Mục lục Lịch sử làm gốm bát tràng Nghệ nhân làm gốm Kỹ thuật tạo họa tiết làng gốm Ám họa Chạm và khắc Đồ pháp lam In hình và in nổi Kỹ thuật gốm sứ vẽ tay Giải mã nét “hồn” gốm Hoa văn thực vật Hoa văn động vật Hoa văn rồng, phượng Hoa văn mây sóng nước Hoa văn hình người
Cảm hứng họa tiết trên gốm tích Bát Tiên quá hải tích Trúc lâm thất hiền lịch sử dân tộc Việt Nam cuộc sống lao động Hoa văn gốm xưa và nay Làng gốm Bát Tràng
Ban đầu xã Bát Tràng với tên là xã Bát, làng Bát từ đời nhà Trần. Thời Lê xã Bát Tràng thuộc huyện Gia Lâm, phủ Thuận An Trấn Kinh Bắc. Sang thời Nguyễn năm 1822 Trấn Kinh Bắc đổi thành trấn Bắc Ninh, năm 1831 đổi thành tỉnh Bắc Ninh. Lúc này xã Bát Tràng thuộc tổng Đông Du, huyên Gia lâm, phủ thuận An, đến năm 1862 chia về phủ Thuận Thành và năm 1912 chia về phủ Từ Sơn. Theo các tài liệu cổ thì nghề gốm xuất hiện ở Bát Tràng từ thế kỷ thứ XV, nhưng theo những tư liệu thu thập được ở Bát Tràng thì làng gốm này có thể ra đời sớm hơn. Năm 1010 vua Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư (Ninh Bình) về Thăng Long (Hà Nội), Thăng Long trở thành trung tâm chính trị , kinh tế và văn hóa của cả nước. Nằm bên tả ngạn sông Hồng, Bát Tràng là xã thuộc huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội, cách trung tâm thủ đô Hà Nội hơn 10 km về phía Đông Nam.Nói tới Bát Tràng là nói đến làng gốm sứ nổi tiếng có lịch sử hình thành và phát triển gắn với 1000 năm Thăng Long Hà Nội. Với những sản phẩm tinh xảo đáp ứng được các yêu cầu của đời sống thường ngày. Không chỉ có các tầng lớp nhân dân lao động mà cả giới thượng lưu, vua quan triều đình. Lịch sử làng gốm Bát Tràng Xoay quanh lịch sử hình thành của làng gốm Bát Tràng thì nhiều người dân vẫn lưu truyền một huyền thoại về nguồn gốc của làng. Vào thời Lý (1010 – 1225), có ba vị học sinh được cử đi sứ Bắc Tống (960 – 1127). Sau khi hoàn thành sứ mạng, trên đường trở về nước qua Thiều châu (Quảng Đông – Trung Quốc) thì gặp bão, phải nghỉ lại. Ở đây có lò gốm nổi tiếng, ba ông đến thăm và học được một số kỹ thuật đem về truyền bá cho dân chúng quê hương. Hứa Vĩnh Kiều truyền cho Bát Tràng nước men trắng, Đào Trí Tiến truyền cho Thổ Hà nước men sắc đỏ, Lưu Phương Tú truyền cho Phù Lãng nước men màu vàng thẫm.
Nghệ nhân làng gốm Người nghệ nhân là yếu tố quan trọng và không thể thiếu trong vẻ đẹp của làng gốm Bát Tràng. Họ là những người có tay nghề cao và sở hữu kiến thức sâu về nghề gốm truyền thống. Bằng sự tận tụy và đam mê, họ đã tạo ra những tác phẩm gốm tuyệt đẹp, từ những mẫu truyền thống đến những thiết kế hiện đại. họ truyền đạt kỹ năng và kiến thức của mình cho thế hệ sau. Người nghệ nhân trong quá trình làm gốm là một hình ảnh tuyệt vời của sự sáng tạo và tâm huyết. Với bàn tay tinh xảo, họ dùng đất sét mềm mại nhưng đầy sức mạnh để tạo ra những tác phẩm nghệ thuật độc đáo. Đôi mắt tinh tế của họ theo dõi từng đường nét, từng chi tiết nhỏ để tạo ra những sản phẩm vô cùng tỉ mỉ. Bức tranh về họ thường là hình ảnh của sự kiên nhẫn, sự tập Người nghệ nhân là yếu tố quan trọng và không thể thiếu trong vẻ đẹp của làng gốm Bát Tràng. Họ là những người có tay nghề cao và sở hữu kiến thức sâu về nghề gốm truyền thống. Bằng sự tận tụy và đam mê, họ đã tạo ra những tác phẩm gốm tuyệt
Người ta thường nói “nước chảy đá mòn”, nhưng dường như dòng chảy của thời gian không thể làm phai mòn đi tình yêu của bác đối với nghề làm gốm. Nhìn theo cách bác nâng niu từng sản phẩm, từng thớ đất sét, cách đôi tay bác chuyển động tỉ mỉ, nhịp nhàng, cách mà bác nhìn thành quả một cách đầy tự hào và âu yếm, ta có thể thấy được rằng bác đã dành cả một đời để yêu lấy cái nghề này. Rời nhà bác Đức, chúng tôi ghé đến xưởng gốm cô Hằng, một trong những xưởng gốm có tuổi đời lâu nhất ở trong làng. Lắng nghe sự chia sẻ của cô Hằng về quá trình làm nghề có thể thấy rõ sự cố gắng cũng như tâm huyết làm nghề của cô. Chính vì sự tâm huyết, thế nên niềm vui lớn nhất trong cuộc đời của cô chính là khi được trông thấy những tác phẩm của mình được trân trọng và công nhận. Cầm lọ gốm bằng đôi bàn tay còn lấm tấm những vết mực, cô nhìn sản phẩm của mình bằng ánh nhìn đầy trìu mến và tự hào, nụ cười tươi tắn Để lại ấn tượng nhiều nhất cho chúng tôi chính là quan điểm của cô Hằng về người làm nghề gốm hay chính là cô - những người giữ lửa cho truyền thống “Nghệ nhân không chỉ là người tạo ra những tác phẩm gốm đẹp mắt, mà còn là người gìn giữ và kế thừa những giá trị văn hóa truyền thống. Cô hay chính các bác quanh đây luôn cố gắng kết hợp giữa nghệ thuật cổ điển và sáng tạo hiện đại để giữ lửa đam mê cho nghề gốm truyền thống.” Nghệ nhân không chỉ là người tạo ra những tác phẩm gốm đẹp mắt, mà còn là người gìn giữ và kế thừa những giá trị văn hóa truyền thống... “
TRÁI TIM TRẺ TRÊN CON ĐƯỜNG LÀM GỐM Khi nói về những người trẻ hiện nay, ta thường nghĩ tới những gì đó mới mẻ, hiện đại mang hướng công nghệ hóa, hiện đại hóa, hay người trẻ gắn với những cái mới và nên chạy theo những cái mới. Thế nhưng, bất ngờ thay, nhờ sự cố gắng gìn giữ lửa và truyền lửa của những nghệ nhân đời trước, hiện nay có phần lớn đông đảo những người trẻ tham gia vào ngành nghề làm gốm với chung mục đích, nguyện vọng đó chính là giữ gìn nét văn hóa truyền thống của dân tộc, đồng thời kết hợp sự hiện đại, đưa vẻ đẹp văn hóa của nước ta đến với mọi miền trên thế giới. Những người trẻ đam mê làm gốm là những cá nhân đầy nhiệt huyết và quyết tâm trong việc giữ lửa cho một nghề truyền thống. Dù trong thời đại công nghệ phát triển, họ vẫn tin tưởng và đam mê tạo ra những tác phẩm gốm mang giá trị văn hóa và nghệ thuật. Họ đã dành nhiều thời gian và nỗ lực để tìm hiểu về nghề gốm truyền thống. Đồng thời khám phá và tìm hiểu về lịch sử, kỹ thuật và các phương pháp truyền thống trong làm gốm. ...để họ có thể thấy được nét đẹp văn hóa của Việt Nam ẩn trong những dáng hình nhỏ nhắn. “ Minh có niềm đam mê cháy với nghề gốm
Sự quyết tâm của những người trẻ này không chỉ dừng lại ở việc học và nghiên cứu. Họ đã đặt mục tiêu cao và dành thời gian rèn luyện và thực hành những kỹ thuật làm gốm truyền thống. Họ đã trải qua quá trình thử và sai, đối mặt với những thách thức và khó khăn để hoàn thiện tác phẩm của mình. Họ có rất nhiều đóng góp tích cực vào việc duy trì và phát triển nghề gốm truyền thống. Họ tham gia vào các hoạt động và sự kiện liên quan đến gốm truyền thống, như triển lãm, hội chợ và các dự án cộng đồng. Họ mong muốn lan tỏa yêu thương và đam mê của mình đến với mọi người, khuyến khích sự đánh giá cao và bảo tồn nghệ thuật gốm truyền thống. Và ngay bây giờ đây, trong những bức tranh lao động của làng nghề gốm Bát Tràng, ta không chỉ nhìn thấy hình ảnh các cô, các bác mang sắc màu xám của thời gian mà trong đó còn có màu sắc rực rỡ của tuổi trẻ đến từ không ai khác ngoài những bạn trẻ với niềm tin yêu vào sự lựa chọn của bản thân.
ĐỒ PHÁP LAM Nếu từng ghé qua những cung điện ở Huế thì ta sẽ bắt gặp loại hình mỹ thuật này trong trang trí nội thất và ngoại thất. Pháp lam được làm theo kiểu ngăn chia ô hộc, được chế tác bằng cách dùng những sợi tơ đồng mảnh kết thành các hoạ tiết gắn lên phần cốt bằng đồng. Sau đó, đổ đầy men pháp lang nhiều màu lên phần trong và phần ngoài các ô trang trí rồi đưa vào lò nung cho đến khi bên ngoài sản phẩm phủ men pháp lang với độ dày thích hợp. Cuối cùng, họ mài nhẵn và mạ vàng (nếu có) các đường chỉ đồng. Bảo tàng Mỹ thuật Cung đình Huế hiện đang trưng bày 98 hiện vật pháp lam, bao gồm các vật dụng trong cung như: bát, ly, khay, đĩa, bình hoa, chum, hộp, quả bồng, lư hương, bát hương....
IN NỔI VÀ IN HÌNH Từ đời nhà Thương, Châu, người Trung Hoa đã biết in hình nổi trên đồ đất nung, tuy nhiên các họa tiết khá đơn giản như dấu sọc rổ thúng, vết chiếu, vết dây, vết vải thô. Đến đời nhà Châu, họ mới biết dùng khí cụ bằng xương thú hay bằng đá thạch bản để khắc xen kẽ với dấu in. Để in hình lên các vật dụng gốm sứ, người ta dùng con dấu khắc sẵn và in lên lúc thai còn mềm hoặc dùng vật tròn lăn trên da đất in dấu lại giống hệt nhau. Ngày nay ta gọi cách này là in bằng rập, bằng khuôn.
CẢM HỨNG CỦA CÁC HỌA TIẾT trên Gốm Bát Tràng Gốm sứ Bát Tràng rất phong phú về họa tiết trên mẫu mã của sản phẩm. Từ xa xưa, văn hóa Việt Nam ít nhiều chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Quốc. Vì vậy, họa tiết trên gốm sứ Bát Tràng có không ít những tích bên Trung Quốc: cảnh Xuân Thủy, Bát tiên quá hải (tám vị tiên vượt biển) hay Trúc lâm thất hiền (bảy vị tiên đàm đạo, uống trà trong rừng trúc)… Tuy nhiên, nó được thể hiện rất riêng theo phong cách của người Việt Nam và gửi gắm vào đó là việc đề cao sự tài tình, nhạy bén của con người trong đời sống lao động.
GIẢI MÃ NÉT “HỒN” GỐM Họa tiết trên đồ gốm không chỉ giúp trang trí, làm đẹp cho sản phẩm, mà mỗi họa tiết còn chứa đựng trong đó những ý nghĩa, những ẩn dụ, hoặc đôi khi là cả 1 câu chuyện... Các họa tiết trên gốm sứ Bát Tràng là hình ảnh của thiên nhiên, con người và các hoạt động trong cuộc sống hàng ngày, nên tạo cảm giác rất gần gũi nhưng cũng không kém phần nghệ thuật. Khi vẽ lên mặt gốm, những nghệ nhân không hề sao chép vụng về mà dựa vào trí nhớ, bắt lấy cái thần của sự vật bằng nét điển
Hoa văn thực vật thường được trang trí chủ yếu trên các sản phẩm gốm tráng men, những đồ gia dụng như bát, đĩa, liễn, lọ, thạp… đến các sản phẩm xây dựng như gạch, ngói… với họa tiết hoa mai, hoa đào, hoa cúc, hoa sen, hoa chanh, hoa thị. Trong đó phổ biến và thường được dùng nhất là họa tiết hoa mai và hoa đào. Hoa mai thường nở vào mùa đông, báo hiệu mùa xuân đang về. Người xưa cho rằng mai nở chính là một dấu hiệu tốt lành. Hoa mai có năm cánh tượng trưng cho ngũ phúc. Bao gồm: vui vẻ, hạnh phúc, trường thọ, hanh thông và ân hòa. Cành mai thẳng tượng trưng cho sự bất khuất và kiên cường. Thể hiện khí chất, phẩm chất cao thượng của một chính nhân quân tử. Màu vàng thể hiện sự hy vọng, giàu sang, phú quý. Hoa mai nở càng nhiều cánh thì gia đình càng có nhiều lộc. Hoa văn thực vật
Vì vậy họa tiết hoa mai được in lên đồ gốm sứ Bát Tràng với hy vọng mang lại nhiều điều may mắn, thịnh vượng cho gia chủ. Gia đình luôn vui vẻ, hạnh phúc và gặp nhiều điều may mắn. Nếu như mai đặc trưng cho miền Nam, thì đào là loài hoa tượng trưng cho người miền Bắc. Hoa đào mang lại sự ấm cúng cho mỗi gia đình. Cây đào được xem là kết tinh tinh hoa của ngũ hành. Giúp con người xua đuổi tà ma, mang lại nguồn sinh khí giúp gia đình khỏe mạnh, bình an. Ngoài ra hoa đào còn đại diện cho người phụ nữ. Người xưa ví người phụ nữ yểu điệu như cánh đào. Uyển chuyển, khôn ngoan và không kém phần dũng cảm, cần cù. Đào còn là biểu tượng cân bằng các nguồn năng lượng trong trời đất. Mang lại sự hài hòa trong hôn nhân. Tình cảm gia đình luôn luôn nồng thắm. Hoa mai năm cánh, tượng trưng cho ngũ phúc
Hoa văn động vật Họa tiết động vật được mô tả rất sinh động với nhiều loài và nhiều động tác khác nhau trên gốm thời từ thời Trần. Loại họa tiết này thường được kết hợp với các dạng hoa văn khác như hoa lá hay con người. Hình vẽ các loài động vật ở đây chủ yếu được vẽ theo bố cục nhìn nghiêng với đầy đủ các đặc điểm giống loài kết hợp với các tư thế phù hợp với nội dung trang trí trên gốm. Cá chép là loài vật quen thuộc với người Việt
Cá chép là loài vật quá quen thuộc đối với người dân Việt Nam. Thể hiện cho sức mạnh của ý chí. Không bao giờ lùi bước trước bất kỳ khó khăn, thử thách nào. Vượt qua muôn ngàn trở ngại của biển cả để hóa rồng. Ngoài ra, cá chép còn được xem là biểu tượng của sự tăng tiến trong công danh và sự nghiệp. Đối với người buôn bán, cá chép mang lại nguồn khí tức, tài lộc dồi dào. Mang lại nhiều tài lộc, phú quý cho gia đình. Để gốm sứ Bát Tràng in hình cá chép trong nhà, gia chủ sẽ có nhiều của ăn của để, luôn luôn dư dả. Một loài vật nữa cũng thường được dùng làm họa tiết trên gốm Bát Tràng là ngựa. Những người nghệ nhân thường vẽ một đàn ngựa đang trong tư thế phi nước đại rất hùng dũng thể hiện ý chí tiến lên phía trước và sức mạnh, mong muốn đem lại nhiều điều tốt đẹp cho người sử đụng. Ngoài ra, những loài chim như chào mào, cò, vẹt,... cũng hay xuất hiện trên những sản phẩm sứ. Đặc biệt nhất là hình ảnh chim hạc. vốn được mệnh danh là loài chim tiên chỉ sau Phượng Hoàng. Hạc được ví là linh vật bất tử của mọi loài chim. Loại chim này mang tinh thần vươn xa và luôn mang lại cho gia chủ ý trí mạng mẽ cùng với nguồn năng lượng dồi dào.
Rồng tượng trưng cho quyền lực, phú quý.
Hoa văn Rồng, Phượng Hoa văn hình rồng, phượng phương Đông vốn là đề tài trang trí quen thuộc tượng trưng cho quyền lực, vua chúa, là biểu tượng của điềm lành và Chính vì vậy rồng, phượng hay được chạm khắc và trang trí trên những đồ gốm sang trọng, quý giá, thể hiện sự quyền quý và mong muốn tài lộc.
Hoa văn hình người Gốm sứ Bát tràng còn gây ấn tượng bởi những sản phẩm có họa tiết hình người. Con người trên gốm sứ Bát Tràng được thể hiện rất hiện thực, sinh động và phong phú. Có lúc là hình ảnh người đơn lẻ, có lúc là hai người, hay cả một nhóm người, tất cả đều nhìn trong tư thế nghiêng với những nét đơn giản và mộc mạc kết hợp với các họa tiết cây cỏ hoặc động vật. Họa tiết diễn tả về các hoạt động thường nhật của con người với lối nhìn ước lệ, khoáng đạt và mang tính hiện thực. Hình người múa khiên với nhiều nét cách điệu. Tay trái cầm khiên, tay phải cầm kiếm với thế đứng chiến đấu. Hai người đấu kiếm, luyện tập võ nghệ với các động tác rất thực thể hiện tinh thần thượng võ. Con người với những hoạt động như săn bắn, gánh nước, rước lễ thành những nhóm dài nối nhau vòng quanh thân gốm. Trong các hoạt cảnh hình người có xu hướng tiến tới tả thực, nhưng vẫn chọn lọc kĩ càng, giữ được tinh thần vui tươi, hồn hậu, nhân bản của truyền thống. Có lúc là hình ảnh đơn lẻ, có lúc là hai người.
Hoa văn mây, sóng, nước Các họa tiết như mây, sóng, nước trên gốm chủ yếu dùng để bổ trợ cho những dạng họa tiết khác. Các họa tiết này mang tính cách điệu cao, có thể lặp đi lặp lại thành một đường diềm hoặc kết hợp nhiều nét đồng dạng với nhau với nhiều Nghệ thuật gốm sứ Bát Tràng mang yếu tố hiện thực nên có nhiều sản phẩm kết hợp nhiều loại hoa văn trên cùng một sản phẩm gốm. Các dạng họa tiết kết hợp với nhau theo từng chủ đề trang trí và đặt phù hợp với từng vị trí trên sản phẩm gốm. Thợ gốm Bát Tràng dùng bút lông vẽ trực tiếp trên nền mộc các hoa văn hoạ tiết. Thợ vẽ gốm phải có tay nghề cao, hoa văn học tiết phải hài hoà với dáng gốm, các trang trí hoạ tiết này đã nâng nghề gốm lên mức nghệ thuật, mỗi cái là một tác phẩm. Thợ gốm Bát Tràng cũng đã dùng rất nhiều hình thức trang trí khác, có hiệu quả nghệ thuật như đánh chỉ, bôi men chảy màu, vẽ men màu… Mây, sóng gió, mang tính cách điệu cao.
HOA VĂN GỐM xưa và nay
Gốm Bát Tràng được hình thành từ khoảng thế kỉ 14-15. Từ đó đến nay đất nước cũng như cuộc sống của người dân đã có nhiều thay đổi. Bởi vậy, song hành cùng quá trình phát triển của đất nước, gốm Bát Tràng cũng có những thay đổi và khác biệt theo thời gian. Từ chất liệu, hình dáng cho đến những hoa văn và họa tiết cũng không ngoại lệ. Cụ thể, ở mỗi thời kì, họa tiết trên gốm Bát Tràng lại có những thay đổi nhất định. Thế kỷ XIV và XV. Ở thời kỳ này thì họa tiết hoa văn chủ yếu là hoa lá. Kiểu trang trí thịnh hành vào thời điểm này là khắc chìm - sử dụng men nâu kết hợp với việc sử dụng men lam và chạm nổi. Đây cũng là thời kỳ đánh dấu sự xuất hiện lần đầu tiên của dòng sản phẩm sử dụng men lam. Từ thế kỷ 17 việc sử dụng men lam đã ít. Đến thể kỷ 18 thì dòng men này đã được thay thế hoàn toàn bằng các loại men rạn, men trắng. Để tạo ra các họa tiết, hoa văn nghệ nhân làng Bát Tràng đã sử dụng kỹ thuật chạm nổi tinh xảo. Chúng ta có thể thấy họa tiết, hoa văn thời kỳ này thường là: Rồng, các loại chim, cây sen, trúc, hoa lá, sóng nước...
Cuối cùng, từ Thế kỷ XIX cho đến nay. Đây là thế kỷ mà việc vẽ trang trí trên sản phẩm bằng men lam đã quay trở lại. Tuy nhiên, men lam đã được kết hợp với nhiều dòng men khác nhau để tạo ra những sản phẩm có màu sắc đa dạng, bắt mắt... Ngoài các họa tiết, hoa văn truyền thống, đồ gốm sứ Bát Tràng đã có thêm nhiều chủ đều dựa theo những điển tích như: Ngư ông đắc lợi.... Thêm vào đó, ngày nay, Người nghệ nhân sử dụng các loại hoa văn kiểu chấm tròn, vòng xoáy, hoa lá cách điệu hay những nhân vật hoạt hình trong truyện tranh,… để làm cho chúng trở nên trẻ trung, sinh động và hợp thời đại hơn. Và đó là những sản phẩm chiếm được nhiều Có thể thấy, trải qua nhiều thăng trầm và biến đổi lịch sử, gốm Bát Tràng vẫn duy trì và phát triển trở nên mới mẻ, tinh xảo hơn nhưng vẫn giữ được những vẻ đẹp vốn có, mang đậm dấu ấn văn hóa, lịch sử phát triển của dân tộc.