Wczoraj i dzis 5 ksiazka nauczyciela

Książka 5
Nauczyciela

Materiały dydaktyczne do historii

SZKOŁA PODSTAWOWA Materiały pomocne
w przygotowaniu ciekawych
i wartościowych lekcji:

• rozkład materiału,
• scenariusze lekcji

z kartami pracy,

• testy podsumowujące
z odpowiedziami.

Materiały dydaktyczne są dostępne
w wersji elektronicznej w portalu

Twoja baza materiałów dydaktycznych
w jednym miejscu!

sprawdź

Ponad 50 tysięcy materiałów

gotowych do wykorzystania, w tym:

dokumentacja prowadzenie sprawdzanie materiały
nauczyciela lekcji wiedzy prezentacyjne

np. programy nauczania, np. scenariusze, np. testy, kartkówki, np. multibooki,
plany wynikowe, karty pracy, sprawdziany, diagnoza, filmy, plansze
rozkłady materiału
dodatkowe zadania klucze odpowiedzi

BRAND na I stronę podręcznika

Tomasz Maćkowski
Bogumiła Olszewska
Wiesława Surdyk-Fertsch

Książka
Nauczyciela

MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DO HISTORII
DLA SZKOŁY PODSTAWOWEJ

Książka Nauczyciela została przygotowana do podręcznika Wczoraj i dziś 5 o numerze
ewidencyjnym w wykazie MEN: 877/2/2018, rok dopuszczenia 2018.

Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość publikacji możesz
udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich
treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie na własny użytek.

Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl

© Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2018
ISBN 978-83-267-3366-6

Redakcja merytoryczna: Tomasz Bach, Paweł Niewiadomy. Redakcja językowa: Aleksandra Bednarska.
Nadzór artystyczny: Kaia Juszczak. Opieka graficzna: Ewa Kaletyn. Projekt okładki: Maciej Galiński, Wojtek Urbanek.

Projekt layoutu: Małgorzata Gregorczyk, Wojtek Urbanek. Opracowanie graficzne: Sławomir Włodarczyk,
Klaudia Jarocka. Ilustracje: Wioleta Herczyńska, Ewa Sowulewska, Daniel Rudnicki, Przemysław Kłosin.
Mapy: Zespół kartograficzny NE. Fotoedycja: Paulina Łukaszewska.
Realizacja projektu graficznego: Mateusz Wysiecki, Ewa Pietras.

Zdjęcia pochodzą ze zbiorów:
Archiwum Nowej Ery: s. 109 (Mieszko I), 112; BE&W/Alamy s. 96; Diomedia/John Arnold Images RM/Demetrio Carrasco s. 29; East News/Muzeum Narodowe w Krakowie – OKŁADKA; FORUM: FoKa s. 109
(Odnowiciel, Śmiały), Jan Morek s. 111, Wojciech Kryński s. 108; Gallo Images Poland/Getty Images: Ahmad Fayzal Yahya s. 43 (Ka’aba), 93, Cielo De La Paz/Eye Em s. 43 (modlitwa), Universal History Archieve s.
76, Yawar Nazir s. 43 (jałmużna).

Nowa Era Sp. z o.o.
Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa
www.nowaera.pl, e-mail: [email protected], tel. 801 88 10 10

Druk i oprawa: Drukarnia Księży Werbistów

Wprowadzenie Dodatkowe materiały,
m.in. odpowiedzi do zeszytu
Szanowni Państwo! ćwiczeń oraz listy zasobów
Książka Nauczyciela do podręcznika Wczoraj i dziś 5 wraz znajdujących się
z materiałami zamieszczonymi na stronie internetowej www. w Multibooku i na stronie
dlanauczyciela.pl wydawnictwa Nowa Era to przewodnik me- docwiczenia.pl,
todyczny przygotowany zgodnie z założeniami nowej podstawy są dostępne w portalu
programowej. Zawiera on materiały ułatwiające pracę dydak-
tyczną: rozkład materiału, scenariusze lekcji z kartami pracy i te-
sty podsumowujące z odpowiedziami. Na stronie internetowej
www.dlanauczyciela.pl znajdą Państwo dodatkowe materiały,
m.in. program nauczania i odpowiedzi do zeszytu ćwiczeń.

S ptirseści

1 Rozkład materiału 4

W prezentowanym rozkładzie materiału – zintegrowanym z programem 18
nauczania i w pełni dostosowanym do podręcznika – zawarto odniesienia
do podstawy programowej i podano liczbę godzin przeznaczonych 18
na omówienie poszczególnych tematów. 19
22
2 Scenariusze lekcji i karty pracy 23
25
Rozdział zawiera propozycje realizacji wybranych zagadnień i tematów 29
z podręcznika Wczoraj i dziś 5 z wykorzystaniem różnych metod i tech- 30
nik aktywizujących. W prezentowanych scenariuszach zostały opisane 33
ciekawe sposoby przekazywania treści przedmiotowych oraz kształcenia 34
wymaganych umiejętności. Dołączono do nich karty pracy oraz dodatko- 36
we materiały dla nauczyciela do zastosowania w trakcie zajęć. 37
39
Rozdział I – Pierwsze cywilizacje

Karta pracy „Życie pierwszych ludzi” ..........................................................
Scenariusz „W Egipcie faraonów”.................................................................
Karta pracy „W Egipcie faraonów”...............................................................
Scenariusz „Cywilizacje Indii i Chin”...........................................................

Rozdział II – Starożytna Grecja

Scenariusz „Bogowie i mity”..........................................................................
Karta pracy „Bogowie i mity”........................................................................
Scenariusz „Osiągnięcia cywilizacyjne starożytnych Greków –
lekcja powtórzeniowa”...................................................................................
Karta pracy „Imperium Aleksandra Wielkiego”...........................................

Rozdział III – Starożytny Rzym

Scenariusz „Życie w Wiecznym Mieście” .....................................................
Karta pracy „Życie w Wiecznym Mieście” ....................................................
Scenariusz „Dokonania starożytnych Rzymian” .........................................
Karta pracy „Dokonania starożytnych Rzymian” .......................................

Rozdział IV – Początki średniowiecza 40
43
Scenariusz „Arabowie i początki islamu” .................................................... 44
Karta pracy „Arabowie i początki islamu” ................................................... 46
Scenariusz „Wyprawy krzyżowe” .................................................................
Karta pracy „Wyprawy krzyżowe” ...............................................................

Rozdział V – Społeczeństwo średniowiecza 47
49
Scenariusz „System feudalny” ...................................................................... 50
Karta pracy „System feudalny” .................................................................... 51
Karta pracy „Średniowieczne miasto i wieś” ...............................................
Scenariusz „Sztuka średniowiecza” .............................................................

Rozdział VI – Polska pierwszych Piastów 53
55
Scenariusz „Mieszko I i początki Polski” ..................................................... 56
Karta pracy „Mieszko I i początki Polski” ................................................... 59
Scenariusz „Polska Bolesława Chrobrego” ..................................................
Karta pracy „Polska Bolesława Chrobrego” ................................................

Rozdział VII – Polska w XIII–XV wieku 60
62
Scenariusz „Zjednoczenie Polski” ................................................................. 63
Karta pracy „Zjednoczenie Polski” ............................................................... 66
Scenariusz „Unia polsko-litewska” ..............................................................
Karta pracy „Czasy świetności dynastii Jagiellonów” .................................

3 Testy podsumowujące i klucze odpowiedzi 67
67
Prezentowane testy sprawdzające pomagają ocenić poziom wiedzy 75
uczniów z danego działu. Testy zostały przygotowane w dwóch wersjach 83
A i B. Dołączono do nich klucze odpowiedzi z rozwiązaniami poszczegól- 91
nych zadań. 99

„Pierwsze cywilizacje” ................................................................................... 107
„Starożytna Grecja” ...................................................................................... 115
„Starożytny Rzym” ........................................................................................
„Początki średniowiecza” ..............................................................................
„Społeczeństwo średniowiecza” ....................................................................
„Polska pierwszych Piastów” ........................................................................
„Polska w XIII–XV wieku” ............................................................................

4 Materiały prezentacyjne Multibook 123

1 Rozkład materiału do historii dla klasy 5 szkoły podstawowej 4 Rozkład materiału

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
1. Ż ycie pierwszych programowej
ludzi
Rozdział I. Pierwsze cywilizacje
2. M iasta-państwa
Mezopotamii – pochodzenie człowieka I.1 – wyjaśnia, skąd wywodzą się praludzie – wyjaśnia termin: ewolucja 1
– r óżnice między koczowniczym – wyjaśnia znaczenie nabycia umiejętności krzesania ognia – charakteryzuje kierunki ewolucji człowieka
3. W Egipcie przez człowieka – wskazuje szlaki, dzięki którym ludność zasiedliła różne
faraonów a osiadłym trybem życia – c harakteryzuje życie ludzi pierwotnych (ziemianki, zbierac-
– życie człowieka pierwotnego two, myślistwo) kontynenty
4. W starożytnym – e poka kamienia, epoka brązu, – p orównuje koczowniczy tryb życia z osiadłym – wyjaśnia, jak ludzie nauczyli się wyrabiać narzędzia z żelaza
Izraelu – wyjaśnia, jakie korzyści przyniosło ludziom udomowienie
epoka żelaza zwierząt i omawia znaczenie tej umiejętności
– p oczątki rolnictwa i udomo- – w skazuje umiejętności, których nabycie umożliwiło ludziom
przejście na osiadły tryb życia
wienie zwierząt – wyjaśnia skutki rewolucji neolitycznej
– d awne i współczesne sposoby – p osługuje się terminami: pięściak, hodowla, koczowniczy tryb
życia, osiadły tryb życia, rewolucja neolityczna, epoka kamienia,
wytapiania żelaza epoka brązu, epoka żelaza
– terminy: praludzie, rewolucja

neolityczna, koczowniczy tryb
życia, osiadły tryb życia, brąz

– Mezopotamia jako kolebka I.2 – omawia rolę wielkich rzek w rozwoju rolnictwa, handlu – wymienia i wskazuje na mapie współczesne państwa leżące 1
cywilizacji i komunikacji na Bliskim Wschodzie
– z naczenie wielkich rzek dla – wyjaśnia, jak doszło do powstania pierwszych państw
rozwoju najstarszych cywilizacji – wymienia najważniejsze osiągnięcia cywilizacji Mezopotamii – charakteryzuje wygląd i rolę zikkuratów
– o siągnięcia cywilizacyjne – charakteryzuje Kodeks Hammurabiego (oko za oko, – wyjaśnia różnicę między prawem zwyczajowym a skodyfiko-
mieszkańców starożytnej ząb za ząb)
Mezopotamii – wskazuje na mapie: obszar Mezopotamii, Tygrys, Eufrat, Ur, wanym
– K odeks Hammurabiego Babilon – wskazuje rolę prawa w rozwoju cywilizacji
– terminy: Mezopotamia, cywi- – zna terminy: cywilizacja, Bliski Wschód, kanały nawadniające, – wymienia współczesne wynalazki, które powstały dzięki

osiągnięciom ludów Mezopotamii

lizacja, Bliski Wschód, kanały Sumerowie, pismo klinowe
nawadniające, Sumerowie, pismo
klinowe

– Egipt jako przykład antycznej I.2 – charakteryzuje egipską piramidę społeczną – opisuje, w jaki sposób wznoszono piramidy 1
cywilizacji I.3 – omawia zakres władzy faraona – charakteryzuje najbardziej znane dzieła sztuki egipskiej i osią-
I.4 – podaje imiona bogów i charakteryzuje wierzenia Egipcjan
– znaczenie Nilu dla państwa I.5 – omawia najważniejsze osiągnięcia cywilizacyjne Egipcjan gnięcia egiptologii (Sfinks, Dolina Królów, grobowiec Tutencha-
egipskiego mona, świątynia Abu Simbel, popiersie Nefertiti)
– wyjaśnia powiązania między wierzeniami a osiągnięciami – wskazuje na mapie Gizę
– osiągnięcia cywilizacji egipskiej Egipcjan w dziedzinie budownictwa i medycyny
– s truktura społeczna w staro-
– wskazuje na mapie: Nil, państwo egipskie
żytnym Egipcie – opisuje etapy pochówku faraonów
– w ierzenia Egipcjan jako przy- – p osługuje się terminami: faraon, politeizm, mumifikacja,

kład religii politeistycznej sarkofag, piramidy, hieroglify
– t erminy: faraon, politeizm,

mumifikacja, sarkofag, piramidy,
hieroglify

– judaizm jako przykład religii I.2 – charakteryzuje wierzenia starożytnych Izraelitów – charakteryzuje dokonania najważniejszych przywódców 1
monoteistycznej I.3 – wyjaśnia różnicę pomiędzy politeizmem a monoteizmem religijnych i politycznych Izraela (Abraham, Mojżesz, Dawid,
I.5 – opisuje główne etapy historii starożytnych Izraelitów (przy- Salomon)
– dzieje Izraelitów
– Dekalog bycie do Palestyny, ucieczka z Egiptu, wybudowanie świątyni – wskazuje na podobieństwa i różnice pomiędzy judaizmem
– Tora w Jerozolimie, niewola babilońska) a chrześcijaństwem

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
5. C ywilizacja Indii programowej
i Chin – postaci: Abraham, Mojżesz, – wskazuje na mapie: Palestynę, Jerozolimę 1
Dawid, Salomon – p osługuje się terminami: judaizm, Tora, Jahwe, Dekalog,
* 6. Od hieroglifów
do alfabetu – t erminy: judaizm, Tora, Jahwe, Mesjasz
Dekalog, Mesjasz
* Tajemnice sprzed I.2 – przedstawia cywilizację doliny Indusu – c harakteryzuje rolę Jedwabnego Szlaku w kontaktach między 1
wieków – Jak odczy- – o siągnięcia cywilizacyjne miesz- I.5 – opisuje system kastowy w Indiach Wschodem a Zachodem
tano pismo Egipcjan? kańców Dalekiego Wschodu – charakteryzuje wierzenia hinduistyczne – omawia starożytne zabytki chińskie, m.in. terakotową armię
– omawia osiągnięcia cywilizacyjne Chińczyków – charakteryzuje buddyzm
– system kastowy – w skazuje na mapie: Indie, Chiny, rzeki Indus, Huang He,
– hinduizm religią Indii Jangcy
1. D emokratyczne – terminy: Daleki Wschód, – p osługuje się terminami: Daleki Wschód, Ariowie, kasta,
Ateny hinduizm, Wielki Mur Chiński
Ariowie, kasta, hinduizm,
Wielki Mur Chiński – wskazuje różne przykłady sposobów porozumiewania się – wyjaśnia, w jaki sposób pismo obrazkowe przekształciło się 1
– p owstanie pisma i jego znacze- między ludźmi i przekazywania doświadczeń w klinowe
nie dla rozwoju cywilizacji
– e wolucja pisma i wynalezienie – wyjaśnia przyczyny powstania pisma – wymienia litery charakterystyczne dla polskiego alfabetu
alfabetu – omawia korzyści, jakie przyniosło ludziom wynalezienie pisma – p odaje przykłady narodów, które posługują się pismem sięgają-
– t erminy: papirus, pismo obraz- – p rzyporządkowuje różne rodzaje pisma do cywilizacji, które
kowe, hieroglify, pismo klinowe, cym tradycją do pisma greckiego oraz do łaciny
Fenicjanie, pismo alfabetyczne, je stworzyły
alfabet łaciński – porównuje pismo obrazkowe i alfabetyczne
– w yjaśnia, w jaki sposób umiejętność pisania wpłynęła
– n aukowy aspekt wyprawy
Napoleona do Egiptu na rozwój dalszych osiągnięć człowieka
– z na terminy: papirus, pismo obrazkowe, pismo klinowe,
– trudności związane z rozszy-
frowaniem hieroglifów Fenicjanie, pismo alfabetyczne, alfabet łaciński

– z naczenie Kamienia z Rosetty – w yjaśnia, dzięki czemu udało się odczytać hieroglify – omawia naukowy aspekt wyprawy Napoleona do Egiptu
dla egiptologii – opisuje dokonania Jeana François Champolliona
– w yjaśnia, jak Kamień z Rosetty umożliwił odczytanie
– terminy: Kamień z Rosetty
– postaci: Jean François Cham- hieroglifów
– wyjaśnia, czym jest egiptologia
pollion
Powtórzenie wiadomości i sprawdzian z rozdziału I 2
– warunki geograficzne Grecji 1
– życie w greckiej polis Rozdział II. Starożytna Grecja
– cechy charakterystyczne
I.2 – w yjaśnia wpływ warunków geograficznych Grecji na zajęcia – wskazuje podobieństwa i różnice między demokracją ateńską
demokracji ateńskiej I.3 ludności oraz sytuację polityczną (podział na polis) a współczesną demokracją parlamentarną
– Perykles – najwybitniejszy I.4 – opisuje wygląd greckiego miasta i życie w nim na przykładzie – wyjaśnia, w jaki sposób kultura grecka rozprzestrzeniła się
Aten w basenie Morza Śródziemnego
przywódca demokratycznych – wyjaśnia znaczenie terminu demokracja i charakteryzuje
Aten demokrację ateńską
– t erminy: Hellada, Hellenowie, – wyjaśnia, kto posiadał prawa polityczne w Atenach Rozkład materiału 5
polis, demokracja, zgromadzenie – wskazuje na mapie: Grecję, Ateny
ludowe, akropol, agora – p osługuje się terminami: Hellada, Hellenowie, polis,
– postaci historyczne: Perykles demokracja, zgromadzenie ludowe, akropol, agora
– wyjaśnia, kim był Perykles

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba 6 Rozkład materiału
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
2. S parta i wojny programowej
z Persami – ustrój i społeczeństwo staro- – charakteryzuje ustrój i społeczeństwo starożytnej Sparty – opisuje, w jaki sposób walczyli starożytni Grecy 1
żytnej Sparty I.2 – przedstawia cele i charakter wychowania spartańskiego – wyjaśnia genezę biegów maratońskich
3. Bogowie i mity I.3 – posługuje się wyrażeniami: spartańskie warunki, mówić – wyjaśnia znaczenie zwrotu: Wrócić z tarczą lub na tarczy 1
– c echy i etapy wychowania
4. K ultura starożytnej spartańskiego I.3 lakonicznie – opisuje wybrane miejsca kultu starożytnych Greków 1
Grecji I.5 – wyjaśnia, dlaczego Spartan uważano za najlepszych wojowni- – przedstawia różne mity greckie
– p owstanie i rozwój imperium – omawia znaczenie wyroczni w życiu starożytnych Greków
perskiego I.5 ków greckich – przybliża archeologiczne poszukiwania mitycznej Troi
– wyjaśnia przyczyny i opisuje przebieg wojen grecko-perskich – wyjaśnia nawiązujące do mitologii związki frazeologiczne
– wojny grecko-perskie – wskazuje na mapie: Spartę, Persję, Maraton, Termopile,
– t erminy: Persowie, danina, (frazeologizmy mitologiczne): objęcia Morfeusza,
Salaminę stajnia Augiasza, syzyfowa praca, męki Tantala, nić Ariadny.
sojusz, hoplita, falanga – umiejscawia na osi czasu daty: 490 rok p.n.e., 480 rok p.n.e. – charakteryzuje rolę kultury w życiu społecznym
– w ydarzenia: bitwa pod Marato- – posługuje się terminami: danina, sojusz, hoplita, falanga – przedstawia współczesną tradycję igrzysk olimpijskich
– wyjaśnia, kim byli: Dariusz, Kserkses i Leonidas – podaje przykłady wpływu dokonań starożytnych Greków
nem, bitwa pod Termopilami, na współczesną kulturę i naukę
bitwa pod Salaminą – przedstawia wierzenia starożytnych Greków – przybliża postać i dokonania Archimedesa
– p ostaci historyczne: Dariusz, – charakteryzuje najważniejszych bogów, omawiając ich atrybu-
Kserkses, Leonidas
– w ierzenia starożytnych ty i dziedziny życia, którym patronowali
Greków – opisuje treść Iliady i Odysei
– mity greckie – wskazuje na mapie: górę Olimp, Troję
– n ajważniejsi greccy bogowie: – p osługuje się terminami: Olimp, mity, heros, Partenon,
Zeus, Hera, Posejdon, Afro-
dyta, Atena, Hades, Hefajstos, Herakles, Achilles, Odyseusz, koń trojański
Ares, Apollo, Hermes – wyjaśnia, kim był Homer
– Homer i jego dzieła – Iliada
i Odyseja – w skazuje różne dziedziny kultury i sztuki rozwijające się
– terminy: Olimp, mity, heros, w starożytnej Grecji
Partenon, Herakles, Achilles,
Odyseusz, wojna trojańska, – opisuje, jak narodził się grecki teatr i jakie było jego znaczenie
koń trojański dla Hellenów
– postać historyczna: Homer
– w spólne elementy w kulturze – przedstawia dokonania nauki greckiej
greckich polis – wyjaśnia, czym jest filozofia i przedstawia najwybitniejszych jej
– n ajważniejsze dokonania sztuki
greckiej przedstawicieli
– n arodziny teatru greckiego – opisuje charakter antycznych igrzysk sportowych
– z naczenie filozofii w starożyt- – posługuje się terminami: Wielkie Dionizje, amfiteatr, tragedia,
nej Grecji i jej najwybitniejsi
przedstawiciele komedia, filozofia, igrzyska, olimpiada, Olimpia, stadion,
– g recka matematyka i medycyna pięciobój olimpijski
– r ola sportu w życiu starożyt- – umiejscawia na osi czasu datę: 776 rok p.n.e.
nych Greków – w yjaśnia, kim byli: Myron, Ajschylos, Sofokles, Eurypides,
– terminy: Wielkie Dionizje, amfi- Arystofanes, Sokrates, Platon, Arystoteles, Hipokrates,
teatr, tragedia, komedia, filozo- Pitagoras, Tales z Miletu
fia, igrzyska, olimpiada, Olimpia,
stadion, pięciobój olimpijski
– postaci historyczne: Fidiasz,
Myron, Ajschylos, Sofokles, Eu-
rypides, Arystofanes, Sokrates,
Platon, Arystoteles, Hipokra-
tes, Pitagoras, Tales z Miletu

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
5. I mperium programowej
Aleksandra – podboje Aleksandra Wielkiego – w skazuje na mapie: Macedonię, Persję, Indie i Aleksandrię – wyjaśnia rolę Biblioteki Aleksandryjskiej 1
Wielkiego – w ojna z Persją (bitwy nad I.2 w Egipcie – omawia sposób walki wojsk Aleksandra Macedońskiego
I.5 – wymienia państwa, które leżą dziś na terenach podbitych 2
* Tajemnice sprzed rzeczką Granik, pod Isssos – opisuje przebieg kampanii perskiej Aleksandra Macedońskiego 1
wieków – Jak wyglą- i pod Gaugamelą) – wyjaśnia charakter kultury hellenistycznej przez Aleksandra Wielkiego
dała latarnia morska – wyprawa Aleksandra do Indii – przedstawia skutki podbojów Aleksandra
na Faros? – kulturowe skutki podbojów – posługuje się terminami: imperium, falanga macedońska,
1. U strój Aleksandra Wielkiego
– terminy: imperium, falanga węzeł gordyjski, hellenizacja, kultura hellenistyczna
starożytnego macedońska, węzeł gordyjski, – umiejscawia na osi czasu daty: 333 rok p.n.e., 331 rok p.n.e.
Rzymu hellenizacja, kultura helleni- – opisuje dokonania Filipa II i Aleksandra Macedońskiego
styczna
– postaci historyczne: Filip II, (Wielkiego)
Aleksander Macedoński
(Wielki) – przedstawia, w jaki sposób działała latarnia – wyjaśnia, dlaczego dawniej trudno było ludziom wznosić
– siedem cudów świata – charakteryzuje siedem cudów świata wysokie budowle
– k onstrukcja latarni morskiej – opisuje losy latarni na Faros
w Faros Powtórzenie wiadomości i sprawdzian z rozdziału II – omawia inny wybrany obiekt z listy siedmiu cudów świata
starożytnego
– l egendarne początki państwa
rzymskiego Rozdział III. Starożytny Rzym

– zasady ustrojowe republiki I.2 – przedstawia legendarne początki Rzymu – porównuje ustroje demokracji ateńskiej i republiki rzymskiej
rzymskiej I.3 – c harakteryzuje ustrój republiki rzymskiej i jej główne organy – przedstawia kompetencje najważniejszych urzędów republi-
I.4 władzy kańskich
– społeczeństwo starożytnego – opisuje konflikt społeczny między patrycjuszami a plebeju- – wyjaśnia różnice w rozumieniu terminu republika
Rzymu szami przez Rzymian i współcześnie
– omawia przyczyny oraz okoliczności upadku republiki – przedstawia funkcje pełnione przez senat w ustroju
– dokonania Gajusza Juliusza – wskazuje na mapie: Półwysep Apeniński i Rzym współczesnej Polski
Cezara – posługuje się terminami: Italia, monarchia, republika, senat,
patrycjusze, plebejusze, konsulowie, pretorzy, kwestorzy,
– upadek republiki trybun ludowy, dyktator, cesarz
– powstanie cesarstwa rzym- – umiejscawia na osi czasu daty: 753 rok p.n.e., 44 rok p.n.e.
– omawia dokonania: Gajusza Juliusza Cezara, Oktawiana
skiego Augusta
– terminy: Italia, monarchia,

republika, senat, patrycjusze,
plebejusze, konsulowie, pretorzy,
kwestorzy, trybun ludowy,
dyktator, cesarz
– postaci legendarne i historycz-
ne: Romulus i Remus Gajusz
Juliusz Cezar, Oktawian August

Rozkład materiału 7

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba 8 Rozkład materiału
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
2. I mperium programowej
Rzymskie – podboje rzymskie – omawia etapy powstawania Imperium Rzymskiego – wymienia korzyści oraz zagrożenia dla państwa o rozległym 1
– Imperium Rzymskie i jego I.2 – przedstawia wygląd i uzbrojenie rzymskiego legionisty terytorium
3. Ż ycie I.3 – wymienia główne prowincje Imperium Rzymskiego 1
w Wiecznym prowincje I.4 – o pisuje przyczyny podziału cesarstwa na wschodnie – przedstawia postać Hannibala i wojny punickie 1
Mieście – organizacja armii rzymskiej – pokazuje przykłady romanizacji we współczesnej Europie
– podział cesarstwa I.3 i zachodnie – przybliża postaci wodzów barbarzyńskich Atylli oraz Odoakera 1
4. D okonania – upadek cesarstwa zachodnio- I.5 – opisuje okoliczności upadku cesarstwa zachodniego
starożytnych – wskazuje na mapie: Kartaginę, granice Imperium Rzymskiego – wyjaśnia, dlaczego cesarze rzymscy starali się kierować zawo-
Rzymian rzymskiego I.5 łaniem ludu: chleba i igrzysk!
– terminy: Kartagina, prowincja, w II wieku n.e., Konstantynopol
5. P oczątki I.3 – wyjaśnia wpływ kultury rzymskiej na podbite ludy – wymienia greckie odpowiedniki najważniejszych rzymskich
chrześcijaństwa limes, legiony, legioniści, Impe- I.6 – p osługuje się terminami: prowincja, legiony, romanizacja, bóstw
rium Rzymskie, pax Romana,
romanizacja, barbarzyńcy, plemiona barbarzyńskie, Germanie, Hunowie, wielka wędrówka – przedstawia pozostałości Pompejów i Herkulanum jako źródła
Germanie, Hunowie, wielka ludów wiedzy o życiu codziennym w starożytności
wędrówka ludów – umiejscawia na osi czasu daty: 395 rok n.e., 476 rok n.e.
– R zym jako stolica imperium – wyjaśnia, dlaczego Rzym był nazywany Wiecznym Miastem – wyjaśnia, dlaczego dobra sieć drogowa jest ważna dla funkcjo-
i Wieczne Miasto – p rzedstawia warunki życia oraz rozrywki dawnych mieszkań- nowania każdego państwa
– życie codzienne i rozrywki ców Rzymu
w Rzymie – opisuje, jakie funkcje pełniło Forum Romanum – opisuje wpływ prawa rzymskiego na współczesne prawo
– p odział społeczeństwa – charakteryzuje różne grupy społeczeństwa rzymskiego europejskie
rzymskiego – omawia wierzenia Rzymian i wpływ, jaki wywarła na nie
– wierzenia religijne Rzymian religia Greków – ocenia, które z dokonań Rzymian uważa za najwybitniejsze
– t erminy: bazylika, Forum – wymienia najważniejsze bóstwa czczone przez Rzymian i uzasadnia swoją odpowiedź
Romanum, termy, amfiteatr, i określa, jakimi dziedzinami życia się one opiekowały
gladiatorzy, patrycjusze, plebs, – posługuje się terminami: Forum Romanum, termy, amfiteatr, – opisuje najstarsze symbole chrześcijańskie
niewolnicy, westalki gladiatorzy, patrycjusze, plebs, niewolnicy, westalki – wyjaśnia związki między judaizmem a chrześcijaństwem
– R zymianie jako wielcy budow- – wyjaśnia zwrot: Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu – przedstawia dzieje wybranego świętego (na przykład swojego
niczowie – uzasadnia i ocenia twierdzenie, że Rzymianie potrafili czerpać
– kultura i sztuka starożytnego z dorobku kulturowego podbitych ludów patrona)
Rzymu jako kontynuacja doko- – omawia najwybitniejsze dzieła sztuki i architektury rzymskiej
nań antycznych Greków – wyjaśnia rolę praw i przepisów w funkcjonowaniu państwa
– prawo rzymskie i jego znacze- na przykładzie Rzymu
nie dla funkcjonowania państwa – posługuje się terminami: kopuła, akwedukt, łuk triumfalny,
– najważniejsze budowle w sta- Circus Maximus, Koloseum, Panteon, kodeks, Prawo XII Tablic,
rożytnym Rzymie Kodeks Justyniana
– terminy: kopuła, akwedukt, łuk – omawia dokonania Wergiliusza i Horacego
triumfalny, Circus Maximus, Ko-
loseum, Panteon, kodeks, Prawo – wyjaśnia, czym różni się chrześcijaństwo od judaizmu
XII Tablic, Kodeks Justyniana – charakteryzuje działalność apostołów po ukrzyżowaniu Jezusa
– p ostaci historyczne: Wergiliusz, – wyjaśnia, dlaczego władze rzymskie odnosiły się wrogo
Horacy
– Jezus z Nazaretu jako twórca do chrześcijaństwa
nowej religii monoteistycznej – w yjaśnia znaczenie Edyktu mediolańskiego dla rozwoju
– przyczyny prześladowania
chrześcijan w starożytnym chrześcijaństwa
Rzymie – wskazuje na mapie: Palestynę, Jerozolimę i Mediolan
– rola świętych Pawła i Piotra
w rozwoju chrześcijaństwa
– Edykt mediolański i  zakończe-
nie prześladowań

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
* Tajemnice sprzed programowej
wieków – – terminy: Mesjasz, chrześci- – p osługuje się terminami: Mesjasz, chrześcijaństwo, apostołowie, 2
Bursztynowy szlak jaństwo, apostołowie, biskupi, biskupi, papież, Ewangelia, Biblia − Stary i Nowy Testament,
1. B izancjum papież, Biblia − Stary i Nowy Edykt mediolański
Testament, Edykt mediolański
w czasach – umiejscawia na osi czasu daty: 33 rok n.e., 313 rok n.e.
świetności – p ostaci historyczne: Jezus – o mawia dokonania: Jezusa z Nazaretu, świętego Piotra,
z Nazaretu, święty Piotr, świę-
2. A rabowie ty Paweł z Tarsu, Konstantyn świętego Pawła z Tarsu i Konstantyna Wielkiego
i początki islamu Wielki
– wyjaśnia, dlaczego bursztyn był ceniony przez Rzymian – opisuje, jakie ludy żyły na ziemiach polskich w okresie wyko-
– r ola szlaków handlowych – p odaje argumenty za twierdzeniem i przeciw niemu, że rzystywania bursztynowego szlaku
w starożytności
miasto Kalisz istniało w starożytności
– b ursztyn i jego znaczenie dla – wskazuje na mapie: przebieg bursztynowego szlaku, Kalisz,
starożytnych Rzymian
Bramę Morawską
– k ontakty handlowe Rzymian Powtórzenie wiadomości i sprawdzian z rozdziału III
z wybrzeżem Bałtyku

Rozdział IV. Początki średniowiecza

– cesarstwo bizantyjskie pod II.2 – omawia zakres władzy cesarza w Bizancjum – wyjaśnia, jaki wpływ na chrześcijaństwo miał podział cesarstwa 1
panowaniem Justyniana I  – wyjaśnia, w jaki sposób położenie geograficzne wpłynęło rzymskiego na część zachodnią i wschodnią
Wielkiego na bogactwo Konstantynopola – opisuje, jakie zmiany w bazylice Hagia Sophia zostały dokonane
– d okonania Justyniana Wielkiego – wyjaśnia, dlaczego Konstantynopol zaczęto określać jako przez muzułmanów
– K onstantynopol jako Nowy Nowy Rzym
Rzym – charakteryzuje styl bizantyjski w sztuce
– t radycja grecka w Bizancjum – wyjaśnia znaczenie wyrażenia: bizantyjski przepych
– osiągnięcia naukowe Bizantyj- – uzasadnia twierdzenie, że w nauce Bizancjum połączyło
czyków tradycję zachodniorzymską i grecką
– u padek Konstantynopola, jego – podaje przyczyny i skutki upadku cesarstwa bizantyjskiego
przyczyny i skutki – wskazuje na mapie: granice cesarstwa bizantyjskiego
– t erminy: Bizancjum, Hagia w czasach Justyniana I Wielkiego i Konstantynopol
Sophia, ikona, freski, mozaika – posługuje się terminami: Bizancjum, Hagia Sophia, ikona,
– postaci historyczne: Justynian I  freski, mozaika
Wielki – omawia dokonania Justyniana I Wielkiego
– u miejscawia na osi czasu datę upadku Konstantynopola –
1453 rok

– pochodzenie Arabów II.1 – przedstawia postać i działalność Mahometa – wskazuje na podobieństwa i różnice pomiędzy chrześcijań- 1
– d ziałalność Mahometa i naro- – omawia najważniejsze zasady wiary muzułmanów stwem a islamem
dziny islamu – charakteryzuje i ocenia stosunek Arabów do ludów podbitych – wskazuje przykłady wpływu kultury, nauki i języka arabskiego
– religia muzułmańska i jej zasady w średniowieczu na Europejczyków
– dżihad i podboje Arabów – przedstawia osiągnięcia Arabów w dziedzinie kultury i nauki – wyjaśnia, jak zmieniło się nastawienie części muzułmanów
– kultura i nauka arabska w średniowieczu do innych kultur w średniowieczu i współcześnie
– terminy: oaza, Czarny Kamień, – wskazuje na mapie: Półwysep Arabski, Mekkę, Medynę oraz – wskazuje na podobieństwa i różnice w sposobie postrzega-
Mekka, Medyna, islam, Allach, imperium arabskie w okresie świetności nia dziejów i odmierzania czasu między chrześcijaństwem
Koran, meczet, minaret, mihrab, – posługuje się terminami: oaza, Czarny Kamień, Mekka, Medyna, a islamem Rozkład materiału 9
minbar, dżihad, kalifowie, cyfry islam, Allach, Koran, meczet, minaret, mihrab, minbar, dżihad,
arabskie, stal damasceńska, kalifowie, cyfry arabskie, stal damasceńska, arabeski
arabeski – umiejscawia na osi czasu rok 622

– postaci historyczne: Mahomet

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba 10 Rozkład materiału
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
3. N owe państwa programowej
w Europie – powstanie państwa Franków – wyjaśnia, w jaki sposób władzę w państwie Franków przejęła – wyjaśnia, dlaczego Karol Wielki jest jednym z patronów 1
– cesarstwo Karola Wielkiego III.1 dynastia Karolingów zjednoczonej Europy
4. Konflikt papiestwa – rozwój kultury i nauki w pań- III.2 1
z cesarstwem – charakteryzuje rozwój kultury i nauki w czasach Karola – wyjaśnia, skąd pochodzi polskie słowo „król”
stwie Karola Wielkiego III.3 Wielkiego 1
5. Wyprawy – traktat w Verdun i jego skutki – – przedstawia okoliczności utworzenia Państwa Kościelnego
krzyżowe III.4 – wyjaśnia, dlaczego Karol otrzymał przydomek „Wielki” – omawia przykładowe różnice pomiędzy Kościołem katolickim
nowe państwa w Europie – przedstawia postanowienia traktatu w Verdun oraz jego
– Rzesza Niemiecka a prawosławnym
– terminy: Frankowie, dynastia, skutki
– wyjaśnia, w jaki sposób doszło do utworzenia Rzeszy – przedstawia okoliczności zlikwidowania zakonu templariuszy
majordom, Karolingowie, układ – przedstawia informacje, które z zakonów rycerskich funkcjo-
w Verdun, cesarstwo, margrabia, Niemieckiej
marchia, możnowładca, Rzesza – wskazuje na mapie: zasięg terytorialny państwa Franków nują współcześnie i jaka obecnie jest ich rola
Niemiecka – ocenia rolę krucjat w kształtowaniu się relacji między
– p ostaci historyczne: Chlodwig, w czasach Karola Wielkiego, Akwizgran i Rzym
Karol Młot, Pepin Mały, Karol – posługuje się terminami: Frankowie, dynastia, majordom, chrześcijanami a muzułmanami
Wielki, Otton I
Karolingowie, układ w Verdun, cesarstwo, margrabia,
– w ielka schizma wschodnia i jej marchia, możnowładca, Rzesza Niemiecka
skutki – omawia dokonania: Chlodwiga, Karola Młota, Pepina Małego,
Karola Wielkiego i Ottona I
– p rzyczyny sporu między cesa- – umiejscawia na osi czasu daty: 800 rok, 843 rok i 962 rok
rzem a papieżem w XI wieku – wyjaśnia przyczyny i skutki wielkiej schizmy wschodniej
– wyjaśnia, na czym polegał spór o inwestyturę
– s potkanie Grzegorza VII z Hen- – przedstawia przebieg sporu pomiędzy cesarzem a papieżem
rykiem IV w Canossie w XI wieku
– wyjaśnia konsekwencje ekskomuniki cesarza i opisuje ukorze-
– k onkordat wormacki i jego nie się władcy w Canossie
postanowienia – przedstawia postanowienia konkordatu w Wormacji
– posługuje się terminami: dogmaty, schizma, patriarcha,
– terminy: dogmaty, schizma, prawosławie, ekskomunika, inwestytura, synod, konkordat
patriarcha, prawosławie, eks- – przedstawia postaci: papieża Grzegorza VII i cesarza
komunika, inwestytura, synod, Henryka IV
konkordat – umiejscawia na osi czasu daty: 1054 rok, 1077 rok i 1122 rok

– postaci historyczne: papież – wyjaśnia przyczyny ogłoszenia krucjat
Grzegorz VII, cesarz Henryk IV – omawia skutki pierwszej krucjaty
– przedstawia zakony: templariuszy, joannitów i Krzyżaków
– z ajęcie Ziemi Świętej przez
Turków oraz ich zadania
– opisuje skutki wypraw krzyżowych
– synod w Clermont – wskazuje na mapie: Ziemię Świętą i trasy wybranych krucjat
– krucjaty – posługuje się terminami: Ziemia Święta, synod, krucjaty,
– utworzenie Królestwa Jerozo-
krzyżowcy, zakony rycerskie
limskiego – przedstawia postać Urbana II
– powstanie zakonów rycerskich: – umiejscawia na osi czasu daty: 1096 rok i 1291 rok

templariuszy, joannitów
i Krzyżaków
– upadek Akki
– skutki wypraw krzyżowych
– terminy: Ziemia Święta, synod,
krucjaty, krzyżowcy, zakony
rycerskie
– postać historyczna: papież
Urban II

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
* Tajemnice sprzed programowej
wieków – Skarb – z akon templariuszy i jego funk- – o pisuje dzieje templariuszy po upadku Królestwa Jerozolim- – przedstawia legendę o świętym Graalu
templariuszy cje po zakończeniu krucjat skiego – wskazuje posiadłości zakonu na obszarze dzisiejszej Polski

1. System feudalny – wzrost znaczenia i bogactwa – przedstawia genezę bogactwa templariuszy
templariuszy – opisuje losy ostatniego mistrza zakonu Jakuba de Molay
2. Epoka rycerzy – przedstawia mit skarbu templariuszy
– p rzyczyny kasacji zakonu
* Tajemnice sprzed – polskie posiadłości templariuszy
wieków – Dlaczego
rycerze brali udział Powtórzenie wiadomości i sprawdzian z rozdziału IV 2
w turniejach? 1
3. Ś redniowieczne Rozdział V. Społeczeństwo średniowiecza

miasto i wieś – p odział społeczeństwa IV.1 – opisuje zależność między seniorem a wasalem – wyjaśnia, które stany były uprzywilejowane
na seniorów i wasali – omawia średniowieczną drabinę feudalną – omawia różnice pomiędzy społeczeństwem stanowym
– społeczna drabina feudalna – przedstawia, jak wyglądał hołd lenny
– p odział społeczeństwa średnio- – wymienia i charakteryzuje poszczególne stany w społeczeń- a współczesnym

wiecznego na stany stwie średniowiecznym
– t erminy: feudalizm, senior, – posługuje się terminami: feudalizm, senior, wasal, lenno, hołd
wasal, lenno, hołd lenny, stan, lenny, stan, przywilej, suzeren, duchowieństwo, chłopi, szlachta,
przywilej, suzeren, ducho- mieszczaństwo

wieństwo, chłopi, szlachta,
mieszczaństwo

– ideał rycerza i jego obowiązki IV.3 – charakteryzuje ideał rycerza średniowiecznego – przedstawia literackie ideały rycerskie: hrabiego Rolanda, 1
– od pazia do rycerza – opisuje życie codzienne rycerstwa króla Artura i rycerzy Okrągłego Stołu
– życie codzienne rycerzy – wyjaśnia, kto mógł zostać rycerzem
– elementy wyposażenia średnio- – przedstawia poszczególne etapy wychowania rycerskiego – przedstawia historię najsłynniejszego polskiego rycerza –
wiecznego rycerza – opisuje ceremonię pasowania na rycerza Zawiszy Czarnego z Garbowa

– kultura rycerska – opisuje uzbrojenie rycerskie
– terminy: rycerz, kodeks hono- – posługuje się terminami: rycerz, kodeks honorowy, paź,
rowy, paź, giermek, pasowanie, giermek, pasowanie, herb, kopia, ostrogi
herb, kopia, ostrogi

– rola turniejów rycerskich – wyjaśnia, z jakich powodów rycerze byli skłonni uczestniczyć – wyjaśnia, dlaczego współczesna młodzież organizuje się
– przebieg turniejów w turniejach w bractwa rycerskie i kultywuje tradycję rycerską; podaje
– konsekwencje zwycięstwa przykład takiego bractwa
– przedstawia, w jaki sposób nagradzani byli zwycięzcy
i porażki w turnieju – omawia, z jakimi konsekwencjami wiązała się porażka
– obyczajowość turniejowa
w turnieju

– powstanie osad rzemieślni- IV.2 – opisuje, gdzie i w jaki sposób tworzyły się miasta – przedstawia historie i okoliczności założenia najstarszych miast 1
czych i kupieckich IV.3 – wyjaśnia, na czym polegały lokacje miast i wsi w regionie

– lokacje miast i wsi – charakteryzuje główne zajęcia mieszkańców miast – znajduje i przedstawia informacje o założeniu własnej
– samorząd miejski i jego organy – przedstawia organy samorządu miejskiego miejscowości
– społeczeństwo miejskie – charakteryzuje różne grupy społeczne mieszczan
– organy samorządu wiejskiego – opisuje życie i obowiązki ludności wiejskiej – opisuje wybrany średniowieczny zabytek mieszczański
– wygląd średniowiecznego – wyjaśnia, na czym polegała trójpolówka w Polsce
– porównuje życie mieszkańców średniowiecznych miast i wsi
miasta – p osługuje się terminami: gród, osada targowa, lokacja, Rozkład materiału 11
– zajęcia ludności wiejskiej
– terminy: gród, osada targowa, zasadźca, kupcy, rzemieślnicy, rynek, targi, wójt, burmistrz,
rada miejska, ława miejska, ratusz, cech, sołtys, ława wiejska,
lokacja, zasadźca, kupcy, trójpolówka, pług, radło, brona
rzemieślnicy, rynek, targi, wójt,
burmistrz, rada miejska, ława
miejska, ratusz, cech, sołtys,
ława wiejska, trójpolówka,
pług, radło, brona

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba 12 Rozkład materiału
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
4. K ościół programowej
w średniowieczu – d uchowni w średniowieczu, ich – charakteryzuje stan duchowny w średniowieczu – znajduje i przedstawia informacje o najstarszych polskich 1
przywileje i obowiązki IV.4 – opisuje różne role, jakie duchowni pełnili w społeczeństwie kronikarzach – Gallu Anonimie i Wincentym Kadłubku
5. S ztuka 1
średniowiecza – religijność doby średniowiecza średniowiecznym – opisuje jeden z działających w Polsce klasztorów, wyjaśnia,
– ś redniowieczne zakony: bene- – omawia życie w średniowiecznym klasztorze i jego organi- jakiego zgromadzenia jest siedzibą i przedstawia w skrócie 2
1. Z anim powstała jego dzieje
Polska dyktyni, cystersi, franciszkanie, zację
dominikanie – przedstawia najważniejsze zakony średniowieczne – wyjaśnia, jaką funkcję w klasztorze spełniają: refektarz,
– życie w średniowiecznym – wyjaśnia wyrażenie: benedyktyńska praca wirydarz, dormitorium i kapitularz
klasztorze – omawia, czym zajmowali się kopiści
– średniowieczne szkolnictwo – charakteryzuje średniowieczne szkolnictwo – znajduje i przedstawia informacje o średniowiecznych
– terminy: zakon, klasztor, opat, – porównuje szkolnictwo średniowieczne i współczesne świątyniach w regionie oraz elementach ich wystroju
reguła zakonna, benedyktyni, – posługuje się terminami: zakon, klasztor, opat, reguła zakonna,
cystersi, franciszkanie, domi-
nikanie, skryptoria, kopiści, benedyktyni, cystersi, franciszkanie, dominikanie, skryptoria,
asceza, benedyktyńska praca, kopiści, asceza, benedyktyńska praca, uniwersytet
uniwersytet – przedstawia dokonania świętego Franciszka z Asyżu
– p ostać historyczna: święty
Franciszek z Asyżu IV.3 – wyjaśnia, czym była i jakie zadania spełniała Biblia pauperum
– rola sztuki w średniowieczu – charakteryzuje styl romański
– znaczenie Biblii pauperum – omawia cechy stylu gotyckiego
– styl romański i jego cechy – porównuje styl gotycki i romański
– s tyl gotycki i jego charaktery- – przedstawia przykłady rzeźby i malarstwa średniowiecznego
styczne elementy – omawia zabytki sztuki średniowiecznej w Polsce
– rzeźba i malarstwo średnio- – posługuje się terminami: Biblia pauperum, styl romański, styl
wieczne gotycki, portal, sklepienie, witraże, łuki oporowe, apsyda, rozeta,
– p ismo i miniatury w rękopisach przypory, miniatura, inicjał
– z abytki średniowieczne
w Polsce
– t erminy: Biblia pauperum, styl
romański, styl gotycki, portal,
sklepienie, witraże, łuki oporowe,
apsyda, rozeta, przypory,
miniatura, inicjał

Powtórzenie wiadomości i sprawdzian z rozdziału V

Rozdział VI. Polska pierwszych Piastów

– najstarsze osadnictwo na III.2 – wymienia relikty ludów przedsłowiańskich na ziemiach – wymienia przykłady zachowanych do czasów współczesnych 1
ziemiach polskich w świetle V.1 polskich tradycji pogańskich
wykopalisk archeologicznych – opisuje wygląd osady w Biskupinie – przedstawia legendy związane z początkami państwa polskiego
– przedstawia okoliczności pojawienia się Słowian na ziemiach – wyjaśnia, w jaki sposób powstał alfabet słowiański
– osada w Biskupinie polskich – przedstawia współczesne konsekwencje wynikające dla krajów
– S łowianie w Europie i ich – charakteryzuje wierzenia Słowian słowiańskich z przyjęcia chrześcijaństwa w obrządku greckim
– przedstawia najstarsze państwa słowiańskie lub łacińskim
kultura – w ymienia państwa słowiańskie, które przyjęły chrześcijaństwo
– wierzenia dawnych Słowian w obrządku łacińskim, oraz te, które przyjęły je w greckim
– pierwsze państwa słowiańskie – przedstawia plemiona słowiańskie na ziemiach polskich
– plemiona słowiańskie na zie-

miach polskich

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
2. M ieszko I  programowej
i początki Polski – terminy: kurhan, kamienne – wskazuje na mapie: rozmieszczenie plemion słowiańskich – o mawia dokument Dagome iudex i jego wielką wartość jako 1
kręgi, Biskupin, wielka wędrówka V.2 na ziemiach polskich źródła historycznego
ludów, Słowianie, Swarog, Perun, 1
Świętowit, plemię, Państwo V.2 – posługuje się terminami: kurhan, kamienne kręgi, Biskupin, – p rzedstawia bilans korzyści, jakie mogło przynieść Mieszkowi I 
Wielkomorawskie, Wiślanie, V.3 wielka wędrówka ludów, Słowianie, Swarog, Perun, Świętowit, przyjęcie chrztu i pozostanie przy wierzeniach pogańskich
Polanie plemię, Państwo Wielkomorawskie, Wiślanie, Polanie
V.3 – o pisuje Drzwi Gnieźnieńskie jako przykład źródła ikonograficz-
– p ostaci historyczne: święty V.4 – wyjaśnia rolę, jaką odegrali w rozwoju państw słowiańskich nego do najstarszych dziejów Polski
Cyryl i święty Metody święci Cyryl i Metody
– wskazuje pozytywne i negatywne skutki polityki prowadzonej
– rozwój państwa Polan – w yjaśnia, dlaczego w przeciwieństwie do legendarnych przez Bolesława Chrobrego
– dynastia Piastów przodków Mieszko jest uznawany za pierwszego historyczne-
– panowanie Mieszka I go władcę Polski – wyjaśnia przyczyny kryzysu państwa wczesnopiastowskiego
– małżeństwo Mieszka – opisuje sytuację międzynarodową w okresie rządów Bolesława
– wyjaśnia, skąd wzięła się nazwa państwa polskiego
z Dobrawą – przedstawia okoliczności przyjęcia chrztu przez Mieszka I Śmiałego
– chrzest Polski i jego skutki – wyjaśnia skutki chrztu Mieszka I – ocenia dokonania Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela
– konflikt z margrabią Hodonem – uzasadnia twierdzenie, że przyjęcie chrztu przez Mieszka I 
i Bolesława Śmiałego
i bitwa pod Cedynią należało do najważniejszych wydarzeń w dziejach Polski
– terminy: książę, dynastia, Pia- – w skazuje na mapie: Gniezno, Poznań, Wielkopolskę, granice

stowie, biskupstwo, dyplomacja, państwa Mieszka
poganin, Dagome iudex – opisuje stosunki Mieszka I z sąsiadami
– p ostaci historyczne: Mieszko I, – p osługuje się terminami: książę, dynastia, Piastowie,
Dobrawa
biskupstwo, dyplomacja, poganin, Dagome iudex
3. Polska Bolesława – misja biskupa Wojciecha i jej – opisuje zasługi Mieszka I i Dobrawy
Chrobrego skutki – umiejscawia na osi czasu daty: 966 rok i 972 rok
– opisuje misję biskupa Wojciecha do pogańskich Prusów
4. K ryzys i odbudowa – zjazd gnieźnieński i jego kon- – przedstawia przebieg i znaczenie zjazdu w Gnieźnie
państwa polskiego sekwencje – wyjaśnia znaczenie utworzenia niezależnego Kościoła

– stosunki Bolesława Chrobrego w państwie polskim Rozkład materiału 13
z sąsiadami – opisuje wojny prowadzone przez Chrobrego z sąsiadami
– wyjaśnia znaczenie koronacji Bolesława Chrobrego
– koronacja Bolesława Chro- – w skazuje na mapie: granice państwa Bolesława Chrobrego
brego na króla Polski i jej
znaczenie na początku jego panowania oraz ziemie przez niego podbite
– posługuje się terminami: relikwie, zjazd gnieźnieński, arcybi-
– terminy: relikwie, zjazd gnieź-
nieński, arcybiskupstwo, Milsko, skupstwo, Milsko, Łużyce, Grody Czerwieńskie, koronacja
Łużyce, Grody Czerwieńskie, – o mawia role, jakie w dziejach Polski odegrali: Bolesław
koronacja
Chrobry, biskup Wojciech, cesarz Otton III
– postaci historyczne: Bolesław – umiejscawia na osi czasu daty: 1000 rok, 1025 rok
Chrobry, biskup Wojciech,
cesarz Otton III – opisuje sytuację państwa polskiego po śmierci Bolesława
Chrobrego
– k ryzys państwa polskiego po
śmierci Bolesława Chrobrego – ocenia postawę Bezpryma
– przedstawia skutki kryzysu państwa polskiego
– panowanie Mieszka II – w yjaśnia, dlaczego księcia Kazimierza nazwano
– reformy Kazimierza
„Odnowicielem”
Odnowiciela – charakteryzuje rządy Bolesława Śmiałego
– polityka zagraniczna Bolesława – w yjaśnia przyczyny i skutki sporu króla z biskupem

Śmiałego Stanisławem
– koronacja Bolesława Śmiałego
– k onflikt króla z biskupem

Stanisławem i jego skutki

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba 14 Rozkład materiału
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
5. Rządy Bolesława programowej
Krzywoustego – termin: insygnia królewskie – wskazuje na mapie: ziemie polskie pod panowaniem Kazimie- – przedstawia postać Galla Anonima 1
– postaci historyczne: Mieszko II, V.5 rza Odnowiciela – ocenia postawę Bolesława wobec brata 1
6. Społeczeństwo – wyjaśnia znaczenie dostępu państwa do morza
w czasach Kazimierz Odnowiciel, – posługuje się terminem: insygnia królewskie – ocenia szanse i zagrożenia wynikające z wprowadzenia zasady 1
pierwszych Bolesław Śmiały, biskup – o mawia działalność: Mieszka II, Bezpryma, Kazimierza
Piastów Stanisław senioratu 2
Odnowiciela, Bolesława Śmiałego i biskupa Stanisława – wyjaśnia, czym różnił się wojownik drużyny od rycerza
* Tajemnice sprzed – r ządy Władysława Hermana – umiejscawia na osi czasu datę: 1076 rok
wieków – Kto spisy- i Sieciecha – opisuje rządy Władysława Hermana i rolę Sieciecha w jego – określa ramy chronologiczne wydarzeń opisanych w kronikach
wał dzieje Polski? Galla Anonima i Wincentego Kadłubka
– podział władzy między synów państwie
Władysława Hermana – p rzedstawia przebieg konfliktu między Bolesławem – wymienia przyczyny powstania dzieł kronikarzy
– przedstawia przykład innej średniowiecznej kroniki polskiej
– bratobójcza wojna między a Zbigniewem
Bolesławem i Zbigniewem – opisuje niemiecki najazd w 1109 roku i obronę Głogowa
– przedstawia sukcesy Krzywoustego w walkach z Pomorza-
– najazd niemiecki na ziemie
polskie i obrona Głogowa nami
– omawia przyczyny ogłoszenia statutu Krzywoustego
– p odbój Pomorza przez Bolesła- – wyjaśnia zasadę senioratu
wa Krzywoustego – wskazuje na mapie: państwo Bolesława Krzywoustego
– p osługuje się terminami: palatyn (wojewoda), statut, zasada
– s tatut Krzywoustego i jego
założenia senioratu, senior i juniorzy
– opisuje postaci: Władysława Hermana, Sieciecha, Bolesława
– t erminy: palatyn (wojewoda),
statut, zasada senioratu, senior Krzywoustego i Zbigniewa
i juniorzy – umiejscawia na osi daty: 1109 rok i 1138 rok

– p ostaci historyczne: Władysław V.6 – przedstawia wygląd średniowiecznego grodu
Herman, Sieciech, Zbigniew, – opisuje sposoby pozyskiwania ziemi uprawnej i uprawiania jej
Bolesław Krzywousty – c harakteryzuje grupy ludności w państwie wczesnopiastow-
skim i ich zajęcia
– grody i ich funkcje – wyjaśnia powinności ludności względem władcy
– życie w grodzie – o mawia zakres władzy panującego w państwie pierwszych
Piastów
i na podgrodziu – p osługuje się terminami: gród, podgrodzie, prawo książęce,
– sposoby uprawy roli na zie- danina, posługi, osada służebna

miach polskich – przedstawia dokonania postaci: Galla Anonima i Wincentego
– p odział społeczeństwa w pań- Kadłubka

stwie pierwszych Piastów – omawia teorie dotyczące pochodzenia Galla Anonima
– zakres władzy panującego – w ymienia nazwy źródeł historycznych dotyczących dziejów
– p owinności poddanych wobec
państwa polskiego za panowania pierwszych Piastów
władcy – t łumaczy konieczność weryfikacji prawdziwości źródeł
– powstanie rycerstwa w Polsce
– terminy: metoda żarowa, gród, historycznych
Powtórzenie wiadomości i sprawdzian z rozdziału VI
podgrodzie, prawo książęce,
danina, posługi, osada służebna,
wojowie, drużyna książęca
– ź ródła historyczne dotyczące
początków państwa polskiego
– o biektywizm i prawda histo-
ryczna

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
1. R ozbicie programowej
dzielnicowe – przedstawia historię zakonu krzyżackiego 1
Rozdział VII. Polska w XIII–XV wieku – charakteryzuje sposób walki Mongołów
2. Z jednoczenie – wyjaśnia, dlaczego książęta dzielnicowi często nadawali 1
Polski – w alki wewnętrzne między VI.1 – wyjaśnia, jakie były przyczyny wewnętrznych walk między
książętami piastowskimi VI.2 książętami piastowskimi przywileje oraz ziemię rycerstwu i duchowieństwu 1
3. C zasy Kazimierza VI.3 – charakteryzuje państwo polskie podczas rozbicia dzielnico- – przedstawia dynastię panującą na Pomorzu Gdańskim
Wielkiego – u trwalenie rozbicia dzielnico- VI.4 wego
wego w okresie rozbicia dzielnicowego
– opisuje okoliczności sprowadzenia zakonu krzyżackiego
– o słabienie Polski na arenie do Polski oraz skutki tego wydarzenia – o pisuje, w jakich okolicznościach Władysław Łokietek utracił
międzynarodowej Pomorze Gdańskie
– omawia skutki rozbicia dzielnicowego
– sprowadzenie Krzyżaków – opisuje kolonizację na ziemiach polskich – przedstawia wyobrażenie na temat świętego Stanisława jako
do Polski – wskazuje na mapie: podział państwa na różne dzielnice oraz patrona zjednoczenia kraju

– najazdy Mongołów i bitwa pod ziemie utracone w okresie rozbicia dzielnicowego – p rzedstawia cele oraz konsekwencje układu dynastycznego
Legnicą – posługuje się terminami: rozbicie dzielnicowe, dzielnica zawartego przez Kazimierza Wielkiego z Węgrami

– przemiany społeczne i go- senioralna, Tatarzy, osadnictwo, kolonizacja, trójpolówka – w yjaśnia, dlaczego sól należała niegdyś do najdroższych
spodarcze w okresie rozbicia – omawia postaci: Władysława Wygnańca, Leszka Białego, towarów
dzielnicowego
Konrada Mazowieckiego i Henryka Pobożnego – p rzedstawia wybrany zamek wzniesiony przez Kazimierza
– terminy: rozbicie dzielnicowe, – umiejscawia na osi czasu daty: 1226 rok, 1227 rok i 1241 rok Wielkiego
dzielnica senioralna, Tatarzy,
osadnictwo, kolonizacja,
trójpolówka

– koronacja i śmierć Przemysła II VI.5 – przedstawia próby zjednoczenia Polski przez książąt śląskich
– panowanie Wacława II VII.6 oraz Przemysła II
– r ola arcybiskupów gnieź- – wyjaśnia, jaką rolę w zjednoczeniu kraju odegrał Kościół
nieńskich i wspólnej diecezji – przedstawia działania Władysława Łokietka na rzecz zjedno-
w zjednoczeniu dzielnic czenia kraju
polskich – opisuje etapy konfliktu Władysława Łokietka z Krzyżakami
– przejęcie władzy przez Włady- – wskazuje na mapie: granice państwa polskiego za panowania
sława Łokietka i jego koronacja Władysława Łokietka, ziemie utracone na rzecz Krzyżaków
– polityka Władysława Łokietka – posługuje się terminami: starosta, Szczerbiec
– k onflikt Łokietka z Krzyżakami – o mawia postaci: Przemysła II, arcybiskupa Jakuba Świnkę,
i bitwa pod Płowcami Wacława II, Władysława Łokietka
– terminy: starosta, Szczerbiec – u miejscawia na osi czasu daty: 1295 rok, 1309 rok, 1320 rok,
– p ostaci historyczne: Przemysł II, 1331 rok
arcybiskup Jakub Świnka, Wa-
cław II, Władysław Łokietek

– p olityka dyplomacji Kazimierza VII.1 – przedstawia i ocenia postanowienia pokoju w Kaliszu Rozkład materiału 15
Wielkiego VII.2 – w yjaśnia, co zdecydowało o przyznaniu Kazimierzowi
VII.3 przydomka „Wielki”
– pokój z zakonem krzyżackim VII.6 – przedstawia reformy Kazimierza Wielkiego
w Kaliszu
– wyjaśnia, dlaczego Kazimierz Wielki uznał za najważniejsze
– p rzyłączenie nowych ziem do wewnętrzne reformy państwa
państwa polskiego
– wyjaśnia, w jaki sposób Kazimierz dbał o obronność państwa
– r eformy Kazimierza Wielkiego – w yjaśnia, jakie znaczenie miało założenie Akademii
– umocnienie granic państwa
– utworzenie Akademii Krakow- Krakowskiej
– wyjaśnia znaczenie uczty u Wierzynka
skiej i jego skutki – wskazuje na mapie: granice monarchii Kazimierza Wielkiego,
– zjazd monarchów w Krakowie
– uczta u Wierzynka ziemie włączone do Polski przez tego władcę
– t erminy: uniwersytet, Orle – p osługuje się terminami: uniwersytet, Orle Gniazda,

Gniazda, Akademia Krakowska Akademia Krakowska
– postać historyczna: Kazimierz – umiejscawia na osi czasu daty: 1333 rok, 1343 rok i 1364 rok

Wielki

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba 16 Rozkład materiału
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
4. U nia programowej
polsko-litewska – koniec dynastii Piastów – przedstawia okoliczności objęcia tronu polskiego przez – wyjaśnia, z jakich powodów Akademia Krakowska została 1
na polskim tronie VII.1 Jadwigę przemianowana na Uniwersytet Jagielloński
* Tajemnice sprzed VII.3 1
wieków – Jaką bitwę – rządy Andegawenów w Polsce VII.4 – wyjaśnia przyczyny zawarcia unii polsko-litewskiej – uzasadnia twierdzenie, że poglądy Pawła Włodkowica
namalował – unia polsko-litewska w Krewie VII.5 – wymienia postanowienia unii w Krewie na temat wojen religijnych są aktualne także dzisiaj
Jan Matejko? – w ielka wojna z zakonem VII.6 – opisuje przyczyny i przebieg wielkiej wojny z zakonem
5. C zasy świetności – p orównuje postanowienia I i II pokoju toruńskiego
krzyżackim i bitwa pod Grun- krzyżackim
dynastii waldem – opisuje przebieg bitwy pod Grunwaldem – wyjaśnia, jakie warunki powinno spełniać dzieło sztuki,
Jagiellonów – pokój w Toruniu – przedstawia postanowienia pokoju w Toruniu aby można je było traktować jako źródło historyczne
– unia w Horodle – charakteryzuje stanowisko polskiej delegacji na soborze
– terminy: Andegawenowie, – omawia inne dzieło Jana Matejki
unia personalna, sobór, Wielkie w Konstancji – przedstawia Jana Długosza jako historyka i wychowawcę
Księstwo Litewskie, – wyjaśnia zasady współpracy między Polską a Litwą ustalone
Jagiellonowie przyszłych królów Polski
– postaci historyczne: Ludwik w zapisach unii w Horodle – wyjaśnia, dlaczego wojska zaciężne pod koniec średniowiecza
Węgierski, Jadwiga, Władysław – wskazuje na mapie: granice Wielkiego Księstwa Litewskiego,
Jagiełło, wielki książę Witold, zastąpiły w bitwach tradycyjne rycerstwo
Paweł Włodkowic, Ulrich von Krewo, Horodło, Grunwald, Toruń – u zasadnia twierdzenie, że odzyskanie dostępu do morza miało
Jungingen – przedstawia dynastię zapoczątkowaną przez Władysława
przełomowe znaczenie dla rozwoju polskiej gospodarki
– okoliczności powstania obrazu Jagiełłę
Bitwa pod Grunwaldem – posługuje się terminami: Andegawenowie, unia personalna,

– J an Matejko jako malarz sobór, Wielkie Księstwo Litewskie, Jagiellonowie
dziejów Polski – opisuje postaci: Ludwik Węgierski, Jadwiga, Władysław

– o brazy jako źródło wiedzy Jagiełło, wielki książę Witold, Paweł Włodkowic, Ulrich von
historycznej Jungingen
– umiejscawia na osi czasu daty: 1385 rok, lata 1409–1411,
– znaczenie Bitwy pod Grun­ 1410 rok, 1413 rok
waldem – w yjaśnia, w jaki sposób Jan Matejko przygotowywał się do
namalowania obrazu
– o koliczności zawarcia unii – wymienia cele namalowania obrazu Bitwa pod Grunwaldem
polsko-węgierskiej – omawia nieścisłości w przekazie historycznym obrazu Bitwa
pod Grunwaldem
– bitwa pod Warną – w yjaśnia, dlaczego podczas II wojny światowej Niemcom
– p anowanie Kazimierza zależało na zniszczeniu dzieła

Jagiellończyka VII.1 – przedstawia okoliczności zawarcia unii polsko-węgierskiej
– wojna trzynastoletnia VII.3 – opisuje okoliczności śmierci Władysława Warneńczyka
– d rugi pokój toruński i jego VII.4 – charakteryzuje rządy Kazimierza Jagiellończyka
VII.5 – wyjaśnia, dlaczego doszło do zawiązania Związku Pruskiego
postanowienia VII.6 – opisuje przebieg wojny trzynastoletniej
– p anowanie Jagiellonów
– przedstawia postanowienia II pokoju toruńskiego
w Czechach i na Węgrzech – wskazuje na mapie: Węgry, Warnę, Prusy Królewskie, Prusy
– terminy: Związek Pruski, wojna
Zakonne, państwa rządzone przez Jagiellonów w drugiej
trzynastoletnia, Prusy Królew- połowie XV wieku
skie, Prusy Zakonne, wojska – posługuje się terminami: Związek Pruski, wojna trzynastoletnia,
zaciężne, żołd Prusy Królewskie, Prusy Zakonne, wojska zaciężne, żołd
– postaci historyczne: Władysław – omawia dokonania: Władysława III Warneńczyka, Zbigniewa
III Warneńczyk, Kazimierz Ja- Oleśnickiego i Kazimierza Jagiellończyka
giellończyk, Zbigniew Oleśnicki – umiejscawia na osi czasu daty: 1444 rok, 1454 rok i 1466 rok

Temat lekcji Zagadnienia, Odniesienia Wymagania podstawowe Wymagania ponadpodstawowe Liczba
materiał nauczania do podstawy Uczeń: Uczeń: godzin
6. M onarchia programowej
stanowa w Polsce – monarchia patrymonialna – wyjaśnia, na czym polegała monarchia patrymonialna – w yjaśnia, jaka jest geneza nazw obu izb sejmu walnego: izby 1
i stanowa VII.7 – przedstawia, kiedy i w jaki sposób doszło do utworzenia poselskiej oraz senatu

– wpływ przywilejów nadawa- stanów w Polsce – ocenia, jakie szanse i jakie zagrożenia niosło za sobą zwiększe-
nych przez władcę na osłabie- – charakteryzuje ustrój monarchii stanowej nie wpływu szlachty na władzę
nie władzy królewskiej – tłumaczy różnice między monarchią patrymonialną a stanową
– wyjaśnia, w jaki sposób rycerstwo przekształciło się
– p rzekształcenie się rycerstwa
w szlachtę w szlachtę
– wyjaśnia, w jaki sposób szlachta uzyskała wpływ na sprawo-
– p rzywileje szlacheckie i ich
konsekwencje wanie rządów w Polsce
– przedstawia sejm walny oraz jego skład
– ukształtowanie się sejmu – wyjaśnia znaczenie konstytucji Nihil novi
walnego – posługuje się terminami: monarchia patrymonialna, monarchia

– konstytucja Nihil novi i jej stanowa, przywileje, szlachta, pańszczyzna, konstytucja sejmo-
znaczenie dla ustroju Rzeczy- wa, sejm walny, izba poselska, senat
pospolitej – umiejscawia na osi czasu daty: 1374 rok i 1505 rok

– terminy: monarchia patrymo-
nialna, monarchia stanowa,
przywileje, szlachta, pańszczy-
zna, konstytucja sejmowa, sejm
walny, izba poselska, senat

Powtórzenie wiadomości i sprawdzian z rozdziału VII 2

Rozkład materiału 17

18 Karta pracy imię i nazwisko

Życie pierwszych ludzi klasa data

1 U zupełnij schemat wyrazami, które są związane z praludźmi.

Sposoby zdobywania Umiejętności Posiadane narzędzia
pożywienia PRALUDZIE

Wygląd

2 W yjaśnij, na czym polegała rewolucja neolityczna.

3 S kreśl w nawiasie jeden z wyrazów, tak aby powstały zdania prawdziwe.

Najdawniejsi przodkowie człowieka współczesnego pochodzili z (Afryki / Azji).
W prehistorii ludzie prowadzący osiadły tryb życia zamieszkiwali (jaskinie / ziemianki).
Na skutek połączenia miedzi z cyną powstaje (żelazo / brąz).

Scenariusz lekcji z wykorzystaniem Scenariusz lekcji 19
burzy mózgów i mapy myśli

W Egipcie faraonów temat. W tym celu cała klasa pracuje metodą burzy mó-
zgów. Prowadzący zajęcia weryfikuje poprawność wy-
Cele lekcji: mienionych pomysłów i  zapisuje najtrafniejsze z  nich.
Następnie wskazani uczniowie opisują położenie tere-
Uczeń: nów uprawnych w Egipcie na podstawie mapy ze s. 20
− poprawnie posługuje się terminami: Nil, faraon, podręcznika.
2. Prowadzący zajęcia pozostawia na tablicy wyrażenie
politeizm, piramida, hieroglify, mumifikacja, mumia, STAROŻYTNY EGIPT, a  następnie wyjaśnia zasady
sarkofag, pracy metodą mapy myśli (krótki opis tej metody ak-
− określa czas wydarzenia: około 3000 rok p.n.e. – tywizującej znajduje się w Materiałach dla nauczyciela)
powstanie państwa egipskiego, i dzieli klasę na cztery grupy. Każda z nich otrzymuje
− przedstawia warunki naturalne Egiptu, do opracowania jedno zagadnienie: warunki naturalne,
− wskazuje na mapie Egipt i Nil, społeczeństwo, religia, dokonania (instrukcje z polece-
− wyjaśnia, jakie znaczenie dla starożytnych Egipcjan niami dla poszczególnych zespołów znajdują się w Ma-
miały wylewy Nilu, teriałach dla ucznia). Zadaniem każdej drużyny będzie
− wymienia grupy społeczne starożytnego Egiptu przygotowanie informacji, którymi zostanie uzupełnio-
i omawia ich rolę w państwie egipskim, na mapa myśli (przykładowy schemat mapy myśli oraz
− omawia zakres władzy faraona w starożytnym przykładowy sposób jej uzupełnienia znajduje się w Ma-
Egipcie, teriałach dla nauczyciela).
− opisuje system wierzeń starożytnych Egipcjan, 3. Po upływie wyznaczonego czasu drużyny uzupełniają
− wyjaśnia, na czym polegał proces mumifikacji, schemat na tablicy, wpisując hasła związane z  przy-
− tłumaczy, w jaki sposób starożytni Egipcjanie dzielonym zagadnieniem. Wskazane osoby udzielają
budowali piramidy, odpowiedzi na pytania dotyczące tematyki opracowanej
− przedstawia najważniejsze osiągnięcia starożytnych przez dany zespół. I grupa: „Na jakim kontynencie po-
Egipcjan. wstało państwo egipskie?”, „Dlaczego Nil miał tak duże
znaczenie dla starożytnych Egipcjan?”. II grupa: „Na
Metody pracy: jakie grupy było podzielone społeczeństwo egipskie?”,
„Jakie były zajęcia poszczególnych grup społecznych?”,
− metoda aktywizująca – burza mózgów, mapa myśli, „Jaki był zakres władzy faraona?”. III grupa: „Czym
− rozmowa nauczająca (pogadanka), jest politeizm?”, „W  jaki sposób czczono bogów w  sta-
− praca z podręcznikiem, rożytnym Egipcie?”, „Jak Egipcjanie wyobrażali sobie
− praca z mapą. los człowieka po śmierci?”. IV grupa: „Jak nazywa się
pismo obrazkowe opracowane w starożytnym Egipcie?”,
Formy pracy: „Jakie były osiągnięcia budowlane starożytnych Egip-
cjan?”, „W jakich naukach starożytni Egipcjanie odno-
− indywidualna, grupowa, zbiorowa. sili największe sukcesy?”
4. U czniowie zapoznają się z  infografiką zamieszczoną
Środki dydaktyczne: w  podręczniku na s. 23. Wyznaczone osoby wyjaśnia-
ją, w jakim celu wybudowano egipskie piramidy i w jaki
− podręcznik „Wczoraj i dziś 5” (s. 20–25), sposób głazy z kamieniołomów dostarczano na plac bu-
− zeszyt ćwiczeń „Wczoraj i dziś 5” (s. 9–11), dowy. Następnie nauczyciel opowiada klasie o zwycza-
− karta pracy „W Egipcie faraonów”. jach pogrzebowych w starożytnym Egipcie.

Przebieg lekcji Faza podsumowująca

Faza wprowadzająca Uczniowie wypełniają kartę pracy „W Egipcie faraonów”,
a  następnie prezentują rozwiązania zamieszczonych
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, poda- w niej zadań.
nie tematu lekcji.
Zadanie domowe
2. Nauczyciel przedstawia cel ogólny lekcji: przedstawie-
nie warunków naturalnych, które sprzyjały powstaniu Wykonaj zadanie 3. ze s. 10 zeszytu ćwiczeń.
państwa egipskiego, oraz omówienie społeczeństwa, re-
ligii i dokonań starożytnego Egiptu. Zadanie domowe dla chętnych

3. Wybrani uczniowie odpowiadają, kiedy i gdzie powstały Wykonaj zadanie 7. ze s. 11 zeszytu ćwiczeń.
pierwsze cywilizacje oraz wymieniają ich najważniejsze
osiągnięcia.

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel zapisuje na tablicy wyrażenie STAROŻYT-
NY EGIPT i prosi uczniów o podanie skojarzeń na jego

20 Scenariusz lekcji

Materiały dla ucznia

Zadanie dla grupy I

Waszym zadaniem będzie uzyskanie informacji dotyczących warunków naturalnych starożytnego Egiptu. W tym celu
zapoznajcie się z tekstem „Egipt darem Nilu” zamieszczonym na s. 20 podręcznika. Wypiszcie hasła związane z Waszym
zagadnieniem na arkuszu papieru, a następnie przedstawcie je koleżankom i kolegom w klasie.

Zadanie dla grupy II

Waszym zadaniem będzie uzyskanie informacji dotyczących społeczeństwa starożytnego Egiptu. W tym celu zapoznajcie
się z ramką „Egipt i jego mieszkańcy” zamieszczoną na s. 21 podręcznika. Wypiszcie hasła związane z Waszym zagadnie-
niem na arkuszu papieru, a następnie przedstawcie je koleżankom i kolegom w klasie.

Zadanie dla grupy III

Waszym zadaniem będzie uzyskanie informacji dotyczących wierzeń mieszkańców starożytnego Egiptu. W tym celu za-
poznajcie się z tekstami „Świat pełen bogów” oraz „Wiara w życie po śmierci” zamieszczonymi na s. 22 podręcznika. Wy-
piszcie hasła związane z Waszym zagadnieniem na arkuszu papieru, a następnie przedstawcie je koleżankom i kolegom
w klasie.

Zadanie dla grupy IV

Waszym zadaniem będzie uzyskanie informacji dotyczących dokonań starożytnych Egipcjan. W tym celu zapoznajcie się
z tekstem „Dorobek cywilizacyjny Egipcjan” zamieszczonym na s. 24 podręcznika. Wypiszcie hasła związane z Waszym
zagadnieniem na arkuszu papieru, a następnie przedstawcie je koleżankom i kolegom w klasie.

Materiały dla nauczyciela jego poszczególnymi elementami. Podczas tworzenia mapy
Krótki opis metody aktywizującej – mapa myśli każdy uczeń ma możliwość zaprezentowania swoich pomy-
słów i skojarzeń. Uzyskany schemat może posłużyć później
Mapa myśli (mapa mentalna) to metoda polegająca na gra- jako notatka z lekcji, bardzo przydatna przy powtarzaniu
ficznym przedstawieniu omawianego zagadnienia. W  jej wiadomości, na przykład przed sprawdzianem.
ramach uczniowie łączą ze sobą pojęcia i symbole na za-
sadzie wolnych skojarzeń. Powstaje w ten sposób schemat
prezentujący omawiany temat i związki zachodzące między

Wyjściowy schemat mapy myśli do uzupełnienia, dotyczący zagadnienia „Starożytny Egipt”

Warunki naturalne

Religia STAROŻYTNY Dokonania
EGIPT

Społeczeństwo

Przykładowo uzupełniona mapa myśli dotycząca zagadnienia „Starożytny Egipt” Scenariusz lekcji 21

wylewy żyzny muł kanały stosowanie
nawadniające pisma –
hieroglify
teren pustynny rzeka Nil kontynent rozwój
afrykański
matematyki
faraon Warunki naturalne rozwój
kapłani
urzędnicy Społeczeństwo STAROŻYTNY Dokonania medycyny
żołnierze EGIPT rozwój
rzemieślnicy
chłopi Religia astronomii
niewolnicy tworzenie
okazałych
budowli

budowa świątyń wiara w wielu bogów – wiara w życie
politeizm po śmierci

odprawianie obrzędów składanie ofiar bogom mumifikacja
religijnych

Ozyrys Ra

22 Karta pracy

W Egipcie faraonów imię i nazwisko

1 P rzeczytaj tekst źródłowy i wykonaj polecenia. klasa data

Domy starożytnych Egipcjan
[...] Ściany z nie wypalonej cegły wzmacniano drewnianymi belkami, zabezpieczając nieraz dodatko-
wo narożniki za pomocą wielkich kamieni. Od strony ulicy parter był częściowo pozbawiony i drzwi,
i okien. Wchodziło się po drewnianych schodach przez drzwi umieszczone na poziomie pierwszego
piętra. Do wielu domów dostęp był tylko od podwórza, na ogół wspólnego dla całego bloku, na które
wiodły z ulicy liczne wąskie przejścia.
Uboższych nie stać było na takie domy. Nędzarze gdzieś na peryferiach wsi klecili sobie z trzciny
chatki-szałasy. Skromni rzemieślnicy wznosili własnym przemysłem [własnymi siłami] małe domki
parterowe, o dwu lub co najwyżej trzech izbach.

Źródło: R. Poźnikiewicz, Ćwiczenia ze źródłami na lekcjach historii i społeczeństwa w klasie V,
Warszawa 2005, s. 13

a) N apisz, jakich materiałów używali Egipcjanie do budowy swoich domów.

b) Skreśl w nawiasie błędne informacje, tak aby powstały zdania prawdziwe.
Najbiedniejsi Egipcjanie mieszkali (w centrum / na obrzeżach) wsi.
W piętrowych domach Egipcjan drzwi umieszczone były na poziomie (parteru / pierwszego piętra).

2 P odkreśl właściwe dokończenie każdego zdania

Starożytne państwo egipskie powstało w C. Afryce Południowej.
A. Europie Południowej. D. Afryce Północnej.
B. Europie Północnej.

Grupą zajmującą najwyższą pozycję w społeczeństwie egipskim byli

A. żołnierze. C. rzemieślnicy.

B. kapłani. D. chłopi.

Piramida w starożytnym Egipcie pełniła funkcje C. twierdzy.
A. więzienia. D. grobowca.
B. świątyni.

Stosowane przez starożytnych Egipcjan hieroglify to C. znaki pisma obrazkowego.
A. drewniane narzędzia rolnicze. D. element uzbrojenia żołnierzy.
B. bogato zdobione trumny.

Scenariusz lekcji z wykorzystaniem burzy Scenariusz lekcji 23
mózgów i skrzynki pytań

Cywilizacje Indii i Chin systemu kastowego, uwzględniając czasy obecne. Przed-
stawiają negatywne skutki podziału społeczeństwa na
Cele lekcji: zamknięte grupy.
3. Prowadzący zajęcia przybliża klasie system religijny pa-
Uczeń: nujący na obszarze Indii pod panowaniem Ariów. Wy-
− poprawnie posługuje się terminami: kasty, hinduizm, jaśnia także termin „hinduizm”. Następnie uczniowie
czytają drugi akapit tekstu „Pod rządami Ariów” ze
Daleki Wschód, Wielki Mur Chiński, papier, proch s. 31 podręcznika. Na jego podstawie wymieniają naj-
strzelniczy, igła magnetyczna, jedwab, pagoda, ważniejsze bóstwa czczone przez hinduistów oraz sfery,
Jedwabny Szlak, jakie przyporządkowano tym nadprzyrodzonym istotom.
− charakteryzuje cywilizację doliny Indusu, 4. N auczyciel opowiada uczniom o wpływie rzek i klimatu
− wyraża swoją opinię na temat systemu kastowego, na powstanie cywilizacji chińskiej. Wyjaśnia również,
− przedstawia najważniejszych bogów hinduizmu, w jaki sposób doszło do utworzenia cesarstwa chińskie-
− wymienia największe osiągnięcia cywilizacji go w III wieku p.n.e. Wskazuje przy tym, że zjednoczone
chińskiej, Chiny były narażone na ataki koczowniczych plemion
− wyjaśnia, w jakim celu powstał Wielki Mur Chiński, z  północy. Zarazem przedstawia to jako powód, który
− omawia rolę wielkich rzek w powstaniu cywilizacji na wpłynął na zbudowanie Wielkiego Muru Chińskiego.
obszarze Indii i Chin. W dalszej części lekcji dokonuje krótkiej charakteryza-
cji tego obiektu.
Metody pracy: 5. N a podstawie mapy „Indie i Chiny w starożytności” za-
mieszczonej na s. 31 podręcznika wskazany uczeń odpo-
− metoda aktywizująca – burza mózgów, skrzynka wiada, jakie dwie wielkie rzeki znajdują się na obszarze
pytań, Chin. Następnie cała klasa wykonuje zadanie 4 w zeszy-
cie ćwiczeń na s. 15. Chętne osoby przedstawiają swoje
− rozmowa nauczająca (pogadanka), odpowiedzi.
− praca z podręcznikiem, 6. U czniowie zostają podzieleni przez nauczyciela na
− praca z mapą. 4–5-osobowe grupy; każda drużyna dostaje zadania (in-
strukcje z poleceniami dla zespołów znajdują się w Ma-
Formy pracy: teriałach dla ucznia). Zadaniem uczniów będzie podanie
trzech najważniejszych osiągnięć cywilizacji chińskiej
− indywidualna, wraz z  uzasadnieniem. W  tym celu cała klasa pracuje
− grupowa, metodą burzy mózgów.
− zbiorowa. 7. Po zakończeniu prac uczniowie przymocowują magne-
sami do tablicy kartki ze swoimi odpowiedziami, a  li-
Środki dydaktyczne: derzy poszczególnych zespołów prezentują je. Po wy-
słuchaniu wszystkich opinii nauczyciel wyjaśnia, jaką
− podręcznik „Wczoraj i dziś 5” (s. 30–34), rolę na przestrzeni wieków odgrywał Jedwabny Szlak
− zeszyt ćwiczeń „Wczoraj i dziś 5” (s. 14–15), w kontaktach pomiędzy Europą a Azją.
− historyczna mapa ścienna.
Faza podsumowująca
Przebieg lekcji
Wyjaśnienie zasad pracy metodą skrzynki pytań (infor-
Faza wprowadzająca macje o metodzie zamieszczono w Materiałach dla na-
uczyciela). Podzielenie zespołu klasowego na pięć grup.
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, poda- Losowanie przez osoby z kolejnych drużyn kartek z py-
nie tematu lekcji. taniami (przykładowe pytania znajdują się w Materiałach
dla nauczyciela) i udzielanie na nie odpowiedzi (za każdą
2. Nauczyciel przedstawia cel ogólny lekcji: omówienie prawidłową odpowiedź grupa otrzymuje 1 punkt; wygry-
wierzeń i dokonań cywilizacji starożytnych Indii i Chin. wa zespół, który zdobędzie najwięcej punktów).

3. W ybrani uczniowie przypominają przyczyny powstawa- Zadanie domowe
nia pierwszych cywilizacji nad wielkimi rzekami.
Wykonaj zadanie 1. i 2. ze s. 14 zeszytu ćwiczeń.
Faza realizacyjna
Zadanie domowe dla chętnych
1. Nauczyciel wskazuje na mapie ściennej położenie Pół-
wyspu Indyjskiego oraz opowiada o cywilizacjach, które Wykonaj zadanie 5. ze s. 15 zeszytu ćwiczeń.
zamieszkiwały ten obszar w starożytności. Dodatkowo
omawia ich najważniejsze osiągnięcia. Zwraca szczegól-
ną uwagę na znaczny wkład mieszkańców starożytnych
Indii w rozwój matematyki.

2. Nauczyciel wyjaśnia zasady funkcjonowania społe-
czeństwa kastowego w Indiach w czasie rządów Ariów.
Następnie uczniowie wyrażają własne zdanie na temat

24 Scenariusz lekcji

Materiały dla nauczyciela nauczyciel przygotowuje około 20 kartoników z  pytania-
Krótki opis metody aktywizującej – skrzynka pytań mi, które następnie umieszcza w pudełku. W zależności od
przyjętej formy uczniowie mogą uczestniczyć w konkursie
Metoda ta może być wykorzystywana do podsumowań indywidualnie bądź grupowo. Wygrywa ten uczeń lub ze-
i  powtórzeń większych partii materiału. Jej konkursowa spół, który udzieli prawidłowych odpowiedzi na najwięcej
forma, oparta na idei zdrowej rywalizacji, sprzyja utrwale- pytań.
niu wiadomości i zachęca uczniów do sprawdzenia stopnia
opanowania wiedzy z danego zakresu i aktywnego uczest-
niczenia w zajęciach. Po zrealizowaniu określonych treści

Materiały dla ucznia

Zadanie dla grupy

Wyobraźcie sobie, że od Was zależy zachowanie osiągnięć cywilizacji chińskiej dla przyszłych pokoleń. Waszym zadaniem
będzie podanie trzech najważniejszych dokonań wraz z uzasadnieniem każdego wyboru. W tym celu zapoznajcie się z tek-
stem „Osiągnięcia cywilizacji chińskiej” zamieszczonym na s. 33 podręcznika. Wypiszcie każde wybrane osiągnięcie na
oddzielnym arkuszu papieru, a następnie przedstawcie je koleżankom i kolegom w klasie.

Przykładowe pytania do skrzynki pytań

Nad jaką rzeką narodziła się najstarsza cywilizacja w Azji Środkowej?
Nad jakimi dwiema rzekami powstała cywilizacja chińska?
Kim byli Ariowie?
Jak nazywa się politeistyczna religia występująca na obszarze Indii?
Za co odpowiadał indyjski bóg Wisznu?
Kto stał na czele zjednoczonych Chin?
Na jakim kontynencie znajdują się Chiny?
W jakim celu wybudowano Wielki Mur Chiński?
Jak nazywa się wynaleziony przez Chińczyków środek mający właściwości wybuchowe?
Kto wynalazł papier?
Jak nazywają się świątynie występujące na Dalekim Wschodzie?
Na czym opiera się medycyna chińska?
Kto opracował metodę druku?
Czym był Jedwabny Szlak?

Scenariusz lekcji Scenariusz lekcji 25
z wykorzystaniem dramy

Bogowie i mity bogów olimpijskich. Nauczyciel wyjaśnia termin „atry-
but”, a  następnie wybrane osoby wskazują atrybuty
Cele lekcji: poszczególnych bogów oraz próbują wyjaśnić ich sym-
boliczne znaczenie. Dodatkowo prowadzący zajęcia opo-
Uczeń: wiada, w  jaki sposób starożytni Grecy oddawali cześć
− poprawnie posługuje się terminami: Olimp, ambrozja, swoim bogom. Opisuje także obiekty znajdujące się na
Akropolu w Atenach.
nektar, mit, heros, wierzenia, Akropol, 3. Uczniowie zapoznają się z  pierwszym i  drugim akapi-
− charakteryzuje wierzenia starożytnych Greków, tem tekstu „Herosi” ze s. 58 podręcznika. Na podstawie
− przedstawia sylwetki wybranych bogów greckich zawartych w nim informacji wyjaśniają znaczenie ter-
minu „mit” i „heros”. Wskazują także, czym herosi róż-
wraz z ich atrybutami, nili się od bogów i od pozostałych ludzi. Następnie pro-
− nazywa dziedziny życia, którymi opiekowali się wadzący zajęcia przedstawia postać Heraklesa. Omawia
jego 12 trudnych zadań będących karą za wcześniej po-
poszczególni bogowie greccy, pełnioną przez niego zbrodnię.
− wymienia obiekty znajdujące się na Akropolu 4. N auczyciel omawia największe osiągnięcia starożytnej
literatury greckiej: Iliadę i Odyseję. Opowiada historię
w Atenach, wojny trojańskiej, przedstawiając jej przyczyny, skut-
− przedstawia postać Homera oraz wymienia jego ki i  najważniejsze postacie z  nią związane. Następnie
w krótki sposób opisuje tułaczkę Odyseusza. Wyjaśnia
osiągnięcia, również znaczenie obu utworów w  lepszym poznaniu
− wyjaśnia znaczenie Iliady i Odysei dla starożytnych religii i kultury starożytnej Grecji.
5. U czniowie odpowiadają na pytania: „Z  jakich źródeł
Greków, możemy czerpać wiedzę na temat mitologii greckiej?”,
− wymienia dziedziny kultury inspirowane mitologią „Jakie znacie dzieła inspirowane mitologią?”, podając
tytuły odpowiednich filmów, książek, komiksów i  gier
grecką, komputerowych.
− z zaangażowaniem uczestniczy w przygotowywaniu 6. N auczyciel dzieli klasę na sześć grup. Każdy zespół
otrzymuje zadanie do wykonania (przykładowe polece-
scenek dramowych. nia zamieszczono w Materiałach dla ucznia). Na podsta-
wie infografiki w podręczniku na s. 56–57 i fragmentów
Metody pracy: „Mitologii” Jana Parandowskiego drużyny przygotowu-
ją krótkie przedstawienia (informacje na temat dramy
− metoda aktywizująca – drama (wywiad), zamieszczono w Materiałach dla nauczyciela) na temat
− praca z podręcznikiem, określonego boga olimpijskiego (grupa I – Atena, grupa
− praca z tekstem źródłowym, II – Hades, grupa III – Zeus, grupa IV – Apollo, grupa V
− praca z infografiką, – Posejdon, grupa VI – Hera). Po upływie około 15 minut
− rozmowa nauczająca (pogadanka). poszczególne grupy kolejno prezentują treść mitów. Po-
zostali uczniowie odgadują imiona głównych bohaterów
Formy pracy: mitologicznych. Nauczyciel podsumowuje i ocenia pracę
zespołów.
− indywidualna, grupowa, zbiorowa. 7. Uczniowie rozwiązują zadanie 1. i 2. z karty pracy „Bo-
gowie i mity”. Po upływie wyznaczonego czasu wskaza-
Środki dydaktyczne: ne osoby odczytują odpowiedzi.

− podręcznik „Wczoraj i dziś 5” (s. 55–60), Faza podsumowująca
− karta pracy „Bogowie i mity”.
Uczniowie zapoznają się z wybranymi przez nauczyciela
Przebieg lekcji zagadnieniami zawartymi w „Na co będę zwracać uwagę”
ze s. 55 podręcznika. Następnie wskazane osoby wypowia-
Faza wprowadzająca dają się na temat tych zagadnień.

1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, poda- Zadanie domowe
nie tematu lekcji.
Wykonaj zadanie 3. z karty pracy.
2. Nauczyciel przedstawia cel ogólny lekcji: poznanie grec-
kich bóstw oraz wyjaśnienie roli mitów w życiu staro- Zadanie domowe dla chętnych
żytnych Greków.
Wykonaj zadanie 8. ze s. 28 zeszytu ćwiczeń.
3. Wybrani uczniowie przypominają, czym charakteryzo-
wały się greckie miasta-państwa.

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel przedstawia podstawowe cechy religii staro-
żytnych Greków. Tłumaczy znaczenie terminów „am-
brozja” i „nektar”. Wyjaśnia także, jaki związek wystę-
puje między górą Olimp a greckimi bogami.

2. Na podstawie infografiki zamieszczonej na s. 56–57
podręcznika uczniowie wymieniają najważniejszych

26 Scenariusz lekcji

Materiały dla nauczyciela w rolę, żywy obraz, pantomima, wywiad) pozwalają na wy-
Krótki opis metody aktywizującej – drama branie odpowiedniego wariantu metody do danego zagad-
nienia omawianego na lekcjach historii. Uczeń może m.in.
Drama umożliwia przede wszystkim kształcenie twórcze- utożsamić się z odgrywaną postacią, lepiej poz­ nać motywy
go myślenia, rozwijanie wyobraźni oraz pobudzanie do jej postępowania oraz dokonać własnej oceny zachowania
aktywnego działania. Dzięki tej technice uczniowie do- bohatera.
skonalą swoje umiejętności werbalne i pozajęzykowe, uczą
się współpracy w grup­ ie, a także ćwiczą opanowanie oraz
koncentrację. Różnorodne techniki dramowe (np. wejście

Materiały dla ucznia

Zadanie dla grupy I

Na podstawie informacji zawartych w podręczniku na s. 56–57 i fragmencie „Mitologii” Jana Parandowskiego przygotujcie
krótkie przedstawienie w formie wywiadu z Ateną. W tym celu rozdzielcie w swojej grupie następujące funkcje:
– reżysera nadzorującego pracę nad spektaklem,
– aktorkę, która wcieli się w postać bogini Ateny,
– dziennikarzy przeprowadzających wywiad z Ateną.
Przeprowadźcie wywiad na forum klasy. Podczas spektaklu nie używajcie imienia głównej bohaterki mitu.

Zeus, który od dłuższego czasu odczuwał dotkliwe bóle głowy, wezwał Hefajstosa, z bogów najtęższego
[tu: o największej sile fizycznej] kowala, i kazał sobie toporem rozbić czaszkę, aby się przekonać, co jest
powodem cierpienia. Ledwo Hefajstos zadał mu cios żądany, gdy z otwartej głowy wyskoczyła dorodna
bogini, w jasnej zbroi. W tak dziwny sposób przyszła na świat Atena, bóstwo mądrości. Zeus kochał ją
najbardziej ze wszystkich swoich dzieci [...], cenił zawsze jej zdanie i na znak szczególnej łaski pozwa-
lał używać swej strasznej broni – piorunu. Była to surowa i niedostępna dziewica, postawy olbrzymiej,
wielkiej siły i niezłomnego hartu. Nigdy nie myślała ani o miłości, ani o małżeństwie. Nie miała po
prostu na to czasu. Zajmowało ją wszystko. Wynalazła mnóstwo pożytecznych rzeczy, a uczeni i filozofo-
wie widzieli w niej swoją patronkę. Potępiali jedynie jej zamiłowanie do wojny. Lecz Atena zbroję nosiła
tylko po to, żeby bronić słusznej sprawy i miast napadniętych zdradziecko.

Źródło: J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1987, s. 48.

Zadanie dla grupy II

Na podstawie informacji zawartych w podręczniku na s. 56–57 i fragmencie „Mitologii” Jana Parandowskiego przygotujcie
krótkie przedstawienie w formie wywiadu z Hadesem. W tym celu rozdzielcie w swojej grupie następujące funkcje:
– reżysera nadzorującego pracę nad spektaklem,
– aktora, który wcieli się w postać boga Hadesa,
– dziennikarzy przeprowadzających wywiad z Hadesem.
Przeprowadźcie wywiad na forum klasy. Podczas spektaklu nie używajcie imienia głównego bohatera mitu.

Przez wiele krętych dróg, przez moczary i bagna, przez jeziora zastygłe i pustynie tchnące siarką idzie
się do zamku pana tych włości Hadesa. [...] Hades, tajemniczy bóg, rzadko pojawiał się na ziemi. Zresz-
tą miał czarodziejską czapkę z psiej skóry, która go czyniła niewidzialnym. Wiedział, że jego widok
nie może być miły ani ludziom, ani bogom. W biesiadach olimpijskich nie brał udziału. Czcił go Grek
każdy, ale w trwodze i w milczeniu. [...] Oddawano mu hołdy lękliwe, jak gdyby po kryjomu, po jaski-
niach i pieczarach, w których pachniało siarką. [...] W Elidzie miał świątynię, którą otwierano tylko
raz w roku, i jedynie kapłan mógł tam wchodzić. Poza tym nie budowano mu sanktuariów ni ołtarzy.
[...] Hades pojawia się w sztuce greckiej jako majestatyczny król siedzący na tronie, z koroną na głowie
i z berłem lub widłami w ręce. U stóp władcy łasi się wierny pies, Cerber. Często obok męża siedzi na
tronie Persefona trzymająca pochodnię.

Źródło: J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1987, s. 109, 113–114.

Scenariusz lekcji 27

Zadanie dla grupy III

Na podstawie informacji zawartych w podręczniku na s. 56–57 i fragmencie „Mitologii” Jana Parandowskiego przygotujcie
krótkie przedstawienie w formie wywiadu z Zeusem. W tym celu rozdzielcie w swojej grupie następujące funkcje:
– reżysera nadzorującego pracę nad spektaklem,
– aktora, który wcieli się w postać boga Zeusa,
– dziennikarzy przeprowadzających wywiad z Zeusem.
Przeprowadźcie wywiad na forum klasy. Podczas spektaklu nie używajcie imienia głównego bohatera mitu.

Jakoż Zeus jest przede wszystkim panem błyskawic i piorunów. Zmienny jak niebo, nad którym panuje,
co chwila daje poznać inne oblicze. [...] Wśród gromów i burzy objawia się potęga władcy [...] Dzień i noc
na dnie dymiących wulkanów cyklopi1 kują pioruny dla Zeusa. Zeus jest opiekunem praw [...], przestrze-
ga świętości przysięgi, którą ludzie składają, wznosząc ręce i oczy do nieba i wymawiając jego imię; [...]
broni nienaruszalnego prawa gościnności, jest patronem przybyszów proszących o pomoc i przytułek
[...]. Zeus jest krzewicielem [tu: głosicielem] uczuć szacunku, łagodności i miłosierdzia, przestrzega, aby
ludzie nie byli względem siebie surowi i nieubłagani. [...] Dobry i łagodny, otacza opieką wszelką pracę
ludzką. Na złotych szalach [tu: rodzaj wagi] waży losy śmiertelnych i wedle wskazań tej wagi zsyła
dobro i zło, dolę lub niedolę. [...] Na całym obszarze świata greckiego odbierał Zeus cześć najgłębszą.
We wszystkich większych miastach stały jego świątynie.

Źródło: J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1987, s. 42–44.
1 Cyklop – olbrzym z jednym okiem umieszczonym pośrodku czoła.

Zadanie dla grupy IV

Na podstawie informacji zawartych w podręczniku na s. 56–57 i fragmencie „Mitologii” Jana Parandowskiego przygotujcie
krótkie przedstawienie w formie wywiadu z Apollem. W tym celu rozdzielcie w swojej grupie następujące funkcje:
– reżysera nadzorującego pracę nad spektaklem,
– aktora, który wcieli się w postać boga Apolla,
– dziennikarzy przeprowadzających wywiad z Apollem.
Przeprowadźcie wywiad na forum klasy. Podczas spektaklu nie używajcie imienia głównego bohatera mitu.

Apollo był synem Zeusa i Latony. Urodził się na wyspie Delos [...]. [...] Apollo był najpiękniejszy z bogów.
Wysoki, smukły, jasnowłosy, zachował dar wiecznej młodości i boskie przejrzyste oczy, które widziały
daleko w głąb czasu i przestrzeni. Był bogiem wyroczni i wróżb [...], był Apollo patronem wieszczów1,
śpiewaków i poetów [...]. Sam grał mistrzowsko na cytrze2. [...] Apollo, mimo że należał do najwyższej
arystokracji bogów, chętnie przebywał na ziemi. [...] Jako bóg muzyki i poezji [...] był Apollo zwierzchni-
kiem muz, dziewięciu cór Zeusa i Mnemosyne (Pamięć). [...] Apollo był jedną z najjaśniejszych postaci
greckiego Olimpu. Nazywano go Zbawcą, gdyż wspierał ludzi w cierpieniu, ratował z nieszczęścia,
śmierć odwracał, zbrodniarzy oczyszczał z grzechów. Był lekarzem duszy i ciała – ten bóg światła
i pociechy, łaskawy i dobroczynny.

Źródło: J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1987, s. 51, 53–54.
1 Wieszcz – człowiek przepowiadający przyszłość.
2 Cytra – strunowy instrument muzyczny szarpany.

28 Scenariusz lekcji

Zadanie dla grupy V

Na podstawie informacji zawartych w podręczniku na s. 56–57 i fragmencie „Mitologii” Jana Parandowskiego przygotujcie
krótkie przedstawienie w formie wywiadu z Posejdonem. W tym celu rozdzielcie w swojej grupie następujące funkcje:
– reżysera nadzorującego pracę nad spektaklem,
– aktora, który wcieli się w postać boga Posejdona,
– dziennikarzy przeprowadzających wywiad z Posejdonem.
Przeprowadźcie wywiad na forum klasy. Podczas spektaklu nie używajcie imienia głównego bohatera mitu.

Było, jak wiadomo, trzech braci: Zeus, Posejdon i Hades. Po zwycięstwie nad Kronosem1 i tytanami2
podzielili się władzą i żeby wszystko odbyło się sprawiedliwie, ciągnęli losy. Wtedy Posejdonowi dostało
się królestwo morza. [...] Posejdonowi podlegały razem z morzem wyspy, nadbrzeża, przystanie. Straszli-
wym trójzębem poszarpał lądy i worał się głęboko w ich ciało, tworząc zatoki i cieśniny. Trzęsienia zie-
mi były objawami jego gniewu. [...] W miastach portowych, które żyły z handlu morskiego, miał okazałe
świątynie, na wyspach, górach nadbrzeżnych, na przylądkach stały poświęcone jemu kaplice, ołtarze
i posągi, aby żeglarze nie tracili ich z oczu [...]. W najmniejszej osadzie rybackiej odbierał hołdy ludzi
żyjących z morza. [...] Przedstawiano Posejdona jako silnego starca o szerokich barach. Z rysów twarzy
podobny do Zeusa, miał ten sam majestat w oczach, lecz bardziej groźny. Włosy i broda wyglądają,
jakby wiecznie były wilgotne i pełne muszli. W ręce trzyma trójząb.

Źródło: J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1987, s. 102, 104–105.
1 Kronos – grecki bóg będący ojcem Zeusa, Posejdona i Hadesa.
2 Tytan – bóg z pokolenia olbrzymów, istniejący przed bogami olimpijskimi.

Zadanie dla grupy VI

Na podstawie informacji zawartych w podręczniku na s. 56–57 i fragmencie „Mitologii” Jana Parandowskiego przygotujcie
krótkie przedstawienie w formie wywiadu z Herą. W tym celu rozdzielcie w swojej grupie następujące funkcje:
– reżysera nadzorującego pracę nad spektaklem,
– aktorkę, która wcieli się w postać bogini Hery,
– dziennikarzy przeprowadzających wywiad z Herą.
Przeprowadźcie wywiad na forum klasy. Podczas spektaklu nie używajcie imienia głównej bohaterki mitu.

Z ciemnych obłoków wysuwają się dwa pawie. Za nimi druga para, trzecia, czwarta – cały rój pawi. [...].
Tuż za nią, wsparta na berle, stoi druga bogini: wysoka, dumna, ubrana w fałdziste szaty, na głowie
ma diadem1 z gwiazd, spod którego patrzą ciemne, surowe, rozkazujące oczy – Hera, królowa nieba,
małżonka Zeusa. Odbywa ranną przejażdżkę nad światem, który uważa za swoją własność.[...] Była
bardzo wrażliwa na wszystko, co mówiono o jej urodzie. Nie znosiła żadnych porównań, w mniema-
niu, że królowa nieba powinna być najpiękniejsza na świecie. [...] Biało­ramienna bogini była patronką
niewiast. Do niej modliły się panny w dniu ślubu, ona opiekowała się macierzyństwem i niosła pociechę
wdowom. [...] Później przedstawiano ją jako poważną matronę [tu: starsza kobieta] o majestatycznej
urodzie. Tak ją wyrzeźbił Poliklet [...] w świątyni Hery w Argos. Bogini siedziała na tronie, trzymając
w jednej ręce jabłko granatu, symbol płodności, w drugiej berło z kukułką, ptakiem jej poświęconym.

Źródło: J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Warszawa 1987, s. 46–47.
1 Diadem – ozdobna opaska lub obręcz na włosy.

Karta pracy 29

Bogowie i mity imię i nazwisko

1 U zupełnij tabelę odpowiednimi informacjami na temat bogów klasa data

greckich.

Bogowie greccy Opis Atrybuty
Brat Zeusa, bóg świata podziemnego.
Bóg sztuki i wróżbiarstwa oraz patron cierpiących.
Bogini mądrości i patronka wojny sprawiedliwej.

Bóg ognia i patron kowali.
Żona Zeusa, bogini niebios i patronka małżeństw.

Bóg wojny i męstwa żołnierskiego.
Najważniejszy bóg będący władcą innych bogów i ludzi.

Najpiękniejsza z bogiń, patronka zakochanych.
Posłaniec bogów będący patronem kupców i złodziei.
Brat Zeusa, władca mórz oraz patron rybaków i żeglarzy.

2 W yjaśnij, czym według wierzeń starożytnych Greków różnili się herosi od zwykłych ludzi.

3 P rzyjrzyj się zamieszczonej ilustracji i wykonaj polecenia.

a) P odaj nazwę budowli, której rekonstrukcja została przedstawiona
na zdjęciu.

b) Wyjaśnij, w jaki sposób ta budowla zapewniła Grekom zwycięstwo
w wojnie trojańskiej.

30 Scenariusz lekcji Scenariusz lekcji z wykorzystaniem
metody projektu

Osiągnięcia cywilizacyjne starożytnych Greków
– lekcja powtórzeniowa

Cele lekcji: Przygotowanie do lekcji

Uczeń: Projekt należy zrealizować podczas dwóch kolejnych
− poprawnie posługuje się terminami związanymi lekcji, na których omawiane będą zagadnienia dotyczące
osiągnięć starożytnych Greków w różnych dziedzinach,
z osiągnięciami cywilizacyjnymi starożytnej Grecji, oraz w ramach pracy domowej. Zadaniem uczniów
− charakteryzuje najważniejsze osiągnięcia kultury jest zgromadzenie i przedstawienie w ciekawej formie
wiadomości na temat osiągnięć starożytnych Greków
materialnej i duchowej starożytnej Grecji w różnych w odpowiednim dla grupy projektowej obszarze, a tak-
dziedzinach: filozofii, nauce, polityce, prawie, że przykładów wykorzystania tych dokonań w świecie
architekturze, sztuce, literaturze, współczesnym.
− wymienia imiona postaci historycznych związanych
z ważnymi dokonaniami cywilizacyjnymi Przebieg lekcji
i wydarzeniami politycznymi,
− podaje przykłady osiągnięć materialnych i duchowych Lekcja 1
mieszkańców starożytnej Grecji oraz określa, które Faza wprowadzająca
elementy ich kultury przetrwały do dziś,
− charakteryzuje system wierzeń starożytnej Grecji 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, poda-
i wyjaśnia ich wpływ na powstanie teatru i igrzysk nie tematu lekcji.
olimpijskich,
− przedstawia zasady funkcjonowania demokracji 2. N a polecenie nauczyciela uczniowie wymieniają najważ-
ateńskiej oraz podział społeczeństwa greckiego, niejsze ich zdaniem osiągnięcia starożytnych Greków.
− omawia przebieg i skutki podbojów Aleksandra Mogą przy tym korzystać z „Podsumowania rozdziału II”
Wielkiego (podręcznik, s. 74).
− porządkuje w czasie przedstawione wydarzenia,
− bierze czynny udział w pracach nad realizowanym 3. Nauczyciel przedstawia cele lekcji i wyjaśnia, na czym
projektem, polega metoda projektu (opis metody i sposoby jej reali-
− korzysta z różnych źródeł informacji, w tym zacji znajdują się w Materiałach dla nauczyciela).
z wiadomości zawartych w podręczniku, a także
w internecie, Faza realizacyjna
− analizuje zebrany materiał faktograficzny i dokonuje
jego syntezy, 1. Nauczyciel dzieli klasę na grupy zgodnie z indywidual-
− tworzy graficzną prezentację wybranego zagadnienia, nymi zainteresowaniami i  uzdolnieniami uczniów. Po-
− przedstawia wyniki swojej pracy w grupie projektowej wstają zespoły według zapisanych wcześniej kategorii
i na forum klasy. (grupa A – Architektura i sztuka, grupa B – Wierzenia
i mitologia, grupa C – Teatr grecki, grupa D – Nauka,
Metody pracy: grupa E – Sport, grupa F – Ustrój i wojna). Nauczyciel
wyjaśnia, że każda z drużyn ma za zadanie przygotować
− metoda aktywizująca – projekt, wiadomości dotyczące dokonań starożytnych Greków
− praca z podręcznikiem, w wybranej przez własną grupę dziedzinie.
− praca z materiałami ilustracyjnymi,
− praca kierowana, 2. Uczniowie otrzymują od nauczyciela instrukcje wyko-
− praca z mapą. nania projektu. Według nich uzupełniają wszystkie in-
formacje i  przygotują swoje wystąpienia na następnej
Formy pracy: lekcji. Przykładowa instrukcja została zamieszczona
w Materiałach dla ucznia.
− indywidualna,
− grupowa, 3. Członkowie wszystkich grup, korzystając z pomocy na-
− zbiorowa. uczyciela, wymieniają przykłady źródeł informacji przy-
datnych podczas zbierania materiałów do projektu. Na-
Środki dydaktyczne: stępnie zapisują w zeszytach wybrane propozycje, np.:

− podręcznik „Wczoraj i dziś 5” (s. 44–71), – l iteratura popularnonaukowa z  katalogu rzeczowego
− karta pracy „Instrukcja wykonania projektu”, szkolnej biblioteki,
− internet.
– a dresy bezpiecznych stron internetowych – wskazanych
przez nauczyciela

– przewodniki turystyczne,
– mapy.

Scenariusz lekcji 31

Faza podsumowująca Faza realizacyjna

Uczniowie przy pomocy nauczyciela ustalają przebieg pra- 1. Nauczyciel poleca każdej grupie omówić raport z prze-
cy w grupach. Zapisują w zeszytach kolejne etapy realiza- biegu realizacji zadania. Uczniowie mówią o napotka-
cji projektu. nych trudnościach, użytych metodach wyszukiwania
1. Ustalenie podziału zadań wśród członków zespołu. wiadomości oraz wykorzystanych źródłach informacji.
2. Wizyta w szkolnej bibliotece, przygotowanie spisu lite- Określają także, w jaki sposób dokonali podziału obo-
wiązków.
ratury.
3. Sprawdzenie i przeanalizowanie wiadomości z wybranej 2. Poszczególne zespoły prezentują efekty swojej pracy. Po
każdym wystąpieniu drużyny odpowiadają na ewentu-
literatury i internetu. alne pytania pozostałych uczniów i nauczyciela.
4. Spotkanie w celu wymiany informacji.
5. Wybór formy przedstawienia wyników pracy. Faza podsumowująca
6. Z ebranie materiałów potrzebnych do realizacji zadań
Lekcję kończy dyskusja na temat wyników pracy wszyst-
projektowych. kich grup. Ważne jest, by zespoły dokonały samooceny, do
7. Wspólne opracowanie zagadnienia. której ustosunkuje się nauczyciel i reszta klasy.
8. Przeprowadzenie próbnej prezentacji.

Lekcja 1I
Faza wprowadzająca

Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie
tematu i celu lekcji.

Materiały dla ucznia
Instrukcja wykonania projektu

Temat projektu: makieta
Cele: inne
Formacja prezentacji:

galeria plansz
prezentacja multimedialna

Zadanie:

Termin zakończenia prac:

Materiały dla nauczyciela twórczo-badawczy. Dzięki tej metodzie możliwe jest łą-
czenie wiedzy oraz umiejętności z różnych przedmiotów
Krótki opis metody aktywizującej – projekt i dziedzin. Dodatkową zaletę projektu stanowi jego inter-
dyscyplinarny charakter oraz indywidualizacja procesu
Metoda projektu jest jednym z najkorzystniejszych dla nauczania.
uczniów sposobów pracy. Pozwala na zaangażowanie całej
klasy, pozostawiając uczniom możliwość wyboru tematu
pracy, którego się podejmą, zgodnie ze swoimi zdolno-
ściami i upodobaniami. Udział w projekcie ma charakter

32 Scenariusz lekcji

Sposób realizacji II – poszukiwawczy – uczniowie zbierają i systematyzują
informacje oraz konsultują się z nauczycielem, który opi-
Projekt powinien być podzielony na kolejne etapy. niuje badania.
I – definiujący – nauczyciel wraz z uczniami określa te- III – techniczny – grupy opracowują rezultaty swoich ba-
mat i cele projektu, metody pracy, podział na grupy, zagad- dań w formie np. plakatu, albumu, wystawy.
nienia dla poszczególnych zespołów oraz formę prezenta- IV – prezentacja – zespoły przedstawiają zgromadzone
cji. Wszystkie ustalenia należy zapisać w formie instrukcji. materiały i omawiają wyniki badań. Nauczyciel ocenia
Nauczyciel podaje również kryteria oceny i czas wykona- pracę uczniów.
nia zadania.

Przykładowa instrukcja wykonania projektu

Temat projektu: Osiągnięcia cywilizacyjne starożytnych Greków

Cele: pogłębienie wiedzy o dorobku cywilizacyjnym sta- Kryteria oceny: wykorzystanie literatury naukowej
rożytnych Greków, uświadomienie sobie doniosłości ich i materiałów źródłowych oraz internetu, łączenie wiedzy
osiągnięć i znaczenia cywilizacyjnego oraz odnalezienie historycznej z wiadomościami z innych przedmiotów,
wspólnych korzeni kulturowych cywilizacji europejskiej. staranna szata graficzna, czytelność przekazu, sformu-
Metody pracy: praca w grupach, analiza tekstów źródło- łowanie wniosków, terminowe wykonanie projektu,
wych, praca z materiałem multimedialnym. współpraca w grupie.
Formy prezentacji: galeria plansz, makieta, prezentacja Termin realizacji: dwie kolejne lekcje.
elektroniczna.

Przydzielone zadania

Grupa A Grupa D
Architektura i sztuka – zebranie wiadomości na temat Nauka – przedstawienie osiągnięć nauki starożytnej
stylów w architekturze greckiej, przedstawienie charak­ Grecji i jej najważniejszych przedstawicieli, ukazanie stop­
terystycznych budowli starożytnej Grecji (np. świątyń na nia rozwoju poszczególnych nauk i znaczenia rozwoju
Akropolu w Atenach), wymienienie wybitnych rzeźbiarzy dyscyplin naukowych w życiu codziennym, wyjaśnienie
greckich i ich dzieł, omówienie malarstwa wazowego, najważniejszych terminów związanych z nauką i filozofią
scharakteryzowanie cech sztuki hellenistycznej, ukazanie grecką, omówienie wpływu osiągnięć ludów podbitych
wpływów architektury antycznej na czasy współczesne. przez Aleksandra Wielkiego na Greków, przedstawienie
wpływu nauki starożytnej Grecji na czasy współczesne.
Grupa B
Wierzenia i mitologia – wyjaśnienie najważniejszych Grupa E
terminów związanych z wiarą i mitami starożytnych Gre- Sport – zebranie informacji na temat narodzin igrzysk
ków (np. politeizm, Olimp, herosi), omówienie wpływu olimpijskich w starożytnej Grecji, przedstawienie rodza-
wierzeń na życie Greków, scharakteryzowanie rodziny jów dyscyplin sportowych, wyjaśnienie najważniejszych
bogów olimpijskich, przedstawienie dorobku Homera, terminów związanych ze sportem w starożytnej Grecji,
omówienie wpływu wierzeń starożytnych Greków na przedstawienie wpływu antycznych igrzysk na czasy
czasy współczesne. współczesne.

Grupa C Grupa F
Teatr grecki – zebranie informacji na temat narodzin Ustrój i wojna – zzebranie informacji na temat funkcjo­
teatru w starożytnej Grecji, wyjaśnienie najważniejszych nowania dwóch polis – Aten i Sparty – oraz postaci
terminów związanych z teatrem (np. koturny, maski, z nimi związanych, przedstawienie struktury społeczeń-
tragedia, komedia, chór, scena), przedstawienie wpływu stwa spartańskiego i ateńskiego, omówienie uzbrojenia
teatru antycznego na czasy współczesne. grec­kiego hoplity oraz falangi greckiej i macedońskiej,
przedstawienie bitew stoczonych podczas wojen grecko-
-perskich oraz podbojów Aleksandra Wielkiego.

Karta pracy 33

Imperium Aleksandra Wielkiego imię i nazwisko

1 U łóż podane wydarzenia w porządku chronologicznym, klasa data

wstawiając w kratki cyfry od 1 do 5. Rozpocznij od wydarzenia,
które miało miejsce najwcześniej.

wyprawa Aleksandra Wielkiego do Indii
upadek imperium perskiego
bitwa pod Issos
podział imperium Aleksandra Wielkiego na kilka państw
śmierć króla Macedonii Filipa II

2 W yjaśnij znaczenie wyrażenia: przeciąć węzeł gordyjski.

3 P odaj dwa przykłady działań Aleksandra Macedońskiego, które spowodowały, że nadano mu przydomek

„Wielki”.

•
•

4 Oceń, czy poniższe zdania są prawdziwe. Zaznacz literę „P” przy zdaniach prawdziwych, a „F” – przy

fałszywych.

Aleksander Wielki był bratem króla Filipa II. PF

Macedonia to kraina leżąca na kontynencie europejskim. PF

Władcą imperium perskiego był Dariusz III. PF

Zwycięstwo w bitwie pod Gaugamelą odnieśli Persowie. PF

5 N apisz, czym cechuje się kultura hellenistyczna.

34 Scenariusz lekcji Scenariusz lekcji
z wykorzystaniem dramy

Życie w Wiecznym Mieście i  znaczenie stolicy Imperium Rzymskiego. Następnie
wyjaśnia, dlaczego Rzym określa się mianem Wiecz-
Cele lekcji: nego Miasta.
2. Nauczyciel przydziela uczniom zadania do realizacji
Uczeń: metodą dramy. W  tym celu klasa zostaje podzielona
− poprawnie posługuje się terminami: bazylika, termy, na cztery grupy. Każda z nich przygotowuje scenki na
zadany temat. Pierwsza drużyna na podstawie tekstu
Forum Romanum, Wieczne Miasto, amfiteatr, „Rzym – Wieczne Miasto” ze s. 86 podręcznika selek-
gladiator, patrycjusze, plebs, niewolnicy, cjonuje wiadomości dotyczące wyglądu Rzymu i  jego
− wyjaśnia, dlaczego Rzym nazwano Wiecznym najważniejszych budowli. Druga grupa, na podstawie
Miastem, tekstu „Życie codzienne Rzymian” i ramki „Społeczeń-
− opowiada o wyglądzie najważniejszych budowli stwo Rzymu” ze s. 87 podręcznika, gromadzi informa-
w starożytnym Rzymie, cje na temat warunków życia i  zajęć poszczególnych
− wymienia obiekty znajdujące się na Forum Romanum grup społeczeństwa rzymskiego. Trzeci zespół na pod-
w Rzymie, stawie tekstu „Życie codzienne Rzymian” ze s. 87 pod-
− przedstawia grupy społeczne starożytnego Rzymu, ręcznika zbiera wiadomości na temat spędzania wol-
− opowiada o zajęciach patrycjuszy, plebsu nego czasu przez mieszkańców Rzymu i ich rozrywek,
i niewolników, a czwarty na podstawie tekstu „Religia starożytnych
− omawia różnice występujące w warunkach życia Rzymian” ze s. 88 podręcznika gromadzi informacje
między poszczególnymi grupami społecznymi dotyczące wierzeń starożytnych Rzymian. Instrukcje
Imperium Rzymskiego, z poleceniami dla poszczególnych drużyn znajdują się
− opisuje sposoby spędzania wolnego czasu przez w Materiałach dla ucznia.
mieszkańców Imperium Rzymskiego, 3. Po upływie wyznaczonego czasu poszczególne grupy
− opowiada o wierzeniach starożytnych Rzymian, przedstawiają scenki. Osoby niebiorące udziału w pre-
− przedstawia najważniejsze bóstwa rzymskie, zentacji odpowiadają, czego można było się dowiedzieć
− wskazuje na wpływy wierzeń greckich na religię na temat starożytnego Rzymu i jego mieszkańców na
starożytnych Rzymian. podstawie obejrzanej scenki. Prowadzący zajęcia pod-
sumowuje i ocenia pracę zespołów.
Metody pracy: 4. N auczyciel opowiada o  klęsce żywiołowej, która w  79
roku n.e. nawiedziła rzymskie miasto Pompeje. Wyja-
− metoda aktywizująca – drama (wywiad), śnia, że warstwa pyłu wulkanicznego przyczyniła się
− praca z podręcznikiem, do zachowania budowli i  przedmiotów do obecnych
− rozmowa nauczająca (pogadanka). czasów. Podkreśla przy tym, że dzięki temu archeolo-
dzy i historycy są w stanie lepiej zrozumieć, jak funk-
Formy pracy: cjonowało starożytne miasto.
5. U czniowie rozwiązują zadanie 1. i 2. z karty pracy „Ży-
− indywidualna, grupowa, zbiorowa. cie w  Wiecznym Mieście”. Po upływie wyznaczonego
czasu wskazane osoby odczytują swoje rozwiązania
Środki dydaktyczne: zadań. Jeśli zajdzie taka potrzeba, nauczyciel koryguje
błędy w podawanych odpowiedziach.
− podręcznik „Wczoraj i dziś 5” (s. 86–89),
− karta pracy „Życie w Wiecznym Mieście”. Faza podsumowująca

Przebieg lekcji Uczniowie zapoznają się z wybranymi przez nauczyciela
Faza wprowadzająca zagadnieniami zawartymi w  „Na co będę zwracać uwa-
gę” ze s. 86 podręcznika. Następnie wskazane osoby wy-
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- powiadają się na temat tych zagadnień.
danie tematu lekcji.
Zadanie domowe
2. Nauczyciel przedstawia cel ogólny lekcji: poznanie spo-
łeczeństwa rzymskiego i warunków życia w starożyt- Wykonaj zadania 3. i 4. z karty pracy „Życie w Wiecznym
nym Rzymie. Mieście”.

3. Wybrani uczniowie przypominają, na czym polegał re- Zadanie domowe dla chętnych
publikański system władzy w Rzymie oraz co było po-
wodem konfliktu między plebejuszami i patrycjuszami. Wykonaj pisemnie zadanie 4. ze s. 89 podręcznika.

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel omawia sytuację cesarstwa rzymskie-
go w  pierwszych wiekach naszej ery. Przedstawia
czynniki wpływające na jego długotrwałą dominację
w świecie starożytnym. Podkreśla przy tym bogactwo

Scenariusz lekcji 35

Materiały dla ucznia

Zadanie dla grupy I

Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do starożytnego Rzymu. Wa-
szym zadaniem będzie przeprowadzenie wywiadu z mieszkańcem stolicy Imperium Rzymskiego na temat budowli i waż-
nych miejsc znajdujących się w Rzymie. Aby dobrze przygotować się do zaprezentowania scenki, wykorzystajcie informacje
zawarte na stronie 86 podręcznika. Wybierzcie spośród siebie jedną osobę, która wcieli się w rolę mieszkańca starożytnego
Rzymu. Pozostali członkowie grupy będą dziennikarzami zadającymi pytania.
Przykładowe pytania, które możecie zadać mieszkańcowi Rzymu:
1. Gdzie leży Rzym?
2. Ilu mieszkańców liczy to miasto?
3. Jakie budowle znajdują się w Rzymie?
4. Dlaczego Forum Romanum jest najważniejszym miejscem w mieście?

Zadanie dla grupy II

Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do starożytnego Rzymu.
Waszym zadaniem będzie przeprowadzenie wywiadu z mieszkańcem stolicy Imperium Rzymskiego na temat warunków
życia poszczególnych grup społeczeństwa i ich zajęć. Aby dobrze przygotować się do zaprezentowania scenki, wykorzystaj-
cie informacje zawarte na stronie 87 podręcznika. Wybierzcie spośród siebie jedną osobę, która wcieli się w rolę mieszkańca
starożytnego Rzymu. Pozostali członkowie grupy będą dziennikarzami zadającymi pytania.
Przykładowe pytania, które możecie zadać mieszkańcowi Rzymu:
1. Na jakie grupy było podzielone społeczeństwo Rzymu?
2. W jakich warunkach mieszkają patrycjusze i przedstawiciele plebsu?
3. Czym zajmują się mieszkańcy Rzymu?
4. Jaka jest sytuacja niewolników?

Zadanie dla grupy III

Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do starożytnego Rzymu.
Waszym zadaniem będzie przeprowadzenie wywiadu z mieszkańcem tego miasta na temat rozrywek Rzymian i spędzania
przez nich wolnego czasu. Aby dobrze przygotować się do zaprezentowania scenki, wykorzystajcie informacje zawarte na
stronie 87 podręcznika. Wybierzcie spośród siebie jedną osobę, która wcieli się w rolę mieszkańca starożytnego Rzymu.
Pozostali członkowie grupy będą dziennikarzami zadającymi pytania.
Przykładowe pytania, które możecie zadać mieszkańcowi Rzymu:
1. W jaki sposób mieszkańcy Rzymu spędzają czas wolny?
2. Co można zobaczyć podczas igrzysk?
3. W jakim miejscu odbywają się igrzyska?
4. Kim są gladiatorzy?

Zadanie dla grupy IV

Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do starożytnego Rzymu. Wa-
szym zadaniem będzie przeprowadzenie wywiadu z mieszkańcem stolicy Imperium Rzymskiego na temat religii Rzymian.
Aby dobrze przygotować się do zaprezentowania scenki, wykorzystajcie informacje zawarte na stronie 88 podręcznika.
Wybierzcie spośród siebie jedną osobę, która wcieli się w rolę mieszkańca starożytnego Rzymu. Pozostali członkowie grupy
będą dziennikarzami zadającymi pytania.
Przykładowe pytania, które możecie zadać mieszkańcowi Rzymu:
1. Czy Wasza religia jest monoteistyczna, czy politeistyczna?
2. Dlaczego religia rzymska jest podobna do wierzeń Greków?
3. Jacy bogowie są dla Was najważniejsi?
4. Czym zajmują się westalki?

36 Karta pracy

Życie w Wiecznym Mieście imię i nazwisko

1 D opisz do podanych opisów nazwę miejsc w starożytnym Rzymie. klasa data

– plac w centrum Rzymu, na którym znajdowały się najważniejsze
budynki państwowe i liczne świątynie.

– rozległa budowla użyteczności publicznej, która mieściła łaźnie
publiczne i sale do uprawiania sportu.

2 P rzyjrzyj się ilustracji i wykonaj polecenia.

a) O pisz scenę przedstawioną na ilustracji.

b) Napisz, jak nazywane są budowle, w których odbywa-
ły się tego typu widowiska.

3 U zupełnij tabelę dotyczącą rzymskich bogów i ich odpowiedników w greckiej religii.

Bóstwa rzymskie Opis Grecki odpowiednik
Mars Bogini sztuki, rzemiosła i mądrości rzymskiego bóstwa

Posejdon

Bóg sprawujący władzę nad bogami i ludźmi

Wenus

Hera

4 W yjaśnij, jakie różnice występowały między patrycjuszami a plebsem w starożytnym Rzymie.

Scenariusz lekcji z wykorzystaniem Scenariusz lekcji 37
portfolio i plakatu

Dokonania starożytnych Rzymian

Cele lekcji: 3. Wybrani uczniowie przypominają, jakie były osiągnię-
cia cywilizacyjne starożytnych Greków.
Uczeń:
− poprawnie posługuje się terminami: beton, 4. P rowadzący zajęcia omawia ocenione teczki portfolio
oraz informuje, że będzie można je wykorzystać pod-
akwedukt, rzymskie drogi, oda, Forum Romanum, czas lekcji.
kopuła, łuk triumfalny, Koloseum, prawo rzymskie,
Prawo XII tablic, Kodeks Justyniana, Panteon, Faza realizacyjna
kolumna Trajana, Circus Maximus,
− wyjaśnia, jakie materiały i rozwiązania 1. Nauczyciel opowiada uczniom o  związkach cywiliza-
architektoniczne ułatwiały Rzymianom tworzenie cji rzymskiej z  grecką. Wyjaśnia, dlaczego starożytni
wielkich budowli, Rzymianie chętnie naśladowali Greków w  dziedzinie
− przedstawia dokonania starożytnych Rzymian architektury i literatury.
w dziedzinie literatury,
− omawia monumentalne budowle wzniesione w Rzymie, 2. Prowadzący zajęcia przydziela uczniom zadania do
− określa funkcje poszczególnych budowli rzymskich, realizacji metodą plakatu. W  tym celu klasa zosta-
− wyjaśnia znaczenie prawa pisanego dla sprawnego je podzielona na cztery grupy. Pierwsza drużyna na
funkcjonowania państwa i życia obywateli, podstawie tekstu „Rzymianie – wielcy budowniczo-
− wyjaśnia znaczenie powiedzeń: Wszystkie drogi wie” i ramki „Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu” ze
prowadzą do Rzymu, Prawo nie działa wstecz, Należy s. 90–91 podręcznika wyszukuje wiadomości dotyczące
wysłuchać obydwu stron. osiągnięć Rzymian w dziedzinie budownictwa. Druga
grupa, na podstawie tekstu „Literatura rzymska” ze
Metody pracy: s. 91 podręcznika, gromadzi informacje na temat
najważniejszych rzymskich utworów literackich i  ich
− metoda aktywizująca – portfolio, plakat autorów. Trzeci zespół na podstawie infografiki „Sta-
− rozmowa nauczająca (pogadanka), rożytny Rzym” ze s. 92–93 podręcznika selekcjonuje
− praca z podręcznikiem, wiadomości na temat imponujących budowli wznie-
− praca z infografiką, sionych w  stolicy Imperium Rzymskiego, a  czwarty
− praca z materiałami ilustracyjnymi. na podstawie tekstu „Prawo rzymskie” ze s. 94 pod-
ręcznika gromadzi informacje dotyczące zasad prawa
Formy pracy: rzymskiego. Instrukcje z  poleceniami dla poszczegól-
nych drużyn znajdują się w Materiałach dla ucznia.
− indywidualna, grupowa, zbiorowa.
3. Po upływie wyznaczonego czasu liderzy grup prezentu-
Środki dydaktyczne: ją wykonane plakaty i zawieszają je na tablicy. Następ-
nie nauczyciel poleca uczniom rozwiązanie zadania 1.
− podręcznik „Wczoraj i dziś 5” (s. 90–95), z karty pracy „Dokonania starożytnych Rzymian”.
− karta pracy „Dokonania starożytnych Rzymian”.
4. N auczyciel ogłasza plebiscyt na najważniejsze osią-
Przygotowanie do lekcji: gnięcie starożytnych Rzymian. Osoby chętne zgłaszają
swoje propozycje oraz podają odpowiednie argumenty
Tydzień przed zaplanowaną lekcją nauczyciel poleca świadczące o trafności swojego wyboru.
uczniom zgromadzenie podstawowych informacji na
temat rzymskich osiągnięć w dziedzinie budownictwa, 5. P rowadzący zajęcia zapisuje zgłoszone kandydatury na
literatury i prawa oraz okazałych budowli powstałych tablicy. Następnie uczniowie głosują poprzez podnie-
w starożytnym Rzymie. Zebrane materiały, w tym sienie ręki. Następnie nauczyciel opowiada o przyczy-
ilustracje, uczniowie umieszczają w teczkach (opis nach powstania Kodeksu Justyniana i znaczeniu pra-
metody portfolio znajduje się w Materiałach dla wa rzymskiego we współczesnym świecie. Tłumaczy
nauczyciela). przy tym reguły prawne: Prawo nie działa wstecz oraz
Należy wysłuchać obydwu stron.
Przebieg lekcji
Faza wprowadzająca Faza podsumowująca

1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- Uczniowie zapoznają się z wybranymi przez nauczyciela
danie tematu lekcji. zagadnieniami zawartymi w  „Na co będę zwracać uwa-
gę” ze s. 90 podręcznika. Następnie wskazane osoby wy-
2. Nauczyciel przedstawia cel ogólny lekcji: omówienie powiadają się na temat tych zagadnień.
najważniejszych osiągnięć cywilizacyjnych starożyt-
nych Rzymian. Zadanie domowe

Wykonaj zadanie 2. z  karty pracy „Dokonania starożyt-
nych Rzymian”.

Zadanie domowe dla chętnych

Wykonaj zadanie 8. ze s. 48 zeszytu ćwiczeń.

38 Scenariusz lekcji

Materiały dla nauczyciela albumów, prasy i internetu. Metoda portfolio uczy samo-
Krótki opis metody aktywizującej – portfolio dzielnego wyszukiwania potrzebnych wiadomości oraz ich
segregowania i wartościowania, a dzięki wymienianiu się
Portfolio jest metodą aktywizującą, która polega na ze- materiałami zachęca i motywuje do współpracy.
braniu i umieszczeniu w teczce tematycznej informacji
oraz materiału ilustracyjnego na temat danego zagad-
nienia. Przy wyszukiwaniu materiałów uczniowie korzy-
stają z różnych źródeł, np. ze słowników, z encyklopedii,

Materiały dla ucznia

Zadanie dla grupy I

Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do starożytnego Rzymu.
Na podstawie wiadomości z podręcznika na s. 90–91 i materiałów zebranych za pomocą metody portfolio przedstawcie
osiągnięcia Rzymian z dziedziny budownictwa w formie plakatu lub jako stronę tytułową swojej gazety. Zamieśćcie tylko
najważniejsze informacje oraz odpowiednie ilustracje. Do wykonania zadania możecie wykorzystać pytania pomocnicze.
1. Jakie korzyści przyniosło Rzymianom wynalezienie betonu?
2. Jaką rolę odgrywały akwedukty w Imperium Rzymskim?
3. Dlaczego Rzymianie budowali rozległą sieć utwardzonych dróg?

Zadanie dla grupy II

Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do starożytnego Rzymu.
Na podstawie wiadomości z podręcznika na s. 91 i materiałów zebranych za pomocą metody portfolio przedstawcie osią-
gnięcia Rzymian z dziedziny literatury w formie plakatu lub jako stronę tytułową swojej gazety. Zamieśćcie tylko najważ-
niejsze informacje oraz odpowiednie ilustracje. Do wykonania zadania możecie wykorzystać pytania pomocnicze.
1. Jaki wpływ na kulturę rzymską miała cywilizacja starożytnej Grecji?
2. Kim byli Wergiliusz i Horacy?
3. Jaka historia została przedstawiona w Eneidzie?

Zadanie dla grupy III

Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do starożytnego Rzymu.
Na podstawie wiadomości z infografiki na s. 92–93 i materiałów zebranych za pomocą metody portfolio przedstawcie
najwspanialsze budowle powstałe w starożytnym Rzymie w formie plakatu lub jako stronę tytułową swojej gazety. Za-
mieśćcie tylko najważniejsze informacje oraz odpowiednie ilustracje. Do wykonania zadania możecie wykorzystać pytania
pomocnicze.
1. Czym się wyróżnia rzymska świątynia Panteon?
2. Jakie widowiska odbywały się w Koloseum i Circus Maximus?
3. W jakim celu wznoszono łuki triumfalne i kolumny?

Zadanie dla grupy IV

Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do starożytnego Rzymu.
Na podstawie wiadomości z podręcznika na s. 94 i materiałów zebranych za pomocą metody portfolio przedstawcie osią-
gnięcia Rzymian z dziedziny prawa w formie plakatu lub jako stronę tytułową swojej gazety. Zamieśćcie tylko najważniej-
sze informacje oraz odpowiednie ilustracje. Do wykonania zadania możecie wykorzystać pytania pomocnicze.
1. Jakie prawo początkowo obowiązywało w państwie rzymskim?
2. Dlaczego Rzymianie spisali prawo na XII tablicach?
3. Dlaczego przestrzeganie prawa jest ważne dla obywateli?

Karta pracy 39

Dokonania starożytnych Rzymian imię i nazwisko

1 P odkreśl właściwe dokończenie każdego zdania. klasa data

Eneasz, bohater poematu Eneida, był uciekinierem z
A. Rzymu.
B. Troi.
C. Aten.
D. Aleksandrii.
Na XII kamiennych tablicach starożytni Rzymianie zapisali
A. legendę o powstaniu Rzymu.
B. imiona swoich bogów.
C. obowiązujące prawo.
D. dokonania cesarza Trajana.

2 Rozwiąż krzyżówkę. Następnie napisz, co oznacza otrzymane hasło.

1.
2.
3.

4.
5.
6.

7.
8.

1. N ajsłynniejsza świątynia rzymska poświęcona wszystkim bogom.
2. Nazwa największego amfiteatru wybudowanego w Rzymie w I wieku n.e.
3. Rzymski poeta, autor Eneidy.
4. Lud, którego kultura stała się wzorem dla rzymskiej sztuki.
5. Wierszowany utwór o tematyce biesiadnej, religijnej lub okolicznościowej.
6. Rzymska bogini sprawiedliwości.
7. Spisany zbiór przepisów prawnych.
8. Materiał wynaleziony przez Rzymian, który umożliwiał wznoszenie łuków i kopuł.

Hasło: –

40 Scenariusz lekcji Scenariusz lekcji z wykorzystaniem
skrzynki pytań

Arabowie i początki islamu w  tym regionie odgrywały zarówno Bizancjum, jak
i imperium perskie. Następnie opowiada o kontaktach
Cele lekcji: Arabów z wyznawcami różnych religii.
2. Uczniowie po zapoznaniu się z  tekstem „Arabowie”
Uczeń: zamieszczonym na s. 109 podręcznika odpowiadają na
− poprawnie posługuje się terminami: oaza, Czarny pytania: „Jaki obszar początkowo zamieszkiwali Ara-
bowie?”, „Czym zajmowali się Arabowie?”, „Jaką rolę
Kamień, Allach, islam, muzułmanie, Mekka, Koran, odgrywała Mekka dla mieszkańców Półwyspu Arab-
meczet, kalif, dżihad, skiego?”.
− określa czas wydarzeń: 622 rok – ucieczka Mahometa 3. Klasa zostaje podzielona na cztery grupy. Każda z nich
z Mekki do Medyny, otrzymuje inny zestaw poleceń (przykładowe zadania
− przedstawia warunki życia Arabów na Półwyspie zawarto w  Materiałach dla ucznia). Drużyny opraco-
Arabskim w pierwszej połowie VII wieku, wują różne zagadnienia: grupa I – Działalność Maho-
− tłumaczy, dlaczego Mekka jest najświętszym miastem meta, grupa II – Zasady islamu, grupa III – Podboje
muzułmanów, Arabów, grupa IV – Osiągnięcia Arabów. Uczniowie
− wyjaśnia, w jakich okolicznościach doszło do korzystają z wiadomości z podręcznika.
powstania islamu, 4. G rupy wyznaczają lidera, który prezentuje wykonane
− charakteryzuje postać Mahometa, zadanie klasie. Następnie uczniowie rozwiązują zada-
− wymienia pięć filarów islamu, nie 1. z karty pracy „Arabowie i początki islamu”.
− wyjaśnia, dlaczego Arabowie w stosunkowo szybkim 5. N a podstawie mapy „Imperium arabskie” zamieszczo-
czasie podbili nowe ziemie, nej na s. 111 podręcznika uczniowie wskazują kierunki
− wskazuje na mapie zasięg terytorialny imperium podbojów arabskich oraz wymieniają główne ośrodki
arabskiego w pierwszej połowie VIII wieku oraz kulturalne muzułmanów.
najważniejsze miasta związane ze światem 6. W   dalszej części lekcji nauczyciel tłumaczy uczniom,
muzułmańskim, w jaki sposób muzułmanie mierzą czas.
− wymienia największe osiągnięcia cywilizacyjne 7. Nauczyciel dzieli klasę na trzy drużyny. Ogłasza kon-
Arabów, kurs wiedzy o  Arabach oraz islamie i  przeprowadza
− wyjaśnia, jaki był wpływ Arabów na kulturę go metodą skrzynki pytań. Stawia na ławce pudełko
europejską. z  przygotowanymi wcześniej kartkami (przykładowe
pytania i  polecenia zamieszczono w  Materiałach dla
Metody pracy: nauczyciela). Przedstawiciel pierwszej grupy losuje jed-
no zadanie i odczytuje je pozostałym członkom zespo-
− metoda aktywizująca – skrzynka pytań, łu. Po krótkiej naradzie uczniowie udzielają odpowie-
− rozmowa nauczająca (pogadanka), dzi. Jeżeli nauczyciel uzna ją za poprawną, przyznaje
− praca z podręcznikiem, grupie jeden punkt. W  przeciwnym razie na pytanie
− praca z mapą, może odpowiedzieć ta drużyna, której reprezentant
− praca z tekstem źródłowym. najszybciej podniesie rękę. Następnie do losowania
przystępują kolejne zespoły. Gdy wszystkie kartki zo-
Formy pracy: staną wyjęte z pudełka, drużyny liczą zdobyte punkty.
8. Na polecenie nauczyciela uczniowie czytają tekst źró-
− indywidualna, grupowa, zbiorowa. dłowy „Arabowie poznają naukę starożytnych Gre-
ków” zamieszczony na s. 112 podręcznika. Następnie
Środki dydaktyczne: wszyscy wykonują zadania 1. i 2. z ramki „Praca z tek-
stem źródłowym”.
− podręcznik „Wczoraj i dziś 5” (s. 109–113),
− karta pracy „Arabowie i początki islamu”. Faza podsumowująca

Przebieg lekcji W  ramach podsumowania lekcji ochotnicy odpowiadają
Faza wprowadzająca na pytanie nauczyciela, czy dostrzegają podobieństwa
występujące między chrześcijaństwem a  islamem. Na-
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- stępnie uzasadniają swoje stanowiska.
danie tematu lekcji.
Zadanie domowe
2. Nauczyciel przedstawia cel ogólny lekcji: omówienie
zasad islamu i osiągnięć Arabów w średniowieczu. Wykonaj zadanie 2. i 3. z karty pracy „Arabowie i początki
islamu”.
3. Wybrani uczniowie przypominają, jakie religie mono-
teistyczne powstały w starożytności, oraz przedsta- Zadanie domowe dla chętnych
wiają osiągnięcia nauki i kultury bizantyjskiej.
Wykonaj pisemnie zadanie 5. ze s. 113 podręcznika.
Faza realizacyjna

1. Nauczyciel opowiada uczniom o  sytuacji na Bliskim
Wschodzie na początku VII wieku. Wyjaśnia, jaką rolę

Scenariusz lekcji 41

Materiały dla nauczyciela nauczyciel przygotowuje kartoniki z pytaniami, które na-
Krótki opis metody aktywizującej – skrzynka pytań stępnie umieszcza w  pudełku. W  zależności od przyjętej
formy uczniowie mogą uczestniczyć w konkursie indywi-
Metoda ta może być wykorzystywana do podsumowań dualnie bądź grupowo. Wygrywa ten uczeń lub zespół, któ-
i  powtórzeń większych partii materiału. Jej konkursowa ry udzieli prawidłowych odpowiedzi na najwięcej pytań.
forma, oparta na idei zdrowej rywalizacji, sprzyja utrwale-
niu wiadomości i zachęca uczniów do sprawdzenia stopnia
opanowania wiedzy z danego zakresu i aktywnego uczest-
niczenia w zajęciach. Po zrealizowaniu określonych treści

Przykładowe pytania do skrzynki pytań

Jaką część świata początkowo zamieszkiwali Arabowie?
Jakie były główne zajęcia Arabów zamieszkujących tereny pustynne?
Gdzie znajdowała się świątynia zwana Kaaba?
Dlaczego do Kaaby pielgrzymowali wszyscy Arabowie niezależnie od tego, jakie wyznawali bóstwa?
Co to jest oaza?
Co w języku arabskim oznacza słowo „islam”?
Co w języku arabskim oznacza słowo „Allach”?
Kto według tradycji islamu zesłał objawienia Mahometowi?
W którym roku doszło do ucieczki Mahometa z Mekki?
Dokąd udał się Mahomet po opuszczeniu Mekki?
Jak nazywa się święta księga islamu?
Co zostało spisane w Koranie?
Jakich pięciu zasad powinien przestrzegać pobożny muzułmanin?
Co to jest meczet?
Jaką nazwą określa się obowiązek umacniania wiary, w tym za pomocą walki?
Od kogo Arabowie przejęli wiele osiągnięć matematycznych?
Co to jest arabeska?
Kim byli kalifowie?

42 Scenariusz lekcji

Materiały dla ucznia

Zadanie dla grupy I

Przygotujcie informacje na temat działalności Mahometa. Skorzystajcie z tekstu „Działalność Mahometa” ze s. 109 pod-
ręcznika. Następnie odpowiedzcie na podane pytania.
1. Skąd pochodził Mahomet?
2. W jaki sposób Mahomet został prorokiem?
3. Co oznacza słowo „islam”?
4. Dlaczego rok 622 jest ważny dla muzułmanów?

Zadanie dla grupy II

Przygotujcie informacje dotyczące islamu. Skorzystajcie z tekstu „Zasady islamu” i ramki „Meczet” ze s. 110 podręcznika.
Następnie odpowiedzcie na podane pytania.
1. Czym dla wyznawców islamu jest Koran?
2. Jakich pięciu zasad powinien przestrzegać pobożny muzułmanin?
3. W jaki sposób modlą się muzułmanie?
4. Dlaczego meczety są ważne dla wyznawców islamu?

Zadanie dla grupy III

Przygotujcie informacje na temat podbojów arabskich. Skorzystajcie z tekstu „Podboje Arabów” oraz z mapy „Imperium
arabskie” ze s. 111 podręcznika. Następnie odpowiedzcie na podane pytania.
1. Kto przejął zwierzchnictwo nad muzułmanami po śmierci Mahometa?
2. Co oznacza słowo „dżihad”?
3. Na jakich kontynentach rozciągało się imperium arabskie?
4. Co ułatwiało Arabom szybkie podporządkowanie nowo zdobytych ziem?

Zadanie dla grupy IV

Przygotujcie informacje na temat osiągnięć cywilizacyjnych Arabów. Skorzystajcie z tekstu „Osiągnięcia Arabów”
ze s. 112 podręcznika. Następnie odpowiedzcie na podane pytania.
1. Jakie nauki zostały rozwinięte przez arabskich uczonych?
2. W wytwarzaniu jakich przedmiotów wyspecjalizowali się arabscy rzemieślnicy?
3. Co przyczyniło się do upowszechnienia osiągnięć cywilizacji Dalekiego Wschodu w Europie?
4. W jaki sposób Arabowie przyczynili się do upowszechnienia dzieł starożytnych Greków?

Karta pracy 43

Arabowie i początki islamu imię i nazwisko

1 O ceń, czy poniższe zdania są prawdziwe. Zaznacz literę „P” klasa data

przy zdaniach prawdziwych, a „F” – przy fałszywych. PF
Ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny wydarzyła się w VII wieku. PF
Islam to religia monoteistyczna. PF
Czarny Kamień znajduje się w Bagdadzie. PF
Wyznawcy islamu nazywają Boga imieniem Jahwe. PF
Kalifowie byli uważani za następców Mahometa.

2 N apisz, jakie trzy z pięciu filarów islamu zostały przedstawione na zdjęciach.

3 P ołącz pojęcia z odpowiednimi wyjaśnieniami. Jedno z nich jest niepotrzebne. Do litery z hasłem dopisz

właściwą cyfrę z definicją.
A. Koran
B. meczet
C. oaza
D. Mekka

1. najświętsze miasto muzułmanów
2. element zdobienia wykorzystujący wzory roślinne i geometryczne
3. święta księga islamu
4. miejsce na pustyni, w którym występuje woda pitna
5. świątynia muzułmańska

A– B– C– D–

44 Scenariusz lekcji Scenariusz lekcji z wykorzystaniem
jigsaw (puzzle)

Wyprawy krzyżowe – „Dlaczego Europejczycy chętnie pielgrzymowali do
Ziemi Świętej?”
Cele lekcji:
– „Jaki był stosunek Arabów, a  potem Turków do
Uczeń: chrześcijańskich pielgrzymów?”
– poprawnie posługuje się terminami: Ziemia Święta, sy-
2. N auczyciel omawia przyczyny wypraw krzyżowych:
nod, krucjata, wyprawa krzyżowa, krzyżowiec, zakon osłabienie państw arabskich, trudności pielgrzymów
rycerski, Królestwo Jerozolimskie, udających się do Ziemi Świętej oraz ekspansję Turków.
– o kreśla czas wydarzeń: 1095 rok – synod w Clermont, Wyjaśnia przy tym znaczenie synodu w Clermont zwoła-
1096 rok – pierwsza krucjata, 1099 rok – zdobycie Jero- nego w 1095 roku, w trakcie którego papież Urban II we-
zolimy, 1291 rok – upadek Akki, zwał do wyzwolenia Ziemi Świętej z rąk muzułmanów.
– o powiada o sytuacji panującej w Ziemi Świętej w okre- Tłumaczy także terminy „krucjata” i „krzyżowiec”.
sie średniowiecza,
– o mawia przyczyny wypraw krzyżowych, 3. Wskazany uczeń czyta na głos tekst źródłowy „Apel
– w skazuje na mapie trasy krucjat oraz Królestwo Jero- papieża Urbana II” zamieszczony na s. 123 podręcz-
zolimskie, nika. Następnie ochotnicy wykonują zadania 1. i  2.
– w yjaśnia, w jakim celu powstały zakony rycerskie, z ramki „Praca z tekstem źródłowym”.
– o pisuje poszczególne zakony rycerskie: Krzyżaków, jo-
annitów, templariuszy, 4. N auczyciel przydziela uczniom zadania do realizacji
– p rzedstawia pozytywne i  negatywne skutki wypraw metodą jigsaw (puzzli) (opis metody został zamieszczo-
krzyżowych. ny w  Materiałach dla nauczyciela). W  tym celu klasa
zostaje podzielona na trzy grupy. Pierwsza drużyna na
Metody: podstawie tekstu „Dwa stulecia krucjat” i mapy „Wy-
prawy krzyżowe” ze s. 124 podręcznika przygotowuje
– metoda aktywizująca – jigsaw (puzzle), wiadomości dotyczące wypraw krzyżowych organizo-
– rozmowa nauczająca (pogadanka), wanych przez chrześcijan z Europy. Druga grupa, na
– praca z podręcznikiem, podstawie tekstu „Zakony rycerskie” i  ramki „Ryce-
– praca z mapą, rze-zakonnicy” ze s. 125 podręcznika, gromadzi in-
– praca z tekstem źródłowym. formacje na temat zakonów rycerskich. Trzeci zespół
na podstawie tekstu „Skutki wypraw krzyżowych” ze
Formy pracy: s. 126 podręcznika zbiera wiadomości na temat pozy-
tywnych i  negatywnych skutków krucjat. Instrukcje
– indywidualna, z poleceniami dla poszczególnych drużyn znajdują się
– grupowa, w Materiałach dla ucznia.
– zbiorowa.
5. P o upływie wyznaczonego czasu nauczyciel ponownie
Środki dydaktyczne: dzieli klasę na grupy, tak aby w każdym zespole zna-
leźli się przedstawiciele drużyn I, II i III. Kolejno prze-
– podręcznik „Wczoraj i dziś 5” (s. 122–127), kazują oni zebrane informacje pozostałym członkom
– karta pracy „Wyprawy krzyżowe”. nowej grupy.

Przebieg lekcji 6. U czniowie wykonują zadania 1., 2. i  3. z  karty pracy
Faza wprowadzająca „Wyprawy krzyżowe”, a  następnie wskazane osoby
prezentują swoje odpowiedzi. Pod koniec lekcji nauczy-
1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- ciel opowiada klasie o  działalności dyplomatycznej
danie tematu lekcji. i  dobroczynnej zakonu joannitów we współczesnym
świecie.
2. Nauczyciel przedstawia cel ogólny lekcji: omówienie
przyczyn i skutków wypraw krzyżowych. Faza podsumowująca

3. Wybrani uczniowie przypominają, w jaki sposób doszło Uczniowie zapoznają się z wybranymi przez nauczyciela
do powstania islamu i  jakie ziemie opanowali muzuł- zagadnieniami zawartymi w  „Na co będę zwracać uwa-
manie w VII i VIII wieku. gę” ze s. 122 podręcznika. Następnie wskazane osoby
wypowiadają się na temat tych zagadnień.
Faza realizacyjna
Zadanie domowe
1. Uczniowie zapoznają się z  tekstem „Ziemia Święta
w  średniowieczu” zamieszczonym na s. 122 podręcz- Wykonaj zadanie 4. z karty pracy „Wyprawy krzyżowe”.
nika. Ich zadaniem jest udzielenie odpowiedzi na py-
tania: Zadanie domowe dla chętnych
– „Dlaczego Palestyna często jest nazywana Ziemią
Świętą?” Wykonaj pisemnie zadanie 4. ze s. 127 podręcznika.

Scenariusz lekcji 45

Materiały dla nauczyciela znalazł się jeden przedstawiciel każdego z istniejących
Krótki opis metody aktywizującej – jigsaw (puzzle) wcześniej zespołów. Uczniowie wymieniają się zebranymi
wiadomościami. Metoda jigsaw (puzzle) uczy współpracy
Podczas lekcji prowadzonych tą metodą zespół klasowy jest oraz precyzji w przekazywaniu konkretnych informacji.
dzielony na grupy. Każda z nich opracowuje wybrane za-
gadnienia. Następnie uczniowie zostają podzieleni w taki
sposób, aby we wszystkich nowo powstałych drużynach

Materiały dla ucznia

Zadanie dla grupy I

Jesteście grupą historyków, którzy poszukują informacji na temat wypraw krzyżowych. Zapoznajcie się z tekstem „Dwa
stulecia krucjat” i mapą „Wyprawy krzyżowe” ze s. 124 podręcznika. Następnie odpowiedzcie na następujące pytania.
1. W którym roku doszło do pierwszej wyprawy krzyżowej?
2. Z jakich krajów pochodzili uczestnicy pierwszej wyprawy krzyżowej?
3. W jaki sposób doszło do powstania Królestwa Jerozolimskiego?
4. Ile odbyło się krucjat?

Zadanie dla grupy II

Jesteście grupą historyków, którzy poszukują informacji na temat zakonów rycerskich. Zapoznajcie się z tekstem „Zakony
rycerskie” i ramką „Rycerze-zakonnicy” ze s. 125 podręcznika. Następnie odpowiedzcie na następujące pytania.
1. Jakie były główne zadania zakonów rycerskich?
2. Komu podlegały wszystkie zakony rycerskie?
3. Jakie zakony rycerskie powstały podczas wypraw krzyżowych?
4. Jaki los spotkał poszczególne zakony rycerskie po klęsce krucjat?

Zadanie dla grupy III

Jesteście grupą historyków, którzy poszukują informacji na temat pozytywnych i negatywnych skutków krucjat. Zapoznaj-
cie się z tekstem „Skutki wypraw krzyżowych” ze s. 126 podręcznika. Następnie odpowiedzcie na następujące pytania.
1. Dlaczego główny cel krucjat nie został zrealizowany?
2. Jakie były negatywne skutki wypraw krzyżowych?
3. Jakie były pozytywne skutki wypraw krzyżowych?
4. Jakie pozostałości po krzyżowcach na Bliskim Wschodzie przetrwały do dzisiejszych czasów?

46 Karta pracy

Wyprawy krzyżowe imię i nazwisko

1 D okończ zdanie. Otocz kółkiem odpowiedź A. albo B. i jej dokoń- klasa data

czenie 1., 2. lub 3.
Papież Urban II podczas synodu w Clermont w

A. 1095 roku zwrócił się z apelem 1. Arabów.
B. 1291 roku o wyzwolenie Ziemi Świętej z rąk 2. Bizantyjczyków.
3. Turków.

2 W staw znak „x” w kratki obok stwierdzeń odnoszących się do zakonu templariuszy.

Zwany był również zakonem maltańskim.
Rycerze zakonni nosili białe stroje z czerwonym krzyżem na piersi.
Po klęsce krucjat zakon utworzył silne państwo nad Bałtykiem.
Członkowie zakonu pochodzili głównie z Francji.
Zakon został zlikwidowany w XIV wieku przez papieża.

3 W skaż spośród podanych wydarzeń to, które było chronologicznie pierwsze, i wpisz obok niego literę A.

Wskaż spośród podanych wydarzeń to, które było chronologicznie ostatnie, i wpisz obok niego literę B.

Wydarzenie Litera

Powstanie Królestwa Jerozolimskiego
Utworzenie zakonu joannitów
Zdobycie Jerozolimy przez krzyżowców
Wyruszenie czwartej krucjaty

4 P odaj po dwa skutki pozytywne i negatywne wypraw krzyżowych.

Pozytywne skutki:

Negatywne skutki:

Scenariusz lekcji z wykorzystaniem Scenariusz lekcji 47
mapy myśli

System feudalny 2. Prowadzący zajęcia tłumaczy uczniom termin „senior”,
„wasal” i „lenno”. Wyjaśnia także, dlaczego społeczeń-
Cele lekcji: stwo seniorów i  wasali nazywamy społeczeństwem
feudalnym. Wskazana osoba odpowiada na pytanie:
Uczeń: „Kogo współcześnie określamy mianem seniora?”.
– poprawnie posługuje się terminami: senior, wasal,
3. Po przeczytaniu przez uczniów tekstu z  ramki „Hołd
społeczeństwo feudalne, hołd lenny, drabina feudalna, lenny” ze s. 132 podręcznika opisują, jak wyglądała uro-
lenno, możnowładca, przywilej, stan, duchowieństwo, czystość hołdu lennego. Nauczyciel podkreśla znaczenie
szlachta, mieszczaństwo, chłopi, otrzymanych przez wasala symboli nadania lenna.
– w yjaśnia, na czym polegała zależność między seniorem
a wasalem, 4. N a podstawie ilustracji znajdującej się w ramce „Drabi-
– o pisuje ceremonię złożenia hołdu lennego, na feudalna” ze s. 133 podręcznika uczniowie zapozna-
– w ymienia główne stany społeczeństwa średniowiecznego, ją się z  systemem zależności między poszczególnymi
– tłumaczy, czym była drabina feudalna, seniorami i wasalami w średniowieczu. Charakteryzu-
– omawia prawa i  obowiązki poszczególnych stanów ją również grupy społeczne znajdujące się na określo-
w średniowieczu, nych stopniach drabiny feudalnej.
– wyraża swoją opinię na temat systemu feudalnego,
– p rzedstawia różnice występujące pomiędzy społeczeń- 5. U czniowie otrzymują od nauczyciela karty pracy „Sys-
stwem średniowiecznym a współczesnym. tem feudalny” i  uzupełniają mapę myśli (krótki opis
tej metody aktywizującej i  przykładowo uzupełniony
Metody: schemat zamieszczono w Materiałach dla nauczyciela)
dotyczącą społeczeństwa stanowego w średniowieczu.
– metoda aktywizująca – mapa myśli, Na schematach umieszczają najważniejsze informa-
– rozmowa nauczająca (pogadanka), cje dotyczące poszczególnych stanów, związane z  ich
– praca z podręcznikiem. prawami i  obowiązkami. Podczas realizacji zadania
korzystają z  informacji zawartych pod ilustracjami
Formy pracy: i w tekście „Społeczeństwo stanowe w średniowieczu”
ze s. 134 podręcznika. Po wykonaniu zadania wska-
– indywidualna, zani uczniowie zapisują swoje propozycje w odpowied-
– zbiorowa. nich miejscach mapy myśli narysowanej na tablicy.

Środki dydaktyczne: 6. I nformacje zebrane za pomocą mapy myśli stanowią
punkt wyjścia do dyskusji na temat oceny systemu feu-
– podręcznik „Wczoraj i dziś 5” (s. 132–135), dalnego w średniowieczu. Nauczyciel wyjaśnia, z czego
– zeszyt ćwiczeń „Wczoraj i dziś 5” (s. 72–73), wynikały nierówności występujące pomiędzy poszcze-
– karta pracy „System feudalny”. gólnymi grupami społecznymi. Uczniowie wyrażają
swoje opinie na temat podziałów społecznych w  śre-
Przebieg lekcji dniowieczu. Po wysłuchaniu wszystkich wypowiedzi
Faza wprowadzająca prowadzący zajęcia dokonuje ich podsumowania.

1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, po- 7. Cała klasa czyta tekst „Współczesne społeczeństwo” na
danie tematu lekcji. s. 135 podręcznika. Chętna osoba udziela odpowiedzi
na pytanie: „Jak przez wieki zmieniła się pozycja spo-
2. Nauczyciel przedstawia cel ogólny lekcji: omówienie łeczna ludzi uprawiających ziemię?”.
zależności pomiędzy seniorem a wasalem oraz pozna-
nie obowiązków i praw poszczególnych stanów społecz- Faza podsumowująca
nych w średniowieczu.
Uczniowie zapoznają się z wybranymi przez nauczyciela
3. Wybrani uczniowie przypominają, na jakie grupy było zagadnieniami zawartymi w  „Na co będę zwracać uwa-
podzielone społeczeństwo starożytnego Rzymu oraz na gę” ze s. 132 podręcznika. Następnie wskazane osoby wy-
czym polegał spór o inwestyturę w średniowieczu. powiadają się na temat tych zagadnień.

Faza realizacyjna Zadanie domowe

1. Nauczyciel opowiada, w  jaki sposób władcy rządzili Wykonaj zadanie 2. i 3. ze s. 72 zeszytu ćwiczeń.
swoimi państwami we wczesnym średniowieczu. Oma-
wia zasadę, według której władca posiadał na własność Zadanie domowe dla chętnych
cały kraj, co dawało mu kontrolę nad wszystkimi zie-
miami. Następnie wyjaśnia, z jakiego powodu królowie Wykonaj zadanie 6. ze s. 73 zeszytu ćwiczeń.
lub książęta zaczęli przekazywać część swoich posia-
dłości rycerzom, duchownym czy dworzanom.

48 Scenariusz lekcji

Materiały dla nauczyciela jego poszczególnymi elementami. Podczas tworzenia mapy
Krótki opis metody aktywizującej – mapa myśli każdy uczeń ma możliwość zaprezentowania swoich pomy-
słów i skojarzeń. Uzyskany schemat może posłużyć później
Mapa myśli (mapa mentalna) to metoda polegająca na gra- jako notatka z lekcji, bardzo przydatna przy powtarzaniu
ficznym przedstawieniu omawianego zagadnienia. W  jej wiadomości, na przykład przed sprawdzianem.
ramach uczniowie łączą ze sobą pojęcia i symbole na za-
sadzie wolnych skojarzeń. Powstaje w ten sposób schemat
prezentujący omawiany temat i związki zachodzące między

Przykładowo uzupełniona mapa myśli dotycząca zagadnienia „Społeczeństwo stanowe w średniowieczu”

Prawa Obowiązki Prawa Obowiązki
Podlegali tylko sądom Sprawowali funkcje Posiadali własną zie- Bronili państwa i jego
kościelnym. Byli religijne i służyli na mię. Pełnili ważne mieszkańców przed
zwolnieni z większo- dworze władców. funkcje państwowe. napaścią wrogów.
ści podatków.

Duchowni Rycerze

SPOŁECZEŃSTWO STANOWE
W ŚREDNIOWIECZU

Mieszczanie Chłopi

Prawa Obowiązki Prawa Obowiązki
Posiadali własny Płacili daniny właści- Nie mieli przywile- Płacili daniny i służyli
samorząd, czyli samo- cielowi miasta. jów. Podlegali władzy właścicielowi ziemi,
dzielnie zarządzali właściciela ziemi, którą uprawiali.
miastem. którą uprawiali.