Z przeszłością w teraźniejszość

Wprowadzenie do polityki pamięci w Kanadzie i Europie Z p r z e s z ł o ś c i ą w teraźniejszość © 2022 EUCAnet Europe Canada Network. Wszystkie prawa zastrzeżone Co-funded by the Erasmus+ Programme of the European Union

2 Co-funded by the Erasmus+ Programme of the European Union Podziękowania Pisanie, nagrywanie i projektowanie materiałów do tej broszury było bardziej wymagające, niż początkowo przewidywaliśmy, ale jednocześnie wysoce stymulujące i satysfakcjonujące. Jesteśmy wdzięczni za sfinansowanie tego projektu Fundacji Konrada Adenauera w Kanadzie. Pozwoliło nam to na stworzenie synergii z Jean Monnet Network „European Memory Politics”, współfinansowanej przez program Unii Europejskiej Erasmus+. Zespół EUCAnet wyruszył w tę podróż, aby zainspirować młode umysły i dać im materiał do przemyśleń na temat złożonej kwestii polityki pamięci. Kierujemy nasze szczere podziękowania do członków zespołu i wszystkich wspierających nas, których wkład był niezbędny do sukcesu tego projektu. Wasze spostrzeżenia były niezwykle cenne i bardzo przydatne. Specjalne podziękowania Jesteśmy bardzo wdzięczni za hojne wsparcie i uwagi dostarczone przez przedstawicieli ludów rdzennych, ocalałych ze szkół rezydencjalnych, a szczególnie starszemu plemienia Penelakut (Coast Salish) Raymondowi Tony’emu Charlie oraz starszemu plemienia Piikani (Blackfoot) Irę Provost. Chcielibyśmy również podziękować za ważne uwagi, które otrzymaliśmy od Matta Jamesa, Kelly Banniser i Ry Morana dotyczące kanadyjskiego kontekstu tej broszury. Ponadto jesteśmy bardzo wdzięczni Omeasoo Wahpasiw, Adele Perry, Ry Moran, Seanowi Carltonowi, Charlotte Schallié i Jordanowi Stanger-Rossowi, którzy podzielili się z nami bezcennymi spostrzeżeniami na temat kanadyjskiej sytuacji w ramach naszej serii seminariów internetowych∞. Za europejską część broszury oraz wprowadzający film wideo∞ chcielibyśmy wyrazić naszą wdzięczność za współpracę współautorom: Lawrence Claussen, Fazila Mat i stypendystką Fundacji Konrada Adenauera, Ann-Katherin McLean. Jesteśmy im bardzo zobowiązani za oddanie temu projektowi. Ponadto chcielibyśmy podziękować członkom Jean Monnet Network „European Memory Politics”, którzy podzielili się z nami pierwszymi wynikami swoich badań i swoimi komentarzami – Beacie Halickiej, Birte Wassenberg, Diánie Gabrielli Bartha, Francesce Tortarelli, Ildikó Barnie, Jules Soupault i Piotrowi Oleksemu. Jesteśmy również wdzięczni za głosy naszych młodszych współpracowników, które wsparły produkcję broszury oraz filmu wprowadzającego: Christiana Tautphäusa, Julii Botscher, Sebastiana Leroya, Alissy Schmidtke i Sophi Schmidtke. Wasze wspólne wysiłki były niezwykle cenne. Dziękujemy za podzielenie się z nami informacjami na temat tego, jak Wasze pokolenie może odczytać tę broszurę. Na koniec chcielibyśmy wyrazić nasze uznanie dla pracy kamerzysty Leviego Glassa oraz wizualnej interpretacji materiału tekstowego autorstwa ilustratorki i projektantki tej broszury: Karen Yen. Dziękujemy Wam wszystkim za prowadzenie i wspieranie nas w trakcie tej podróży. Beate i Oliver Schmidtke (współliderzy EUCAnet) „Każda chwila jest dla nas szansą na zawarcie pokoju ze światem.” Thich Nhat Hanh ∞ ∞ ∞ ∞ Ten projekt został sfinansowany ze wsparciem z Komisji Europejskiej. Niniejsza publikacja odzwierciedla wyłącznie poglądy autorów, a Komisja nie ponosi odpowiedzialności za jakiekolwiek wykorzystywanie informacji w niej zawartych. © 2022 EUCAnet Europe Canada Network. Wszystkie prawa zastrzeżone

3 Z przeszłością w teraźniejszość Wprowadzenie do polityki pamięci w Kanadzie i Europie Broszura dla licealistów i studentów pierwszych lat studiów AUTORZY: Laurence Claussen, Fazila Mat, Ann-Kathrin McLean, Beate Schmidtke i Oliver Schmidtke. ILUSTRACJE I PROJEKT: Karen Yen. TŁUMACZENIE Z JĘZYKA ANGIELSKIEGO NA JĘZYK POLSKI: Magdalena Michalak i Beata Halicka. Przedmowa Rozumienie polityki pamięci Co sprawia, że pamięć jest polityczna? Polityka pamięci w Kanadzie i Europie Krajowe studia przypadków Kanada Niemcy Polska Francja Węgry Oś czasu omawianych wydarzeń Wnioski Słowniczek najważniejszych pojęć Odnośniki do ilustracji Odnośniki do cytatów Linki do zasobów online Ten symbol wskazuje, kiedy po raz pierwszy pojawia się termin opisany w słowniczku. Ten symbol wskazuje, że także na końcu broszury znaleźć można link do zasobów online. ¤ ∞ 14 20 24 28 32 4 6 8 10 12 36 38 40 43 48 50

4 Wybraliśmy tę piątkę, by połączyć narracje z Ameryki Północnej z narracjami z zarówno Wschodniej jak i Zachodniej Europy. Są to miejsca, w których narracje historyczne ostatnio nabrały szczególnego znaczenia w debatach publicznych. Równocześnie trzeba podkreślić, że polityka pamięci jest zjawiskiem zróżnicowanym i globalnym. Francja Kanada Niemcy Węgry Polska 4 PRZEDMOWA W tej broszurze badamy „politykę pamięci” i wyjaśniamy, dlaczego jest ona ważna, podając - mamy nadzieję - zachęcające do przemyśleń przykłady i idee. Naszym głównym celem jest uświadomienie Wam, jak skomplikowane jest pamiętanie o przeszłości i jak można je wykorzystać do celów politycznych w wiadomościach, przemówieniach politycznych lub w mediach społecznościowych. Pragnąc przedstawić tą kwestię w możliwie namacalny sposób, wybraliśmy pięć krajów jako studia przypadku:

5 Pisząc tę broszurę, zdecydowaliśmy się podać definicje złożonych i często spornych pojęć. Staraliśmy się zrobić to w sposób możliwie wyważony i dokładny, ale z pewnością niektórzy z Was mogą nie zgodzić się z wyborami, których dokonaliśmy. Jeśli tak jest, podziel się swoimi przemyśleniami! Chcemy rozpocząć dyskusję, a Twoje zdanie będzie ważną częścią tego przedsięwzięcia. Co więcej, nie twierdzimy, że omawiamy ten skomplikowany temat wyczerpująco i prawdopodobnie, gdy skończysz czytać, nadal będziesz miał pytania bez odpowiedzi. I o to chodzi! Dlaczego w ogóle napisaliśmy tę broszurę? Ponieważ sposób, w jaki pamiętamy przeszłość może nas zjednoczyć lub podzielić, a wiele dzisiejszych wyzwań, takich jak nacjonalizm, wojny kulturowe, prawicowy populizm, fake news i upadająca demokracja, to tak naprawdę bitwy o politykę pamięci. Więc jeśli któryś z tych problemów dotyczy Ciebie lub Cię interesuje, czytaj dalej. WIDEO WPROWADZAJĄCE ∞ 5

6 Historia jest zapisem i badaniem przeszłości. Jak każda dziedzina akademicka jest skomplikowana i kwestionowana – nie ma zgody co do tego, jak powinniśmy interpretować lub wyjaśniać wybrane wydarzenia w historii, a nawet, czy te wydarzenia w ogóle miały miejsce! A ponieważ historia jest ściśle powiązana kwestiami tożsamości i przeżywanych doświadczeń, bywa często źródłem żarliwych debat zarówno wśród historyków, jak i nie-historyków. Polityka pamięci zajmuje się kształtowaniem świadomości historycznej oraz wpływaniem na to, jak (przeszłe) wydarzenia i procesy są w danym społeczeństwie pamiętane, a także w jaki sposób ta pamięć może być wykorzystywana do osiągnięcia konkretnych celów politycznych. Rozumienie polityki pamięci Dlaczego historia jest ważna? Społeczeństwa ciągle zmagają się z tym, jak pamiętać przeszłość. Niektóre ruchy – takie jak wysiłki na rzecz zrozumienia skutków kolonizacji lub obecności rasizmu – często skupiają się na dawaniu głosu osobom lub grupom, które wcześniej nie były włączane do dyskusji o pamięci. Inne ruchy – takie jak powstanie populistycznych ruchów nacjonalistycznych – często czerpią siłę z utrzymywania pewnych narracji, które często wykluczały określone grupy lub idee z uczestnictwa w dyskusji. Zaangażowanie w historię¤ i przyjęte podejścia często kształtują sposób, w jaki te grupy interpretują lub wchodzą w interakcję z obecnymi sprawami, takimi jak statusy, miejsca pamięci, a nawet ze sposobem pisania podręczników do historii. W tej broszurze skupiamy się na politycznym wykorzystaniu pamięci zbiorowej¤. Pogłębianie wiedzy na temat polityki pamięci¤ umożliwia Ci lepsze zrozumienie tego, co kształtuje bieżące debaty polityczne i wyzwania stojące przed demokracją. Rewizjonizm historyczny¤ jest jednym z przykładów polityki pamięci w działaniu. Na przykład, odrodzenie się partii populistyczno-nacjonalistycznych¤ jest głęboko zakorzenione w różnych reakcjach na narodowe mitologie i traumy historyczne. 6

7 Pamięć zbiorowa przechodzi przez pokolenia i jest wyrażana poprzez miejsca pamięci, pomniki, artefakty, media i inne. Te formy upamiętnienia są często kształtowane przez wiele czynników takich jak kultura, przeszłe doświadczenia, edukacja i dziedzictwo rodzinne. Z tego względu pamięć nie jest stała, lecz względna i stale reinterpretowana. Pytania do burzy mózgów: Jakie są sposoby pamiętania i radzenia sobie z dawnymi niesprawiedliwościami? W jaki sposób polityka pamięci wpływa na spuściznę historyczną i narracje narodowe? W jaki sposób polityka pamięci kształtuje obecną politykę i dyskusje w społeczeństwie? Jaka jest rola archiwów, bibliotek i muzeów w kształtowaniu pamięci? 1. Ten obrazek odnosi się do dwóch projektów, które wspierały prace nad tą broszurą – zobacz memorypolitics.ca Europejska polityka pamięci: populizm, nacjonalizm i wyzwania dla europejskiej kultury pamięci Erasmus network Europejskie i północnoamerykańskie spojrzenia na upamiętnianie i odnoszenie się do przeszłych niesprawiedliwości Fundacja Konrada Adenauera Ottawa ∞ ∞ 7 ∞

8 Co sprawia, że pamięć jest polityczna? To się dzieje cały czas! Pod tym względem zrozumienie polityki pamięci jest okazją do krytycznego zastanowienia się, dlaczego historia ma znaczenie i z jakich powodów. Być może, co najważniejsze, im więcej będziesz wiedział, tym lepiej będziesz widział związek między władzą, pamięcią i nawet przemocą skierowaną przeciwko pewnym grupom w przeszłości i teraźniejszości. Uświadomienie sobie tych wzorców daje możliwość zakwestionowania negatywnych praktyk z przeszłości, które promują przemoc, nienawiść i inne destrukcyjne siły. 2. Pomnik Muru Berlińskiego. Berlin, Niemcy 3. Upamiętnienie ataków terrorystycznych na Placu Republiki, Paryż, Francja. 8 Pamięć staje się polityczna, gdy różne narracje historyczne są wykorzystywane do kształtowania bieżących realiów politycznych.

W wielu przypadkach nasze opowieści o historii – i ich znaczenie dla teraźniejszości – są kwestionowane. Po części dzieje się tak, ponieważ aktorzy polityczni często wykorzystują historię do promowania pewnych idei i aspiracji politycznych. Pomyśl o różnych reakcjach na ruch Black Lives Matter lub Krytycznej Teorii Rasy i ich stosunku do przeszłych niesprawiedliwości związanych z kolonializmem, niewolnictwem i rasizmem. Lub, z innej perspektywy, pomyśl o partiach nacjonalistycznych lub populistycznych, które reinterpretują historię w dążeniu do władzy politycznej. Pod tym względem polityka pamięci jest fascynującą walką o to, dlaczego historia ma znaczenie i z jakich powodów. Zapoznaj się z poniższymi przykładami, w jaki sposób odnoszą się do przeszłych niesprawiedliwości Kanadyjskie Muzeum Praw Człowieka i Platforma Europejskiej Pamięci: Obchody Europejskiego Dnia Pamięci Ofiar Reżimów Totalitarnych i Autorytarnych Kanadyjskie Muzeum Praw Człowieka Jak myślisz? Dlaczego i jakie znaczenie ma dla Ciebie historia? Czy potrafisz wymienić wydarzenia historyczne, które są różnie interpretowane przez poszczególne narody i grupy? Dlaczego niektóre formy pamięci zbiorowej są kontestowane politycznie? Czy możesz podać przykłady tego, co Pamela Palamater nazywa ciągłymi „aktami ludobójstwa”? „Dlaczego więc jest ważne zrozumienie historii ludobójstwa w Kanadzie? Ponieważ to nie jest tylko historia. Dzisiejsze rasistowskie prawa, polityki i działania rządu okazały się być tak samo śmiercionośne dla rdzennej ludności, jak akty ludobójstwa z przeszłości.” Pamela Palamater, prawnik Mi’kmaq ∞ ∞ 9

10 Polityka pamięci w Kanadzie i Europie Nie masz pewności co do polityki pamięci? Sprawmy, by sprawy stały się bardziej namacalne, poprzez przyjrzenie się, jak działa polityka pamięci w dwóch konkretnych kontekstach: „Musimy zostać wysłuchani: poza naszym osobistym doświadczeniem, byliśmy wspólnie świadkami fundamentalnego nieoczekiwanego zdarzenia, fundamentalnego właśnie dlatego, że nieoczekiwanego, nieprzewidzianego przez nikogo. Stało się, więc może się powtórzyć: oto sedno tego, co mamy do powiedzenia. To może się zdarzyć znowu i może się zdarzyć wszędzie.” Primo Levi, ocalały z Auschwitz W Kanadzie i w Europie Kanada stoi przed wyjątkowym historycznym wyzwaniem: procesem Prawdy i Pojednania z ludami rdzennymi. Ten proces obejmuje historię i doświadczenia, o których wcześniej nie mówiono. Ten proces fundamentalnie zmienił sposób, w jaki wielu Kanadyjczyków postrzega dziś Kanadę jako kolonialne państwo osadnicze¤, definiowane przez wywłaszczanie ziemi, zrywanie lub brak wraktatów oraz system szkół rezydencjalnych. Rozpoczęcie dyskusji na te tematy umożliwiło rdzennej ludności zabranie głosu i przyczyniło się do rozwinięcia się ważnej debaty politycznej i powolnego wprowadzania zmian. W Europie traumatyczna pamięć o wojnach światowych i Holocauście stała się jednym z filarów procesu integracji europejskiej. Podstawą tego, co ostatecznie przekształciło się w Unię Europejską, była idea, że tylko europejska jedność polityczna i gospodarcza będzie w stanie przezwyciężyć dziedzictwo wojny i skrajnego nacjonalizmu; tylko jedność mogła przynieść trwały pokój na kontynencie. Pamięć o III Rzeszy, faszyzmie i Holocauście¤ jest zatem od 1945 r. fundamentem europejskiej polityki. 10

Przeprowadźcie burzę mózgów: Pamięć zbiorowa to złożony temat… Dowiedz się, do jakiego pokolenia należysz wyszukując w Internecie na przykład: Generational Cohort Chart. Jak wygląda pamięć zbiorowa w twoim pokoleniu? Jaka wspólna pamięć ma szczególne znaczenie dla twojego pokolenia? Czy zgadzasz się z opisem cech pokolenia Z? Dlaczego tak lub dlaczego nie? „Pojednanie zawsze dotyczy relacji. Chodzi o przywrócenie równowagi w stosunkach między rdzennymi i nie-rdzennymi mieszkańcami. Na poziomie indywidualnym ludzie często pytają: „Co mogę zrobić?” Moja odpowiedź zawsze brzmi: „Spójrz na to, jak wierzysz, jak się zachowujesz, jak myślisz i zmień to.” Murray Sinclair, były członek kanadyjskiego Senatu i przewodniczący Komisji Prawdy i Pojednania, 2015 11 4. Oddolna inicjatywa upamiętnienia przed budynkiem Zgromadzenia Prowincjonalnego Kolumbii Brytyjskiej (the British Columbia Legislature Parliament) w Victorii w Kanadzie. Setki dziecięcych bucików i zabawek zostały umieszczone na schodach, aby upamiętnić i uhonorować ponad 215 rdzennych dzieci znalezionych w nieoznakowanych grobach na terenie szkoły rezydencjalnej w Kamloops w Kolumbii Brytyjskiej i innych miejscach.

12 CANADA 12 KANADA Teraz, gdy masz już wstępne pojęcie o tym, czym jest polityka pamięci i jak kształtuje ona dyskusje polityczne i społeczne, przyjrzymy się bliżej kilku studiom przypadków. Mamy nadzieję, że dzięki uważnemu przyjrzeniu się różnym narodowym kontekstom, stanie się jasne, dlaczego upamiętnienie naszej wspólnej historii i konfrontowanie się z przeszłymi niesprawiedliwościami jest tak ważnym, choć kontrowersyjnym i kwestionowanym zadaniem. W tym celu w niniejszej broszurze przedstawiono pięć krajowych studiów przypadków polityki pamięci: Kanadę, Niemcy, Polskę, Francję i Węgry. Każdy z tych krajów został ukształtowany przez historię i narrację o przeszłości, na której opiera się poczucie tożsamości i wspólnoty politycznej współczesnego społeczeństwa. KRAJOWE STUDIA PRZYPADKÓW

FRANCJA WĘGRY NIEMCY POLSKA 13

14 KANADA Kanada jest uważana za młody kraj o stosunkowo niedługiej przeszłości, ale historia rdzennej ludności i narodów tej ziemi opowiada historię, wiedzę i powiązania z tą ziemią, które istniały od niepamiętnych czasów. Pomimo bogatej i złożonej historii ludów rdzennych, kanadyjska narracja narodowa począwszy od Konfederacji w 1867 roku systematycznie wykluczała rdzenne kultury, tożsamości i języki. W obecnej liberalnej kulturze politycznej Kanady osadzona jest głęboka historia wykluczenia i przerażającej niesprawiedliwości. Ziemia uznawana za publiczną nadal jest określana jako tzw. ziemia koronna. Co więcej, sam fakt, że ziemie są określane jako ziemie koronne wskazuje na wypieranie rdzennego systemu rządów i narzucania obcych (brytyjskich i francuskich) systemów. Ponieważ ziemia ma kluczowe znaczenie dla rdzennej ludności, po dziś dzień jest ona nadal najważniejszym źródłem konfliktu wynikającego z faktu przymusowego wysiedlenia z ziemi przodków, od której zależy ich utrzymanie. Zgodnie z obowiązującym kanadyjskim prawem, narody te mogą mieć roszczenia dotyczące praw do tych ziemi. Ponadto Kanada jest prawnie zobowiązana do przestrzegania tych praw na mocy Deklaracji Praw Ludów Rdzennych ONZ (UNDRIP) z 2007 roku oraz ustawy C-15 z 2021 roku. Jednak jesteśmy dopiero na początku trudnego i bolesnego procesu konfrontacji z kolonialną przeszłością Kanady. Krytyczne nastawione grupy ekspertów 5. Konfederacja Kanady 1867 r. Pojednanie definiuje się, jako „ustanowienie i utrzymywanie opartych na wzajemnym szacunku relacji pomiędzy ludami rdzennymi i nie-rdzennymi w tym kraju. Aby tak się stało, musi istnieć świadomość przeszłości i uznanie wyrządzonej krzywdy, zadośćuczynienie za przyczyny i działania na rzecz zmiany zachowania…” „… musimy przywrócić to, co musi zostać przywrócone, naprawić to, co musi być naprawione i zwrócić to, co musi zostać zwrócone.” Podsumowanie raportu końcowego Kanadyjskiej Komisji Prawdy i Pojednania 14

6. Indiańska Szkoła Rezydencjalna Qu’Appelle (Qu’Appelle Indian Residental School) w Dolinie Qu’Appelle, Saskatchewan. 7. Flagi Dnia Pomarańczowej Koszuli. 8. Szkoła rezydencjalna w Kamloops. Kolumbia Brytyjska. 15 ludów rdzennych, takie jak Komitet Pojednania Kanadyjskiego Stowarzyszenia Nauk Politycznych (CPSA), określają skalę i źródła tych niesprawiedliwości mianem „ludobójstwa”. Raport końcowy Kanadyjskiej Komisji Prawdy i Pojednania również określił „rdzenną politykę Kanady” jako „kulturowe ludobójstwo” ludów rdzennych zwanych w Kanadzie Pierwszymi Narodami, a także Metysów i Inuitów. Ten raport opierał się m.in. na historycznych relacjach ponad 6500 naocznych świadków z całego kraju, które zostały zebrane w latach 2007-2015. Co to jest szkoła rezydencjalna? Tak zwane szkoły rezydencjalne są postrzegane przez wielu rdzennych mieszkańców jako więzienia, w których zapadały wyroki śmierci lub jako zakłady pracy dzieci. Zostały one zaprojektowane w ramach partnerstwa kanadyjskiego rządu federalnego z Kościołem katolickim, Zjednoczonym Kościołem Kanady, Kościołem anglikańskim i Kościołem prezbiteriańskim. Obiekty te działały przez ponad 150 lat, a ich głównym celem była przymusowa asymilacja rdzennych dzieci do głównego nurtu kanadyjskiego społeczeństwa. Małe dzieci – niektóre już w wieku 3 lat – były zabierane siłą rodzinom i umieszczane w tych placówkach, często setki, a nawet tysiące kilometrów oddalonych od ich rodzinnych stron. Po umieszczeniu w takiej instytucji rdzenni mieszkańcy byli systematycznie pozbawiani swoich tradycji, języków, kultury i wartości. Uczniowie opowiadają historie o głodzie oraz ekstremalnej przemocy fizycznej i seksualnej. Samotność była codziennością. Badania udokumentowały, że tysiące uczniów zmarło w trakcie nauki w tych szkołach, ale szacunki sugerują, że w wyniku dalszych badań liczba ta może wzrosnąć czterokrotnie lub więcej. Ostatnie szkoły zostały zamknięte pod koniec lat 90. XX wieku. W jaki sposób szkoły rezydencjalne kształtują nasze współczesne dyskusje? Pomyśl o tym… W maju 2021 roku przywódcy ludu Tk’emlúps te Secwépemc ogłosili odkrycie ponad 200 nieoznakowanych grobów na terenie dawnej szkoły rezydencjalnej w Kamloops. Od tego czasu tysiące innych nieoznakowanych grobów zostały znalezione w całym kraju na terenie dawnych szkół rezydencjalnych.

16 KANADA 16 „Siostra Marie Baptiste miała zapas kijów długich i grubych jak kije bilardowe. Kiedy słyszała, że mówię w moim języku, podnosiła ręce i okładała mnie tym kijem. Nadal mam guzy i blizny na rękach. Muszę nosić specjalne rękawiczki, ponieważ zimna pogoda rani moje dłonie. Bardzo starałem się nie płakać, kiedy byłem bity i nadal potrafię w określonych sytuacjach wyłączyć moje emocje… W sumie i tak miałem szczęście. Wielu mężczyzn w moim wieku nie wytrzymywało, popełniali samobójstwo, umierali nagłą śmiercią lub popadli w alkoholizm. I nie było to tylko moje pokolenie. Dla mojej babci, która ma prawie 100 lat, do dziś mówienie o tym, co spotkało ją w tej szkole jest zbyt bolesne.” George Guerin, były szef Ludu Musqueam. Znaczna część dialogu na temat pojednania odbywa się na poziomie instytucjonalnym przez Kanadyjską Komisję Prawdy i Pojednania (TRC), z wezwaniami do działania skierowanymi do konkretnych podmiotów państwowych, kościelnych, edukacyjnych i biznesowych. TRC opublikowała również 10 Zasad Pojednania, które skierowane są do ludzi z różnych środowisk. Centralnym elementem tych zasad jest idea, że prawa człowieka muszą być w centrum dyskusji oraz że należy uznać, iż ludy rdzenne mają określone prawa – w tym prawo do pamięci – które muszą być chronione i przestrzegane. Jednak otoczenie instytucjonalne często nie zaspokajało potrzeb ludów rdzennych w obszarach opieki zdrowotnej, wzrostu gospodarczego, ochrony środowiska, edukacji, roszczeń do ziemi, rewitalizacji języka i kultury. Głos rdzennej ludności ciągle jeszcze pozostaje marginalny i często jest nieobecny na poziomie instytucjonalnym. Publiczne wydarzenia takie jak Dzień Pomarańczowej Koszuli, nowy Narodowy Dzień Prawdy i Pojednania oraz budowa pomników otworzyły drogę do bardziej autentycznego mówienia prawdy i wsparły proces uzdrowienia relacji społecznych, co ma ogromne znaczenie szczególnie dla społeczności tubylczych. Takie inicjatywy dały również Kanadyjczykom okazje, by z pierwszej ręki zapoznać się z perspektywą ludności rdzennej. 9. Uczniowie z Indiańskiej Szkoły Rezydencjalnej św. Anny (St. Anne’s Indian Residential School) w Fort Albany 10. Indiańska Szkoła Rezydencjalna św. Anny (St. Anne’s Indian Residential School) w Fort Albany, 1945.

Tematy historycznych krzywd i zadośćuczynienia, uzdrowienia i pojednania mają wiele lokalnych wariantów, 11. Mural upamiętnieniający i honorujący ponad 215 rdzennych dzieci znalezionych w nieoznakowanych grobach na terenie szkoły rezydencjalnej w Kamloops w Kolumbii Brytyjskiej i innych miejscach. Vancouver, Kolumbia Brytyjska. 17 Obecnie panuje błędne przekonanie, że „pojednanie” jest pojedynczym wydarzeniem, listą kontrolną lub „celem końcowym”, podczas gdy tak naprawdę należy je rozumieć jako ciągły proces transformacji, który powinien się pogłębiać wraz ze wzrostem świadomości. Traktowanie rdzennej ludności przez Kanadę jest tylko jedną częścią traumatycznej historii państwa, prawdopodobnie najdalej idącą pod względem wywartego wpływu. Istnieją jednak inne problematyczne fakty historyczne, takie jak japońskie obozy internowania, zamieszki na tle rasowym, Africville i chiński podatek pogłówny. W tej broszurze nie omawiamy powyższych przykładów. między innymi internowanie japońskich Kanadyjczyków podczas II wojny światowej i zburzenie Africville w latach 60. XX wieku. Ci, którzy przybyli do Kanady z miejsc kolonizacji, wojny, ludobójstwa i dewastacji najprawdopodobniej będą mogli wnieść cenny wkład w proces radzenia sobie z tą historyczną traumą; ich perspektywa także powinna być wzięta pod uwagę.”  George Erasmus, prezes The Aboriginal Healing Foundation, 2011 r.

18 KANADA 18 Zastanów się, jak należy zająć się tymi wszystkimi momentami w pamięci. Pomyśl także nad pytaniami, które w związku z tym się nasuwają. W kontekście wywłaszczania ziemi i wezwań rdzennych mieszkańców do samostanowienia, należy wziąć pod uwagę sprawiedliwość w kontekście odrębnych narodowości, praw do ziemi i autonomii gminnej (na przykład w zakresie opieki nad dziećmi, edukacji, zdrowia). Czy dyskusje i przyznanie się do winy wystarczą, by uleczyć traumę i niesprawiedliwości, dlaczego tak lub dlaczego nie? Jak należy edukować młodych ludzi na temat traumy w historii Kanady? W jaki sposób ta część kanadyjskiego dziedzictwa i historii kształtuje sposób, w jaki Kanadyjczycy myślą o sobie oraz wpływa na kulturę polityczną i tożsamości Kanady? W jaki sposób wiedza o tej bolesnej przeszłości wpływa na naszą przyszłość? Pomyśl! Pomyśl! Pomyśl! 12 i 14. Dzień Nauki w Indiańskiej Szkole Rezydencjalnej na University of the Fraser Valley (UFV’s Indian Residential School). 13. Rzeczy, których możecie nie wiedzieć o Indian Act. Rysunek autorstwa Michaela Mohammeda z książki o takim samym tytule autorstwa Boba Josepha, 2018. Zanurz się głębiej w dialogu pojednania: Czym jest pojednanie? Dowiedz się więcej o raportach Narodowego Centrum Prawdy i Pojednania i raportach rządowych oraz aktualnych aktach prawnych. Pojednanie jest martwe | Lori Capbell |EDxKitch Świadectwo dziedzictwa: zachowywanie tradycji, Kanadyjskie Muzeum Praw Człowieka ∞ ∞ ∞ ∞

Ślady wpływów rdzennej kultury w Kanadzie 16. Zdobienie Słupa Pojednania wyrzeźbione przez mistrza rzeźbiarstwa Jima Harta z ludu Haida z Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej. Vancouver, Kolumbia Brytyjska, Kanada. Krótkie filmy: • “Savage” Lisy Jackson z 2012 roku – wyjątkowa eksploracja pierwszego dnia szkoły dla małego dziecka z Pierwszych Narodów, akcja dzieje się w latach 50. XX wieku. • “Club Native” Tracey Deer z 2008 roku, National Film Board of Canada • “Eye Witness No. 29”, National Film Board of Canada • “The Vancouver Show - Foster Home Program in B.C.” (od min 2:45) ∞ ∞ ∞ ∞ 15.Pudełko z giętego drewna ze zbiorów Komisji Prawdy 19 i Pojednania (TRC). Zostało ono wyrzeźbione przez Luke’a Marstona, artystę z Coast Salish i reprezentuje kultury Pierwszych Narodów, Inuitów i Metysów. Podczas wydarzeń organizowanych przez TRC ludzie wkładali osobiste przedmioty do tego pudełka, co miało symbolizować ich podróż w kierunku uzdrowienia. „Co ten rząd zamierza zrobić w przyszłości, aby pomóc naszym ludziom? Mamy do czynienia z poważnym naruszeniem praw człowieka, które miało miejsce przez wiele pokoleń: mój język, moja kultura i moja duchowość. Wiem, że chce przekazać je moim dzieciom i wnukom, ich dzieciom i tak dalej. Co zostanie nam zapewnione? To jest moje pytanie. Wiem, że jest to pytanie od nas wszystkich. Nad tym chcielibyśmy pracować w partnerstwie.” Beverly Jacobs, przewodnicząca Stowarzyszenia Rdzennych Kobiet Kanady, 2008 r. „W 1907 roku rządowy inspektor medyczny P.H. Bryce poinformował, że 24% wcześniej zdrowych rdzennych dzieci w całej Kanadzie umarło w szkołach rezydencjalnych. Ta liczba nie obejmuje dzieci, które zmarły w domu, dokąd często były wysyłane, gdy były już poważnie chore. Bryce poinformował, że od 47% (w rezerwacie Peigan w Albercie) do 75% (ze szkoły rezydencjalnej File Hills w Saskatchewan) uczniów zwolnionych ze szkół rezydencjalnych zmarło krótko po powrocie do domu.” Indigenous foundation, 2009 r.

20 NIEMCY Niemcy mają długą historię zmagania się z przerażającą spuścizną; zwłaszcza dziedzictwem III Rzeszy (1933-1945) i Holocaustu. Ten bolesny proces zwany w Niemczech „Vergangenheitsbewältigung” (zmierzenie się z przeszłością lub pogodzenie się z nią) – zapewnił powojennym pokoleniom kompas moralny i polityczny. Holocaust III Rzesza wymordowała około 6 milionów Żydów, z których większość zginęła podczas tzw. ostatecznego rozwiązania w latach 1941-1945. Ta eksterminacja jest znana jako „Holocaust” lub „Shoah”. W ramach szerszej nazistowskiej polityki czystek etnicznych reżim nazistowski wymordował także około 3 milionów etnicznych Polaków, miliony radzieckich cywilów i jeńców wojennych, a także Romów i Sinti, osoby niepełnosprawne, dysydentów politycznych i religijnych oraz osoby o orientacji homoseksualnej. 20 Pamięć o nazistowskich zbrodniach ukształtowała współczesne Niemcy, ich politykę i wartości społeczne. Po unikaniu lub tłumieniu pamięci o reżimie nazistowskim w okresie powojennym, zobowiązanie do „nigdy więcej” stopniowo stało się fundamentem nowoczesnych Niemiec. Siła tego zobowiązania w poszczególnych okresach powojennej historii raz wzrastała, innym zaś razem słabła. Trzeba jednak zaznaczyć, że pamięć o III Rzeszy i Holocauście nabrała zdecydowanie odmiennego znaczenia politycznego w obu państwach niemieckich w okresie od 1949 roku do zjednoczenia Niemiec w 1990 roku. Podczas, gdy pamięć ta zyskiwała stopniowo centralne znaczenie dla Republiki Federalnej Niemiec (RFN), komunistyczna Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD) – twierdząca, że jest „państwem antyfaszystowskim” – ukształtowała swoją tożsamość przede wszystkim w oparciu o walkę klasową i osiągnięcia klasy robotniczej. W tej narracji Holocaust nie odgrywał centralnej roli. Obecnie nie ma zgody co do definicji Holocaustu, a konkretnie, czy opisuje on wyłącznie eksterminację europejskich Żydów. Niektórzy argumentują, że Holocaust oznacza ludobójstwo skierowane na eksterminację zarówno Żydów, jak i milionów innych zamordowanych ludzi. Źródła tej niezgody są często bardzo osobiste, zakorzenione w pamięci o przeżytej traumie – ale także w szerszym kontekście długiej historii antysemityzmu, nacjonalizmu, ableizmu, rasizmu, seksizmu i homofobii. Nie ulega wątpliwości, że naziści dopuścili się ludobójstwa i okrucieństw na wielu milionach niewinnych ludzi.

Aby zilustrować, w jaki sposób pamięć, a w szczególności pamięć o Holocauście, kształtuje kulturę polityczną Niemiec i ich bieżące wyzwania polityczne, rozważmy następujący cytat byłej kanclerz Niemiec Angeli Merkel: „To miejsce zobowiązuje nas do podtrzymywania pamięci. Musimy pamiętać o popełnionych tutaj zbrodniach i jasno je nazywać… Czuję głęboki wstyd z powodu barbarzyńskich zbrodni popełnionych tutaj przez Niemców… Dzisiaj doświadczamy niepokojącego rasizmu, wzrastającej nietolerancji i fali przestępstw z nienawiści… Doświadczamy ataku na podstawowe wartości demokracji i niebezpiecznego rewizjonizmu historycznego, który wykorzystywany jest w celu wrogości wobec pewnych grup.” Przemówienie w Miejscu Pamięci AuschwitzBirkenau, 2019 r. Jednak z powodu rosnącego dystansu do reżimu nazistowskiego i Holocaustu, pozostaje przedmiotem publicznej debaty: 17. Zdjęcie z rozpoznania lotniczego obozu koncentracyjnego Auschwitz przedstawiające obóz Auschwitz I, 4 kwietnia 1944 r.) 18. Węgierscy Żydzi przybywający do Auschwitz II, maj/ czerwiec 1944 r. 19. Krematorium w Miejscu Pamięci KL Auschwitz. 20. Po lewej i prawej stronie w tle widać krematoria Auschwitz II i Auschwitz III oraz ich kominy. . 21. Młodzi ocaleni w obozie Auschwitz wyzwolonym przez Armię Czerwoną w styczniu 1945 roku. 21 Czy młodsze pokolenia (takie jak twoje) ponoszą odpowiedzialność za zbrodnie II wojny światowej? Czy te przeszłe niesprawiedliwości nadal powinny mieć wpływ na życie we współczesnych Niemczech?

22 NIEMCY Radykalny sposób kwestionowania fundamentalnej roli pamięci o reżimie nazistowskim i jego zbrodniach jest promowany przez niemiecką skrajnie prawicową partię nacjonalistyczną „Alternatywa dla Niemiec” (AfD). Po raz pierwszy w powojennej historii państwa otwarcie prawicowa, antyimigrancka partia została wybrana do niemieckiego parlamentu federalnego w 2017 roku. Jednym z kluczowych elementów jej kampanii politycznej jest kwestionowanie centralnej pozycji i znaczenia pamięci zbiorowej związanej z III Rzeszą i Holocaustem. Jak myślisz, dlaczego AfD chce zmienić narrację o dramatycznej przeszłości Niemiec w XX wieku? Czy ponowna ocena wydarzeń z przeszłości może miec wpływ na aktualne konflikty polityczne i wizje przyszłości? 22. Tablica w Warszawie: Kanclerz RFN Willy Brandt klęka przed pomnikiem Bohaterów Getta w Warszawie (1970 r.) 22 „Niemcy jako jedyni na świecie postawili pomnik hańby w sercu swojej stolicy.” Bjorn Hocke, polityk AfD, 2017 r. „Hitler i naziści są mało znaczącym epizodem w ponad tysiącletniej chwalebnej historii Niemiec.” Alexander Gaulnad, były współprzewodniczący AfD i poseł do niemieckiego parlamentu, 2018 r. „Stoję przed wami, wdzięczny za ten cud pojednania i chciałbym móc powiedzieć, że nasza pamięć uodporniła nas na zło… Tak, my Niemcy pamiętamy. Ale czasami wydaje się, że lepiej rozumiemy przeszłość niż teraźniejszość. Duchy zła pojawiają się w nowej postaci, prezentując swoje antysemickie, rasistowskie, autorytarne myślenie jako odpowiedź na przyszłość, nowe rozwiązanie problemów naszych czasów.” Prezydent Niemiec Frank-Walter Steinmeier, przemówienie podczas Piątego Światowego Forum Holocaustu w Muzeum Yad Vashem w Jerozolimie, 23 stycznia 2020 r.

Przykłady aktualnej aktywnej polityki pamięci: W Berlinie ma zostać wzniesiony pomnik poświęcony ofiarom niemieckiej okupacji w czasie II wojny światowej na terenie Polski. Słynny projekt artystyczny Stolperstein autorstwa Guntera Demninga (obecnie w licznych państwach europejskich powstało ponad 1200 takich miejsc pamięci). 23. Pomnik w Muzeum Holocaustu Yad Vashem, Izrael. Grudzień 2018 r. 24. Pomnik Pomordowanych Żydów Europy, Berlin, Niemcy. 23 ∞ ∞ Jaka jest i powinna być główna lekcja o zbrodniach nazistowskich dla Niemiec i świata? Jakie wnioski wyciagnęły powojenne pokolenia z wiedzy o nazistowskich Niemczech? W jaki sposób możemy upamiętniać straszne okrucieństwa, takie jak Holocaust? Co myślisz?

24 POLSKA 25. Getto warszawskie, Żydzi eskortowani przez nazistowską policję. 26. Polski Cmentarz Wojskowy w Katyniu (2000 r.). 27. Zniszczona Warszawa, stolica Polski, styczeń 1945 r. Pamięć narodowa Polski jest kształtowana przez głębokie poczucie cierpienia i doświadczenie bycia ofiarą. W swojej nowożytnej historii Polska została rozdzielona przez sąsiednie mocarstwa, a następnie zniknęła z mapy Europy na ponad wiek (zob. ilustracje 28 ). Bardzo dramatyczny jest również fakt, że Polska była brutalnie okupowana przez nazistowskie Niemcy i Związek Radziecki w trakcie II wojny światowej. Większość zbrodni Holocaustu została popełniona na terytorium Polski. Polski rząd nigdy nie współpracował z niemieckimi okupantami, ale poszczególni Polacy wydawali Żydów Niemcom i kolaborowali z nazistami. Wiele traum związanych z tym faktem nie zostało do dziś przepracowanych. 24

28. Mural z okazji 30. rocznicy zamordowania ks. Jerzego Popiełuszki, który publicznie wspierał Solidarność w latach 80. XX w. Krytycznym punktem zwrotnym w historii Polski był prodemokratyczny ruch obywatelski skupiony wokół związku zawodowego „Solidarność”. Założona w 1980 roku Solidarność szybko stała się najsilniejszym związkiem zawodowym w Polsce i odegrała decydującą rolę w obaleniu komunizmu i przejściu Polski do demokratycznego ustroju. Po wyzwoleniu się spod sowieckich rządów w 1989 roku, Polska odrodziła się jako niepodległe państwo, które jednak pozostawało głęboko przesiąknięte traumatyczną historią najnowszą. Proces radzenia sobie z tym doświadczeniem obejmował m.in. odbudowę tożsamości kulturowej i narodowej kraju. Odniesienia do przeszłości odgrywają także dziś kluczową rolę w wysiłkach Polski w budowaniu wolnego i niepodległego państwa o silnej tożsamości narodowej i pozycji w społeczności międzynarodowej. Szef partii rządzącej w Polsce Jarosław Kaczyński powiedział, że Niemcy próbują przekształcić UE w federalną „IV Rzeszę Niemiecką”. W rozmowie ze skrajnie prawicową polską gazetą, szef partii Prawo i Sprawiedliwość (PiS) stwierdził, że niektóre państwa „nie są entuzjastycznie nastawione do perspektywy budowy IV Rzeszy Niemieckiej na bazie UE” Jarosław Kaczyński wicepremier Polski, 2021 r. 25 Polacy byli traktowani przez nazistów jako ludzie gorszej kategorii, skazani na niewolniczą pracę na rzecz III Rzeszy. Obywatele polscy cierpieli także pod okupacją sowiecką, kiedy tylko w latach 1940-1941 deportowano w głąb Związku Radzieckiego szacunkowo od 309 do 330 000 polskich obywateli. Kolejne deportacje nastąpiły po 1944 roku, a także po zakończeniu II wojny światowej. Być może najbardziej haniebnym było dokonanie przez Związek Radziecki w 1940 roku masakry na ponad 20 000 polskich oficerach i przedstawicielach inteligencji w Katyniu i okolicznych sowieckich obozach. Pamięć o cierpieniach związanych z tą podwójną okupacją nadal odgrywa centralną rolę w tym, jak polskie społeczeństwo definiuje swoją obecną tożsamość narodową.

26 POLSKA 29. Polska na przestrzeni wieków: początek XIX wieku, okres po II wojnie światowej, współcześnie. 30. Były niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny. Auschwitz I (1940-1945 r.) 31. Spotkanie PiS w Narodowe Święto Niepodległości. Partia Prawo I Sprawiedliwość, która rządziła w Polsce w latach 2015-2023, realizowała program narodowy, w którym dramatyczna przeszłość kraju (w szczególności w odniesieniu do obcych rządów) jest kluczowym budulcem polityki pamięci. Ten program doprowadził do licznych konfliktów i kontrowersji zarówno z Unią Europejską, jak i w Polsce. W tak rozumianej polityce pamięci interpretacja historii stała się wysoce kwestionowaną cechą zdefiniowania na nowo tego, co znaczy być Polakiem i jaka powinna być rola Polski w Europie. 26

Zmiany w ustawie o Instytucie Pamięci Narodowej, a w szczególności artykuł 55a tej ustawy, zaproponowane w 2018 roku są przykładem reakcji rządu polskiego na wspomniane wyżej historyczne kontrowersje. Pokazują one próbę obrony dobrego imienia narodu polskiego oraz skomplikowany proces uporania się z bolesną przeszłością. „Kto publicznie i wbrew faktom przypisuje Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za popełnione przez III Rzeszę Niemiecką zbrodnie nazistowskie… podlega grzywnie lub karze pozbawienia wolności do lat 3.” ∞ Ustawa o IPN. Artykuł 55a, pkt. 1, 2018 r. Pomyślmy razem… Czy uważasz, że państwo powinno podejmować kroki zmierzające do wzmacniania tożsamości narodowej? Czy twoja odpowiedź zmieniłaby się, gdyby ta tożsamość była tłumiona przez wiele lat?  Pomyśl o własnym kraju. Czy istnieją aspekty jego kultury politycznej, z którymi inni ludzie mogą się nie zgadzać lub których mogą nie lubić? Jakie są twoim zdaniem główne różnice między Europą Wschodnią i Zachodnią, gdy chodzi o wykorzystywanie przeszłości kraju do definiowania tożsamości narodowej? 27 „W ciągu dwóch lat polskie władze przyjęły ponad 13 ustaw, które mają wpływ na całą strukturę wymiaru sprawiedliwości w Polsce, wpływając na Trybunał Konstytucyjny, Sąd Najwyższy, sądy powszechne, Krajową Radę Sądownictwa, prokuraturę i Krajową Szkołę Sądownictwa. Powszechną praktyką jest to, że władza wykonawcza i ustawodawcza systematycznie umożliwiają sobie polityczną ingerencję w skład, uprawnienia, administrację i funkcjonowanie władzy sądowniczej”. Komisja Europejska, 2017 r.

28 FRANCJA Francja nie jest wyjątkiem, jeśli chodzi o znaczenie polityki pamięci. Jednak, w przeciwieństwie do Niemiec, historia zazwyczaj przedstawiana jest w tym kraju jako powód do dumy i inspiracji dla innych. Narodowa kultura polityczna ma aspiracje połączenia gloryfikacji zasług francuskich królów i cesarzy z propagowaniem ideałów Francuskiej Rewolucji i Republiki. W związku z tym naród francuski nigdy do końca nie doszedł do porozumienia co do tego, jak powinno wyglądać wolne, demokratyczne i egalitarne społeczeństwo. Aspiracje narodowe stanowiące motto rewolucji - liberté, égalité, fraternité (wolność, równość, braterstwo) – są wciąż przedmiotem dyskusji i bywają kwestionowane we współczesnej Francji. W rzeczy samej, pomimo chwil heroizmu i triumfu, Francja nadal zmaga się ze swoją kontrowersyjną przeszłością. W trakcie II wojny światowej Francja została podzielona przez nazistów na północną i południową część. Północ została bezpośrednio zaanektowana przez III Rzeszę, podczas gdy Południe, znane jako Francja Vichy, było okupowane przez nazistów i kolaborowało z nimi. Po wojnie generał De Gaulle stworzył trwały mit mówiący, że cała Francja stawiała opór nazistom, a kraj sam się wyzwolił. (Równocześnie umniejszano rolę kolaboracyjnego rządu Philippe Pétaina w deportacjach Żydów i lekceważono fakt wielowiekowego antysemityzmu we Francji). 32. Przykład propagandy Vichy z 1942 roku. 28 Wyidealizowana wersja otwartego i inkluzywnego francuskiego społeczeństwa opartego na podstawowych prawach politycznych została jednak w ostatnich dziesięcioleciach podważona. Na przykład, w coraz bardziej zróżnicowanej kulturowo Francji grupy imigrantów i mniejszości często mogły odnosić wrażenie, że wielkie obietnice Republiki Francuskiej nie dotyczą ich w taki sam sposób, jak białych, chrześcijańskich obywateli Francji. Pomimo przyznania niepodległości wielu terytoriom, które znajdowały się pod jej administracją kolonialną (1946-1980 r.), 17% obecnej Francji to terytoria zamorskie, gdzie żyje ponad 2,8 miliona osób niereprezentowanych przez „narodową narracjꔤ.

Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że państwo francuskie od dawna unika przyznania się do pewnych dramatycznych zdarzeń ze swojej kolonialnej przeszłości. Jednym z przykładów jest masakra w Paryżu 17 października 1961 roku, w takcie której dziesiątki pokojowo protestujących Algierczyków zostało zastrzelonych, pobitych na śmierć lub utopionych przez paryską policję. Masakra ta przez dziesięciolecia nie była uznawana przez władze państwowe. Mimo, że ostatnio prezydent Emmanuel Macron potępił to zdarzenie, jego rząd nie wystosował oficjalnych przeprosin. Takie wydarzenia napędzają debaty na temat tożsamości i sprawiedliwości w dzisiejszym postkolonialnych francuskim społeczeństwie. 33. Plakat autorstwa Francuskiego Ruchu Przeciwko Rasizmowi i Przyjaźni Ludzi (MRAP) przedstawiający ofiarę Paryskiej Masakry (17 października 1961 r.). 34. Szturm na Bastylię. Czy ludzie mogą mieć „tożsamości połączone myślnikiem”? Co znaczy być AfroAmerykaninem, Azjatą-Kanadyjczykiem lub FrancuzemAfrykaninem? Co myślisz, gdy słyszysz słowa „Rewolucja Francuska”? Pomyśl o tym… 29

30 FRANCJA 35. Thomas Sankara, pierwszy prezydent Burkina Faso „Rewolucja Francuska z 1789 roku, która zachwiała fundamentami absolutyzmu, nauczyła nas praw człowieka związanych z prawem narodów do wolności.”  Thomas Sankara, afrykański bojownik o wolność i rewolucjonista, 1984 r. 36. Demonstracja przeciwko rasizmowi, partia Front Narodowy (FN) i Ressemblement Bleu Marine, po wyborach do Europarlamentu w 2014 roku, 29 maja 2014 rok na Bulwarze Beaumarchais, Paryż. 30 Rzeczywiście, Francja nadal stoi przed fundamentalnym pytaniem, czy jej społeczeństwo powinno być homogeniczne kulturowo i etnicznie, czy też wielokulturowe? Ta pierwsza opcja jest agresywnie promowana przez skrajnie prawicową partię Rassemblement National. Partie polityczne od lewicy do skrajnej prawicy promują model asymilacji z „uniwersalnym republikanizmem” jako dominującą narrację o przeszłości narodu i jego kluczowych wartościach. Ten element składowy francuskiej tożsamości narodowej wywołał debaty na temat tego, na ile widoczna i akceptowana jest we Francji różnorodność kulturowa. W dyskusjach tych często pojawiały się konotacje ksenofobiczne i rasistowskie. 37. Plakat polityczny FN z napisem: „Imigranci idą głosować… a ty się wstrzymujesz?!!”

Podobnie kontrowersyjne są publiczne debaty na temat często ignorowanego faktu kolaboracji z nazistami i dziedzictwa francuskiego imperializmu. W szczególności w odniesieniu do kolonialnej historii Francji podejmuje się energiczne próby ponownej oceny przeszłych niesprawiedliwości i ich spuścizny dla współczesnego francuskiego społeczeństwa. We współczesnej francuskiej polityce pamięci poszczególne fakty francuskiej historii są wykorzystywane politycznie. Taka polityka wskazuje, jak powinny być one pamiętane oraz jaka jest odpowiedzialność współczesnej Francji za jej mniej chlubną niedawną przeszłość. 38. Philippe Pétain, szef państwa Francji Vichy w latach 1940-1944, spotyka się z Hitlerem. 39. Tania de Montaigne – Festival Atlantide – Lieu Unique – Nantes, 2017 r. 31 „Tutaj chcą, abyśmy stopili się w jedno ciało i odłożyli na bok naszą różnorodność kulturową… Dla nas jest to niemożliwe. Jesteśmy Francuzami, ale nie zapominamy też o tym, co daje nam pełnię człowieczeństwa.” Almamy Kanouté, francuski aktor, aktywista i lider, 2020 r. „Mówią: jest coś takiego, że gdziekolwiek jesteś na świecie, jakimkolwiek językiem mówisz, jakakolwiek jest twoja historia, to zawsze pozostaje widoczna twoja czarna natura… I to właśnie uniemożliwia stanie się obywatelem, ponieważ zawsze będzie we mnie coś, co nigdy nie zostanie w pełni włączone do społeczeństwa.” Tania de Montaigne, francuska pisarka, 2017 r.

32 WĘGRY Węgierska pamięć historyczna jest fragmentaryczna i podzielona. Kiedyś kraj ten był częścią Austro-Węgier (1867-1918 r.), ogromnego mocarstwa z ponad 50 milionami obywateli w szczytowym okresie. Przez wieki Węgry zaciekle broniły swojej unikalnej kultury i politycznej niezależności. Jednak od końca I wojny światowej kraj ten był świadkiem wielu dramatycznych rozłamów i walk politycznych m.in. o to, jak należy pamiętać często traumatyczne doświadczenia XX wieku. Traktat z Trianon był jednym z najważniejszych punktów zwrotnych w historii Węgier w XX wieku. Traktat z Trianon (4 czerwca 1920 r.) na nowo nakreślił mapę Europy Centralnej po I wojnie światowej i stworzył nowe państwa po rozpadzie Austro-Węgier. Spowodowało to, że Węgry straciły dwie trzecie swojego terytorium i prawie 60% swojej populacji. Prawie jedna trzecia Węgrów stała się obywatelami sąsiednich państw. Dla Węgier Trianon oznaczało ogromne straty terytorialne i gospodarcze. Rodziny zostały rozdzielone, a granice dawnego państwa zostały zlikwidowane. To traumatyczne historyczne wydarzenie wciąż jest obecne w wyobraźni historycznej Węgrów, ale pamięć o nim różni się w poszczególnych grupach społecznych i zależy często od tego, kto opowiada tę historię. W dominującej narracji historyczna trauma została przekształcona w XXI-wieczny „kult Trianon”, w ramach którego pamięć o latach 20. XX wieku została połączona z symbolizmem, nacjonalizmem i skrajnie prawicową ideologią. Podobnie jak w Polsce, na Węgrzech koniec rządów komunistycznych w 1989 roku otworzył drzwi do krytycznego przewartościowania historii kraju i nowej wykładni sensu jego przyszłości. Obecnie rządząca partia Fidesz i jej lider Victor Orbán aktywnie promują określone narracje historyczne wokół traktatu z Trianon w celu stworzenia wykluczającego obrazu węgierskiego nacjonalizmu. To właśnie w tym historycznie ukształtowanym obrazie narodu Fidesz uważa się za jedynego prawdziwego przedstawiciela narodu węgierskiego. 32

40. Mapa z ok. 1920 roku przedstawiająca zmiany w granicach Węgier zgodne z traktatem z Trianon. 41. Przybycie dwóch sygnatariuszy, Ágost Benárd i Alfréd Drasche-Lázár, 4 czerwca 1920 r. w Pałacu Grand Trianon w Wersalu. 42. Muzeum Trianon w Várpalocie. „Od Trianon nigdy nie byliśmy tak blisko przywrócenia naszemu narodowi pewności siebie i witalności, jak teraz…” Viktor Orbán, premier Węgier, 2018 r. W jakim stopniu „pewność siebie i witalność” państwa zależy od jego przeszłości? Czy uważasz, że nacjonalistycznopopulistyczny rząd na Węgrzech wspiera nastroje antydemokratyczne? Weź pod uwagę przeszłość Węgier w XX wieku i silne antyeuropejskie stanowisko węgierskiego rządu i zastanów się, jak można połączyć te dwie rzeczy? Jakie są twoje myśli? 33

34 WĘGRY Kiedy Fidesz doszedł do władzy w 2010 roku, jednym z pierwszych działań rządu było ustanowienie Narodowego Dnia Pamięci 4 czerwca, by upamiętnić rocznicę dnia, w którym podpisano traktat z Trianon. Traktat ten został wykorzystany także jako środek do zwiększenia poparcia wyborczego dla Victora Orbána. Podział Węgier oznaczał, że wielu Węgrów zostało rozproszonych między sąsiednimi krajami – Rumunią, Ukrainą, Słowacją i Serbią. Rząd kierowany przez Viktora Orbána podjął działania w celu umożliwienia nabycia obywatelstwa tym „odciętym” Węgrom na podstawie uproszczonego procesu naturalizacji, w którym wnioskodawca nabywa węgierskie obywatelstwo na podstawie węgierskiego pochodzenia. Miało to na celu zapewnienie sobie głosów wyborczych tych nowych obywateli Węgier. Wygląda na to, że te wysiłki opłaciły się: w węgierskich wyborach parlamentarnych w 2014 i 2018 roku ponad 95% zagranicznych obywateli Węgier oddało swój głos na Fidesz. 43. „Węgrzy nie będą żyć zgodnie z rozkazami obcych mocarstw” powiedział Victor Orbán do tłumu na placu Kossutha 15 marca 2012 roku. 44. Wysadzony w powietrze Most Łańcuchowy w Budapeszcie na Węgrzech. 3 lutego 1946 r. 45. Lider PiS Jarosław Kaczyński z Orbánem 22 września 2017 roku. 34

47. Mapa przedstawiająca etnicznych Węgrów mieszkających w niektórych z sąsiednich państw . 46. Budynek węgierskiego parlamentu, Budapeszt, Węgry, 2015 r. 35 Rozmieszczenie Węgrów w Europie Środkowej i Wschodniej Węgry Tereny w sąsiednich państwach, na których Węgrzy stanowią większość Węgry Czechia Słowacja Austria Rumunia Ukraina Chorwacja Serbia Bułgaria Słowenia Bośnia i Hercegowina Mołdawia

36 Oś czasu najważniejszych wydarzeń: Europa i Kanada 1910 1920 I wojna światowa (I WŚ) 1914-1918 r. Pierwsza szkoła rezydencjalna zostaje otwarta pod brytyjskimi rządami kolonialnymi 1831 r. Kobiety otrzymały prawo do głosowania w wyborach federalnych 1918 r. Indian Act pozwala na większą kontrolę federalną nad ludnością rdzenną 1876 r. Kanada zostaje federacją 1867 r. Traktat z Trianon 1920 r. 1930 1940 1950 1960 OŚ CZASU III Rzesza 1933-1945 r. II wojna światowa (II WŚ) 1939- 1945 r. Ostateczne rozwiązanie 1941-1945 r. (Holocaust) Traktaty rzymskie ustanawiające Europejską Wspólnotę Gospodarczą 1957 r. Masakra paryska 1961 r. Masakra w Lesie Katyńskim 1940 r. Wielki kryzys gospodarczy 1929-1933 r. Pétain rządzi państwem Vichy 1940-1944 Kobiety z Pierwszych Narodów otrzymały prawo do głosowania w wybranych wyborach do rad 1951 r. Podpisano Traktat Wersalski 1919 r. Francuska administracja kolon1945-1980 r. 36 Zimna wojna: od końca lat 4019Mur b

nialna 0. do 1990 r. Kanclerz Niemiec Willy Brandt klęka w Warszawie 1970 r. Obecny rząd Prawa i Sprawiedliwości rozpoczął sprawowanie władzy w Polsce 2015 r.5 Założono prodemokratyczny ruch „Solidarność” w Gdańsku w Polsce 1980 r. Europa Kanada Wydarzenia światowe 70 1980 1990 2000 2010 2020 2021 Koniec rządów komunistycznych na Węgrzech i w Polsce 1989 r. Polska i Węgry dołączyły do UE 2004 r. Partia AfD została wybrana do Parlamentu Niemiec 2017 r. Partia Fidesz przejęła władzę na Węgrzech 2010 r. Traktat z Maastricht ustanawia Unię Europejską 1992 r. berliński dzieli Niemcy na dwa państwa 1961-1989 r. Ruch Black Lives Matter 2013-dziś Odkrycie masowych grobów rdzennych dzieci na terenie byłych szkół rezydencjalnych w Kanadzie 2021 r. Komisja Prawdy i Pojednania 2008-2015 r. 37 Kanadyjska ustawa o wielokulturowości 1988 r. Sąd Najwyższy Kanady uznał, że rdzenna ludność ma prawo domagać się zwrotu ziemi 1973 r. Ostatniaszkoła rezydencjalna została zamknięta 1996 r.

38 WNIOSKI To do Ciebie należy odpowiedzialność sprawdzania i oceniania każdej napotkanej narracji. W przedmowie wyraziliśmy nadzieję, że ta broszura pozwoli lepiej zrozumieć politykę pamięci i zwiększy świadomość tego, jak historia jest nieustannie reinterpretowana i wykorzystywana do różnych interesów i aspiracji politycznych. Jak pokazują nasze krajowe studia przypadków, historia jest nierozerwalnie związana z procesami konstruowania tożsamości, z polityką i kulturą. Przyjrzenie się temu, co społeczeństwo upamiętnia i jakie części swojej historii celebruje, pozwala zrozumieć, jakie wartości są mu drogie i jak wyobraża sobie przyszłość wspólnoty politycznej. A ponieważ tożsamość i polityka są w tak dużym stopniu związane z historią, narracje historyczne kierujące naszą pamięcią zbiorową są niezwykle ważne. Wybieramy z naszej wspólnej przeszłości konkretne wydarzenia i budujemy opowieści, które są interpretacją tych wydarzeń. W tym kontekście ważne jest, aby rozumieć, w jaki sposób te narracje historyczne są wykorzystywane politycznie i przez kogo. Krótko mówiąc, użycie narracji zawsze wiąże się z promowaniem określonych interpretacji. 38

Chociaż polityka pamięci może prowadzić do podziałów i sporów, zajmowanie się przeszłością i często lekceważonymi niesprawiedliwościami może być także drogą do sprawiedliwości i uzdrowienia. Daje to szansę odkrywania nowych dróg i narracji oraz pozwala usłyszeć głosy, które były uporczywie ignorowane. Najważniejsze, co powinieneś wiedzieć to to, że historia jest opowieścią o przeszłości, w której wiele kwestii pozostaje spornych, a różni aktorzy polityczni ciągle walczą o kontrolę nad nią. Spory o przyszłość – na przykład o to, jakie powinny być granice Węgier, jak należy rozliczyć się z Holocaustu w Niemczech czy jak Kanada powinna pojednać się z rdzennymi mieszkańcami – często są odzwierciedleniem debat dotyczących przeszłości. Poznając historię ludzkości dowiadujemy się o wspaniałych osiągnięciach, ale także o opresjach i niesprawiedliwościach. W tej broszurze skupiliśmy się na stworzeniu przestrzeni dla krytycznej refleksji, która ma fundamentalne znaczenie dla naszej demokratycznej kultury. 39

40 Pamięć zbiorowa Pamięć zbiorowa przechodzi przez pokolenia i jest wyrażana poprzez miejsca pamięci, pomniki, artefakty, media i inne. Te formy upamiętnienia są kształtowane przez wiele czynników takich jak kultura, przeszłe doświadczenia, edukacja czy dziedzictwo rodzinne. Pod tym względem pamięć nie jest stała, lecz względna i stale reinterpretowana. Integracja europejska Stopniowy proces pogłębiania więzi gospodarczych, kulturowych i politycznych między europejskimi krajami w celu stworzenia bardziej stabilnej, dobrze prosperującej i pokojowej europejskiej wspólnoty narodów. Niektórzy jednak określają cele integracji europejskiej jako homogenizację europejskiej kultury i erozję lokalnej autonomii. Rewizjonizm historyczny Rewizjonizm historyczny jest terminem wyrażającym zamiar zaprzeczenia głównym zdarzeniom historycznych takim jak na przykład fakt, że ludobójstwa faktycznie miały miejsce. Osoby, które negują Holocaust są skrajnym przykładem, ale istnieje także wiele innych form rewizjonizmu historycznego. Pozytywną stroną tego zjawiska są historycy, którzy starają się wskazywać na stronniczość i podważać wyjątkowy charakter niektórych historii narodowych. Oni także często są określani mianem rewizjonistów. (na podstawie Oxford Dictionary) Historia Historia jest zapisem i badaniem przeszłości. Jak każda dziedzina akademicka jest skomplikowana i kwestionowana – nie ma zgody co do tego, jak powinniśmy interpretować lub wyjaśniać wybrane wydarzenia w historii, a nawet, czy te wydarzenia miały w ogóle miejsce! A ponieważ historia jest ściśle powiązana kwestiami tożsamości lub przeżytych doświadczeń, bywa często źródłem żarliwych debat zarówno wśród historyków, jak i nie-historyków. 40 Słowniczek najważniejszych pojęć

Holocaust Holocaust to zbrodnia ludobójstwa około 6 milionów Żydów, z których większość zginęła podczas tzw. ostatecznego rozwiązania w latach 1941-1945, dokonana przez III Rzeszę i wspierana w różnym stopniu przez uzależnione od niej państwa sojusznicze. W ramach szerszej nazistowskiej polityki czystek etnicznych reżim nazistowski wymordował także około 3 milinów etncznych Polaków, miliony radzieckich cywilów i jeńców wojennych, a także Romów i Sinti, osoby niepełnosprawne, dysydentów politycznych i religijnych oraz osoby o orientacji homoseksualnej. Polityka pamięci Polityka pamięci zajmuje się kształtowaniem świadomości historycznej oraz wpływaniem na to, jak (przeszłe) wydarzenia i procesy są w danym społeczeństwie pamiętane, a także w jaki sposób ta pamięć może być wykorzystywana do osiągnięcia konkretnych celów politycznych. Nacjonalizm Przekonanie, że państwa narodowe reprezentują prawowite wspólnoty polityczne, charakteryzujące się wewnętrzną spójnością i zdolnością do autonomicznej realizacji interesów narodowych. Ponadto nacjonalizm przywiązuje dużą wagę do identyfikacji z własnym narodem i wspierania jego interesów. Zazwyczaj, choć nie zawsze, obejmuje on przekonanie, że własny naród jest zarówno moralnie, jak i materialnie lepszy od innych narodów. Narracja narodowa Pojęcie odnoszące się do narracji historycznej wykorzystywanej do budowania państwa narodowego i kształtowania tożsamości zbiorowej. Nazizm Nazizm to radykalny, skrajnie nacjonalistyczny i rasistowski ruch polityczny wprowadzony w życie przez Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników (NSDAP), która rządziła Niemcami w latach 1933-1945. Każdy jej członek i zwolennik był określany jako nazista. Słowo nazizm jest skróconą wersją terminu narodowy socjalizm. 41

42 Populizm Podejście polityczne lub ideologia, która stara się przemawiać do zwykłych ludzi, którzy czują, że ich dobro i troski są lekceważone przez ugruntowane elity. Kolonialny system osadniczy Kolonializm osadniczy jest formą kolonizacji, która ma na celu zastąpienie pierwotnych lub rdzennych populacji skolonizowanego terytorium nowym społeczeństwem osadników. Podobnie jak wszystkie formy kolonializmu, opiera się na zewnętrznej dominacji rządu i społeczeństwa obcego danemu terytorium. III Rzesza III Rzesza to nieoficjalna nazwa państwa niemieckiego pod rządami Adolfa Hitlera i NSDAP od stycznia 1933 do maja 1945 roku. 42 Słowniczek najważniejszych pojęć

43 Odnośniki do ilustracji 1. Ten obraz odnosi się do dwóch projektów, które wspierały prace nad tą broszurą, www.memorypolitics.ca 2. Pomnik Muru Berlińskiego przy Bernauer Strasse w Berlinie, Niemcy (po niemiecku znany jako Gedenkstätte Berliner Mauer). https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Mauergedenkst%C3%A4tte_Bernauer_Stra%C3%9Fe,_Berlin,_170514,_ako.jpg 3. Paryż, Francja – 18 listopada 2015 roku: Upamiętnienie przeciwko atakom terrorystycznym 18 listopada 2015 roku na Placu Republiki w Paryżu, Francja. 4. Oddolna inicjatywa upamiętnienia przed budynkiem Zgromadzenia Prowincjonalnego Kolumbii Brytyjskiej (the British Columbia Legislature Parliament) w Victorii w Kanadzie. 5. Konfederacja Kanady w 1867 roku. Zdjęcie obrazu kanadyjskiego artysty Roberta Harrisa z 1884 roku pt. „Konferencja w Québec w 1864 mająca na celu ustalenie podstaw unii brytyjskich północnoamerykańskich prowincji” znanego także pod nawą “Ojcowie Konfederacji”. Zdjęcie wykonane zostało przez Jamesa Ashfielda. Oryginalny obraz został zniszczony w 1916 roku w pożarze budynków Parlamentu. Źródło: domena publiczna. 6. Indiańska Szkoła Rezydencjalna Qu’Appelle (Qu’Appelle Indian Residental School) w Dolinie Qu’Appelle, Saskatchewan. https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Quappelle-indian-school-sask.jpg 7. Zdjęcie baneru promującego Dzień Pomarańczowej Koszuli w jednym z kanadyjskich miast. Takie banery zawieszone zostały na latarniach ulicznych głównej ulicy. Zdjęcie zostało zrobione 19 sierpnia 2021 r. https://en.wikipedia.org/ wiki/Orange_Shirt_Day#/media/File:Orange_Shirt_Day_Banner_2.jpg 8. Szkoła Rezydencjalna w Kamloops w 1934. https://collections.irshdc.ubc.ca/index. php/Detail/objects/2211 9. Uczniowie z Indiańskiej Szkoły Rezydencjalnej św. Anny (St. Anne’s Indian Residential School) w Fort Albany. https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Students_of_Fort_Albany_Residential_School_in_class.JPG 43 (w kolejności, w jakiej się pojawiają)

44 10. Indiańska Szkoła Rezydencjalna św. Anny (St. Anne’s Indian Residential School) w Fort Albany, 1945. 11. Pomnik Szkoły Rezydencjalnej w Kamloops w 2021 w Vancouver, Kolumbia Brytyjska. 12. Dzień nauki w Indiańskiej Szkole Rezydencjalnej na Uniwersytecie Fraser Valley. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:UFV%27s_Indian_Residential_School_Day_ of_Learning_(9825146873).jpg 13. 21 rzeczy, których możesz nie wiedzieć o “Indian Act” - rysunek autorstwa @ michael_tdsb, na podstawie książki o takim samym tytule autorstwa Boba Josepha. Źródło: https://publish.twitter.com/?query=https%3A%2F%2Ftwitter. com%2FTheMikeMohammed%2Fstatus%2F1093246807545733123&widget=Tweet 14. Dzień nauki w Indiańskiej Szkole Rezydencjalnej na University of the Fraser Valley. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:UFV%27s_Indian_Residential_School_Day_ of_Learning_(9825054485).jpg 15. Pudełko z giętego drewna ze zbiorów Komisji Prawdy i Pojednania (TRC). Zostało ono wyrzeźbione przez Luke’a Marstona artystę z Coast Salish i reprezentuje kultury Pierwszych Narodów, Inuitów i Metysów. Podczas wydarzeń TRC ludzie wkładali osobiste przedmioty do tego pudełka, co miało symbolizować ich podróż w kierunku uzdrowienia. 16. Zdobienie Słupa Pojednania wyrzeźbione przez mistrza rzeźbiarstwa Jima Harta z ludu Haida z Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej. Vancouver, Kolumbia Brytyjska, Kanada. 17. Zdjęcie z rozpoznania lotniczego obozu koncentracyjnego Auschwitz przedstawiające obóz Auschwitz I, 4 kwietnia 1944 r. https://en.wikipedia.org/wiki/ Auschwitz_concentration_camp#/media/File:AerialAuschwitz1944.jpg 18. Żydowskie kobiety i dzieci z Węgier idące w kierunku komory gazowej, Auschwitz II, maj/czerwiec 1944. Brama po lewej stronie prowadzi do sektora B – najstarszej części obozu. https://en.wikipedia.org/wiki/Auschwitz_concentration_camp#/ media/File:Birkenau_a_group_of_Jews_walking_towards_the_gas_chambers_and_ crematoria.jpg 44 Odnośniki do ilustracji

45 19. Krematorium w Miejscu Pamięci KL Auschwitz. https://commons.wikimedia.org/ wiki/File:Auschwitz_-_gas_chamber_(10901307583).jpg 20. Po lewej i prawej stronie w tle widać krematoria Auschwitz II i Auschwitz III oraz ich kominy. https://en.wikipedia.org/wiki/Auschwitz_concentration_camp#/ media/File:Arrival_platform_at_Birkenau.jpg 21. Młodzi ocaleni w obozie Auschwitz wyzwolonym przez Armię Czerwoną w styczniu 1945 roku. https://en.wikipedia.org/wiki/Auschwitz_concentration_ camp#/media/File:Child_survivors_of_Auschwitz.jpeg 22. Tablica w Warszawie: Kanclerz RFN Willy Brandt klęka przed pomnikiem Bohaterów Getta w Warszawie (1970 r.). Żródło: domena publiczna. 23. Pomnik w Muzeum Holocaustu Yad Vashem, Izrael. Grudzień 2018 r. Autor: Eelco Böhtlingk. 24. Pomnik Pomordowanych Żydów Europy, Berlin, Niemcy. https://commons. wikimedia.org/wiki/File:Holocaust_Memorial,_Berlin.jpg 25. Warszawskie getto, Żydzi są eskortowani przez nazistowską policję. Domena publiczna. 26. Polski Cmentarz Wojskowy w Katyniu (2000 r.). https://www.ponarseurasia.org/atransformation-of-the-memorial-site-in-katyn/ 27. Zniszczona Warszawa, stolica Polski, styczeń 1945 r. Wikimedia commons. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Destroyed_Warsaw,_capital_of_Poland,_ January_1945_-_version_2.jpg 28. Mural z okazji 30. rocznicy zamordowania ks. Jerzego Popiełuszki, który publicznie wspierał Solidarność w latach 80. XX w. https://en.wikipedia.org/wiki/Solidarity_ (Polish_trade_union)#/media/File:Ostrowiec_Solidarnosc_20100815.jpg

46 Odnośniki do ilustracji 29. Polska na przestrzeni wieków: początek XIX wieku, okres po II wojnie światowej, współcześnie. http://easteurotopo.org/ (Podzielona Polska) / https://www. britannica.com/event/Warsaw-Pact (Polska, Układ Warszawski) / https:// commons.wikimedia.org/wiki/File:European_Union_main_map.svg (Polska w UE) 30. Niemiecki obóz koncentracyjny Auschwitz I (główny obóz), Polska (1940-1945 r.). https://es.wikipedia.org/wiki/Auschwitz#/media/Archivo:Auschwitz_I_(22_ May_2010).jpg 31. Spotkanie PiS w Narodowe Święto Niepodległości. https://commons.wikimedia.org/ wiki/File:Narodowego_%C5%9Awi%C4%99to_Niepodleg%C5%82o%C5%9Bci_(1).jpg 32. Przykład propagandy Vichy z 1942 roku. Domena publiczna. 33. Plakat autorstwa Francuskiego Ruchu Przeciwko Rasizmowi i Przyjaźni Ludzi (MRAP) przedstawiający ofiarę Paryskiej Masakry (17 października 1961 r.). https://archives.mrap.fr/mediawiki/index.php/Dossiers_th%C3%A9matiques_-_ Massacre_d%27alg%C3%A9riens_le_17_octobre_1961#Les_rapports_officiels_ sur_les_archives 34. Szturm na Bastylię. Domena publiczna. 35. Thomas Sankara, pierwszy prezydent Burkina Faso. https://en.wikipedia.org/wiki/ File:Thomas_Sankara.jpg 36. Demonstracja przeciwko Frontowi Narodowemu w Paryżu po ogłoszeniu wyników wyborów w 2014 roku. Autor: Jiel Beaumadier. https://en.wikipedia.org/wiki/ National_Rally#/media/File:Jielbeaumadier_manif_anti-fn_paris_2014.jpeg 37. Plakat polityczny FN z napisem: „Imigranci idą głosować… a ty się wstrzymujesz?!!” https://en.wikipedia.org/wiki/National_Rally#/media/File:National_Front.gif%20 38. Philippe Pétain, szef państwa Francji Vichy w latach 1940-1944, spotyka się z Hitlerem. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bundesarchiv_ Bild_183-H25217,_Henry_Philippe_Petain_und_Adolf_Hitler.jpg 46

47 39. Tania de Montaigne – Festival Atlantide – Lieu Unique – Nantes 3 marca 2017 r. autor: FrimousseRoche. https://fr.wikipedia.org/wiki/Tania_de_Montaigne#/ media/Fichier:Tania_de_Montaigne_-_Atlantide_2017.jpg 40. Mapa z ok. 1920 roku przedstawiająca zmiany w granicach Węgier zgodne z traktatem z Trianon. Autor: Emich. Opublikowane przez Węgierskie Narodowe Stowarzyszenie Kobiet. Posiadacz: Wolfsonian-Florida International University. https://www.dvhh.org/history/1900s/manza.htm 41. Przybycie dwóch sygnatariuszy, Ágost Benárd i Alfréd Drasche-Lázár, 4 czerwca 1920 r. w Pałacu Grand Trianon w Wersalu. Zdjęcie z domeny publicznej. 42. Muzeum Trianon. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Trianon_ Museum,_sign_and_parapet,_2017_V%C3%A1rpalota.jpg 43. „Węgrzy nie będą żyć zgodnie z rozkazami obcych mocarstw” powiedział Victor Orbán do tłumu na placu Kossutha 15 marca 2012 roku. https://commons. wikimedia.org/wiki/File:Orb%C3%A1n_Viktor_besz%C3%A9de,_2012.03.15,_ Kossuth_t%C3%A9r_(1).JPG 44. Wysadzony w powietrze Most Łańcuchowy w Budapeszcie na Węgrzech. 3 lutego 1946 r. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lanc_hid_-_ Budapest_3_Febr_1946_Foto_Takkk_Hungary.jpg 45. Lider PiS Jarosław Kaczyński z Victorem Orbánem 22 września 2017 roku. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jaros%C5%82aw_Kaczy%C5%84ski_i_ Viktor_Orb%C3%A1n_w_Sejmie.jpg 46. Budynek węgierskiego parlamentu, Budapeszt, Węgry, 2015 r. Autor: Andrew Shiva. https://en.wikipedia.org/wiki/File:HUN-2015-Budapest-Hungarian_ Parliament_(Budapest)_2015-02.jpg 47. Mapa przedstawiająca etnicznych Węgrów mieszkających w niektórych z sąsiednich państw. https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:MagyarsOutsideHungary.png

4848 Odnośniki do cytatów Pamela Palamater, prawnik Mi’kmaq. Z Raportu końcowego narodowego dochodzenia w sprawie zaginionych i zamordowanych rdzennych kobiet i dziewcząt, 2019 r. https://www.mmiwg-ffada.ca/final-report/ Primo Levi, ocalały z Auschwitz. Cytat z 1986 r. https://mjhnyc.org/blog/primo-levi-at-100/ Murray Sinclair, były członek kanadyjskiego Senatu i przewodniczący Kanadyjskiej Komisji Prawdy i Pojednania. Cytat z 2015 r. https://humanrights.ca/story/childhood-denied Streszczenie ostatecznego raportu Kanadyjskiej Komisji Prawdy i Pojednania, 2015 r. https://ehprnh2mwo3.exactdn.com/wp-content/uploads/2021/01/Executive_Summary_ English_Web.pdf George Erasmus, The Aboriginal Healing Foundation, 2011 r. https://ehprnh2mwo3. exactdn.com/wp-content/uploads/2021/01/cultivating-canada-pdf.pdf Były szef narodu Musqueam George Guerin, Kuper Island School. Cytat z Stolen from our Embrace, 1998 r. https://indigenousfoundations.arts.ubc.ca/the_residential_school_system/ Indigenous foundation, 2009 r. https://indigenousfoundations.arts.ubc.ca/the_residential_school_system/ Beverly Jacobs, Przewodnicząca Stowarzyszenia Rdzennych Kobiet Kanady, 2008 r. https://www.rcaanc-cirnac.gc.ca/eng/1100100015717/1571590149046 Przemówienie pod pomnikiem Holokaustu Auschwitz-Birkenau, 2019 r. https://www.bundesregierung.de/breg-en/chancellor/speech-by-federal-chancellor-drangela[…]itz-birkenau-foundation-auschwitz-6-december-2019-1704954 Prezydent Niemiec Frank-Walter Steinmeier, przemówienie podczas V Światowego Forum Holokaustu w Muzeum Holocaustu Yad Vashem w Jerozolimie, 23 stycznia 2020 r. https://www.bundespraesident.de/SharedDocs/Reden/EN/Frank-Walter-Steinmeier/ Reden/2020/01/200123-World-Holocaust-Forum-Yad-Vashem.html (w kolejności, w jakiej się pojawiają)

Björn Höcke, polityk AfD, 2017 r. https://www.dw.com/en/despite-holocaust-remarksafd-lawmaker-bj%C3%B6rn-h%C3%B6cke-allowed-to-remain-in-party/a-43715394 Alexander Gaulnad, były współprzewodniczący AfD i członek niemieckiego parlamentu, 2018 r. https://www.dw.com/en/afds-gauland-plays-down-nazi-era-as-abird-shit-in-german-history/a-44055213 Jarosław Kaczyński – wicepremier Polski, 2021 r. https://www.theguardian.com/ world/2021/dec/24/poland-jarosaw-kaczynski-germany-eu-fourth-reich Ustawa o IPN. Artykuł 55a, punkt 1, 2018 r. https://researchbriefings.files.parliament. uk/documents/CDP-2018-0134/CDP-2018-0134.pdf Komisja Europejska, 2017 r. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_17_5367 Thomas Sankara, afrykański bojownik o wolność i rewolucjonista, 1984 rok. https://www.marxists.org/archive/sankara/1984/october/04.htm Tanya de Montaigne, francuska pisarka, 2017 r. https://www.nytimes.com/2020/07/14/world/europe/france-racism-universalism.html Almamy Kanouté, francuski aktor, aktywista i lider, 2020 r. https://www.nytimes.com/2020/07/14/world/europe/france-racism-universalism.htm Viktor Orbán, premier Węgier, 2018 r. https://www.theguardian.com/world/2018/jun/22/hungarian-nationalist-rockopera-to-retell-1920s-grievances?ref=hvper.com&utm_source=hvper.com&utm_ medium=website 49

5050 Linki do zasobów online Kanadyjskie Muzeum Praw Człowieka. https://humanrights.ca/story/childhood-denied Obchody Europejskiego Dnia Pamięci Ofiar Reżimów Totalitarnych i Autorytarnych. https://www.memoryandconscience.eu/2021/08/23/commemorating-the-european-dayof-remembrance-for-the-victims-of-totalitarian-and-authoritarian-regimes/ Program Unii Europejskiej Erasmus+. https://erasmus-plus.ec.europa.eu/ European Memory Politics: Populism, Nationalism, and the Challenges to a European Memory Culture , Jean Monnet Network European Memory politics (EuMePo), housed at the Centre for Global Studies at the University of Victoria, co-financed by the Konrad Adenauer Foundation Ottawa. https://www.memorypoiltics.ca European and North American Perspectives on Commemorating and Addressing Past Injustices, scholarly outreach project, housed at the Centre for Global Studies at the University of Victoria, co-financed by the Konrad Adenauer Foundation Ottawa. https://www.memorypoiltics.ca Europe-Canada Network, platforma informacyjna dla ekspertów w Kanadzie, którzy pracują nad aktualnymi problemami europejskimi i kanadyjskimi z perspektywy transatlantyckiej, ze szczególnym uwzględnieniem polityki pamięci i demokracji, mieszcząca się w Centre for Global Studies na Uniwersytecie Victorii. https://www.eucanet.org/ Eye Witness No. 29 wyprodukowany przez Gordona Burwasha and Sydney Newman, udostępniany przez National Film Board of Canada. https://www.nfb.ca/film/eye-witness-no29/ Film wprowadzający do polityki pamięci, krótki film wyprodukowany przez zespół EUCAnet, Uniwersytet Victorii. https://www.eucanet.org/memory-politics-new-video-foryoung-students-soon-available Fundacja Konrada Adenauera w Ottawie. https://www.kas.de/en/web/europaeische-undinternationale-zusammenarbeit/europe-and-north-america (w porządku alfabetycznym)