๓ บาท
เกลอื แตพ่ อเค็มดองกนิ บำรงุ เลอื ดแล
๏ ยารุเลือด เอาข่า ๕ ตำลึง ใบมะกา ๕ ตำลึง เกลือ ๒ ตำลึง ๒
บาท รุแล้วเอากากไวต้ ้มแทรกฝางกำมือ ๑ เลือดแรด ๑ บาท ๒ สลงึ หญ้าคา
๑ บาท ๒ สลึง สารส้ม ๑ บาท ๒ สลึง ดอกคำ ๑ บาท ๒ สลงึ ตม้ กินหาย

๓๖

๏ ยาต้มบำรุงเลือด เอาฝางกำมือ ๑ ดอกคำกำมือ ๑ สารส้ม ๑
บาท ๒ สลงึ ครัง่ ๗ ชอ่ เลือดแหง้ เป็นกอ้ นหายแล

๏ ยาดมแก้ป่วง เอาพริก ๗ ขิง ๗ ดีปลี ๗ สลัดได ๗ เจตมูลเพลิง
๗ ตม้ กินแก้ป่วงหายแล

๏ ยาป่วง เอาใบมะดัน ๑ ปูนขาว ๑ ฝาง ๑ ยาข้าวเย็น ๑ หญ้า
ลกู เคล้า ตม้ กนิ หายแล

๏ ขิง พริกไทย ดีปลี เปล้าท้ัง ๒ ไม้ไผ่ ๑ สุรามะริด ๑ ข่าต้น ๑
เจตมูลเพลิง ๑ สน สัก ๑ สักขี ๑ ขมิ้นเครือ ๑ ยางทราย ๑ ยาดองเหล้ากิน
แล

๏ ยารุแก้เลือด เอาเปลือกไม้แดง ๑ เปลือกเพกา ๑ รากมะอึก ๑
เอื้องราก ๑ หญ้างวงชา้ ง ๑ ดองเหลา้ ๓ วนั กนิ หายแล

๏ เอาข้าวสารกรองต้มให้เลยห่อผ้าบางประคบกระจายเลือดฟก
เขา้ ข้างในดีนกั แล

๏ ขนาน ๑ เอานำ้ นมราชสีห์ ๑ เลือดแรด ๑ ตำละลายน้ำสุรากนิ ดี
นกั แล

๏ เอาพรา้ มอญ ๑ เลอื ดแรด ๑ ต้มละลายสุรากนิ แกเ้ ลือดช้ำขา้ งใน
ดีนกั แล

๏ ยาแก้จุกเสยี ด เอากระเทยี ม ๑ การบรู ๑ บดละลายน้ำกินหาย
๏ ถ้าระดูขัดเบา เอาใบหนาด ๑ ใส่ด้วยเหล้าน้ำมะกรูดก็ได้กินดู
เถิดดีนักแล
๏ ยาเลือด เอาผักเป็ดกำมือ ๑ ฝาง ๑ ดอกคำ ๑ บาท สารส้ม ๑
บาท ข้ีตะกรันเหลก็ ๑ บาท ๑ เฟ้อื ง ตม้ กินเป็นระดงู ามแล
๏ ยาธาตุ เอาบอระเพ็ด ๗ ขิง ๗ แห้วหมู ๑ สะค้าน ๑ ชะพลู ๑
แฝกหอม ๑ ขม้ินอ้อย ๑ เจตมูลเพลิง ๑ ต้มกินวัน ๑-๒ วัน แล้วจึงเอาสมอ

๓๗

ไทย ๑ แทรกลง ๗ ลูก มะขามป้อม ๗ ลกู ดีปลี ๗ ดอก ต้มบำรงุ ธาตุสารพัด
หาย

๏ ยากินทบุ ตกี ันแก้ช้ำชอก ตกตน้ ไม้กด็ ี เอารากกะเจา ๑ ขอ่ ยตาย
ท้ังราก เปลือก ๑ เบญกานี ๑ คัดเค้า ๑ หอมแดง ๑ พริก ๑ ขิง ๑ ดีปลี ๑
เอาตรีกฏกุ ๑ น้อย แตย่ าทง้ั หลายต้ม ๓ เอา ๑ เมือ่ จะกินเอาเกลือรำหัด เอา
กะทกรกปรงุ ลงด้วยกนิ หายแล

๏ ยาแกก้ ล่อนลม เอาลูกประคำดคี วาย ๑ ขงิ แหง้ ๑ ตำลงึ ๒ บาท
พริกเท่ายาทง้ั หลาย เอานำ้ ใบกะเม็งเป็นกระสาย กนิ แก้เจบ็ ทอ้ งเจบ็ หวั หนา่ ว
เมอ่ื ยตนี มอื หายแล

๏ ยาป่วง๑๗ เอาสลัดได ๑ ช่ัง พริกไทยทะนาน ๑ มะกรูด ๓๓ ลูก
สารส้ม ๒ ตำลึง ๒ บาท เกลือถ้วย ๑ นำ้ ตาลหม้อ ๑ ป้ันก้อนกินแก้เลือดลม
แห้งเน้ือตวั เมอ่ื ยขบหายแล

๏ แก้กล่อนเอ็น เอากำลังวัวเถลิง ๑ รากกะพังอาด ๑ ลูกฝ้าย ๑
พรกิ ๑ ขิง ๑ ดีปลี ๑ สิ่งละ ๑ เฟ้อื ง กะทกรก ๑ ต้ม ๓ เอา ๑ แก้กล่อนเอ็น
หายแล

๏ ขนาน ๑ เอาเหล็ก ๑ ตกเอาลูกฝ้าย ๑ หีบแล้วค่ัวใหเ้ กรียม หัว
แห้วหมู ๑ ตากให้แห้งตำปรุงลงในน้ำข้ีเหล็ก จึงเอาหัวอุตพิด ๑ ใบคนทีสอ

๑๗ ป่วง หมายถึง กลุ่มโรคระบบทางเดินอาหารประเภทหน่ึง ผู้ป่วยมีอาการ
ทอ้ งร่วง อาเจยี น และอาจมีอาการทางระบบประสาทรว่ มด้วย มักเกิดจากการกินอาหาร
ผิดสำแดง คัมภีรฉ์ ันทศาสตร์แบ่งป่วงออกเป็น ๘ ประการ ตามอาการที่แสดงออก ได้แก่
ป่วงงู ป่วงลิง ป่วงลม ป่วงศิลา ป่วงลูกนก ป่วงเลือด ป่วงน้ำ แล ะป่วงโกฐ
(ราชบัณฑิตยสถาน กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก, ๒๕๕๓ :
๑๗๘)

๓๘

๑ ตำเอาน้ำจอก ๑ ใส่ลงในน้ำขี้เหล็ก จึงอุ่นให้รอ้ น เอาการบูร ๑ เฟ้อื ง ปรุง
กินแกพ้ รรดึกขีม้ อิ อกแล

๏ ขนาน ๑ เอากวา่ นั้นเถดิ แล้วจงึ เอามหาหิงค์ุ ๑ สลึง ๑ เฟ้ือง ลูก
จัน ๑ บาท พริกไทย ๑ สลึง ๑ เฟื้อง ขิง ๒ สลึง ๑ เฟื้อง ดีปลี ๒ สลึง ๑
เฟอื้ ง กะทกรก ๒ สลึง ๑ เฟ้ือง เอาเกลอื รำหัดปรงุ ลง เมือ่ จะกินเอาหมาก ๓
เทียน ๓ เงนิ ผูกคอหมอ้ ๑ สลึง จึงกนิ ตคี า่ ไว้ ๑ ช่ังทอง

ตำรับยาแก้กลอ่ นและกษยั ต่าง ๆ
๏ ยากล่อน เอาข้ีเหล็ก ๑ สลึง ๑ เฟ้ือง มะกาทั้งรากเปลือก ๒

บาท รากโคกกระสนุ ๒ บาท ๑ สลึง รากผกั เส้ียนผี ๑ บาท รากผกั เสย้ี นไทย
๑ บาท รากชะพลู ๑ บาท ๒ สลงึ ยา ๖ สิ่งต้ม ๓ เอา ๑ เม่อื จะกนิ เอาพริก
๑ ขิง ๑ ดีปลี ๑ เอาส่ิง ๑ เฟือ้ ง ปรุงลงแก้สารพดั กล่อน แก้เจบ็ หลงั เจ็บทอ้ ง
ขดั เบา

๏ ครัน้ กล่อนพรรณ ๑ คร้ันนวดดังอยู่ ๆ ได้ขัดอกขัดโครงให้เสียด
ท้องสีข้างหัวหน่าว ถ้าเป็นดังน้ีให้นวดก่อนกินยาหาย เอาเปลือกข้ีเหล็ก
ส้มกุง้ ใหญ่ ๓ บาท สม้ กงุ้ นอ้ ย ๓ บาท รากโคกกระออม ๑ ตำลึง ๑ บาท ราก
ชะพลู ๑๐ ตำลึง ๒ บาท รากตองแตก ๕ ตำลึง รากทรงบาดาล ๑ ตำลึง ๑
บาท รากเจตมูลเพลงิ ๒ ตำลึง ๒ บาท ผักเสี้ยนผี ๒ ตำลึง รากกะทกรก ๑
ตำลึง ๒ บาท แก่นแสมสาร ๕ ตำลึง ๒ บาท แก่นมะหาด ๕ ตำลึง ๒ บาท
แก่นปรู ๕ ตำลึง ๒ บาท แก่นมะเกลือ ๒ ตำลึง ๒ บาท ถั่วหิน ๑ ตำลึง ๑
บาท ยาข้าวเยน็ ไทย ๗ ตำลึง ๒ บาท ดองด้วยสุราแตพ่ อท่วม ถ้าจะต้มใส่น้ำ
ให้มาก

๓๙

จุฬาลัมพา คือ นางอรดี ๑ แฝกหอม คือ นางตัณหา จันขาว คือ
พญายมราช ๑ จันแดง คือ นายนามาด ๑ ยาทั้งนเ้ี อาเท่ากันมาต้ม ๓ เอา ๑
กินแก้สนั นบิ าตตาแดงอนั กำเรบิ เพื่อเลือดแล

๏ สิทธิการยิ ะ จะกล่าวกำเนดิ กล่อน ๑๕ ประการ ช่ือกล่อนอินทะ
ลม กล่อนน้ำ กลอ่ นเอ็น กลอ่ นหิน เป็น ๕ ประการดังนี้แล กล่อนลม กล่อน
น้ำ มันให้เกิดเพื่อน้ำเหลืองเพื่อเลือด กล่อนแห้งน้ันติดกระดูกอยู่น้ันให้เจ็บ
ทอ้ งเม่ือยแข้งขา ให้จุกอกขัดโครง พรกิ ไทย ๑ ดีปลี คือ เพชรฉลูกัณฑ์ ขมิ้น
อ้อย คือ พระอินทร์ ใบข่าหลวง คือ ท้าวจตุโลกบาล ใบบอระเพ็ด คือ พระ
อิศวร เจตมูลเพลิง คือ พระนารายณ์ ขิง คือ พระกัจจายน์ ลูกชะพลู คือ
พระพินาย กระวาน คือ พระโพสพ กานพลู คือ พระพุทธทกริ่น ๑ ลูกจัน
คือ พระเจตโพต ใบขีเ้ หล็ก คือ พญามาราธิราช ๑ พริกหาง คือ พระกาฬ ๑
วาน้ำ คือ พระอาทติ ย์ วา่ นเปราะ คอื พระจันทร์ ๑ โกฐสอ คอื กุมภณั ฑย์ ักษ์
๑ โกฐเขมา คือ นางลาตา ๑ กินข้าวได้เจรจาให้หลับตาให้ถอดใจใยหาแรง
มไิ ด้ คร้ันได้ ๗ วนั ย่อมให้... ถ้าพ้น ๗ วันแปรอนั ทดกใู ห้สาลำสับสนนอนไม่
หลับ คร้ันถึง ๑๕ หมอละยารู้แล ยังมีพระฤาษีองค์หนึ่งช่ือ อรชุน จึงไว้ยา
ใหแ้ ก่คนทงั้ หลาย เอาลูกจัน ๑ กระวาน ๑ ดปี ลี ๑ พรกิ ๑ หอม ๑ ผักชีลอ้ ม
๑ เทยี นทง้ั ๕ ยาดำ ๓ สลึง ตม้ ๓ เอา ๑ กนิ ยาน้ชี ือ่ วาทคนแล

๏ ยาต้มแก้สนั นิบาตตาแดง เอาใบเพกา ๑ คอื ทา้ วมหาพรหม ๑
----------------------------------------------------------------------

เอกสารอ้างอิง

กระทรวงศึกษาธิการ. ๒๕๔๒. แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ : ภูมิปัญญาทาง
การแพทยแ์ ละมรดกทางวรรณกรรมของชาติ. กรุงเทพฯ: สถาบัน
ภาษาไทย กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ.

ลัดดาวัลย์ ครูปัญญามาตย์ (บรรณาธิการ). ๒๕๕๘. ตำราเภสัชกรรมไทย.
พมิ พ์คร้ังที่ ๒. กรุงเทพฯ: มูลนิธิฟนื้ ฟูสง่ เสริมการแพทย์
แผนไทยเดมิ .

ราชบัณ ฑิตยสถาน กรมพัฒ นาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์
ทางเลือก. ๒๕๕๓. พจนานุกรมศัพทแ์ พทยแ์ ละเภสชั กรรม แ ผ น
ไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน. พิมพ์ครั้งท่ี ๒. กรุงเทพฯ : กรม
พัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก.

ประวัติและผลงานผตู้ รวจสอบการปริวรรตและจดั ทำคำอธิบายศัพท์

ชื่อ-นามสกุล (ไทย) : ภัครพล แสงเงนิ

(อังกฤษ) : Phakphon Sangngern

ตำแหนง่ ทางวชิ าการ : อาจารย์

วัน-เดือน-ปีเกิด : ๑๗ สงิ หาคม ๒๕๓๐

ทอ่ี ยูท่ ีต่ ิดต่อไดส้ ะดวก : เลขที่ ๑๕๖ หมู่ ๕ ตำบลพลายชุมพล อำเภอ

เมอื งพิษณุโลก จงั หวัดพิษณุโลก ๖๕๐๐๐

ประวัตกิ ารศึกษา

วุฒกิ ารศึกษา จากสถาบัน ปที จี่ บ

ศศ.ม. มหาวทิ ยาลัยเกษตรศาสตร์ ๒๕๕๗
(วรรณคดไี ทย)

ศศ.บ. ๒๕๕๔

(ภาษาไทย) มหาวิทยาลัยนเรศวร

เกียรตินยิ ม

อนั ดบั ๑

ปัจจุบันกำลังศึกษาระดับปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาจารึก

ภาษาไทยและภาษาตะวันออก คณะโบราณคดี มหาวิทยาลยั ศิลปากร

สาขาวิชาการที่มีความชำนาญพิเศษ
วรรณคดพี ทุ ธศาสนา, ภาษาไทย, วรรณกรรมตำรายา, วรรณกรรมทอ้ งถ่นิ

๔๒

ผลงานทางวชิ าการ รายการบรรณานุกรม
ลำดบั ประเภท ภั ค รพ ล แส งเงิน . (๒ ๕ ๖ ๔ ). เอก ส าร
๑. เอกสาร ป ร ะ ก อ บ ก า ร ส อ น วิ ช าวร รณ ก ร รม เอ ก ขอ ง
ไทย. พิษณุโลก : มหาวิทยาลัยราชภัฏพิบูล
ประกอบ สงคราม.
การสอน ภัครพล แสงเงิน. (๒๕๖๔ ). การศึกษ า
๒. วจิ ัย เปรียบเทียบตำรับยาในตำรายาวัดใหม่พรหม
พิรามจังหวัดพิษณุโลกกับตำรับยาในตำรา
๓. วิจัย แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ฉบับหลวง. วารสาร
ไท ย ค ดี ศึ ก ษ า ส ถ าบั น ไท ย ค ดี ศึ ก ษ า
๔. วจิ ัย มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, ๑๘(๒), ๑๖๙-
๒๑๘.
บุญลดา คุณาเวชกจิ , ณรกมล เลาห์รอดพันธ์
และภัครพล แสงเงิน. (๒๕๖๓). การศึกษา
ศั ก ย ภ า พ บุ ค ล า ก ร เพื่ อ เต รี ย ม พ ร้ อ ม เ ข้ า สู่
องค์กรแห่ งค วามสุขในกลุ่มค ลัส เตอร์
ภ าค เห นือต อน ล่าง (พิ ษ ณุ โล ก พิ จิต ร
เพชรบูรณ์และสุโขทยั ). วารสารการเมืองการ
ปกครอง มหาวิทยาลัยมหาสารคาม, ๑๐(๑),
น. ๑๙๑-๒๒๓.
ภัครพล แสงเงิน. (๒๕๖๒). ลักษณะสำคัญ
ขอ ง พ ร ะ ม า ไ ล ย ฉ บั บ ห อ ส มุ ด แ ห่ ง ช า ติ ก รุ ง
ปารีส. วารสารมนุษยศาสตร์วิชาการ, ๒๖(๒),