ขุนช้างขุนแผนตอนขุนช้างถวายฎีกา

รายงานวิชาภาษาไทย เรื่อง การวิเคราะหคําประพันธเรื่อง ขุนชางขุนแผน ตอน ขุนชางถวายฎีกา เสนอ ครูณัฐยา อาจมังกร โดย 1. นายธนากร กองเกียน เลขที่ ๕ ม.๖.๔ 2. นางสาวชาลินี สีระบุตร เลขที่ ๑๘ ม.๖.๔ 3. นางสาวนริชา ปญญาสูง เลขที่ ๒๕ ม.๖.๔ 4. นางสาวสุพรรษา จาดแกว เลขที่ ๓๖ ม.๖.๔ 5. นางสาวอภิชญา รอดสดใส เลขที่ ๓๗ ม.๖.๔ รายงานฉบับนี้เปนสวนประกอบของรายวิชาภาษาไทย ท๓๓๑๐๑ ภาคเรยีนที่๑ ปการศึกษา ๒๕๖๗ โรงเรียนมัธยมวัดหนองแขม

คำนำ รายงานฉบับนี้ เป็นส่วนหนึ่งของรายวิชา ภาษาไทยรหัสวิชา ท๓๓๑๐๑ การค้นคว้าและเขียนรายงานโดยมี วัตถุประสงค์เพื่อให้ทราบบทประพันธ์เรื่องขุนช้างขุนแผน ตอนชุนช้างถวายฎีกา ความหมายบทประพันธ์และ คุณค่าด้าน ๆ ในบทประพันธ์นี้ การจัดทำรายงานนี้ได้ทำการค้นคว้าจากหนังสือ อินเทอร์เน็ต และบทความต่าง ๆ ผู้เขียนหวังว่าจะเป็น ประโยชน์แก่ผู้ที่สนใจตามสมควร คณะผู้จัดทำ ๙ มิถุนายน ๒๕๖๗

เรื่อง หน้า ถอดค าประพันธ์ ๑ อธิบายความหมายค าศัพท์ยาก ๓๗ วิเคราะห์คุณค่าวรรณคดี -วรรณศิลป์ -ด้านเนื้อหา -ด้านสังคม -ด้านการน าไปใช้ ๓๙ ๔๐๔๒๔๓ บรรณานุกรม ๔๔

๑ ถอดค ำประพันธ์ขุนช้ำงขุนแผน ตอน ขุนช้ำงถวำยฎีกำ จะกล่าวถึงโฉมเจ้าพลายงาม เมื่อเป็นความชนะขุนช้างนั่น กลับมาอยู่บ้านส าราญครัน เกษมสันต์สองสมภิรมย์ยวน พร้อมญาติขาดอยู่แต่มารดา นึกนึกตรึกตราละห้อยหวน โอ้ว่าแม่วันทองช่างหมองนวล ไม่สมควรเคียงคู่กับขุนช้าง เออนี่เนื้อเคราะห์กรรมน ามาผิด น่าอายมิตรหมองใจไม่หายหมาง ฝ่ายพ่อมีบุญเป็นขุนนาง แต่แม่ไปแนบข้างคนจังไร ถอดควำมได้ว่ำ เมื่อพลายงามชนะความขุนช้าง ก็ได้กลับมาอยู่บ้านอย่างสุขสบาย ขาดก็แต่มารดา พลายงามคิด ว่าแม่วัน ทองไม่ควรอยู่กับขุนช้าง อาจจะเป็นเคราะห์กรรมของแม่วันทองถึงต้องมาอับอายแบบนี้ พ่อก็เป็นถึงขุนนาง แต่แม่ กลับไปอยู่กับคนจัญไร รูปร่างวิปริตผิดกว่าคน ทรพลอัปรีย์ไม่ดีได้ ทั้งใจคอชั่วโฉดโหดไร้ ช่างไปหลงรักใคร่ได้เป็นดี วันนั้นแพ้กูเมื่อด าน้ า ก็กริ้วซ้ าจะฆ่าให้เป็นผี แสนแค้นด้วยมารดายังปรานี ให้ไปขอชีวีขุนช้างไว้ แค้นแม่จ าจะแก้ให้หายแค้น ไม่ทดแทนอ้ายขุนช้างบ้างไม่ได้ หมายจิตคิดจะให้มันบรรลัย ไม่สมใจจ าเพาะเคราะห์มันดี ถอดควำมได้ว่ำ รูปร่างน่าเกลียด ใจคอโหดเหี้ยม ไม่รู้ว่าแม่วันทองไปรักขุนช้างได้อย่างไร ท้าวความถึงตอนที่ขุนช้างด าน้ า เพื่อพิสูจน์โทษเมื่อเป็นคดีกับตน พลายงามโกรธมากและจะฆ่าขุนช้างให้ตาย แต่มารดาห้ามและขอชีวิตไว้

๒ อย่าเลยจะรับแม่กลับมา ให้อยู่ด้วยบิดาเกษมศรี พรากให้พ้นคนอุบาทว์ชาติอัปรีย์ ยิ่งคิดก็ยิ่งมีความโกรธา อัดอึดฮึดฮัดด้วยขัดใจ เมื่อไรตะวันจะลับหล้า เข้าห้องหวนละห้อยคอยเวลา จวนสุริยาเลี้ยวลับเมรุไกร เงียบสัตว์จัตุบททวิบาท ดาวดาษเดือนสว่างกระจ่างไข น้ าค้างตกกระเซ็นเย็นเยือกใจ สงัดเสียงคนใครไม่พูดจา ถอดควำมได้ว่ำ พลายงามแค้นขุนช้างมาก จะต้องหาทางแก้แค้นขุนช้างให้ได้ ใจก็อยากให้ขุนช้างตาย แต่ขุนช้างดวงดีไม่ เป็นดังที่ตนหวังไว้ ก็เลยจะรับแม่(นางวันทอง)ให้มาอยู่บ้านกับพ่อ(ขุนแผน) จะพาแม่หนีให้พ้นจากขุนข้างคนชั่วช้า ใจทราม ยิ่งคิดก็ยิ่งคับแค้นใจ กระวนกระวายว่าเมื่อไรจะค่ าที่จะได้ไปรับแม่กลับบ้าน จนตะวันลับขอบฟ้า ไม่มี แม้แต่เสียงเท้าสัตว์เดิน ดาวที่อยู่บนท้องฟ้าส่องแสงสว่าง ในตอนมืดอากาศเริ่มเย็นมีน้ าค้าง เงียบสงัดไม่มีแม้แต่ เสียงคนพูด ได้ยินเสียง ได้ยินเสียงฆ้องย่ าประจ าวัง ลอยลมล่องดังถึงเคหา คะเนนับย่ ายามได้สามครา ดูเวลาปลอดห่วงทักทิน ฟ้าขาวดาวเด่นดวงสว่าง จันทร์กระจ่างทรงกลดหมดเมฆสิ้น จึงเซ่นเหล้าข้าวปลาให้พรายกิน เสกขมิ้นว่านยาเข้าทาตัว ลงยันต์ราชะเอาปะอก หยิบยกมงคลขึ้นใส่หัว เป่ามนตร์เบื้องบนชอุ่มมัว พรายยั่วยวนใจให้ไคลคลา ถอดควำมได้ว่ำ เสียงฆ้องตีบอกเวลาจากวัง ลอยมาตามลมได้ยินถึงบ้าน นับได้เป็นเวลาตีสาม เป็นเวลาที่จะได้ปลดปล่อย ความชั่วร้าย เมื่อท้องฟ้าเต็มไปด้วยดวงดาวและดวงจันทร์สว่างไม่มีเมฆบดบัง จึงได้น าเหล้าและอาหารไปเซ่นให้ผี พรายกิน เอาขมิ้นมาทาตามตัว ลงยันต์ที่อกและเอาสิ่งมงคลมาใส่หัว เป่ามนตร์คาถา เพื่อให้หลงมนตร์ที่เป่าลงไป

๓ จับดาบเคยปราบณรงค์รบ เสร็จครบบริกรรมพระคาถา ลงจากเรือนไปมิได้ช้า รีบมาถึงบ้านขุนช้างพลัน เห็นคนนอนล้อมอ้อมเป็นวง ประตูลั่นมั่นคงขอบรั้วกั้น กองไฟสว่างดังกลางวัน หมายส าคัญตรงมาหน้าประตู จึงร่ายมนตรามหาสะกด เสื่อมหมดอาถรรพณ์ที่ฝังอยู่ ภูตพรายนายขุนช้างวางวิ่งพรู คนผู้ในบ้านก็ซานเซอะ ถอดควำมได้ว่ำ น าดาบที่เคยรบมาร่ายมนตร์เสกคาถา และลงจากเรือนรีบไปบ้านขุนช้าง เมื่อมาถึงก็เห็นคนนอนหลับกัน หมด ประตูปิดสนิท มีกองไฟสว่างอยู่หน้าบ้าน พลายงามรีบมาที่หน้าประตู ร่ายมนตร์สะกดพวกผีพรายของขุนช้าง ผู้คนในบ้านต่างง่วงหลับด้วยมนตร์ของพลายงาม ทั้งชายหญิงง่วงงมล้มหลับ นอนทับคว่ าหงายก่ายกันเปรอะ จี่ปลาคาไฟมันไหลเลอะ โงกเงอะงุยงมไม่สมประดี ใช้พรายถอดกลอนถอนลิ่ม รอยทิ่มถอดหลุดไปจากที่ ย่างเท้าก้าวไปในทันที มิได้มีใครทักแต่สักคน มีแต่หลับเพ้อมะเมอฝัน ทั้งไฟกองป้องกันทุกแห่งหน ผู้คนเงียบส าเนียงเสียงแต่กรน มาจนถึงเรือนเจ้าขุนช้าง ถอดควำมได้ว่ำ ผู้คนในบ้านต่างก็ง่วงหลับด้วยมนต์ของพลายงาม นอนทับกันไปมา พลายงามจึงใช้ให้พรายไปถอดกลอน ประตู และก้าวเข้าไปถึงเรือนของขุนช้าง

๔ จุดเทียนสะกดข้าวสารปราย ภูตพรายโดดเรือนสะเทือนผาง สะเดาะดาลบานเปิดหน้าต่างกาง ย่างเท้าก้าวขึ้นร้านดอกไม้ หอมหวนอวลอบบุปผชาติ เบิกบานก้านกลาดกิ่งไสว เรณูฟูร่อนขจรใจ ย่างเท้าก้าวไปไม่โครมคราม ข้าไทนอนหลับลงทับกัน สะเดาะกลอนถอนลั่นถึงชั้นสาม กระจกฉากหลากสลับวับแวมวาม อร่ามแสงโคมแก้วแววจับตา ถอดควำมได้ว่ำ พลายงามจุดเทียนร่ายมนต์สะกด โปรยข้าวสารเสกใส่ท าให้ภูตพรายหนีกันอลหม่าน จึงสะเดาะกลอน ประตูเข้าไปถึงสามชั้น บานหน้าต่าง เข้าไปข้างในห้อง และได้กลิ่นหอมของดอกไม้ที่หอมหวนอบอวลไปทั่วห้อง แล้วก้าวเข้าไปอย่างเงียบๆ พวกข้ารับใช้ก าลังนอนหลับ พลายงามจึงใช้มนตร์สะเดาะกลอนประตูเข้ามาภายในถึง3 ชั้น ม่านมู่ลี่มีฉากประจ ากั้น อัฒจันทร์เครื่องแก้วก็หนักหนา ชมพลางย่างเยื้องช าเลืองมา เปิดมุ้งเห็นหน้าแม่วันทอง นิ่งนอนอยู่บนเตียงเคียงขุนช้าง มันแนบข้างกอดกลมประสมสอง เจ็บใจดังหัวใจจะพังพอง ขยับจ้องดาบง่าอยากฆ่าฟัน จะใครถีบขุนช้างที่กลางตัว นึกกลัวจะถูกแม่วันทองนั่น พลางนั่งลงนอบนบอภิวันทน์ สะอื้นอั้นอกแค้นน้ าตาคลอ ถอดควำมได้ว่ำ เมื่อเข้าไปถึงในห้องมีทั้งกระจกฉาก และม่านมู่ลี่ที่กั้นอยู่ เมื่อพลายงามเดินมาถึง พลายงามจึงเปิดมุ้งและ เห็นขุนช้างนอนกอดแม่วันทองอยู่ จึงเจ็บใจจนอยากจะชักดาบมาฆ่ามัน คิดจะถีบขุนช้างก็กลัวจะถูกแม่วัน ทอง พลายงามจึงนั่งลงและยกมือไหว้สะอื้นน้ าตาคลอ

๕ โอ้แม่เจ้าประคุณของลูกเอ๋ย ไม่ควรเลยจะพรากจากคุณพ่อ เวรกรรมน าไปไม่รั้งรอ มิพอที่จะต้องพรากก็จากมา มันไปฉุดมารดาเอามาไว้ อ้ายหัวใสข่มเหงไม่เกรงหน้า ที่ท าแค้นกูจะแทนให้ทันตา ขอษมาแม่แล้วก็ขับพราย เป่าลงด้วยพระเวทวิทยา มารดาก็ฟื้นตื่นโดยง่าย ดาบใส่ฝักไว้ไม่เคลื่อนคลาย วันทองรู้สึกกายก็ลืมตา ถอดควำมได้ว่ำ พลายงามร าพันว่านางวันทองไม่ควรพลัดพรากจากขุนแผน แล้วโทษว่าเป็นเวรกรรมที่ท าให้ต้อง แยกกัน พรายงามได้แม่แล้วขอขมาไล่พราย พร้อมทั้งเป่ามนต์ให้แม่วันทองตื่นขึ้นมา ครานั้นจึงโฉมเจ้าวันทอง ต้องมนตร์มัวหมองเป็นหนักหนา ตื่นพลางทางช าเลืองนัยน์ตามา เห็นลูกยานั้นยืนอยู่ริมเตียง ส าคัญคิดว่าผู้ร้ายให้นึกกลัว กอดผัวร้องดันจนสิ้นเสียง ซวนซบหลบลงมาหมอบเมียง พระหมื่นไวยเข้าเคียงห้ามมารดา อะไรแม่แซ่ร้องทั้งห้องนอน ลูกร้อนร าคาญใจจึงมาหา จะร้องไยใช่โจรผู้ร้ายมา สนทนาด้วยลูกอย่าตกใจ ถอดควำมได้ว่ำ นางวันทองรู้สึกตัวตื่นขึ้นมาสายตามองเห็นพลายงามแต่คิดว่าเป็นโจรจึงเข้า กอดขุนช้างด้วยความกลัว พลายงามปลอบ บอกนางวันทองว่าลูกพลายงามเอง ไม่ใช่โจรผู้ร้าย แม่อย่าตกใจไปเลย

๖ ครานั้นวันทองผ่องโสภา ครั้นรู้ว่าลูกยาหากลัวไม่ ลูกออกมาพลันด้วยทันใด พระหมื่นไวยเข้ากอดเอาบาทา วันทองประคองสอดกอดลูกรัก ซบพักตร์ร้องไห้ไม่เงยหน้า เจ้ามาไยป่านนี้นี่ลูกอา เขารักษาอยู่ทุกแห่งต าแหน่งใน ใส่ดาลบ้านช่องกองไฟรอบ พ่อช่างลอบเข้ามากระไรได้ อาจองทะนงตัวไม่กลัวภัย นี่พ่อใช้ฤาว่าเจ้ามาเอง ถอดควำมได้ว่ำ เมื่อวันทองรู้ว่าพลายงามมาหา ก็รีบลุกเข้าไปกอดพลายงามแล้วก็ซบหน้าร้องไห้แล้วถามว่าลูกผ่านคนที่ คอยเฝ้าอยู่มาได้ยังไงที่นี่มีคนคอยเฝ้าดูแลอยู่ทุกต าแหน่งท าไมถึงรอดเข้ามาได้ลูกไม่กลัวหรอ นี่ขุนแผนใช้ลูกมา หรือ ลูกมาเอง ขุนช้างตื่นขึ้นมิเป็นการ เขาจะรุกรานพาลข่มเหง จะเกิดผิดแม่คิดคะนึงเกรง ฉวยสบเพลงพลาดพล้ ามิเป็นการ มีธุระสิ่งไรในใจเจ้า พ่อจงเล่าแก่แม่แล้วกลับบ้าน มิควรท าเจ้าอย่าท าให้ร าคาญ อย่าหาญเหมือนพ่อนักคะนองใจ จมื่นไวยสารภาพกราบบาทา ลูกมาผิดจริงหาเถียงไม่ รักตัวกลัวผิดแต่คิดไป ก็หักใจเพราะรักแม่วันทอง ถอดควำมได้ว่ำ ถ้าขุนช้างตื่นมาอาจจะท าร้ายลูกได้นะแม่เป็นห่วงมาก แม่กลัวว่าถ้าลูกเสียจังหวะพลาดพล้ าไปพลายงาม อาจจะถูกท าร้ายได้นะแม่กลัว ถ้ามีธุระอะไรด่วนก็รีบมาเล่าให้แม่ฟัง แล้วก็รีบกลับไปซะ อย่าท าตัวกล้าหาญ เหมือนขุนแผนพ่อของลูก พลายงามกราบเท้าแม่แล้วบอกว่าลูกท าผิดจริงจะไม่เถียงผิดที่คิดไปแต่ก็ต้องจ า ใจเพราะ รักแม่วันทอง

๗ ทุกวันนี้ลูกชายสบายยศ พร้อมหมดเมียมิ่งก็มีสอง มีบ่าวไพร่ใช้สอยทั้งเงินทอง พี่น้องข้างพ่อก็บริบูรณ์ ยังขาดแต่แม่คุณไม่แลเห็น เป็นอยู่ก็เหมือนตายไปหายสูญ ข้อนี้ที่ทุกข์ยังเพิ่มพูน ถ้าพร้อมมูลแม่ด้วยจะส าราญ ลูกมาหมายว่าจะมารับ เชิญแม่วันทองกลับคืนไปบ้าน แม้จะบังเกิดเหตุเภทพาล ประการใดก็ตามแต่เวรา ถอดควำมได้ว่ำ ทุกวันนี้พลายงามสบายมียศถาบรรดาศักดิ์ มีพร้อมทุกอย่างทั้งเงินทองบ่าวไพร่เมียก็มีสองคน ผู้ใหญ่ฝ่าย พอก็อยู่ดี ยังขาดแต่แม่วันทองไม่มองเห็น อยู่ไปก็เหมือนตายไม่เคยสนใจเพราะอย่างนี้ที่ยังทุกข์หนัก ถ้ามีแม่วัน ทองด้วยจะสุขส าราญ ที่ลูกมาตั้งใจว่าจะมารับแม่วันทองกลับบ้านเรา ถึงจะเกิดเรื่องก็แล้วแต่เวรแต่กรรม มาอยู่ไยกับอ้ายหินชาติ แสนอุบาทว์ใจจิตริษยา ดังทองค าเลี่ยมปากกะลา หน้าตาด าเหมือนมินหม้อมอม เหมือนแมลงวันว่อนเคล้าที่เน่าชั่ว มาเกลือกกลั้วปทุมมาลย์ที่หวานหอม ดอกมะเดื่อฤๅจะเจือดอกพะยอม ว่านักแม่จะตรอมระก าใจ แม่เลี้ยงลูกมาถึงเจ็ดขวบ เคราะห์ประจวบจากแม่หาเห็นไม่ จะคิดถึงลูกบ้างฤาอย่างไร ฤาหาไม่ใจแม่ไม่คิดเลย ถ้าคิดเห็นเอ็นดูว่าลูกเต้า แม่ทูนเกล้าไปเรือนอย่าเชือนเฉย ให้ลูกคลายอารมณ์ได้ชมเชย เหมือนเมื่อครั้งแม่เคยเลี้ยงลูกมา ถอดควำมได้ว่ำ มาอยู่ท าไมกับคนเลวทรามชั่วขี้อิจฉาแบบนี้ หน้าตาก็มอมแมมด าอย่างกับเขม่าที่ติดก้นหม้อ น่าเกลียด เหมือนแมลงวันเน่ามาบินตอมดอกไม้ที่สวยงามอย่างแม่ เหมือนคนชั่วมาปนกับคนดี จะว่ามากก็กลัวแม่จะทุกข์ ใจ แม่เลี้ยงลูกมาถึง 7 ขวบ เพราะเคราะห์กรรมของแม่ถึงต้องจากกัน แม่วันทองคิดถึงลูกบ้างไหม หรือว่าแม่ไม่ คิดถึงลูกเลย ถ้าแม่ยังเอ็นดูลูกอยู่ แม่รีบไปกับอยู่กับลูก เหมือนครั้งที่แม่เคยเลี้ยงดูลูกมา

๘ ครานั้นจึงโฉมเจ้าวันทอง เศร้าหมองด้วยลูกเป็นหนักหนา พ่อพลายงาม ทรำมสวำดิของแม่อา แม่โศกาเกือบเจียนจะบรรลัย ใช่จะอิ่มเอิบอาบด้วยเงินทอง มิใช่ของตัวท ามาแต่ไหน ทั้งผู้คนช้างม้าแลข้าไท ไม่รักใคร่เหมือนกับพ่อพลายงาม ทุกวันนี้ใช่แม่จะผาสุก มีแต่ทุกข์เจ็บดังเหน็บหนาม ต้องจ าจนทนกรรมที่ติดตาม จะขืนความคิดไปก็ใช่ที ถอดควำมได้ว่ำ นางวันทองก็ตอบพลายงามว่า เศร้าใจเจียนตาย เงินทองข้าทาสบริวารไม่มีอะไรส าคัญกว่าลูกทุกวันนี้ที่ นางวันทองทนอยู่ก็มีแต่ความทุกข์ไม่ได้มีความสุขเลยแต่ก็ต้องทนอยู่ท าตามใจตนเองก็ไม่ได้ เมื่อพ่อเจ้าเข้าคุกแม่ท้องแก่ เขาฉุดแม่ใช่จะแกล้งแหนงหนี ถึงพ่อเจ้าเล่าไม่รู้ว่าร้าย เป็นหลายปีแม่มาอยู่กับขุนช้าง เมื่อพ่อเจ้ากลับมาแต่เชียงใหม่ ไม่เพ็ดทูลสิ่งไรแต่สักอย่าง เมื่อคราวตัวแม่เป็นคนกลาง ท่านก็วางบท คืนให้บิดา เจ้าเป็นถึง หัวหมื่นมหาดเล็ก มิใช่เด็กดอกจงฟังค าแม่ว่า จงเร่งกลับไปคิดกับบิดา ฟ้องหากราบทูลพระทรงธรรม์ ถอดควำมได้ว่ำ เมื่อตอนขุนแผนถูกจับเข้าคุก แม่ก็ท้องแก่ ขุนช้างฉุดแม่มาไม่ได้หนีขุนแผนมา ตอนขุนแผนเขารบชนะ เชียงใหม่มีความดีความชอบ พระพันวษาก็ตัดสินให้ไปอยู่กับขุนแผน ลูกเป็นถึงหัวหมื่นมหาดเล็ก ไม่ใช่เด็กแล้วจง กลับไปคิดไตร่ตรองกับพ่อให้ดีแล้วไปกราบทูลพระพันวษา

๙ พระองค์คงจะโปรดประทานให้ จะปรากฏยศไกรเฉิดฉัน อันจะมาลักพาไม่ว่ากัน เช่นนั้นใจแม่มิเต็มใจ ครานั้นจึงโฉมเจ้าพลายงาม ฟังความเห็นว่าแม่หาไปไม่ คิดบ่ายเบี่ยงเลี่ยงเลี้ยวเบี้ยวบิดไป เพราะรักอ้ายขุนช้างกว่าบิดา จึงว่าอนิจจาลูกมารับ แม่ยังกลับทัดทานเป็นหนักหนา เหมือนไม่มีรักใคร่ในลูกยา อุตส่าห์มารับแล้วยังมิไป ถอดควำมได้ว่ำ พระพันวษาคงจะโปรดประทานให้ ถ้าจะมาลักตัวแม่กลับแม่ไม่ว่า แต่แม่จะไม่เต็มใจกลับ พลายงามได้ฟัง ที่นางวันทองพูดจึงตอบไปว่า เพราะว่าแม่รักชุนช้างมากกว่าขุนแผนแม่ถึงได้บ่ายเบี่ยงไม่ยอมที่จะกลับทั้งๆที่ลูกก็ มาแล้วแล้ว หรือว่าแม่ไม่รักลูกแล้ว เสียแรงเป็นลูกผู้ชายไม่อายเพื่อน จะพาแม่ไปเรือนให้จงได้ แม้นมิไปให้งามก็ตามใจ จะบาปกรรมอย่างไรก็ตามที จะตัดเอาศีรษะของแม่ไป ทิ้งแต่ตัวไว้ให้อยู่นี่ แม่อย่าเจรจาให้ช้าที จวนแจ้งแสงศรีจะรีบไป ครานั้นวันทองผ่องโสภา เห็นลูกยากัดฟันมันไส้ ถือดาบฟ้าฟื้นยืนแกว่งไกว ตกใจกลัวว่าจะฆ่าฟัน ถอดควำมได้ว่ำ พลายงามตอบว่าตนเป็นลูกผู้ชายวันนี้จะต้องพาแม่กลับบ้านไปให้ได้ถึงแม้ว่าแม่จะไม่ยอมก็ตาม ถ้าแม่ไม่ กลับไปขอท าบาปกรรมแล้ววันนี้ ต่อให้ตัดหัวของแม่ไปแล้วทิ้งแต่ตัวไว้ที่นี่ก็จะท า แม่อย่ามัวพูดอยู่ รีบไปเถอะฟ้า จะแจ้งแล้ว ฝ่ายนางวันทองพอเห็นลูกกัดฟัน แกว่งดาบฟ้าฟื้นก็กลัว

๑๐ จึงปลอบว่าพลายงามพ่อทรามรัก อย่าฮึกฮักว่าวุ่นท าหุนหัน จงครวญใคร่ให้เห็นข้อส าคัญ แม่นี้พรั่นกลัวแต่จะเกิดความ ด้วยเป็นข้าลักไปไทลักมา เห็นเบื้องหน้าจะอึงแม่จึงห้าม ถ้าเจ้าเห็นเป็นสุขไม่ลุกลาม ก็ตามเถิดมารดาจะคลาไคล ว่าพลางนางลุกออกจากห้อง เศร้าหมองโศกาน้ าตาไหล พระหมื่นไวยก็พามารดาไป พอรุ่งแจ้งแสงใสก็ถึงเรือน ถอดควำมได้ว่ำ นางวันทองปลอบลูกว่าอย่าหุนหัน ที่แม่ไม่ไปนั้นเพราะกลัวลูกจะเดือดร้อนเป็นคดีความ แต่ถ้าลูกเห็นว่า ดีว่างามแม่ก็จะตามกลับไป แล้ววันทองก็ตามพลายงามกลับบ้าน พลายงามพาแม่ไปถึงบ้านเมื่อใกล้สว่าง จะกล่าวถึงเจ้าจอมหม่อมขุนช้าง นอนครางหลับกรนอยู่ป่นเปื้อน อัศจรรย์ฝันแปรแชเชือน ว่าขี้เรื้อนขึ้นตัวทั่วทั้งนั้น หาหมอมารักษา ยาเข้าปรอท มันกินปอดตับไตออกไหลลั่น ทั้งไส้น้อยไส้ใหญ่แลไส้ตัน ฟันฟางก็หักจากปากตัว ตกใจตื่นผวาคว้าวันทอง ร้องว่าแม่คุณแม่ช่วยผัว ลุกขึ้นงกงันตัวสั่นรัว ให้นึกกลัวปรอทจะตอดตาย ถอดควำมได้ว่ำ ขุนช้างที่นอนหลับอยู่ ก็ได้ฝันร้ายว่า “เป็นขี้เรือนทั่วทั้งตัว พอไปหาหมอกินยาประสมปรอทจึงถูกปรอท กินกินตับไตไส้พุงและฟันฟางก็หักออกจากปาก” เมื่อขุนช้างตื่นขึ้นมาก็ผวาจะคว้าหานางวันทอง

๑๑ ลืมตาเหลียวหาเจ้าวันทอง ไม่เห็นน้องห้องสว่างตะวันสาย ผ้าผ่อนล่อนแก่นไม่ติดกาย เห็นม่านขาดเรี่ยรายประหลาดใจ ตะโกนเรียกในห้องวันทองเอ๋ย หาขานรับเช่นเคยซักค าไม่ ทั้งข้าวของมากมายก็หายไป ปากประตูเปิดไว้ไม่ใส่กลอน พลางเรียกหาข้าไทอยู่ว้าวุ่น อีอุ่นอีอิ่มอีฉิมอีสอน อีมีอีมาอีสาคร นิ่งนอนไยหวามาหากู ถอดควำมได้ว่ำ พอขุนช้างลืมตาขึ้นมามองก็ไม่เห็นนางวันทองอยู่ในห้อง จึงตะโกนเรียกหาวันทอง ก็ไม่มีเสียงขานรับ กลับมา พอมองไปในห้องก็เห็นข้าวของมากมายหายไป จึงตะโกนเรียกบ่าวไพร่ในบ้านให้เข้ามาหา บ่าวผู้หญิงวิ่งไปอยู่งกงัน เห็นนายนั้นแก้ผ้ากางขาอยู่ ต่างคนทรุดนั่งบังประตู ตกตะลึงแลดูไม่เข้ามา ขุนช้างเห็นข้าไม่มาใกล้ ขัดใจลุกขึ้นทั้งแก้ผ้า แหงนเถ่อเป้อปังยืนจังกา ย่างเท้าก้าวมาไม่รู้ตัว ยายจังงันงกยกมือไหว้ นั่นพ่อจะไปไหนพ่อทูนหัว ไม่นุ่งผ่อนนุ่งผ้าดูน่ากลัว ขุนช้างมองดูตัวก็ตกใจ ถอดควำมได้ว่ำ บ่าวที่เป็นผู้หญิงก็วิ่งกันไปหาแต่เห็นขุนช้างแก้ผ้าอยู่ ก็หลบกันไปอยู่หลังประตูไม่กล้าเข้ามา ชุนช้างเห็น ดังนั้นก็ขัดใจจึงลุกขึ้นทั้งๆที่ยังแก้ผ้าอยู่ ยืนค้างถ่างขาแล้วก้าวออกไปโดยที่ไม่รู้ตัว ยายจันก็ยกมือไหว้แล้วถามขุน ช้างว่าจะไปไหน เสื้อผ้าไม่ใส่ พอขุนช้างมองดูตัวเองก็ต้องตกใจ

๑๒ สองมือปิดขาเหมือนท่าเปรต ใครมาเทศน์เอาผ้ากูไปไหน ให้นึกอดสูหมู่ข้าไท ยายจันไปเอาผ้าให้ข้าที ยายจันตกใจเต็มประดา เข้าไปฉวยผ้าเอามาคลี่ หยิบยื่นส่งไปให้ทันที เมินหนีอดสูไม่ดูนาย ขุนช้างตัวสั่นเทาบอกบ่าวไพร่ เจ้าวันทองไปไหนอย่างไรหาย เอ็งไปดูให้รู้ซึ่งแยบคาย พบแล้วอย่าวุ่นวายให้เชิญมา ถอดควำมได้ว่ำ ขุนช้างเอามือไปปิดขาเหมือนท่าที่เปรตยืน แล้วบอกว่าใครมาเอาผ้าไปไหน เลยนึกละอายใจกับเหล่าคนใช้ แล้วบอกให้ยายจันไปเอาผ้ามาให้ ยายจันก็ตกใจแล้วไปหยิบผ้ามาคลี่แล้วส่งไปให้กับขุนช้าง แล้วตนเองก็หลบไปไม่ กล้ามอง ขุนช้างก็บอกคนใช้อย่างสั่นเทาว่า นางวันทองหายไปไหน ให้ไปดูว่าอยู่ที่ไหนถ้าเจอตัวแล้วก็ให้เชิญตัว กลับมา ข้าไทได้ฟังขุนช้างใช้ ต่างเที่ยวค้นด้นไปจะเอาหน้า ทั้งห้องนอกห้องในไม่พบพา ทั่วเคหาแล้วไปค้นจนแผ่นดิน เห็นประตูรั้วบ้านบานเปิดกว้าง ผู้คนนอนสล้างไม่ตื่นสิ้น เสาแรกแตกต้นเป็นมลทิน กินใจกลับมาหาขุนช้าง บอกว่าได้ค้นคว้าหาพบไม่ แล้วเล่าแจ้งเหตุไปสิ้นทุกอย่าง ข้าเห็นวิปริตผิดท่าทาง ที่นวลนางวันทองนั้นหายไป ถอดควำมได้ว่ำ พวกคนใช้ได้ฟังที่ขุนช้างใช้ต่างก็ไปค้นหาเพื่อที่จะเอาหน้า แต่หาเท่าไรก็ยังหากันไม่พบพอออกไปหน้า บ้านก็เห็นประตูบ้านเปิดอยู่กับคนที่นอนเกลื่อนกลาดเพราะมนต์สะกด ก็กลับมารายงานขุนช้างว่าไม่พบนางวัน ทอง เห็นแต่ “เสาแรกแตกต้น” ซึ่งดูผิดประหลาดไป

๑๓ ครานั้นขุนช้างฟังบ่าวบอก เหงื่อออกโซมล้านกระบาลใส คิดคิดให้แค้นแสนเจ็บใจ ช่างท าได้ต่างต่างทุกอย่างจริง สองหนสามหนก่นแต่หนี พลั้งทีลงไม่รอดนางยอดหญิง คราวนั้นอ้ายขุนแผนมันแง้นชิง นี่คราวนี้หนีวิ่งไปตามใคร ไม่คิดว่าจะเป็นเห็นว่าแก่ ยังสาระแนหลบลี้หนีไปไหน เอาเถิดเป็นไรก็เป็นไป ไม่เอากลับมาได้ไม่ใช่กู ถอดควำมได้ว่ำ ขุนช้างได้ฟังที่คนใช้พูดเหงื่อก็ออกเต็มหัวล้าน คิดไปแล้วขุนช้างก็เจ็บใจขุนช้างพอได้ยินก็เหงื่อท่วมตัวทั้ง แค้น ทั้งเจ็บใจ บ่นด่านางวันทองว่าหายไปไหน หนีตนไปได้สองสามครั้งแล้ว พอได้โอกาสก็หนีตอนนั้นขุนแผน เป็นคนพาไป แล้วคราวนี้นางวันทองไปกับใคร แต่ถึงอย่างไรก็จะต้องตามกลับมาให้ได้

๙ จะกล่าวถึงโฉมเจ้าพลายงาม เกรงเนื้อความนั่งนึกตรึกตรองอยู่ อ้ายขุนช้างสารพัดเป็นศัตรู ถ้ามันรู้ว่าลักเอาแม่มา มันก็จะสอดแนมแกมเท็จ ไปกราบทูลสมเด็จพระพันวษา ดูจะระแวงผิดในกิจจา มารดาก็จะต้องซึ่งโทษภัย คิดแล้วเรียกหมื่นวิเศษผล เอ็งเป็นคนเคยชอบอัชฌาสัย จงไปบ้านขุนช้างด้วยทันใด ไกล่เกลี่ยเสียอย่าให้มันโกรธา ถอดความได้ว่า พลายงามเกรงว่าขุนช้างจะนำเรื่องที่เอาตัวนางวันทองมา ไปกราบทูลพระพันวษา ทำให้นางวันทอง ต้องรับโทษไปด้วย คิดได้ดังนั้นจึงเรียกหมื่นวิเศษผล ให้ไปบ้านขุนช้างแล้วไกล่เกลี่ยเรื่องนางวันทอง อย่าให้ขุน ช้างโกรธ บอกว่าเราจับไข้มาหลายวัน เกรงแม่จะไม่ทันมาเห็นหน้า เมื่อคืนนี้ซ้ำมีอันเป็นมา เราใช้คนไปหาแม่วันทอง พอขณะมารดามาส่งทุกข์ ร้องปลุกเข้าไปถึงในห้อง จึงรีบมาเร็วไวดังใจปอง รักษาจนแสงทองสว่างฟ้า ไม่ตายคลายคืนฟื้นขึ้นได้ กูขอแม่ไว้พอเห็นหน้า แต่พอให้เคลื่อนคลายหลายเวลา จึงจะส่งมารดานั้นคืนไป ถอดความได้ว่า ให้หมื่นวิเศษผลบอกกับขุนช้างว่าตนไม่สบายมาหลายวันจึงอยากพบหน้าแม่ เลยใช้คนไปตามแม่ถึง ส้วม แม่จึงรีบมาหาตน แต่ตอนนี้ตนไม่เป็นอะไรแล้ว แต่ขอให้แม่อยู่กับตนสักระยะหนึ่งแล้วจะส่งแม่กลับ หมื่นวิเศษรับคำแล้วอำลา รีบมาบ้านขุนช้างหาช้าไม่ ครั้นแอบดูอยู่แต่ไกล เห็นผู้คนขวักไขว่ทั้งเรือนชาน ขุนช้างนั่งเยี่ยมหน้าต่างเรือน ดูหน้าเฝื่อนทีโกรธอยู่งุ่นง่าน จะดื้อเดินเข้าไปไม่เป็นการ คิดแล้วลงคลานเข้าประตู ครานั้นเจ้าหม่อมขุนช้าง นั่งคาหน้าต่างเยี่ยมหน้าอยู่ เห็นคนคลานเข้ามาเหลือบตาดู นี่มาหลอกกูหรืออย่างไร ถอดความได้ว่า หมื่นขุนวิเศษรับคำจากจมื่นไวย(พลายงาม) แล้วมาที่บ้านขุนช้าง พอเข้าไปถึงเรือนขุนช้าง ดูท่าทาง ขุนช้างกำลังโกรธเคืองจึงคลานเข้าไปหา ขุนช้างเห็นเข้าก็โกรธเพราะนึกว่ามาหลอกตน ๑๔

๑๐ อะไรพอสว่างวางเข้ามา เด็กหวาจับถองให้จงได้ ลุกขั้นถกเขมรร้องเกนไป ทุดอ้ายไพร่ขี้ครอกหลอกผู้ดี ครานั้นวิเศษผลคนว่องไว ยกมือไหว้ไม่วิ่งหนี ร้องตอบไปพลันในทันที คนดีดอกข้าไหว้ใช่คนพาล ข้าพเจ้าเป็นบ่าวพระหมื่นไวย เป็นขุนหมื่นรับใช้อยู่ในบ้าน ท่านใช้ให้กระผมมากราบกราน ขอประทานคืนนี้พระหมื่นไวย ถอดความได้ว่า หมื่นวิเศษรีบยกมือขึ้นไหว้แล้วตอบว่าตนเป็นคนดีไม่ใช่คนร้าย เป็นบ่าวของจมื่นไวยเป็นขุนหมื่นรับ ใช้อยู่ในบ้าน พลายงามไม่สบายจึงใช้ให้ตนมาแจ้ง ขอให้นางวันทองอยู่ด้วยหนึ่งคืน เจ็บจุกประจุบันมีอันเป็น ก็ไขก็เห็นหาหายไม่ ร้องโอดโดดดิ้นเพียงสิ้นใจ จึงใช้ให้ตัวข้ามาแจ้งการ พอพบท่านมารดามาส่งทุกข์ ข้าพเจ้าร้องปลุกไปในบ้าน จะกลับขึ้นเคหาเห็นช้านาน ท่านจึงรีบไปในกลางคืน พยาบาลคุณพระนายพอคลายไข้ คุณอย่าสงสัยว่าไปอื่น ให้คำมั่นสั่งมาว่ายั่งยืน พอหายเจ็บแล้วจะคืนไม่นอนใจ ถอดความได้ว่า พลายงามไม่สบายเลยจึงอยากพบหน้าแม่ เลยให้คนใช้ไปตามแม่มาถึงส้วม แม่จึงมาหาหลายงามหล พลายงามจึงหมื่นวิเศษผลมาแจ้ง ถ้าหายแล้วจะพานางวันทองกลับไป ครานั้นขุนช้างได้ฟังว่า แค้นดังเลือดตาจะหลั่งไหล ดับโมโหโกรธาทำว่าไป เราก็ไม่ว่าไรสุดแต่ดี การเจ็บไข้ล้มตายไม่วายเว้น ประจุบันเป็นทั้งกรุงศรี ถ้าขัดสนสิ่งไรที่ไม่มี ก็มาเอาที่นี่อย่าเกรงใจ ว่าแล้วปิดบานหน้าต่างผาง ขุนช้างเดือดดาลทะยานไส้ ทอดตัวลงกับหมอนถอนฤทัย ดูดู๋เป็นได้เจียววันทอง ถอดความได้ว่า ขุนช้างได้ฟังแล้วรู้สึกแค้นขึ้นมา แต่แกล้งพูดต่อไปว่า การเจ็บไข้นั้นเป็นเรื่องปกติเป็นกันทั่วไป ถ้าขัด สนสิ่งใดให้มาขอที่ตน พอขุนช้างพูดเสร็จก็ปิดประตูดังผาง แล้วเข้าไปนอนแค้นนางวันทองกับครอบครัว ๑๕

๑๑ เพราะกูแพ้ความจมื่นไวย มันจึงเหิมใจทำจองหอง พ่อลูกแม่ลูกถูกทำนอง ถึงสองครั้งแล้วเป็นแต่เช่นนี้ อ้ายพ่อไปเชียงใหม่มีชัยมา ตั้งตัวดังพญาราช อ้ายลูกเป็นหมื่นไวยทำไมมี เห็นกูนี้คนผิดติดโทษทัณฑ์ มันจึงข่มเหงไม่เกรงใจ จะพึ่งพาใครได้ที่ไหนนั่น ขุนนางน้อยใหญ่เกรงใจกัน ถึงฟ้องมันก็จะปิดให้มิดไป ถอดความได้ว่า เพราะว่าตนแพ้ความจมื่นไวยจึงทำให้จมื่นไวยเหิมใจนัก ทั้งขุนแผนและพลายงามนั้นชนะตนถึง 2 ครั้งแล้ว แล้วคิดขึ้นมาได้ว่าจะไปฟ้องคดีแย่งนางวันทองคืน ถ้าฟ้องตามกระบวนการพวกขุนนางจะช่วยสอง พ่อลูกนั้นได้ ตามบุญตามกรรมได้ทำมา จะเฆี่ยนฆ่าหาคิดชีวิตไม่ ยิ่งคิดเดือดดาลทะยานใจ ฉวยได้กระดารชนวนมา ร่างฟ้องท่องเทียบให้เรียบร้อย ถ้อยคำถี่ถ้วนเป็นหนักหนา ลงกระดาษพับไว้มิได้ช้า อาบน้ำผลัดผ้าแล้วคลาไคล วันนั้นพอปิ่นนรินทร์ราช เสด็จประพาสบัวยังหากลับไม่ ขุนข้างมาถึงซึ่งวังใน ก็คอยจ้องที่ใต้ตำหนักน้ำ ถอดความได้ว่า คราวนี้ต้องฟ้องกับพระพันวษาเองถึงจะถูกเฆี่ยนตีก็ตาม ว่าแล้วก็หยิบกระดานชนวนขึ้นมาร่างคำ ฎีกาแล้วลอกใส่กระดาษอีกที เสด็จแล้วก็อาบน้ำเตรียมตัวไปทูลพระพันวษา ขุนช้างมาคอยจ้องเข้าเฝ้าพระ พันวษาที่ตำหนักน้ำ ตั้งแต่ยังไม่เสด็จกลับจากประพาสบัว จะกล่าวถึงพระองค์ผู้ทรงเดช เสด็จคืนนิเวศน์พอจวนค่ำ ฝีพายรายเล่มมาเต็มลำ เรือประจำแหนแห่เซ็งแช่มา พอเรือพระที่นั่งประทับที่ ขุนช้างก็รี่ลงตีนท่า ลอยคอชูหนังสือดื้อเข้ามา ผุดโผล่โงหน้ายึดแคมเรือ เข้าตรงบโทนอ้นต้นกัญญา เพื่อนโขกลงด้วยกะลาว่าผีเสื้อ มหาดเล็กอยู่งานพัดพลัดตกเรือ ร้องว่าเสือตัวใหญ่ว่ายน้ำมา ถอดความได้ว่า พระพันวษารีบเสด็จกลับตอนค่ำขุนช้างรีบลงจากท่าแล้วลอยคอชูหนังสือฎีกาถวาย โดยโผล่เข้ามา ทางที่แคมเรือจนคนบนเรือตกใจนึกว่าเป็นผีน้ำหรือเสือว่ายมา ทำให้เกิดความวุ่นวาย จนมหาดเล็กอยู่งาน พลัดตกจากเรือ แล้วร้องว่าเสือตัวใหญ่ว่ายน้ำมา ๑๖ ๑๖

๑๒ ขุนช้างดึงดื้อมือยึดเรือ มิใช่เสือกระหม่อมฉานล้านเกศา สู้ตายของถวายซึ่งฎีกา แค้นเหลือปัญญาจะทนทาน ครานั้นสมเด็จพระพันวษา ทรงพระโกรธาโกลาหล ทุดอ้ายจัญไรมิใช่คน บนบกบนฝั่งดังไม่มี ใช่ที่ใช่ทางวางเข้ามา ฤๅอ้ายช้างเป็นบ้ากระมังนี่ เฮ้ยใครรับฟ้องของมันที ตีเสียสามสิบจึงปล่อยไป ถอดความได้ว่า ขุนช้างเอามือไปยึดเรือแล้วพูดว่าเป็นตนเองไม่ใช่เสือจะมาขอถวายฎีกา พระพันวษากริ้วว่าขุนช้างมิใช่ คนบนฝั่งก็มีไม่ไปกลับลุยน้ำมาหาหรือว่าขุนช้างเป็นบ้าถึงทำเช่นนี้ จึงสั่งให้มหาดเล็กไปรับฎีกาแล้วโบยขุนช้าง 30 ทีแล้วจึงปล่อยไป มหาดเล็กก็รับเอาฟ้องมา ตำรวจคว้าขุนช้างหางวางไม่ ลงพระราชอาญาตามว่าไว้ พระจึงให้ตั้งกฤษฎีกา ว่าตั้งแต่วันนี้สืบไป หน้าที่ของผู้ใดให้รักษา ระวางโทษเบ็ดเสร็จเจ็ดสถาน ถึงประหารชีวิตเป็นผุยผง ตามกฤษฎีการักษาพระองค์ แล้วลงจากพระที่นั่งเข้าวังใน ถอดความได้ว่า มหาดเล็กรับคำฟ้องของขุนช้าง แล้วนำตัวขุนช้างไปเฆี่ยนตี และพระพันวษาทรงออกกฎ (กฤษฎีกา) ว่า ถ้าใครประมาทปล่อยให้คนเข้ามาได้เช่นนี้อีกจะลงโทษสูงสุดถึงประหารชีวิต จะกล่าวถึงขุนแผนแสนสนิท เรืองฤทธิ์ลือจบพิภพไหว อยู่บ้านสุขเกษมเปรมใจ สมสนิทพิสมัยด้วยสองนาง ลาวทองกับแก้วกิริยา ปรนนิบัติวัตถาไม่ห่างข้าง เพลิดเพลินจำเริญใจไม่เว้นวาง คืนนั้นในกลางซึ่งราตรี นางแก้วลาวทองทั้งสองหลับ ขุนแผนกลับผวาตื่นฟื้นจากที่ พระจันทรจรแจ่มกระจ่างดี พระพายพัดมาลีตรลบไป ถอดความได้ว่า ขุนแผนมีความสุขที่มีนางลาวทองและนางแก้วกิริยาคอยปรนนิบัติคืนนั้นขณะที่นางทำสองหลับไปขุนแผน กลับผวาตื่น ๑๗

๑๓ คิดคะนึงมิตรแต่ก่อนเก่า นิจจาเจ้าเหินห่างร้างพิสมัย ถึงสองครั้งตั้งแต่พรากจากพี่ไป ดังเด็ดใจจากร่างก็ราวกัน กูก็ชั่วมัวรักแต่สองนาง ละวางให้วันทองน้องโศกศัลย์ เมื่อตีได้เชียงใหม่ก็โปรดครัน จะเพ็ดทูลคราวนั้นก็คล่องใจ สารพัดที่จะว่าได้ทุกอย่าง อ้ายขุนช้างไหนจะโต้จะตอบได้ ไม่ควรเลยเฉยมาไม่อาลัย บัดนี้เล่าเจ้าไวยไปรับมา ถอดความได้ว่า ขุนแผนคิดถึงนางวันทองซึ่งได้พรากจากตนไปถึง 2 ครั้ง โดยที่ตนนั้นมัวแต่อยู่กับนางลาวทองและ นางแก้วกิริยาปล่อยให้นางวันทองต้องเศร้า เมื่อตอนไปตีเชียงใหม่ได้ก็ไปทูลขอนางวันทองก็ได้กลับมาแล้วขุน ช้างก็ไปพรากอีก ตอนนี้พลายงามไปรับตัวนางวันทองมาแล้ว จำกูจะไปสู่สวาทน้อง เจ้าวันทองจะคอยละห้อยหา คิดพลางจัดแจงแต่งกายา น้ำอบทาหอมฟุ้งจรุงใจ ออกจากห้องย่องเดินดำเนินมา ถึงเรือนลูกยาหาช้าไม่ เข้าห้องวันทองในทันใด เห็นนางหลับใหลนิ่งนิทรา ลดตัวลงนั่งข้างวันทอง เตือนต้องด้วยความเสน่หา สั่นปลุกลุกขึ้นเถิดน้องอา พี่มาหาแล้วอย่านอนเลย ถอดความได้ว่า ขุนแผนคิดว่าตนต้องไปหานางวันทองป่านนี้คงจะเฝ้ารอตนอยู่ว่าแล้วจึงแต่งตัวแล้วออกจากห้องไปยัง เรือนพลายงาม เข้าไปในห้องนารงวันทองเห็นนางหลับอยู่ จึงนั่งลงข้างๆแล้วปลุกให้นางตื่น ว่าตนมาหาแล้ว ให้ตื่น ๑๘

๑๙ จ ำกูจะไปสู่สวำทน้อง เจ้ำวันทองจะคอยละห้อยหำ คิดพลำงจัดแจงแต่งกำยำ น ำอบทำหอมฟุ้งจรุงใจ ออกจำกห้องย่องเดินด ำเนินมำ ถึงเรือนลูกยำหำช้ำไม่ เข้ำห้องวันทองในทันใด เห็นนำงหลับใหลนิ่งนิทรำ ลดตัวลงนั่งข้ำงวันทอง เตือนต้องด้วยควำมเสน่หำ สั่นปลุกลุกขึ นเถิดน้องอำ พี่มำหำแล้วอย่ำนอนเลย ถอดความได้ว่า ขุนแผนคิดถึงนำงวันทองซึ่งได้พรำกจำกตนไปถึง ๒ ครั ง โดยที่ตนนั นมัวแต่อยู่กับนำงลำวทองและนำง แก้วกิริยำปล่อยให้นำงวันทองต้องเศร้ำ เมื่อตอนไปตีเชียงใหม่ได้ก็ไปทูลขอนำงวันทองก็ได้กลับมำแล้วขุนช้ำงก็ไป พรำกอีก ตอนนี พลำยงำมไปรับตัวนำงวันทองมำแล้ว นำงวันทองตื่นอยู่รู้สึกตัว หมำยใจว่ำผัวก็ท ำเฉย นิ่งดูอำรมณ์ที่ชมเชย จะรักจริงฤๅจะเปรยเป็นจ ำใจ แต่นิ่งดูกิริยำเป็นช้ำนำน หำว่ำขำนตอบโต้อย่ำงไรไม่ ทั งรักทั งแค้นแน่นฤทัย ควำมอำลัยปั่นป่วนยวนวิญญำ ถอดความได้ว่า ชุนแผนมำถึงเรือนพลำยงำม เข้ำไปในห้องนำงวันทองแล้วพบนำงหลับไป จึงนั่งข้ำงๆแล้วปลุกให้นำงตื่น ว่ำตนมำแล้ว

๒๐ โอ้เจ้ำแก้วแววตำของพี่เอ๋ย เจ้ำหลับใหลกระไรเลยเป็นหนักหนำ ดังนิ่มน้องหมองใจไม่น ำพำ ฤๅขัดเคืองคิดว่ำพี่ทอดทิ ง ควำมรักหนักหน่วงทรวงสวำท พี่ไม่คลำดคลำยรักแต่สักสิ่ง เผอิญเป็นวิปริตที่ผิดจริง จะนอนนิ่งถือโทษโกรธอยู่ไย ว่ำพลำงเอนแอบลงแนบข้ำง จูบพลำงชวนชิดพิสมัย ลูบไล้พิไรปลอบให้ชอบใจ เป็นไรจึงไม่ฟื้นตื่นนิทรำ ถอดความได้ว่า ขุนแผนง้อนำงวันทองด้วยค ำพูดหวำนๆและขอโทษนำงวันทอง ว่ำอย่ำโกรธขุนแผนเลย จะนอนนิ่งไม่คุย กับขุนแผนเลยหรอ ขุนแผนพูดไปแล้วก็ก้มลงนอนแนบข้ำงๆนำงวันทองพร้อมพรมจูบ ลูบแขน และถำมนำงวัน ทองว่ำท ำไมไม่ตื่นขึ นมำคุยกับขุนแผน เจ้ำวันทองน้องตื่นจำกที่นอน โอนอ่อนวอนไหว้พิไรว่ำ หม่อมน้อยใจฤๅที่ไม่เจรจำ ใช่ตัวข้ำนี จะงอนค่อนพิไร ชอบผิดพ่อจงคิดคะนึงตรอง อันตัวน้องมลทินหำสิ นไม่ ประหนึ่งว่ำวันทองนี สองใจ พบไหนก็เป็นแต่เช่นนั น ที่จริงใจถึงไปอยู่เรือนอื่น คงคิดคืนที่หม่อมเป็นแม่นมั่น ด้วยรักลูกกรักผัวยังพัวพัน ครำวนั นก็ไปอยู่เพรำะจ ำใจ ถอดความได้ว่า นำงวันทองจึงตื่นขึ นมำบอกว่ำ ขุนแผนน้อยใจนำงวันทองเหรอ นำงวันทองไม่ได้งอนแต่รู้สึกว่ำตัวนำงเป็น คนสองใจอยู่ตลอดเวลำ ถึงตัวจะอยู่ที่เรือนของขุนช้ำงแต่ใจนั นยังรักลูกและขุนแผนมำก ที่อยู่กับขุนช้ำงเพรำะจ ำใจ

๒๑ แค้นคิดด้วยมิตรไม่รักเลย ยำมมีที่เชยเฉยเสียได้ เสียแรงร่วมทุกข์ยำกกันกลำงไพร กินผลไม้ต่ำงข้ำวทุกเพรำงำย พอได้ดีมีสุขลืมทุกข์ยำก ก็เพรำะหำกหม่อมมีซึ่งที่หมำย ว่ำนักก็เครื่องเคืองระคำย เอ็นดูน้องอย่ำให้อำยเขำอีกเลย ฯ พี่ผิดจริงแล้วเจ้ำวันทอง เหมือนลืมน้องหลงเลือนท ำเชือนเฉย ใช่จะเพลิดเพลินชื่นเพรำะอื่นเชย เงยหน้ำเถิดจะเล่ำอย่ำเฝ้ำแค้น ถอดความได้ว่า นำงวันทองแค้นใจที่ขุนแผนมัวแต่หลงนำงลำวทองกับแก้วกิริยำจนลืมนำงวันทอง เสียแรงที่ได้เคยอำศัย อยู่กินกันในป่ำ พอไปได้ดิบได้ดีมีควำมสุขก็ลืมนำงวันทอง เป็นเพรำะขุนแผนมีที่หมำยใหม่ นำงวันทองอยำกให้ ขุนแผนรักเอ็นดูนำงวันทองไม่ทิ งนำงให้ขำยหน้ำอีก ขุนแผนกล่ำวว่ำพี่ผิดไปแล้ว ไม่ได้ลืมน้องเพรำะมีหญิงอื่น เงย หน้ำเถอะอย่ำโกรธพี่เลย เมื่อติดคุกทุกข์ถึงเจ้ำทุกเช้ำค่ ำ ต้องกลืนกกล ำโศกเศร้ำนั นเหลือแสน ซ ำขุนช้ำงคิดคดท ำทดแทน มันดูแคลนว่ำพี่นี ยำกยับ อำลัยเจ้ำเท่ำกับดวงชีวิตพี่ คิดจะหนีไปตำมเอำเจ้ำกลับ เกรงจะพำกันผิดเข้ำติดทับ แต่ขยับอยู่จนได้ไปเชียงอินทร์ กลับมำหมำยว่ำจะไปตำม พอเจ้ำไวยเป็นควำมก็ค้ำงสิ น ถอดความได้ว่า ขุนแผนจึงขอโทษนำงวันทองและเล่ำเรื่องรำวทั งหมดเพื่อปรับควำมเข้ำใจกับนำงวันทองว่ำสำเหตุที่ไม่ได้ ไปหำก็เพรำะติดคุก แต่คิดถึงนำงวันทองตลอดเวลำ ตอนออกจำกคุกก็ว่ำจะไปพำนำงวันทองกลับมำ แต่มีเรื่องของพลำยงำมเกิดขึ นเสียก่อน

๒๒ หัวอกใครได้แค้นในแผ่นดิน ไม่เดือดดิ นเท่ำพี่กับวันทอง คิดอยู่ว่ำจะทูลพระพันวษำ เห็นช้ำกว่ำจะได้มำร่วมห้อง จะเป็นควำมอีกก็ตำมแต่ท ำนอง จึงให้ลูกรับน้องมำร่วมเรือน จะเป็นตำยง่ำยยำกไม่ยำกรัก จะฟูมฟักเหมือนเมื่ออยู่ในกลำงเถื่อน ขอโทษที่พี่ผิดอย่ำบิดเบือน เจ้ำเพื่อนเสนหำจงอำลัย พี่ผิดพี่ก็มำลุแก่โทษ จะคุมโกรธคุมแค้นไปถึงไหน ถอดความได้ว่า ขุนแผนจะไปทูลพระพันวษำแต่เห็นว่ำคงด ำเนินเรื่องช้ำเลยให้พลำยงำมเป็นคนรับนำงวันทองกลับมำ จะ ดูแลนำงวันทองเหมือนตอนที่อยู่ด้วยกันในป่ำ ขุนแผนขอโทษนำงวันทองแล้วบอกว่ำอย่ำโกรธขุนแผน ขุนแผนผิด จึงมำขอโทษจะโกรธเคืองไปถึงไหน ควำมรักพี่ยังรักระงมใจ อย่ำตัดไมตรีตรึงให้ตรอมตำย ว่ำพลำงทำงแอบเข้ำแนบอก ประคองยกของส าคัญมั่นหมำย เจ้ำเนื อทิพย์หยิบชื่นอำรมณ์ชำย ขอสบำยสักหน่อยอย่ำโกรธำ ใจน้องมิให้หมองอำรมณ์หม่อม ไม่ตัดใจให้ตรอมเสนหำ ถ้ำตัดรักหักใจแล้วไม่มำ หม่อมอย่ำว่ำเลยฉันไม่คืนคิด ถอดความได้ว่า ควำมรักที่ขุนแผนมีให้ยังมีอยู่เต็มหัวใจ อย่ำตัดควำมสัมพันธ์ให้เจ็บช ำ ขุนช้ำงพูดไปก็ซบนำงวันทอง นำง วันทองไม่เคยตัดใจจำกขุนแผน ถ้ำตัดใจแล้วคงไม่กลับมำหำขุนแผน

๒๓ ถึงตัวไปใจยังนับอยู่ว่ำผัว น้องนี กลัวบำปทับเมื่อดับจิต หญิงเดียวชำยครองเป็นสองมิตร ถ้ำมิปลิดเสียให้เปลื องไม่ตำมใจ ครำวนั นเมื่อตำมไปกลำงป่ำ หน้ำด ำเหมือนหนึ่งทำมินหม้อไหม้ ชนะควำมงำมหน้ำดังเทียนชัย เขำฉุดไปเหมือนลงทะเลลึก เจ้ำพลำยงำมตำมรับเอำกลับมำ ทีนี หน้ำจะด ำเป็นน ำหมึก ก ำเริบใจด้วยเจ้ำไวยก ำลังฮึก จะพำแม่ตกลึกให้จ ำตำย ถอดความได้ว่า ตัวนำงวันทองอยู่กับขุนช้ำงแต่ใจอยู่กับขุนแผนตลอด นำงวันทองกลัวบำปที่มีสำมีสองคน ตอนหนีไปอยู่ ป่ำกับขุนแผนก็เสียหน้ำมำรอบหนึ่งแล้ว พอขุนช้ำงฉุดไปอยู่ด้วยก็เหมือนโดนฉุดไปอยู่ใต้ทะเลลึก พอมำตอนนี พลำยงำมก็มำรับกลับไปอีกก็ได้อำยเขำอีกรอบ มิใช่หนุ่มดอกอย่ำกลุ้มก ำเริบรัก เอำควำมผิดคิดหักให้เหือดหำย ถ้ำรักน้องป้องปิดให้มิดอำย ฉันกลับกลำยแล้วหม่อมจงฟำดฟัน ไปเพ็ดทูลเสียให้ทูลกระหม่อมแจ้ง น้องจะแต่งบำยศรีไว้เชิญขวัญ ไม่พักวอนดอกจะนอนอยู่ด้วยกัน ไม่เช่นนั นฉันไม่เลยจะเคยตัว ครั นเวลำดึกก ำดัดสงัดเงียบ ใบไม้แห้งแกร่งเกรียบระรุบร่อน พระพำยโชยเสำวรสขจำยขจร พระจันทรแจ่มแจ้งกระจ่ำงดวง ถอดความได้ว่า นำงวันทองเลยบอกกับขุนแผนว่ำ ถ้ำขุนแผนรักนำงจริงต้องช่วยนำง ไปทูลพระพันวษำขอนำงวันทองคืน ให้ถูกต้องตำมขั นตอน ไม่อย่ำงนั นก็ห้ำมขุนแผนแตะเนื อต้องตัวนำงอีก ในเวลำค่ ำนั นเสียงเงียบสงัดจนได้ยินเสียง ของใบไม้แห้งดังกรอบแกรบ พระจันทร์ก็ส่องแสงสว่ำง

๒๔ ดุเหว่ำเร้ำเสียงส ำเนียงก้อง ระฆังฆ้องขำนแข่งในวังหลวง วันทองน้องนอนสนิทรวง จิตง่วงระงับสู่ภวังค์ ฝันว่ำพลัดไปในไพรเถื่อน เลื่อนเปื้อนไม่รู้ที่จะกลับหลัง ลดเลี ยวเที่ยวหลงในดงรัง ยังมีพยัคฆ์ร้ำยมำรำวี ทั งสองมองหมอบอยู่ริมทำง พอนำงดั นป่ำมำถึงที่ โดดตะครุบคำบคั นในทันที แล้วฉุดคร่ำพำรี่ไปในไพร ถอดความได้ว่า นกก็ต่ำงร้องสียงดัง เสียงระฆังจำกในวังก็ตีบอกเวลำ นำงวันทองที่นอนหลับสนิทอยู่ ก็ฝันว่ำตนหลงไปใน ป่ำ หำทำงกลับไม่ได้ ยิ่งเดินเลี ยวไปไหนต่อไหนก็ยิ่งหลงทำง และก็ไปเจอเสือสองตัวนอนหมอบอยู่ริมข้ำงทำงแล้วก็ ตะครุบนำงเข้ำไปในป่ำ สิ นฝันครั นตื่นตกประหม่ำ หวีดผวำกอดผัวสะอื นไห้ เล่ำควำมบอกผัวด้วยกลัวภัย ประหลำดใจน้องฝันพรั่นอุรำ ใต้เตียงเสียงหนูก็กุกกก แมงมุมทุ่มอกที่ริมฝำ ยิ่งหวำดหวั่นพรั่นตัวกลัวมรณำ ดังวิญญำนำงจะพรำกไปจำกกำย ครำนั นขุนแผนแสนสนิท ฟังควำมตำมนิมิตก็ใจหำย ครั งนี น่ำจะมีอันตรำย ฝันร้ำยสำหัสตัดต ำรำ ถอดความได้ว่า นำงก็ตื่นขึ นมำร้องไห้ผวำกอดขุนแผนและเล่ำควำมฝันให้ขุนแผนฟัง ยิ่งได้ยินเสียงหนูร้องและแมงมุมทุ่ม อกยิ่งใจหำยกลัวจะเกิดเรื่องไม่ดี

๒๕ พิเครำะห์ดูทั งยำมอัฐกำล ก็บันดำลฤกษ์แรงเป็นหนักหนำ มิรู้ที่จะแถลงแจ้งกิจจำ กอดเมียเมินหน้ำน ำตำกระเด็น จึงแกล้งเพทุบำยท ำนำยไป ฝันอย่ำงนี มิใช่จะเกิดเข็ญ เพรำะวิตกหมกไหม้จึงได้เป็น เนื อเย็นอยู่กับผัวอย่ำกลัวทุกข์ พรุ่งนี พี่จะแก้เสนียดฝัน แล้วท ำมิ่งสิ่งขวัญให้เป็นสุข มิให้เกิดรำคีกลียุค อย่ำเป็นทุกข์เลยเจ้ำจงเบำใจ ถอดความได้ว่า เมื่อขุนแผนได้ฟังควำมฝันของนำงวันทองก็รู้ว่ำเป็นลำงบอกเหตุร้ำยที่จะเกิดขึ น แต่ไม่รู้จะบอกนำงวันทอง ยังไงเลยปลอบใจนำงวันทอง จึงแกล้งบอกปลอบใจนำงวันทองว่ำเป็นเพรำะนำงคิดมำกไปไม่ได้จะเกิดเหตุร้ำย หรอก อยู่กับพี่ไม่ต้องกลัว เดี๋ยวพรุ่งนี จะแก้สิ่งไม่เป็นมงคลให้และท ำสิ่งดีท ำให้นำงมีควำมสุข ไม่ให้เกิดสิ่งร้ำยๆ สบำยใจได้ ครั นว่ำรุ่งสำงสว่ำงฟ้ำ สุริยำแย้มเยี่ยมเหลี่ยมไศล จะกล่ำวถึงพระองค์ผู้ทรงชัย เนำในพระที่นั่งบัลลังก์รัตน์ พร้อมด้วยพระก ำนัลนักสนม หมอบประนมเฝ้ำแหนแน่นขนัด ประจ ำตั งเครื่องอำนอยู่งำนพัด ทรงเคืองขัดขุนช้ำงแต่กลำงคืน แสนถ่อยใครจะถ่อยเหมือนมันบ้ำง ทุกอย่ำงที่จะชั่วอ้ำยหัวลื่น เวียนแต่เป็นถ้อยควำมไม่ข้ำมคืน น ำยืนหยั่งไม่ถึงยังดึงมำ ถอดความได้ว่า วันรุ่งขึ นสมเด็จพระพันวษำประทับบนบัลลังก์มีนำงก ำนัลและสนมหมอบเฝ้ำอยู่ ตั งเครื่องกินและอยู่งำน พัดตำมหน้ำที่ สมเด็จพระพันวษำขัดเคืองขุนช้ำงตั งแต่เวลำกลำงคืน ทรงเห็นว่ำขุนช้ำงเป็นคนชั่วคอยแต่มีคดีควำม กับผู้อื่น

๒๖ ครำวนั นฟ้องกันด้วยวันทอง นี่มันฟ้องใครอีกอ้ำยชำติข้ำ ด ำริพลำงทำงเสด็จยำตรำ ออกมำพระที่นั่งจักรพรรดิ พระสูตรรูดกร่ำงกระจ่ำงองค์ ขุนนำงกรำบลงเป็นขนัด ทั งหน้ำหลังเบียดเสียดเยียดยัด หมอบอัดถัดกันเป็นหลั่นไป ทอดพระเนตรมำเห็นขุนช้ำงเฝ้ำ เออใครเอำฟ้องมันไปไว้ไหน พระหมื่นศรีถวำยพลันในทันใด รับไว้คลี่ทอดพระเนตรพลัน ถอดความได้ว่า ครำวก่อนก็ฟ้องร้องเรื่องวันทอง ครั งนี ไม่ทรงทรำบว่ำจะฟ้องใครอีก พระองค์จึงเสด็จออกมำที่พระที่นั่ง จักรพรรดิเมื่อม่ำนรูดออกขุนนำงก็พร้อมกันกรำบลงหมอบเฝ้ำกันอยู่มำกมำยตำมล ำดับ ทรงทอดพระเนตรเห็น ขุนช้ำงเข้ำเฝ้ำอยู่จึงตรัสถำมขุนนำงว่ำจะฟ้องใคร หมื่นศรี จึงถวำยฎีกำให้ทอดพระเนตร พอทรงจบแจ้งพระทัยในข้อหำ ก็โกรธำเคืองขุ่นหุ่นหัน มันเคี่ยวเข็ญท ำเป็นอย่ำงไรกัน อีวันทองคนเดียวไม่รู้แล้ว รำวกับไม่มีหญิงเฝ้ำชิงกัน หรืออีวันทองนั นมันมีแก้ว รูปอ้ำยช้ำงชั่วช้ำตำบ้องแบ๋ว ไม่เห็นแววที่ว่ำมันจะรัก ใครจะเอำเป็นผัวเขำกลัวอำย หัวหูดูเหมือนควำยที่ตกปลัก ครำวนั นเป็นควำมกูถำมซัก ตกหนักอยู่กับเฒ่ำศรีประจัน ถอดความได้ว่า พอทอดพระเนตรเสร็จก็กริ วว่ำเรื่องวันทองคนเดียว ท ำไมไม่จบกันเสียทีเหมือนกับไม่มีผู้หญิงคนอื่นอีก แล้ว และทรงไม่เห็นว่ำวันทองจะมีใจรักขุนช้ำง ใครก็ไม่อยำกได้ขุนช้ำงไปเป็นผัว เพรำะดูรูปร่ำงหน้ำตำน่ำเกลียด

๒๗ วันทองกูสิให้กับไอ้แผน ไยแล่นมำอยู่กับอ้ำยช้ำงนั่น จมื่นศรีไปเอำตัวมันมำพลัน ทั งวันทองขุนแผนอ้ำยหมื่นไวย ฝ่ำยพระหมื่นศรีได้รับสั่ง ถอยหลังออกมำไม่ช้ำได้ สั่งเวรกรมวังในทันใด ต ำรวจในวิ่งตะบึงมำถึงพลัน ขึ นไปบนเรือนพระหมื่นไวย แจ้งข้อรับสั่งไปขมีขมัน ขุนช้ำงฟ้องร้องฎีกำพระทรงธรรม์ ให้หำทั งสำมท่ำนนั นเข้ำไป ถอดความได้ว่า ครำวก่อนก็ยกวันทองให้กับขุนแผนไปแล้ว ท ำไมจึงมำอยู่กับขุนช้ำงอีก จึงให้จมื่นศรีไปน ำตัววันทอง ขุนแผนและจมื่นไวย พระหมื่นศรีได้รับค ำสั่งให้ถอยหลังออกมำในไม่ช้ำและสั่งหำรในวังทันทีให้ทหำรวิ่งมำอย่ำง เร่งรีบและขึ นไปบนเรือนพระหมื่นไวยและแจ้งรับสั่งให้รีบไปในทันที ขุนช้ำงได้ยืนค ำร้องทุกข์ให้พระเจ้ำแผ่นดินให้ เรียกทั งสำมคนมำเข้ำเฝ้ำ ครำนั นวันทองเจ้ำพลำยงำม ได้ฟังควำมคร้ำมครั่นหวั่นไหว ขุนแผนเรียกวันทองเข้ำห้องใน ไม่ไว้ใจจึงเสกด้วยเวทมนตร์ สีขี ผึ งสีปำกกินหมำกเวทย์ ซึ่งวิเศษสำรพัดแก้ขัดสน น ำมันพรำยน ำมันจันทน์สรรเสกปน เคยคุ้มขังบังตนแต่ไรมำ แล้วท ำผงอิทธิเจเข้ำเจิมพักตร์ คนเห็นคนทักรักทุกหน้ำ เสกกระแจะจวงจันทร์น ำมันทำ เสร็จแล้วก็พำวันทองไป ถอดความได้ว่า ตอนนั นนำงวันทองและพลำยงำมได้ฟังค ำรับสั่งแล้วรู้สึกตื่นเต้น และขุนแผนเรียกนำงวันทองเข้ำไปข้ำงใน ห้อง เพรำะไม่ไว้ใจเลยเสกมนตร์ใส่นำงวันทอง เอำขี ผึ งมำปำกและกินหมำกที่ลงมนตร์ไว้ มันเป็นของที่ช่วย แก้ปัญหำทุกอย่ำง มีทั งน ำมันพรำยและน ำมันจันทน์ที่ใช้พลำงตัวมำตลอด แล้วน ำผงเสน่ห์มำทำหน้ำเพื่อให้คนที่ เห็นที่ทักทุกคนต่ำงหลงรักตนและเสกเครื่องหอมที่ท ำด้วยไม้จันทร์ท ำให้เป็นน ำมันพอท ำเสร็จแล้วก็พำนำงวันทอง ออกไป

๒๘ ครำนั นทองประศรีผู้มำรดำ ครั นได้แจ้งกิจจำไม่นิ่งได้ เด็กเอ๋ยวิ่งตำมมำไวไว ลงบันไดงันงกตกนอกกชำน พลำยชุมพลกอดก้นทองประศรี กูมิใช่ช้ำงขี่ดอกลูกหลำน ลุกขึ นโขย่งโก้งโค้งคลำน ซมซำนโฮกฮำกอ้ำปำกไป ครั นถึงยั งอยู่ประตูวัง ผู้รับสั่งเร่งรุดไม่หยุดได้ ขุนแผนวันทองพระหมื่นไวย เข้ำไปเฝ้ำองค์พระภูมี ฯ ถอดความได้ว่า เมื่อแม่ของนำงวันทองได้รู้ข่ำวก็ร้อนใจ รีบเรียกลูกหลำนให้วิ่งตำมมำให้รีบลงจำกบันไดจนตกออกนอก ชำน พลำยชุมพลก็เข้ำกอดก้นนำงทองประศรี นำงทองประศรีจึงตะโกนบอกว่ำพลำยชุมพลว่ำตนไม่ใช่ช้ำง แล้วก็ ลุกขึ น เมื่อถึงหน้ำประตูวัง ทั งสำมคนจึงรีบเข้ำไปเข้ำเฝ้ำพระมหำกษัตริย์ ครำนั นพระองค์ผู้ทรงเดช ปิ่นปักนคเรศเรืองศรี เห็นสำมรำเข้ำมำอัญชลี พระปรำนีเหมือนลูกในอุทร ด้วยเดชะพระเวทวิเศษประสิทธิ์ เผอิญคิดรักใคร่พระทัยอ่อน ตรัสถำมอย่ำงควำมรำษฎร ฮ้ำเฮ้ยดูก่อนอีวันทอง เมื่อมึงกลับมำแต่ป่ำใหญ่ กูสิให้อ้ำยแผนประสมสอง ครั นกูขัดใจให้จ ำจอง ตัวของมึงไปอยู่แห่งไร ถอดความได้ว่า เมื่อพระพันวสำเห็นทั งสำมคน(ขุนช้ำง พระไวย และนำงวันทอง)เดินเข้ำมำก็เกิดควำมเอ็นดูอย่ำงลูก จึง ตรัสถำมควำมว่ำเมื่อกลับมำจำกป่ำที่ตัดสินให้ไปอยู่กับขุนแผนเป็นอย่ำงไร

๒๙ ท ำไมไม่อยู่กับอ้ำยแผน แล่นไปอยู่กับอ้ำยช้ำงใหม่ เดิมมึงรักอ้ำยแผนแล่นตำมไป ครั นยกให้เต้นกลับเล่นตัว อยู่กับอ้ำยช้ำงไม่อยู่ได้ เกิดรังเกียจเกลียดใจด้วยชังหัว ดูยักใหม่ย้ำยเก่ำเฝ้ำเปลี่ยนตัว ตกว่ำชั่วแล้วมึงไม่ไยดี ฯ ครำนั นวันทองได้รับสั่ง ละล้ำละลังประนมก้มเกศี หัวสยองพองพรั่นทันที ทูลคดีพระองค์ผู้ทรงธรรม์ ถอดความได้ว่า ให้ไปอยู่กับขุนแผนท ำไมถึงไม่ไปอยู่ แต่กลับไปอยู่กับขุนช้ำง ทั งๆที่แต่ก่อนรักกับขุนแผนไม่ใช่เหรอพอจะ ยกให้ไปอยู่กับขุนช้ำง ก็รังเกียจขุนช้ำงขึ นมำ เปลี่ยนไปเปลี่ยนมำมันไม่ดี เมื่อนำงวันทองได้รับสั่ง ก็รู้สึกละล้ำ ละลังจึงประนมมือไหว้เหนือหัว นำงรู้สึกกลัวมำก ขอเดชะละอองธุลีพระบำท องค์หริรักษ์รำชรังสรรค์ เมื่อกระหม่อมฉันมำแต่อรัญ ครั งนั นโปรดประทำนขุนแผนไป ครั นอยู่มำขุนแผนต้องจ ำจอง กระหม่อมฉันมีท้องนั นเติบใหญ่ อยู่ที่เคหำหน้ำวัดตะไกร ขุนช้ำงไปบอกว่ำพระโองกำร มีรับสั่งโปรดประทำนให้ กระหม่อมฉันไม่ไปก็หักหำญ ยื อยุดแดคร่ำท ำสำมำนย์ เพื่อนบ้ำนจะช่วยก็สุดคิด ถอดความได้ว่า นำงวันทองทูลขอพระพันวษำว่ำ เมื่อตอนที่ออกจำกป่ำพระองค์ยกหม่อมฉันให้ขุนแผน ต่อมำขุนแผนถูก เข้ำคุก ดิฉันได้ตั งทอง ขุนช้ำงก็เข้ำมำกระหม่อมไปอยู่ด้วยโดยอ้ำงว่ำเป็นพระบัญชำของพระองค์ มำฉุดกระหม่อม ไปเพื่อนบ้ำนก็เกรงกลัวเพรำะคิดว่ำเป็นพระบัญชำของพระองค์

๓๐ ด้วยขุนช้ำงอ้ำงว่ำรับสั่งให้ ใครจะขัดขืนไว้ก็กลัวผิด จนใจมิไปก็สุดฤทธิ์ ชีวิตอยู่ใต้พระบำทำ ฯ ครำนั นพระองค์ผู้ทรงภพ ฟังจบกริ วขุนช้ำงเป็นหนักหนำ มีพระสิงหนำทตวำดมำ อ้ำยบ้ำเย่อหยิ่งอ้ำยลิงโลน ตกว่ำกูหำเป็นเจ้ำชีวิตไม่ มึงถือใจว่ำเป็นเจ้ำที่โรงโขน เป็นไม่มีอำชญำสิทธิ์คิดถึงโดน เที่ยวท ำโจรใจคะนองจองหองครัน ถอดความได้ว่า พระพันวษำได้ฟังขุนช้ำงทูลก็ทรงกริ ว ตวำดเสียงดังลั่น ว่ำถ้ำพระองค์ไม่เป็นกษัตริย์ ขุนช้ำงก็คงมองไม่ เห็นหัว จะต้องเฆี่ยนเสียด้วยหวำย เลี ยงมึงไม่ได้อ้ำยใจร้ำย ชอบแต่เฆี่ยนสองหวำยตลอดสัน แล้วกลับควำมถำมข้ำงวันทองพลัน เออเมื่อมันฉุดคร่ำพำมึงไป ก็ช้ำนำนประมำณได้สิบแปดปี ครั งนี ท ำไมมึงจึงมำได้ นี่มึงหนีมันมำหรือว่ำไร หรือว่ำใครไปรับเอำมึงมำ วันทองฟังถำมให้คร้ำมครั่น บังคมคัลประนมก้มเกศำ ขอเดชะพระองค์ทรงศักดำ พระอำญำเป็นพ้นล้นเกล้ำไป ถอดความได้ว่า พระพันวษำก็ตรัสถำมนำงวันทองว่ำ เมื่อขุนช้ำงฉุดไปเป็นเวลำประมำณ 18 ปีท ำไมถึงหนีมำได้ หนีมำเอง หรือว่ำใครไปรับมำ นำงวันทองได้ฟังค ำถำมก็รู้สึกกลัว

๓๑ ครั งนี จมื่นไวยนั นไปรับ กระหม่อมฉันจึงกลับคืนมำได้ มิใช่ย้อนยอกท ำนอกใจ ขุนแผนก็มิได้ประเวณี แต่มำนั นเวลำสักสองยำม ขุนช้ำงจึงหำควำมว่ำหลบหนี ขอพระองค์จงทรงพระปรำนี ชีวีอยู่ใต้พระบำทำ ฯ ถอดความได้ว่า นำงวันทองกรำบทูลสมเด็จพระพันวษำว่ำจมื่นไวยไปรับตอนกลำงคืน ขุนช้ำงจึงคิดว่ำหนีออกมำ ขุนแผนก็ ไม่ได้ท ำอะไรไม่ดีไม่งำม นำงทูลขอควำมกรุณำจำกสมเด็จพระพันวษำ ครำนั นพระองค์ผู้ทรงเดช ฟังเหตุขุ่นเคืองเป็นหนักหนำ อ้ำยหมื่นไวยท ำใจอหังกำร์ ตกว่าบ้ำนเมืองไม่มีนำย จะปรึกษำตราสินให้ไม่ได้ จึงท ำตำมน ำใจเอำง่ำยง่ำย ถ้ำฉวยเกิดห่ำฟันกันล้มตำย อันตรำยไพร่เมืองก็เคืองกู อีวันทองกูให้อ้ำยแผนไป อ้ำยช้ำงบังอำจใจท ำจู่ลู่ ฉุดมันขึ นช้ำงอ้ำงถึงกู ตะคอกขู่อีวันทองให้ตกใจ ถอดความได้ว่า เมื่อพระพันวษำได้ฟังควำมจำกนำงวันทอง ก็โกรธจมื่นไวยที่ท ำกำรอุกอำจท ำเหมือนบ้ำนเมืองไม่มี กฎหมำย ถ้ำเกิดมีกำรฆ่ำฟันล้มตำย ประชำชนจะขุ่นเคืองพระพันวษำได้ ทำงด้ำนขุนช้ำงก็ผิดที่ไปฉุดตัวนำงวัน ทองมำ แล้วยังอ้ำงชื่อพระพันวษำไปข่มขู่พำตัวนำงวันทองมำ

๓๒ ชอบตบให้สลบลงกับที่ เฆี่ยนตีเสียให้ยับไม่นับได้ มะพร้ำวห้ำวยัดปำกให้สำใจ อ้ำยหมื่นไวยก็โทษถึงฉกรรจ์ มึงถือว่ำอีวันทองเป็นแม่ตัว ไม่เกรงกลัวเว้โว้ท ำโมหันธ์ ไปรับไยไม่ไปในกลำงวัน อ้ำยแผนพ่อนั นก็เป็นใจ มันเหมือนวัวเคยขำม้ำเคยขี่ ถึงบอกกูว่ำดีหำเชื่อไม่ อ้ำยช้ำงมันก็ฟ้องเป็นสองนัย ว่ำอ้ำยไวยลักแม่ให้บิดำ ถอดความได้ว่า เฆี่ยนตีขุนช้ำงให้สลบคำที่ แล้วเอำมะพร้ำวห้ำวยัดปำก จมื่นไวยก็มีควำมผิดฉกรรจ์ที่ไปพำตัวนำงวันทอง มำกลำงดึก คงจะมีขุนแผนผู้เป็นพ่อคอยหนุนหลัง เพรำะว่ำขุนช้ำงเอำเรื่องมำบอกพระพันวษำว่ำ จมื่นไวยฉุดนำง วันทองกลับไปให้พ่อถือว่ำเป็นควำมผิด เป็นรำคีข้อผิดมีติดตัว หมองมัวมลทินอยู่หนักหนำ ถ้ำอ้ำยไวยอยำกจะใคร่ได้แม่มำ ชวนพ่อฟ้องหำเอำเป็นไร อัยกำรศำลโรงก็มีอยู่ หรือว่ำกูตัดสินให้ไม่ได้ ชอบทวนด้วยลวดให้ปวดไป ปรับไหมให้เท่ำกับชำยชู้ มันเกิดเหตุทั งนี ก็เพรำะหญิง จึงหึงหวงช่วงชิงยุ่งยิ่งอยู่ จ ำจะตัดรำกใหญ่ให้หล่นพรู ให้ลูกดอกดกอยู่แต่กิ่งเดียว ถอดความได้ว่า ถ้ำจมื่นไวยอยำกได้ตัวแม่ ท ำไมไม่พำพ่อมำฟ้องศำล หรือคิดว่ำพระพันวษำไม่สำมำรถตัดสินให้ได้ ต้อง ลงโทษด้วยลวดและปรับ ส่วนขุนช้ำงก็บังอำจอ้ำงรำชโองกำร ควรตบให้สลบ แล้วเอำมะพร้ำวยัดปำก แล้วรับสั่ง ว่ำจะต้องแก้ปัญหำนี ให้จบเสียที ต้องตัดรำกใหญ่(ปัญหำ) ให้เหลือลูกดอกกิ่งเดียว (ให้นำงวันทองตัดสินใจเลือก เพียงหนึ่ง)

๓๓ อีวันทองตัวมันเหมือนรำกแก้ว ถ้ำตัดโคนขำดแล้วก็ใบเหี่ยว ใครจะควรสู่สมอยู่กลมเกลียว ให้เด็ดเดี่ยวรู้กันแต่วันนี เฮ้ยอีวันทองว่ำกระไร มึงตั งใจปลดปลงให้ตรงที่ อย่ำภวังค์กังขำเป็นรำคี เพรำะมึงมีผัวสองกูต้องแค้น ถ้ำรักใหม่ก็ไปอยู่กับอ้ำยช้ำง ถ้ำรักเก่ำเข้ำข้ำงอ้ำยขุนแผน อย่ำเวียนวนไปให้คนมันหมิ่นแคลน ถ้ำแม้นมึงรักไหนให้ว่ำมำ ถอดความได้ว่า นำงวันทองเหมือนกับรำกแก้วถ้ำตัดโคนได้แล้วใบก็จะเหี่ยวไปเอง พระพันวษำตรัสว่ำนำงวันทองจะตกลง ยังไง อย่ำลังเลเพรำะมีทั งผัวและลูก ถ้ำรักใหม่ก็ให้ไปอยู่กับขุนช้ำง แต่ถ้ำรักก็เลือกขุนแผน อย่ำชักช้ำคนจะนินทำ เอำได้ จะเลือกใครก็ว่ำมำ ครำนั นวันทองฟังรับสั่ง ให้ละล้ำละลังเป็นหนักหนำ ครั นจะทูลกลัวพระรำชอำญำ ขุนช้ำงแลดูตำยักคิ วลน พระหมื่นไวยใช้ใบ้ให้แม่ว่ำ บุ้ยปำกตรงบิดำเป็นหลำยหน วันทองหมองจิตคิดเวียนวน เป็นจนใจนิ่งอยู่ไม่ทูลไป ครำนั นพระองค์ทรงธรณินทร์ หำได้ยินวันทองทูลขึ นไม่ พระตรัสควำมถำมซักไปทันใด หรือมึงไม่รักใครให้ว่ำมำ ถอดความได้ว่า นำงวันทองได้ฟังค ำพระพันวษำก็เกิดลังเลว่ำจะเลือกใคร มองไปทำงขุนช้ำงก็ยักคิ ว มองไปทำง จมื่นไวยก็ท ำปำกบุ้ยไปตรงพ่อ วันทองคิดวนไปวนมำ ก็ยังไม่ทูลอะไรแก่พระพันวษำ พระพันวษำไม่เห็นว่ำนำงวัน ทองทูลอะไร ทรงตรัสถำมต่อว่ำจะไม่รักใครให้ว่ำมำ

๓๔ จะรักชู้ชังผัวมึงกลัวอำย จะอยู่ด้วยลูกชำยก็ไม่ว่ำ ตำมใจกูจะให้ดังวำจำ แต่นี เบื องหน้ำขำดเด็ดไป นำงวันทองรับพระรำชโองกำร ให้บันดำลบังจิตหำคิดไม่ อกุศลดลมัวให้ชั่วใจ ด้วยสิ นในอำยุที่เกิดมำ คิดคะนึงตะลึงตะลำนอก ดังตัวตกพระสุเมรุภูผำ ให้อุธัจอัดอั นตันอุรำ เกรงผิดภำยหน้ำก็สุดคิด ถอดความได้ว่า จะไปอยู่กับลูกไหม ตำมแต่ใจ แต่ถ้ำตอบมำแล้วจะเปลี่ยนแปลงไม่ได้ นำงวันทองรับพระรำชโองกำร ดังนั นก็คิดไม่ออก ถึงเวลำสิ นอำยุ จึงเกิด “อกุศล” ท ำให้ประหม่ำและเกรงว่ำจะตัดสินใจผิด จะว่ำรักขุนช้ำงกระไรได้ ที่จริงใจมิได้รักแต่สักหนิด รักพ่อลูกห่วงดังดวงชีวิต แม้นทูลผิดจะพิโรธไม่โปรดปรำน อย่ำเลยจะทูลเป็นกลำงไว้ ตำมพระทัยท้ำวจะแยกให้แตกฉำน คิดแล้วเท่ำนั นมิทันนำน นำงก้มกรำนแล้วก็ทูลไปฉับพลัน ควำมรักขุนแผนก็แสนรัก ด้วยร่วมยำกมำนักไม่เดียดฉันท์ สู้ล ำบำกบุกป่ำมำด้วยกัน สำรพันอดออมถนอมใจ ถอดความได้ว่า จะว่ำรักขุนช้ำงก็ไม่ได้เพรำะตนไม่ได้รัก ถ้ำเกิดทูลพระพันวษำผิดก็จะเป็นทูล จึงทูลเป็นกลำงๆตำมแต่ พระทัยของพระพันวษำว่ำจะตัดสินใจอย่ำงไร จึงทูลออกไปว่ำขุนแผนนั นก็แสนรักร่วมทุกข์ร่วมสุขด้วยกันมำนำน

๓๕ ขุนช้ำงแต่อยู่ด้วยกันมำ ค ำหนักหำได้ว่ำให้เคืองไม่ เงินทองกองไว้มิให้ใคร ข้ำไทใช้สอยเหมือนของตัว จมื่นไวยเล่ำก็เลือดที่ในอก ก็หยิบยกรักเท่ำกันกับผัว ทูลพลำงตัวนำงเริ่มระรัว ควำมกลัวอำญำเป็นพ้นไป ครำนั นพระองค์ผู้ทรงภพ ฟังจบแค้นคลั่งดังเพลิงไหม้ เหมือนดินประสิวปลิวติดกับเปลวไฟ ดูดู๋เป็นได้อีวันทอง ถอดความได้ว่า ขุนช้ำงอยู่ด้วยกันมำก็ไม่เคยท ำเรื่องให้ขุ่นเคืองใจและมีเงินทองบ่ำวไพร่ใช้ไม่ขัดสน ส่วนจมื่นไวยที่เป็นลูก ชำยก็เป็นเหมือนเลือดในอก ย่อมรักเท่ำกับรักผัวอยู่แล้ว ทูลเสร็จนำงวันทองก็สั่นด้วยควำมกลัว หลังจำกนำงวันทองทูล พระพันวษำกริ วอย่ำงมำกเหมือนดินประสิวที่โดนไฟแล้วปะทุ จะว่ำรักข้ำงไหนไม่ว่ำได้ น ำใจจะประดังเข้ำทั งสอง ออกนั่นเข้ำนี่มีส ำรอง ยิ่งกว่ำท้องทะเลอันล ำลึก จอกแหนแพเสำส ำเภำใหญ่ จะทอดถมเท่ำไรไม่รู้สึก เหมือนมหำสมุทรสุดซึ งซึก น ำลึกเหลือจะหยั่งกระทั่งดิน อิฐผำหำหำบมำทุ่มถม ก็จ่อมจมสูญหำยไปหมดสิ น อีแสนถ่อยจัญไรใจทมิฬ ดังเพชรนิลเกิดขึ นในอำจม ถอดความได้ว่า นำงวันทองไม่ยอมบอกว่ำจะเลือกใคร พระพันวษำรับสั่งด่ำนำงวันทองว่ำรักข้ำงไหนเลือกไม่ถูกจะเอำไว้ ส ำรองทั งสองยิ่งว่ำควำมลึกของทะเลทอดสมอลึกเกินจะหยั่งถึงได้ คนถ่อย จัญไร ใจทมิฬ เหมือนเพชรที่เกิดในสิ่ง สกปรก

๓๖ รูปงำมนำมเพรำะน้อยไปหรือ ใจไม่ซื่อสมศักดิ์เท่ำเส้นผม แต่ใจสัตว์มันยังมีที่นิยม สมำคมก็แต่ถึงฤดูมัน มึงนี่ถ่อยยิ่งกว่ำถ่อยอีท้ำยเมือง จะเอำเรื่องไม่ได้สักสิ่งสรรพ์ ละโมบมำกตัณหำตำเป็นมัน สักร้อยพันให้มึงไม่ถึงใจ ว่ำหญิงชั่วผัวยังครำวละคนเดียว หำตำมตอมกันเกรียวเหมือนมึงไม่ หนักแผ่นดินกูจะอยู่ไย อ้ำยไวยมึงอย่ำนับว่ำมำรดำ ถอดความได้ว่า หน้ำตำสวยงำมชื่อเพรำะน้อยไปหรือถึงได้จิตใจไม่ซื่อเท่ำกับเส้นผม เลวกว่ำสัตว์เพรำะสัตว์ยังมีฤดูผสม พันธุ์ หญิงชั่วยังมีผัวครำวละคน จะอยู่ให้หนักแผ่นดินท ำไม ทรงหันไปตรัสกับจมื่นไวยว่ำอย่ำนับนำงวันทองเป็น แม่ให้อำยเขำ กูเลี ยงมึงถึงให้เป็นหัวหมื่น คนอื่นรู้ว่ำแม่ก็ขำยหน้ำ อ้ำยขุนช้ำงขุนแผนทั งสองรำ กูจะหำเมียให้อย่ำอำลัย หญิงกำลกิณีอีแพศยำ มันไม่น่ำเชยชิดพิสมัย ที่รูปรวยสวยสมมีถมไป มึงตัดใจเสียเถิดอีคนนี เร่งเร็วเหวยพระยำยมรำช ไปฟันฟำดเสียให้มันเป็นผี อกเอำขวำนผ่ำอย่ำปรำนี อย่ำให้มีโลหิตติดดินกู เอำใบตองรองไว้ให้หมำกิน ตกดินจะอัปรีย์กำลีอยู่ ฟันให้หญิงชำยทั งหลำยดู สั่งเสร็จเสด็จสู่ปรำสำทชัย ถอดความได้ว่า รับสั่งขุนช้ำงกับขุนแผนพระองค์จะทรงหำเมียใหม่ให้ แล้วรับสั่งให้เอำนำงวันทองไปประหำรชีวิต เอำ ขวำนผ่ำอก แล้วเอำใบตองมำรองเลือดให้หมำกิน อย่ำให้เลือดอัปรีย์กำลีตกถึงพื นดินเลย รับสั่งเสร็จก็เสด็จเข้ำสู่ ปรำสำทที่ประทับ

คำศัพท์ยาก ขุนช้างขุนแผน ตอน ขุนช้างถวายฎีกา ๑.ทรามสวาดิ แปลว่า เป็นที่รัก ๒.ตกว่า แปลว่า ราวกับว่า ๓.ฏีกา แปลว่า คำร้องทุกข์ที่ยื่นถวายพระเจ้าแผ่นดิน ๔.เพรางาย แปลว่า เวลาเช้า และเวลาเย็น ๕.เมรุไป แปลว่า ภูเขา ๖.ร้องเกน แปลว่า ร้องตะโกนดังๆ ๗.สะเดากลอน แปลว่า ทำให้กลอนประตูหลุดออกได้ด้วยคาถาอาคม ๘.แหงนเถ่อ แปลว่า ค้างอยู่ ๙.อุธัจ แปลว่า ตกประหม่า ๑๐.มินหม้อ แปลว่า เขม่าดำที่ติดก้นหม้อ ๑๑. ส่งทุกข์ แปลว่า เข้าสวม ๑๒.ขี้ครอก แปลว่า ลูกของข้าทาส ๑๓.เครื่องอาน แปลว่า เครื่องกิน ๑๔.จวงจันทน์ แปลว่า เครื่องหอมที่เจือด้วยไม้จวงและไม้จันทน์ ๑๕.ฉวยสบเพ แปลว่า บังเอิญถูกจังหวะ ๑๖.เมรุ แปลว่า ภูเขา ๑๗.ทวิบาท แปลว่า สองเท้า ๑๘.ทักทิน แปลว่า ชั่วร้าย ๑๙.หินชาติ แปลว่า ชั้นต่ำ ๒๐.จัตุบาท แปลว่า สัตว์ 4 เท้า ๒๑.วางบท แปลว่า กำหนด ๒๒.เสาแรก แปลว่า เสาเอก ๒๓.ทรามสวาดิ แปลว่า ที่รัก ๒๔.ร้องเกน แปลว่า ตะโกนดังๆ ๓๗๓๗

๒๕.กินใจ แปลว่า แหนงใจ สงสัย ๒๖.นิเวศน์ แปลว่า วัง บ้าน ๒๗.เพรางาย แปลว่า เช้า เย็น ๒๘.อัฐกาล แปลว่า ยามแปด ๒๙.คล่องใจ แปลว่า ไม่น่าเกลียด ๓๐.ขี้ครอก แปลว่า ลูกของทาส ๓๑.รากใหญ่ แปลว่า ต้นเหตุของปัญหา ๓๒.กระแจะ แปลว่า ผงเครื่องหอม ๓๓.ลุแก่โทษ แปลว่า เข้ามอบตัวเพื่อสู้คดี ๓๔.ฉวยสบเพลง แปลว่า บังเอิญถูกจังหวะ ๓๕.ตราสิน แปลว่า แจ้งความไว้เป็นหลักฐาน ๓๘

วิเคราะห์คุณค่าวรรณคดี คุณค่าด้านวรรณศิลป์ - ลักษณะการประพันธ์ บทประพันธ์แต่งด้วยกลอนเสภาซึ่งมีลักษณะคล้ายกลอนสุภาพดังนั้นกวีสามารถยืดหยุ่นจำนวนคำใน กลอนเสภาได้ - ศิลปะการประพันธ์ อุปมา มีการใช้คำว่า เหมือน ดุจ ดั่ง ยกตัวอย่าง เช่น จอกแหนแพเสาสำเภาใหญ่ จะทอดถมเท่าไรไม่รู้สึก เหมือนมหาสมุทรสุดซึ้งซึก น้ำลึกเหลือจะหยั่งกระทั่งดิน พระพันวษาตรัสว่าใจของนางวันทองเหมือนมหาสมุทรที่ทั้งกว้างและลึก ถมเท่าไหร่ก็ไม่เคยเต็ม อติพจน์คือ โวหารกล่าวเกินจริง ยกตัวอย่าง เช่น จะกล่าวถึงขุนแผนแสนสนิท เรืองฤทธิ์ลือจบพิภพไหว กล่าวถึงขุนแผนที่มีเวทมนตร์คาถา เลื่องลือไปทั่วจนแผ่นดินสะเทือนไหว สัมผัสพยัญชนะ คือ การนำพยัญชนะเสียงเดียวกันมาวางไว้ใกล้กัน ยกตัวอย่าง เช่น ตะโกนเรียกในห้องวันทองเอ๋ย หาขานรับเช่นเคยสักคำไม่ ทั้งข้าวของมากมายก็หายไป ปากประตูปิดไว้ไม่ใส่กลอน พลางเรียกหาค่าไทอยู่ว้าวุ่น อีอุ่นอีอิ่มอีฉิมอีสอน อีมีอีมาอีสาคร นิ่งนอนไยหวามาหากู สัมผัสสระ คือ การนำเสียงสระที่มีเสียงเหมือนกันมาวางไว้ใกล้กัน ยกตัวอย่าง เช่น ครานั้นพระองค์ผู้ทรงเดช ปิ่นปักนัคเรศเรืองศรี เห็นสามราเข้ามาอัญชลี พระปรานีเหมือนลูกในอุทร ด้วยเดชะพระเวทวิเศษประสิทธิ์ เผอิญคิดรักใคร่พระทัยอ่อน ตรัสถามอย่างความราษฎร ฮ้าเฮ้ยดูก่อนอีวันทอง ๔๐ ๓๙

- รสวรรณคดี พิโรธวาทัง สะท้อนถึงอารมณ์โกรธแค้นและสะเทือนใจ ยกตัวอย่าง เช่น ยิ่งคิดเดือดดาลทะยานใจ ฉวยได้กระดานชนวนมา ร่างฟ้องท่องเทียบให้เรียบร้อย ถ้อยคำถี่ถ้วนเป็นหนักหนา คิดแล้วเจ็บใจจึงหยิบกระดานชนวนขึ้นมาร่างคำฎีกาแล้วลอกใส่กระดาษด้วยคิดดีแล้วที่จะถวายฎีกา สัลลาปังคพิสัย ใช้ถ้อยคำให้เกิดความเศร้าสะเทือนใจสงสารในชะตากรรมของตัวละคร ยกตัวอย่าง เช่น วันนี้แม่จะลาพ่อพลายแล้ว จะจำจากลูกแก้วไปสูญสิ้น พอบ่ายก็จะตายลงถมดิน ผินหน้ามาแม่จะขอชม เกิดมาไม่เหมือนกับเขาอื่น มิได้ชื่นเชยชิดสนิทสนม เสาวจนีย์ การกล่าวชมความงาม ยกตัวอย่าง เช่น ฟ้าขาวดาวเด่นดวงสว่าง จันทร์กระจ่างทรงกลดหมดมนมฆสิ้น จึงเซ่นเหล้าข้าวปลาให้พรายกิน เสกขมิ้นว่านยาเข้าทาตัว นารีปราโมทย์ แสดงถึงความรักตั้งแต่ชื่นชม ชื่นชอบ เกี้ยวพาราสี รักใคร่ ยกตัวอย่าง เช่น จะเป็นตายง่ายยากไม่จากรัก จะฟูมฟักเหมือนเมื่ออยู่ในกลางเถื่อน ขอโทษทีรพี่ผิดอย่าบิดเบือน เจ้าเพื่อนเสน่หาจงอาลัย คุณค่าด้านเนื้อหา - เนื้อเรื่อง บทเสภาเรื่อง ขุนช้างขุนแผน ตอน ขุนช้างถวายฎีกา เป็นหนึ่งใน ๘ ตอนที่ได้รับการยกย่องจากวรรณคดี สโมสรว่าเป็นยอดของกลอนสุภาพที่ไพเราะดีเลิศทั้งเนื้อเรื่องและกระบวนกลอน เป็นเรื่องเอกที่คนไทย รู้จักมากที่สุดและนิยมอ่านเพราะติดใจในเนื้อเรื่อง - ตัวละคร สมเด็จพระพันวษา เป็นพระมหากษัตริย์แห่งกรุงศรีอยุธยา บทบาทของพระพันวษาที่เด่นที่สุด คือ เป็นผู้ที่ชี้ชะตาชีวิตให้กับตัวละครทุกตัว ขุนแผน ในตอนนี้กล่าวถึงลักษณะนิสัยของขุนแผนอยู่น้อยไม่เน้นบทบาทมากนักแต่จะเน้นสะท้อนให้ เห็นว่าเป็นชายไทยที่มีความรักต่อนางวันทองอย่างสม่ำเสมอ ๔๑ ๔๐

ขุนช้าง เป็นตัวละครที่มีความรักมั่นคง แต่มีข้อเสียคือ ไม่คิดไตร่ตรองให้รอบครอบจะทำการสิ่งใดก็ มักใช้อารมณ์ของตัวเองเป็นที่ตั้งซึ่งเป็นต้นเหตุของการที่นางวันทองต้องโทษประหารชีวิต นางวันทอง บทบาทของนางวันทองในตอนนี้มีความสำคัญอย่างยิ่งเพราะนำเสนอถึงตัวละครผู้ หญิงไทยที่ถูกผู้ชายชี้นำชะตาชีวิต จมื่นไวยวรนาถ หรือ พลายงาม เป็นบุตรชายของขุนแผนกับนางวันทองเข้ารับราชการและได้ กระทำคุณงามความดีจนได้เลื่อนบรรดาศักดิ์ให้เป็นจมื่นไวยวรนาถ จมื่นไวยเป็นตัวละครที่มีอารมณ์หุนหัน พลันแล่นไม่เคยคิดไตร่ตองให้รอบคอบ บทเสภาเรื่อง ขุนช้างขุนแผนตอน ขุนช้างถวายฎีกา เป็นตอนที่กล่าวถึงฉากที่สำคัญอยู่ ๒ แห่งคือ - ฉากในบ้านของขุนช้างซึ่งกวีได้บรรยายให้เห็นความร่ำรวยของขุนช้าง - ฉากท้องพระโรงที่สมเด็จพระพันวษามีรับสั่งให้นำนางวันทองมาชำระความ - แก่นเรื่อง แก่นเรื่องตอน ขุนช้างถวายฎีกาต้องการชี้ให้เห็นถึงอารมณ์ที่เป็นธรรมชาติของมนุษย์คือ รัก โลภ โกรธ หลง ซึ่งธรรมชาติอารมณ์นี้ถ้าไม่สามารถควบคุมได้ก็ทำให้เกิดหายนะขึ้นในชีวิตได้ ๔๒ ๔๑

๔๓ คุณค่าด้านสังคม ฐานะและบทบาทของสตรีในสังคม นางวันทองเป็นตัวอย่างของสตรี่ไทยสมัยโบราณโดยแท้ คือ เกิดมาเพื่อรับบทของบุตรี ภรรยาและมารดา ตามที่ธรรมชาติและ สังคมเป็นผู้ก าหนด เนื่องจากนางวันทองไม่มีโอกาสเลือก นางวันทอง ถูกก าหนดเส้นทางของชีวิตให้เป็นไปตามความต้องการของคนอื่น ทั้งสิ้น ความเคยชินจากการเป็นผู้ปฏิบัติตาม เมื่อสมเด็จพระพันวษา ทรงเปิดโอกาสให้เลือกทางเดินของชีวิตตนเอง นางไม่อาจตัดสินใจได้ จึงก่อให้เกิดเหตุการณ์อันเศร้าสะเทือนใจในที่สุด คราวนั้นเมื่อตามไปกลางป่า หน้าด าเหมือนหนึ่งทามินหม้อไหม้ ชนะความงามหน้าดังเทียนชัย เขาฉุดไปเหมือนลงทะเลลึก เจ้าพลายงามตามรับเอากลับมา ทีนี้หน้าจะด าเป็นน้ าหมึก ก าเริบใจด้วยเจ้าไวยก าลังฮึก จะพาแม่ตกลึกให้จ าตาย บทบาทของกษัตริย์ต่อประชาชนในสังคมไทย สมเด็จพระพันวษา ถ้าจะพิจารณาอย่างละเอียด ก็จะเห็นได้ว่าแม้จะ ทรงเป็นเจ้าชีวิต แต่ก็มิได้ทรงใช้อ านาจอย่างปราศจากเหตุผลหรือด้วย พระอารมณ์ หากได้ทรงปฏิบัติอย่างเหมาะสม และทรงมีพฤติกรรม ไปในทางที่สมเหตุสมผล เนื่องจากต้องแก้ไขปัญหาระดับประเทศแล้ว ยังต้องแก้ไขปัญหาระดับครอบครัวของประชาชน เปรียบเหมือนพ่อ หรือผู้ใหญ่ในครอบครัว ครั้นอยู่มาขุนแผนต้องจ าจอง กระหม่อมฉันมีท้องนั้นเติบใหญ่ อยู่ที่เคหาหน้าวัดตะไกร ขุนช้างไปบอกว่าพระโองการ มีรับสั่งโปรดประทานให้ กระหม่อมฉันไม่ไปก็หักหาญ ยื้อยุดแดคร่าท าสามานย์ เพื่อนบ้านจะช่วยก็สุดคิด ๔๒

๔๔ ความเชื่อเรื่องความฝัน ความเชื่อของคนในสมัยก่อนที่เชื่อว่าความฝันต่างๆจะเป็นลางบอกเหตุทั้งดีและร้าย ซึ่งในตอนนี้เป็นตอนที่นางวัน ทองฝันร้าย และเชื่อว่าเป็นลางบอกเหตุร้าย ครานั้นขุนแผนแสนสนิท ฟังความตามนิมิตก็ใจหาย ครั้งนี้น่าจะมีอันตราย ฝันร้ายสาหัสตัดต ารา พิเคราะห์ดูทั้ง ยามอัฐกาล ก็บันดาลฤกษ์แรงเป็นหนักหนา มิรู้ที่จะแถลงแจ้งกิจจา กอดเมียเมินหน้าน้ าตากระเด็น ครานั้นขุนแผนแสนสนิท ฟังความตามนิมิตก็ใจหาย ครั้งนี้น่าจะมีอันตราย ฝันร้ายสาหัสตัดตำรา พิเคราะห์ดูทั้งยามอัฐกาล ก็บันดาลฤกษ์แรงเป็นหนักหนา รู้ที่จะแถลงแจ้งกิจจา กอดเมียเมินหน้าน ้ำตากระเด็น คุณค่าด้านการน าไปใช้ ๑.การปฏิบัติตนของหญิงที่แต่งงานแล้ว ควรมีความซื่อสัตย์ต่อคู่ครองของตน รู้จักท างานบ้านเป็นแม่ศรีเรือน ๒. ที่ใดมีรักที่นั่นย่อมมีทุกข์ ๓. การเคารพในกฎหมายบ้านเมือง ๔. การตัดสินใจไม่เด็ดขาดท าให้เกิดปัญหาไม่รู้จบ ๕. ความกตัญญูเป็นเครื่องหมายของคนดี ๖.ก่อนท าสิ่งใดต้องมีสติยั้งคิด ต้องใช้เหตุผลไม่ใช้อารมณ์ ๔๓

๔๕ บรรณานุกรม คอกเกิล.คุณคาทางดานวรรณศิลป (ออนไลน).เขาถึงขอมูลจาก : https://shorturl.asia/NR4mt ๙มิถุนายน ๒๕๖๗ บทเรียนออนไลน วิชาภาษาไทย เรื่อง เสภาเรื่อง ขุนชางขุนแผน ตอน ขุนชางถวายฎีกา (ออนไลน).เขาถึงขอมูล จาก : https://www.trueplookpanya.com/learning/detail/31982 ๙มิถุนายน ๒๕๖๗ โรงเรียนนามนพิทยาคม.คําศัพทยาก(ออนไลน).เขาถึงขอมูลจาก : http://manidaning.blogspot.com/p/blog-page_99.html ๘มิถุนายน ๒๕๖๗ เอมิกา สุวรรณาหิธาธร.ถอดคําประพันธขุนชางขุนแผน(ออนไลน).เขาถึงขอมูลไดจาก : https://pubhtml5.com/echg/vpgr/basic/ ๘ มิถุนายน ๒๕๖๗ WE WANT KNOW-LESS ถอดคําประพันธขุนชางขุนแผน (ออนไลน).เขาถึงขอมูลจาก : https://www.wewantknowlwess.wordpress.com/2014/01/21/ถอดความขุนชาง-ขุนแพน-ตอ/ ๙มิถุนายน ๒๕๖๗ ๔๔