Магистраль – электронды схеманы қосатын ұяшықтардан тұратын өткізгішті құрылғы. Ол компьютердің барлық құрылғылары арасында байланыс орнатып, ақпарат алмасуды жүргізеді. Магистраль көп өткізгішті жолдардан тұратын, көп разрядты үш шинадан тұрады: 1) Адрестік шина – ол арқылы жедел жады ұяшықтарының адресі жіберіледі. 2) Мәліметтер шинасы – ол арқылы жедел жадыдан процессор регистріне және керісінше мәліметтерді көшіру орындалады. 51
3) Командалық шина – ол арқылы жедел жадыдан процессормен орындалатын командалар келіп түседі. Командалар байттар түрінде ұсынылады. Контроллер – шеткері құрылғылар немесе каналдар қатынасын орталық процессормен байланыстыратын құрылғы. Шеткі құрылғылар шинаға тікелей емес, ал өздерінің контроллері (адаптері) немесе порты арқылы келесі схема түрінде қосылады: 52
Қосымша құрылғылары Конструкторлық тұрғыдан ДК жүйелік блок түрінде болады, оған арнайы қосқыштар арқылы басқа құрылғылар жалғанады. Жүйелік блоктың ішіндегі құрылғылар ішкі құрылғылар деп, ал жүйелік блоктан тыс сыртындағы құрылғылар – сыртқы (шеткері - перифериялық) құрылғылар деп аталады. 53
Дербес компьютердің негізгі құрылғылары: Жүйелік блок Монитор Пернетақта Тышқан 54
Компьютердің ең негізгі бөлігі . Формасы бойынша корпус түрлері мынадай болады: Desktop – жазық корпус (көлденеңінен орналасатын); Tower – баған түріндегі (тігінен орналасатын). Жүйелік блок 55 Корпустың алдыңғы жағында Power – іске қосу, Reset – қайта қосу, қоректену және ДК жұмысының индикаторлар батырмалары болады.
Жүйелік блокТЫҢ НЕГІЗГІ компоненттері: • Жүйелік (аналық) тақта; • Қоректендіру блогы • Қатқыл диск немесе винчестер; • Дискет салғыш; • DVD, CD диск салғыш; • Компьютерге басқа құрылғыларды қосуға арналған шлейфтер.
• Оперативті жады; • Микропроцессор; • Видеокарта; • Дыбыстық карта; • Желілік карта; • Таймер. • Енгізу-шығару порттары
Жүйелік тақта Жүйелік тақта – бұл компьютердің барлық құрамдас бөліктері қосылатын күрделі көп қабатты тақта. Ол мыс өткізгіш жолдар желісімен қапталған. Олардың бойымен мәліметтер тақтада құрастырылған микросхемалар мен компьютердің басқа құрылғылары қосылатын слоттарға жеткізіледі. 58 .
Жүйелік тақтада орналасады : процессор – бұл ДК-дің орталық блогы (ядросы) - негізгі микросхема; математикалық сопроцессор - үтірі ауысып отыратын екілік сандармен орындалатын амалдарды жылдамдатуға арналған; микропроцессорлық жиынтық (чипсет) – компьютердің ішкі құрылғыларының жұмысын басқаратын микросхемалар жиынтығы. Жүйелік тақтаның негізгі қызметтік мүмкіндіктерін анықтайды; шиналар – компьютердің ішкі құрылғылары арасындағы сигналдармен алмасу орындалатын өткізгіштер жиынтығы; жедел (оперативті) жады (жедел есте сақтау құрылғысы, ЖСҚ-ОЗУ) – мәліметтерді уақытша сақтау үшін арналған микросхемалар жиынтығы; 59
ТСҚ (ПЗУ) (тұрақты есте сақтау құрылғысы) – мәліметтерді ұзақ уақытқа дейін сақтау үшін арналған микросхема; тактілік импульстер генераторы – жиілігі компьютердің тактілік жиілігін беретін электрлік символдардың тізбегін генерациялайды. таймер – ағымдағы уақытты автоматты түрде түсіріп алуды қамтамасыз ететін, машина ішіндегі электрондық сағат. слоттар (Slot) – қосымша құрылғыларды (видео-, дыбыстық карта, ішкі модем, желілік адаптер) қосатын құрылғылар. сокет (Socket) – микросхема орнатылатын ұяшықтан тұрады. сыртқы құрылғылар контроллері; 60
Процессор 61 жылдамдығы мегагерцпен (МГц) немесе (ГГц) өлшенетін оның ырғақтық жиілігімен анықталады. Процессор немесе микропроцессор компьютердегі орталық мәліметтер өңдеу құрылғысы болып табылады. Процессор бағдарламалар жұмысына қажетті есептеулерді орындайды. Процессордың
Процессордың негізгі сипаттамалары: • тактілік жиілік; • разрядтылық; • жұмыс кернеуі; • кэш-жады өлшемі. Тактілік жиілік уақыт бірлігінде процессормен орындалатын қарапайым амалдардың санын (тактісін) анықтайды. Қазіргі кездегі процессорлардың тактілік жиілігі МГц-пен өлшенеді (1 Гц бір секундта бір амалды орындаумен сәйкес келеді). Разрядтылық процессордың бір тактіде өзінің регистрінде қанша бит мәліметті қабылдай және өңдей алатындығын көрсетеді. Кэш-жады – бағдарлама кодын және мәліметтерді уақытша сақтауға арналған жылдам әрекет жасайтын жады. 62
Сұрақтарға жауап берейік Суреттерде не көрсетілген?
Компьютер.Компьютердің негізгі құрылғылары
Кіріспе Компьютер-күрделі қгрылғылар жиынтығы.Ол жұмыс істеу үшін программалық жабдықтар керек.Компьютердің жұмыс істеуі үшін ең қажетті программа-оның жұмыс қабілеті мен басқаруды қамтамасыз ететін операциялық жүйе.
Тышқан. Қазіргі кездегі компьютерлер тағы да бір ақпараттарды енгізу құрылғысы – «Тышқан» манипуляторымен жабдықталған. Бұдан былай оны тек тышқан (маус) деп қана атайтын боламыз. Оның аты тышқан деп бекер аталмаған. Себебі ол-сұр түсті, тышқанның құйрығына ұқсайтын компьютерге жалғанған иілгіш сымы бар қорап. Ол алақанға ыңғайлы және кілемше бетінде еркін жылжитын арнайы құрылғы. Принтер. Ақпараттарды қағазға басып шығаратын құрылғы. Ол дисплейге не шығарылса, соның бәрін қағазға басып шығаруға мүмкіндік береді. Принтерге мәтіндік, кестелік, графикалық ақпараттарды шығаруға болады. Принтердің үш түрі бар: матрицалық, сия бүріккіш, лазерлік. Флэшка - жинақтауыштар және жады карталары. Флэшка – ақпаратты сақтау үшін ең қолайлы контейнер болып табылады. Оларға 32 Мбайт-8 Гбайт дейін ақпарат сақтауға болады. Салмағы жеңіл, қолайлы флэшкаларды USB –портқп қосады, секундына 1-10 Мбайт жылдамдықпен ақпарат жазуға болады.
Блоктардың номенклатуруасы әр түрлі болуы мүмкін,бірақ кез келген компьютер жұмыс істеуі үшін, үш блоктан тұратын жинақ керек. Басқа құрылғылардың барлығы қосымша деп аталады.Оларға принтер, ыбыс колонкалары, құлаққап, микрофон, модем, сканер, маус, трекбол, терте жатады. Компьютердің аталған негізгі жинағының басты элементі-жүйелік блок. ДК жүйелік блогы – компьютердің негізгі тораптары орналасқан тік төртбұрышты қорапша, онда: микропроцессоры мен жедел жады және т.б. аналық тақша, адаптерлер, қоректендіру блогы, иілгіш және қатқыл дискідегі жинақтауыштар, контролер ажыратпалар орналастырылған.
Бұл құрылғылардың ең негізгісі Монитор, жүйелік блок, пернетақта. Компьютердің барлық құрылғылары оның артындағы ажыратып қосқыштар арқылы ажыратылады. Компьютердің процессоры мен жедел жадысынан басқалары оның сыртқы құрылғылары болып табылады.Олар: монитор, пернетақта,принтер,маус,модем.Әрбір сыртқы құрылғы процессормен арнайы блоктар – адаптер немесе контролер арқылы жалғасады. Контролер немесе адаптердің міндеті – процессордан келіп түскен ақпаратты құрылғылардың жұмысын басқаратын сәйкес сигналдарға айналдыру.
Ақпараттық қауіпсіздік
Ақпараттық қауіпсіздік — мемлекеттік ақпараттық ресурстардың, сондай-ақ ақпарат саласында жеке адамныңқұқықтары мен қоғам мүдделері қорғалуының жайкүйі.
Ақпаратты қорғау — ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешені. Тәжірибе жүзінде ақпаратты қорғау деп деректерді енгізу, сақтау, өңдеу және тасымалдау үшін қолданылатын ақпарат пен қорлардың тұтастығын, қол жеткізулік оңтайлығын және керек болса, жасырындылығын қолдауды түсінеді. Сонымен, ақпаратты қорғау - ақпараттың сыртқа кетуінің, оны ұрлаудың, жоғалтудың, рұқсатсыз жоюдың, өзгертудің, маңызына тимей түрлендірудің, рұқсатсыз көшірмесін жасаудың, бұғаттаудың алдын алу үшін жүргізілетін шаралар кешені. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету кезін қойылатын шектеулерді қанағаттандыруға бағытталған ұйымдастырушылық, программалық және техникалық әдістер мен құралдардан тұрады.оо
Ақпаратты өңдеудің автоматтандырылған жүйесі (АЖ) ретінде келесі объектер жиынтығын түсіну керек: •есептеуіш техника құралдарын; •программалық жасауды; •байланыс арналарын; •түрлі тасушылардағы ақпараттарды; •қызметшілер мен жүйені пайдаланушыларды.
ОАЖ-нің ақпараттық қауіпсіздігі жүйенің мына күйлерінде: •жүйенің сыртқы және ішкі қауіпқатерлердің тұрақсыздандыру әсеріне қарсы тұра алу қабілеті бар кезіндегісі; •жүйенің жұмыс істеуі және жүйенің бар болуы сыртқы ортаға және оның өзінің элементтеріне қауіп келтірмеуі кезіндегісі қарастырылады.
Ой бөлісейік Ақпараттық қауіпсіздіктің негізгі ұғымдарын түсіндіріңдер және сүрақтарға жауап беріңдер 1.Қалай ойлайсыңдар,ақпараттық қауіпсіздікті қалай қамтамасыз етуге болады? 2.Өз компьютеріңде ақпараттық қауіпсіздік қалай қамтамасыз етілген?
Ақпаратты қорғау әдістері мен тәсілдері
Ақпаратты қорғау амалдары мен тәсілдері – ақпаратты ағып кетуден, ұрлаудан, өзгертуден, рұқсатсыз көшіру мен жоюдан қорғау мақсатында жасалатын әрекеттер жиыны.
Ақпаратты қорғау амалдарының мақсаты – бұл ақпараттық жүйе администраторын(АИС) тексеру ықтималдылығын ойластыру, залалданған жүйенің фактілерін анықтау; ақпараттық инфекцияның нәтижесінің әсерін азайту, вирустардың жайылып кетпеуін қадағалау немесе жою; ақпараттық жүйенің ақпараттарын қалпына келтіру.
• Жүйенің өсуінің үзіліссіз принципі. Бұл принцип компьютерлік ақпараттық жүйе үшін негізге алатын принциптердің бірі, және де ол АҚЖ үшін актуальді. • Бекітілмеген енуге рұқсат беру әрекетін тіркеу және толықтай бақылау, яғни әрбір қолданушының бірегейлігін толығымен қондыру қажет-тілігі және оның әрекетін хаттамалау. • Функцияланған қорғаныс жүйесіне бақылауды қамтамасыз ету, яғни қорғау механизмінің жұмыс жасау қаблеттілігіне бақылау жасау құралдарын не тәсілдерін құру. • Зиянды бағдарламалармен күресудің мүмкін болатын барлық құралдарымен қамтамасыз ету. • Қорғаныс жүйесін экономикалық мақсатқа лайықты қамтамасыз ету. Ақпараттық жүйе және ақпараттық технологияларға ақпараттық қорғанысжүйесін (АҚЖ) құру келесі принциптерге негізделеді:
Тәртіп белгілеу – қорғалатын ақпаратты сақтау және жіберу кезінде қорғау стандарттары мен нормаларын үлкен дәрежеде орындауды автоматтандыру. Еріксіз көндіру – ақпараттық жүйе қызметкерін немесе қолданушысын қорғалатын ақпаратты сақтау немесе жіберу кезінде еріксіз өңдеу ережелерін сақтауға көндіру арқылы орындалатын қорғаныс тәсілі. Аппараттық амалдар – есептеуіш техникағақондырылатын құрылғы немесе онымен стандартты интерфейс арқылы байланысатын құрылғы.
Ойланайық ,талқылайық 1. Ақпараттың қауіпсіздік шараларын сауқтаудың маңызы неде? 2. Неліктен кез келген құнды ақпараттық резервтік ккөшірмесін сақтаудың маңызды? 3. Криптоанализ қалай орындалады?