สมุดไทย บันทึกภูมิปัญญาและวัฒนธรรมสยาม

199 199 ช้างศุภลักษณ์ “เมฆสมทรง” จากต�ำราช้างฉบับหลวง

200 200 ช้างศุภลักษณ์ “บุษปทันต์” จากต�ำราช้างฉบับหลวง

201 201 มาตังคกรีเทพ เทวดา ๒๖ องค์ ที่รักษาร่างกายส่วนต่างๆ ของช้าง จากสมุดภาพต�ำราช้าง

202 202 ช้างคีรีเมขล์ไตรดายุค จากสมุดภาพต�ำราช้าง

203 203 พระอินทร์ทรงช้างเอราวัณ จากสมุดภาพต�ำราช้าง

204 204 ม้ามงคล “สีแสดขาวผ่าน” กายสีแสด ผม แปรงคอ หาง เท้า และอก ขาว

ต�ำราม้า หรือ ต�ำราอัศวลักษณ์ ม้าเป็นยุทธพาหนะส�ำคัญอีกประเภทหนึ่งของกองทัพโบราณและเป็นพาหนะประกอบบารมีของพระจักรพรรดิราชดังนั้นพระมหากษัตริย์ และบุคคลชั้นสูงจึงต้องเสาะแสวงหาม้าที่มีลักษณะดีมาใช้ในกิจการต่างๆ หน่วยราชการของไทยสมัยโบราณมี“กรมม้าหลวง” หรือ “กรมอัศวราช” ทั้งมีต�ำราส�ำหรับพิจารณาลักษณะม้าและต�ำรายารักษาม้าเมื่อมีอาการเจ็บป่วย คุณลักษณะของม้าที่กล่าวไว้ในต�ำรา เช่น “หางฝัง หลังเด้ง” ตระกูลของม้า วลาหก สินธพ และอาชาไนย ซึ่งประกอบด้วยสีกายและลักษณะอื่นๆ รูปทรงของม้าในต�ำราม้า ฉบับหลวงมีลักษณะใกล้เคียงกันต่างกันเพียงสีกายเช่นเดียวกับต�ำราช้าง 205 205

206 206 ม้ามงคล “สีผลมะพร้าวนาฬิเกอ่อน” จากสมุดภาพต�ำราม้า

207 207 ม้ามงคล “ม้าแดงสดแซมเทา”

208 208 ม้ามงคล “สีด�ำปลอด”

209 209 ม้ามงคล “สีนกกระเรียน”

210 210 สมุดภาพต�ำราแมวสมัยรัตนโกสินทร์

ต�ำราแมว แมวเป็นสัตว์ที่คนไทยนิยมเลี้ยงมาช้านานและมีต�ำราส�ำหรับพิจารณาลักษณะแมวทั้งดีและร้ายแมวลักษณะดีที่ควรเลี้ยงมี๑๗ ชนิด เช่น วิลาสตัวสีด�ำ หน้าผากแต้มด่างขาว หูและเท้าทั้ง ๔ ขาว มีแนวสีขาวพาดกลางหลังยาวตลอดถึงปลายหาง และมีแนวสีขาวเป็นเส้นตรง จากคางยาวไปตามท้อง นิลรัตน์สีด�ำปลอด ฟันด�ำ ตาด�ำ เล็บด�ำ ลิ้นด�ำ ศุภลักษณ์หรือทองแดง ตัว เล็บ ลิ้นสีทองแดง หนวดสีขาว ฯลฯ ส่วนแมวที่มีลักษณะร้าย ได้แก่ตัวขาวปลอด ตาสีแดง ๑ ลายเสือ ๑ ขนหยาบ หางขอด หางคด ๑ กินลูกตัวเอง ๑ หลบซ่อนไม่สู้หน้าผู้คน ๑ ต�ำราแมวหรือองค์ความรู้เกี่ยวกับการดูลักษณะแมว น่าจะเป็นสิ่งที่รู้จักกว้างขวางในสังคมไทยโบราณ ซึ่งแม้จะพบต�ำราดังกล่าว หลายเล่ม เช่น ต�ำราแมวฉบับของวัดอนงคาราม ต�ำราแมวฉบับหอสมุดแห่งชาติแต่เนื้อหาที่กล่าวในต�ำราเหมือนกัน 211 211

212 212 แมวมงคล จากสมุดภาพต�ำราแมวสมัยรัตนโกสินทร์

213 213 แมวมงคล จากสมุดภาพต�ำราแมวสมัยรัตนโกสินทร์

214 214 พระอิศวรและพระอุมาทรงจระเข้

ต�ำราเทวรูป นอกจากความศรัทธาเลื่อมใสในพระพุทธศาสนาแล้ว สังคมไทยยังมีคติความเชื่อที่ได้รับอิทธิพลมาจากลัทธิพราหมณ์จึงมีการ สร้างเทวรูปปางต่างๆ ส�ำหรับบูชาในพิธีกรรม เช่น เทวรูปพระอิศวร พระนารายณ์ส�ำหรับตั้งบูชาในพระราชพิธีตรียัมปวายและตรีปวาย เทวรูปพระคเณศและพระเทวกรรมในพระราชพิธีคเชนทรัศวสนานหรือพิธีคชกรรม เทวรูปที่สร้างขึ้นแสดงอิริยาบถต่างๆ ตามที่ปรากฏใน ต�ำนาน การสร้างเทวรูปนิยมหล่อด้วยโลหะหรือจ�ำหลักศิลาให้เป็นถาวรวัตถุช่างผู้สร้างมีองค์ความรู้เฉพาะด้านเกี่ยวกับการหล่อและการจ�ำหลัก แต่ไม่เชี่ยวชาญในด้านประติมานวิทยา จึงต้องมี“ต�ำราเทวรูป” เป็นแบบอย่างส�ำหรับน�ำไปสร้างเทวรูป ต�ำราเทวรูปเป็นองค์ความรู้เฉพาะด้าน พบเอกสารสมุดไทยฉบับหลวงเพียงไม่กี่ฉบับซึ่งเก็บรักษาไว้ที่หอสมุดแห่งชาติ 215 215

216 216 พระนารายณ์และพระลักษมีประทับโตนาคราช

217 217 พระนารายณ์บรรทมสินธุ์ พระอินทร์เป่าสังข์

218 218 พระลักษมี พระมเหศวรี และพระอุมาภควดี

219 219 พระฤษีสุขวัฒน์ และพระฤษีกไลยโกฏิ

220 220 พระอุมามเหศวร และพระนารายณ์

221 221 พระอิศวร พระอุมาภควดี พระมหาไชยทรงปลากราย พระหัตถ์ซ้ายถือรวงข้าว

222 222 พระนารายณ์ทรงบาศปราบช้างเอกทันต์ และพระอุมาปราบจระเข้

ต�ำราเลขยันต์ ความเชื่อเกี่ยวกับเวทมนตร์คาถาและอักขรเลขยันต์มีอยู ่ทั่วไปในชนทุกชาติทุกภาษา ชาวไทยมีต�ำราเกี่ยวกับเวทมนตร์และ อักขรเลขยันต์เป็นจ�ำนวนมาก ปรากฏต้นฉบับเอกสารสมุดไทยทั้งในพระนครและหัวเมือง ต�ำราดังกล่าวที่พบในชุมชนภาคกลางส่วนหนึ่ง เป็นรูปยันต์แบบต่างๆ เขียนตัวอักขระด้วยอักษรขอม ข้อความที่บรรจุลงในยันต์เป็นบทมนตร์ที่เกี่ยวกับพระพุทธศาสนาเป็นส่วนใหญ่ เช่น บทสรรเสริญพุทธคุณหรือนวหรคุณ อ สํ วิ สุ โล ปุ ส พุ ภ ซึ่งเป็นอักษรย่อของแต่ละวรรคในบทสรรเสริญพุทธคุณ บทอิติปิโส และบทกรณียเมตตสูตร เป็นต้น คติความเชื่อเกี่ยวกับอักขรเลขยันต์นอกจากจะแพร่หลายในหมู่ราษฎรแล้วราชส�ำนักสยามทั้งสมัยกรุงศรีอยุธยาและกรุงรัตนโกสินทร์ ยังให้ความส�ำคัญกับเรื่องดังกล่าวด้วย ดังจะเห็นได้จากเครื่องประกอบพระราชอิสริยยศ ฉัตรผ้าขาว พระเกาวพ่าห์ พระเสมาธิปัตย์ และพระฉัตรไชย ส�ำหรับประกอบการพระราชพิธีส�ำคัญซึ่งต้องลงอักขรเลขยันต์ด้วยเส้นทอง สังคมไทยเชื่อว่าอักขรเลขยันต์ต่างๆ นอกจาก จะเป็นเครื่องป้องกันอันตรายและท�ำให้ประสบสัมฤทธิผลแล้ว บางชนิดยังอ�ำนวยสวัสดิมงคลแก่ผู้เป็นเจ้าของด้วย 223 223 ต�ำรายันต์แบบต่างๆ

224 224 ยันต์อัคคีพินาศ จากต�ำรายันต์

225 225 ยันต์อัคคีพินาศ ยันต์โสฬสมหามงคล และยันต์จตุโรตรีนิสิงเห

226 226 ยันต์ลงหนังกระบือหน้ากลอง “ย�่ำพระสุริย์ศรี”

227 227 ยันต์ส�ำหรับลงหน้ากลองที่ขึ้นด้วยหนังหมีและหนังเสือ

228 228 ต�ำราพิจารณาโรค “ล�ำบองราหู” ที่เกิดในทารกรวมอยู่ในต�ำราแม่ซื้อ

ต�ำราพรหมชาติและต�ำราแม่ซื้อ ต�ำราพรหมชาติเป็นส่วนหนึ่งของต�ำราโหราศาสตร์เนื้อหาเป็นการท�ำนายอนาคตของบุคคลตามวันเดือนปีเกิดและระบุรายละเอียด คุณลักษณะของผู้ที่เกิดในปีเดือน และวันต่างๆเช่น คนเกิดปีมะแม สัตว์ประจ�ำปีเกิดคือแพะธาตุประจ�ำปีเกิดคือธาตุทอง มิ่งขวัญอยู่ต้นกอไผ่ป่า ต�ำราพรหมชาติที่บันทึกลงในสมุดไทยโบราณมีอยู่หลายฉบับ บางเล่มมีภาพจิตรกรรมสวยงามซึ่งภาพเหล่านี้สะท้อนถึงวัฒนธรรมความเชื่อ ของชนชาติไทยได้อย่างกระจ่างชัดเจน ต�ำราแม่ซื้อ ตามคติของชาวไทยโบราณเชื่อว่า แม่ซื้อคือแม่ของเด็กที่มาเกิดเป็นมนุษย์เมื่อเด็กแรกเกิดมีอายุครบ ๓ วันต้องท�ำพิธี ซื้อเด็กจากแม่ที่เป็นผีให้มาเป็นลูกของคนโดยสมบูรณ์แม่ซื้อเป็นอมนุษย์ผู้หญิงมีทั้งหมด ๗ ตน มีหน้าตาเป็นสัตว์ตามพาหนะของเทวดา ประจ�ำวันที่เด็กเกิด คือ แม่ซื้อประจ�ำวันอาทิตย์ หน้าเป็นราชสีห์ แม่ซื้อประจ�ำวันจันทร์ หน้าเป็นม้า แม่ซื้อประจ�ำวันอังคาร หน้าเป็นควาย แม่ซื้อประจ�ำวันพุธ หน้าเป็นช้าง แม่ซื้อประจ�ำวันพฤหัสบดี หน้าเป็นกวาง แม่ซื้อประจ�ำวันศุกร์ หน้าเป็นวัว แม่ซื้อประจ�ำวันเสาร์ หน้าเป็นเสือ ในสมัยโบราณต้องแขวนยันต์รูปแม่ซื้อไว้ที่เปลเด็ก เพื่อเตือนให้แม่ซื้อรู้ว่ามนุษย์ได้ซื้อขาดเด็กมาแล้ว แม่ซื้อจะได้ไม่มารบกวนอีก ดังนั้นในต�ำราแม่ซื้อจึงมักเขียนรูปแม่ซื้อไว้เป็นตัวอย่างด้วย 229 229

230 230 ต�ำราแม่ซื้อ แสดงภาพแม่ซื้อเด็กเกิดวันอาทิตย์

231 231 ต�ำราแม่ซื้อ แสดงภาพแม่ซื้อเด็กเกิดวันอังคาร

232 232 ต�ำราแม่ซื้อ แสดงภาพแม่ซื้อเด็กเกิดวันพุธ

ต�ำราร�ำและต�ำราภาพจับ ต�ำราร�ำ การฟ้อนร�ำขับร้องและบรรเลงดนตรีเป็นประณีตศิลป์ชั้นสูงอย่างหนึ่ง ซึ่งศิลปะแขนงดังกล่าวมีแบบแผนในการฝึกฝน และการสืบทอด ท่าร�ำที่ครูบาอาจารย์ทางนาฏศิลป์สมัยโบราณประดิษฐ์ขึ้นมีท่วงท่าและชื่อเรียกต่างๆ กัน เช่น ท่าสอดสร้อยมาลา ท่าพระรถโยนสาร ท่าพรหมสี่หน้า เป็นต้น ท่าร�ำและชื่อท่าร�ำเหล่านี้น่าจะมีมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา ครั้นกรุงศรีอยุธยาเสียแก่พม่า ศิลปะด้านนาฏศิลป์ที่เคยเป็นมหรสพในราชส�ำนักพลัดพรายเสื่อมถอยลงเป็นอันมาก ครั้นถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์จึงมีการฟื้นฟูขนานใหญ่ มีการจดบันทึกเป็น “ต�ำราร�ำ” พร้อมทั้งวาดเส้นระบายสีท่าร�ำต่างๆ ไว้เป็นแบบแผน สมุดภาพต�ำราร�ำฉบับหลวงที่น�ำมาเป็นตัวอย่างใน หนังสือนี้พิจารณาจากรูปแบบทางศิลปะแล้ว สันนิษฐานว่าน่าจะเขียนขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๑ 233 233 ท่าร�ำ “พระรถโยนสาร” จากสมุดภาพต�ำราร�ำสมัยรัชกาลที่ ๑

234 234 ต�ำราภาพจับ “พระ-ยักษ์”

ต�ำราภาพจับ ภาพจับเป็นภาพแสดงการต่อสู้หรือการไล่จับกันในระยะประชิดตัว ซึ่งแต่ละตอนมีท่วงท่าเป็นแบบแผนแตกต่าง กันไป รูปแบบของภาพจับที่งดงามปรากฏอยู่ในหนังใหญ่ซึ่งเป็นมหรสพส�ำคัญของชาติที่เจริญรุ่งเรืองสูงสุดในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น ท่วงท่าการจับในลักษณะของ“ภาพจับ” มีการบันทึกไว้เป็นแบบแผนทั้งในรูปของจิตรกรรมฝาผนังและสมุดภาพ ได้แก่จิตรกรรมต�ำราภาพจับ หอพระไตรปิฎกพระต�ำหนักวาสุกรีวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ภาพจับเรื่องรามเกียรติ์ในกรอบเหนือประตูหน้าต่างพระอุโบสถวัดสุทัศน เทพวราราม และสมุดภาพต�ำราภาพจับซึ่งเก็บรักษาไว้ที่หอสมุดแห่งชาติต�ำราภาพจับฉบับนี้เป็น “ฉบับหลวง” เขียนขึ้นโดยจิตรกรฝีมือสูง สมัยกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น 235 235

236 236 ภาพจับ “พระ-ยักษ์” ในท่วงท่าต่างๆ

237 237 ภาพจับ “พระ-ยักษ์” ในท่วงท่าต่างๆ

238 238 หนังสือสวดสมัยอยุธยา เขียนภาพเรื่องโสวัต

ภาพแสดงวัฒนธรรมด้านอื่นๆ และวิถีธรรมชาติ นอกจากสมุดภาพที่อยู่ในลักษณะของ “ต�ำรา” และองค์ความรู้ต่างๆ แล้ว จิตรกรยังนิยมวาดภาพที่ไม่เกี่ยวกับเนื้อหาที่ปรากฏ ในเล่มสมุดในลักษณะของ “ภาพคั่น” เช่น - ภาพจากนิทานพื้นบ้าน เช่น นิทานเรื่องโสวัต นิทานเรื่องมโนห์รา ซึ่งเป็นเรื่องที่สังคมไทยสมัยอยุธยาตอนปลายรู้จักอย่าง แพร่หลาย ดังตัวอย่างสมุดภาพหนังสือสวดของวัดสุวรรณภูมิจังหวัดสุพรรณบุรี - ภาพภิกษุปลงอสุภกัมมัฏฐาน การปลงอสุภกัมมัฏฐานเป็นวิธีพิจารณาสภาวธรรมที่กล่าวไว้ในคัมภีร์วิสุทธิมรรค ในสมัยโบราณ ถือเป็นสมณกิจอย่างหนึ่ง - ภาพพระสงฆ์สวดพระอภิธรรม เป็นภาพพระสงฆ์สวดธรรมในงานศพพบเป็นจ�ำนวนมากในหนังสือสวดรายละเอียดในภาพประเภทนี้ ส่วนหนึ่งบันทึกวิถีวัฒนธรรมไทยในสมัยที่เขียนภาพดังกล่าวไว้ด้วย เช่น รูปทรงของตาลปัตรหรือพัชนีที่พระถือ สิ่งของส�ำหรับถวายพระ ขณะที่สวด - ภาพเครื่องตั้งหรือโต๊ะบูชา แสดงถึงวิธีการจัดโต๊ะบูชาที่นิยมกันในสมัยนั้น - ภาพธรรมชาติและพรรณพฤกษา ภาพคั่นลักษณะดังกล่าวมักเขียนเป็นป่าเขา มีสัตว์ต่างๆ อยู่ในภาพ บางแห่งเขียนเป็นภาพ บุปผชาติและพรรณพฤกษาในลักษณะของการเขียนภาพถวายเป็นพุทธบูชา หนังสือสมุดไทยเป็นบันทึกองค์ความรู้ภูมิปัญญาของชาติหลากหลายสาขา ปัจจุบันหนังสือดังกล่าวอยู่ในลักษณะของ“เอกสารโบราณ” ซึ่งส่วนมากบันทึกด้วยอักษรและอักขรวิธีโบราณท�ำให้เข้าถึงและเข้าใจได้ยากและนับวันสิ่งเหล่านี้จะยิ่งเหินห่างจากชีวิตความเป็นอยู่ ของผู้คนออกไปทุกขณะ 239 239

240 240 เรื่องโสวัต ตอนท้าวโสวัตลอบเข้าเมืองยักษ์

241 241 เรื่องโสวัต ตอนนางประทุมถูกงูกัดหมดสติ

242 242 เรื่องพระสุธนมโนห์รา ตอนพรานบุญใช้บ่วงจับนางมโนห์รา

243 243 เรื่องพระสุธนมโนห์รา ตอนพระสุธนตามนางมโนห์ราไปถึงป่าหิมพานต์

244 244 ภาพแสดงการสวดพระมาลัยในงานศพ มีชาวบ้านเล่นหมากรุกเป็นเพื่อนศพ

245 245 ชาวบ้านเล่นการพนันเป็นเพื่อนศพ

246 246 เครื่องโต๊ะบูชา ประกอบด้วยฉากลับแล แจกัน เชิงเทียน กระถางธูป ฯลฯ ลายครามและเขียนสี

247 247 เครื่องโต๊ะบูชา เป็นที่นิยมของสังคมชั้นสูงตามพระราชนิยมในรัชกาลที่ ๕

248 248