นาฏยศัพท์เเละภาษาท่า

เรียงโดย นาย พงศ์ศิริ พูลสวัสดิ์ รหัสนักศึกษา 66121050106 สาขานาฏศิลป์ นาฏยศัพท์เเละภาษาท่า

คำ นำ หนังสือ E-book เล่มนี้จัดทำ ขึ้นเป็นส่วนหนึ่งในรายวิชานาฏศิลป์ เพื่อให้ได้ศึกษาหาความรู้เกี่ยวกับเรื่องนาฏยศัพท์เเละภาษาท่าเเละให้ ได้ศึกษาอย่างเข้าใจเพื่อเป็นประโยชน์กับการเรียน ผู้จัดทำำ หวังว่า รายงานเล่มนี้จะมีประโยชน์กับผู้อ่าน หรือ นักเรียน นักศึกษา ที่สนใจในเรื่องนี้ หากมีข้อเเนะนำ หรือข้อผิดพลาดประการใด ผู้จัดทำ ขอน้อมรับไว้เเละขออภัยมา ณ ที่นี้ด้วย จัดทำ โดย นาย พงศ์ศิริ พูลสวัสดิ์ ก

สารบัญ หน้า คำ นำ ก สารบัญ ข ความหมายนาฏยศัพท์ 1-2 ประเภทของนาฏยศัพท์ 3-10 ความหมายภาษาท่า 11 ประเภทของภาษาท่านาฏศิลป์ 12-17 สรุป 18 อ้างอิง 19 ข

ความหมายนาฏยศัพท์ นาฏยศัพท์ หมายถึง ศัพท์ที่ใช้เกี่ยวกับลักษณะท่ารำ ที่ใช้ในการฝึกหัด เพื่อแสดง โขน ละคร เป็นคำ ที่ใช้ในวงการนาฏศิลป์ไทย สามารถสื่อความ หมายกันได้ทุกฝ่ายในการแสดงต่าง ๆ "นาฏย" หมายถึง เกี่ยวกับการฟ้อนรำ เกี่ยวกับการแสดงละคร "ศัพท์" หมายถึง เสียง คำ คำ ยากที่ต้องแปล เรื่อง เมื่อนำ คำ สองคำ มารวมกัน ทำ ให้ได้ความหมายขึ้นมา ประเภทของนาฏยศัพท์ แบ่งออกเป็น 3 ประเภท คือ 1. นามศัพท์ 2. กริยาศัพท์ 3. นาฏยศัพท์เบ็ดเตล็ด 1

นาฏยศัพท์เเบ่งได้ 3ประเภท 1.นามศัพท์ จีบ วง ยกเท้า ก้าวเท้า กระทุ้งเท้า กกรายมือ กล่อมไหล่ เต้นเสา ถีบเหลี่ยม ฯลฯ 2.กิริยาศัพท์ - ศัพท์เสริม-ใช้เพื่อปรับปรุงท่าให้ถูกต้อง สวยงาม เช่น ลดวง เปิดคาง ดึงไหล่ ฯลฯ - ศัพท์เสื่อม-ใช้เรียกท่ารำ หรือท่าทางที่ปฏิบัติ ผิด เช่น วงล้น ทรุดตัว รำ เลื้อย ฯลฯ 3.นาฏยศัพท์เบ็ตเตล็ด ศัพท์อื่นๆที่นอกเหนือไปจากนามศัพท์และกริยาศัพท์ เช่น พระ นางยืนเครื่อง ชฎา มงกุฎ ฯลฯ 2

ประเภทนาฏยศัพท์ การใช้ศีรษะ เอียง เปิดคาง กดคาง กล่อมหน้า การใช้มือเเละเเขน ตั้งวง จีบ กรายมือ หยิบมือ การใช้ขาเเละเท้า ประเท้า ยกเท้า ก้าวเท้า กระทุ้งเท้า กระดกเท้า การใช้ลำ ตัว กล่อมไหล่ กดเกลียวข้าง เอียง กดไหล่ 3

นาฏยศัพท์เกี่ยวกับมือ จีบ การใช้นิ้วมือจรดเข้าหากัน โดย งอนิ้วหัวแม่มือเล็กน้อยแล้วใช้ปลายนิ้ว หัวแม่มือจรดกับข้อมือที่หนึ่งของนิ้วชี้ ส่วนนิ้วกลาง นิ้วนาง นิ้วก้อย กรีดออก ไปให้ตึงคล้ายพัด การจีบต้องหักข้อมือ เข้าหาก้องแขนเสมอ จีบหงาย การจีบโดยหงายมือจิบขึ้น ให้นิ้วชี้ขึ้นข้างบน หักข้อมือเข้าหาท้อง แขน จีบคว่ำ การจีบโดยคว่ำ มือจีบขึ้น ให้นิ้วชี้ลงด้านล่าง หักข้อมือเข้าหาท้อง แขน 4

การจีบหน้าปรก การจีบ โดยยกมือจีบขึ้นมาด้านหน้า ระดับหน้าผาก งอข้อศอกให้จีบเข้าหา ใบหน้าเล็กน้อย จีบปรกข้าง การจีบโดยยกมือจีบขึ้นระดับแง่ศีรษะ งอศอกให้จีบเข้าหาศีรษะเล็กน้อย จีบส่งหลัง การจีบโดยส่งมือจีบไปด้านหลังให้แขน ตึง ห่างจากสะโพกหงายมือจีบขึ้น 5

จีบหงายระดับชาบพก การจีบหงายโดยมือจีบอยู่ระดับชายพก (ระดับสะเอว) ตัวพระกันข้อศอกออก เล็กน้อย จีบล้อเเก้ว การจีบโดยใช้นิ้วหัวแม่มือกดลงบนนิ้วกลาง(ตรงเล็บ) เกร็งนิ้วให้เป็นวงกลม (สมมติเหมือนมีลูกแก้วอยู่ในมือ) นิ้วที่เหลือกรีดตึง 6

ตั้ง การทอดลำ แขนออกให้โค้งคล้ายครึ่ง วงกลม นิ้วมือทั้งสี่เรียงชิดติดกัน งอหัว แม่มือเข้าหาฝ่ามือเล็กน้อย หันฝ่ามือ ออกนอกตัว หักข้อมือตั้งขึ้น ไม่งอ ข้อศอกมากเกินไป เพราะจะทำ ให้ตั้งวง ไม่สวย วงบน การตั้งวง โดยตัวนางให้ปลายนิ้วอยู่ ระดับหางคิ้ว ตัวพระปลายนิ้วอยู่ระดับ แง่ศีรษะ วงกลาง การตั้งวง โดยตัวนางให้ปลายนิ้วอยู่ ระดับหางคิ้ว ตัวพระปลายนิ้วอยู่ระดับ แง่ศีรษะ 7

วงล่าง การตั้งวง โดยให้นิ้วอยู่ระดับชายพก ตัวพระกันข้อศอกออกเล็กน้อยพองาม วงหน้า การตั้งวง โดยให้วงอยู่ด้านหน้า ปลาย นิ้วอยู่ระดับปาก วงบัวบาน การตั้งวง โดยยกแขนระดับแง่ศีรษะให้ ข้อศอกสูงเสมอไหล่ พร้อมทั้งหักข้อ แขนท่อนล่างพับเข้าหาลำ ตัวใน ลักษณะตั้งฉาก หงายท้องแขนขึ้น แบ หงายฝ่ามือออก ปลายนิ้วชี้ไปด้านหน้า 8

นาฏยศัพท์เกี่ยวกับเท้า ถัดเท้า เป็นการก้าวเท้าซ้ายด้านหน้า ให้ส้น เท้าขวากระแทกพื้นใกล้ ๆ เท้าซ้าย จากนั้นก้าวเท้าขวา ทำ ซ้ำ ไปเรื่อยๆ 9 ประเท้าประเท้า เป็นการย่อเข่าข้างที่เท้ายืนรับน้ำ หนัก ส่วนเท้าอีกข้างหนึ่งวางเหลื่อมข้างที่ยืน โดยวางส้นเท้าติดพื้น และใช้จมูกเท้าแตะ พื้นเบาๆแล้วยกขึ้น ยกเท้าเท้า เป็นกริยาต่อจากการประเท้า โดยยกเท้าขึ้นด้านหน้าให้ฝ่าเท้า ขนานกับพื้น ยกเท้าสูงระดับหน้าแข้งของเท้าที่ยืนรับน้ำ หนัก เชิดปลายนิ้วเท้าขึ้น ให้เฉียงปลายเท้าเล็กน้อย ตัวนางไม่กันเข่า ตัวพระกันเข่าออกให้เห็นเหลี่ยมขา และหันน่องออกด้านหน้า

ก้าวไขว้ การก้าวเท้าข้างใดข้างหนึ่งไปข้างหน้า เหมือนก้าวหน้าแต่ไขว้ขามาทางเท้าที่ยืน อยู่ให้มาก ปิดส้นเท้าหลัง กระทุ้งเท้า เป็นกริยาของเท้าที่วางอยู่ข้างหลัง โดยยืนเปิดส้นเท้า ให้นิ้วเท้าทั้ง 5 วางลงบนพื้นด้วยจมูกเท้า พร้อมทั้ง กระแทกจมูกเท้ากับพื้นเบาๆ กระดกเท้า การยืนย่อเข่าข้างหนึ่งแล้วยกเท้าอีกข้าง ไปด้านหลัง โดยส่งเข่าไปข้างหลังให้ มาก น้ำ หนักตัวทิ้งลงบนเท้าที่ยืนอยู่ ตั้งลำ ตัวตรง 10

ความหมายภาษาท่า สุมนมาลย์ นิ่มเนติพันธ์ (2543:211)ได้ให้ความหมายของ "ภาษาท่า นาฏศิลป์" หมายถึง การแสดงท่ารำ แทนคำ พูดมีความหมาย ต่างๆ รวมทั้ง การแสดงอารมณ์ด้วย การรำ ทำ บทนี้เป็นการใช้ภาษาบท หนึ่งวิวัฒนาการ มาจากธรรมชาติ เพราะการแสดงความหมายจาก ความคิด ความรู้สึก ให้ ผู้อื่นเข้าใจนั้นมิได้แสดงด้วยคำ พูดอย่างเดียว มนุษย์ย่อมใช้ท่าทางการออก ไม้ออกมือตลอดจนสีหน้าประกอบด้วยในการแสดงละครรำ ก็ได้เก็บท่าทาง จากธรรมชาติมาปรุงแต่งให้ งดงาม เป็นภาษาทางนาฏศิลป์ เรณู โกศินา นนท์ (2545:98) ได้อธิบาย"ภาษาท่านาฏศิลป์"และ กล่าวถึงการรำ บทอีก ว่า"รำ บท" หมายถึง การแสดงท่าทางแทนคำ พูด จากที่กล่าวมา สรุปได้ว่า "ภาษาท่านาฏศิลป์" หมายถึงการ เคลื่อนไหวส่วนต่างๆของร่างกาย เช่น มือ แขน ขา หรืออารมณ์ เป็นการแสดงกิริยาโดยใช้ลีลาท่ารำ หรือการรำ บทแสดงออกเป็น ท่าทางเพื่อสื่อความหมายให้ผู้ชมเข้าใจ 11

ประเภทของภาษาท่านาฏศิลป์ "ภาษาท่านาฏศิลป์" ใช้สื่อความหมายแทนคำ พูด กิริยา อิริยาบถ อารมณ์ แบ่งออกได้ดังนี้ 1) ภาษาท่านาฏศิลป์ที่ใช้แทนคำ พูด เช่น ท่าฉัน ท่าท่าน ท่าที่นี่ ท่าที่โน่น ท่า ปฏิเสธ ท่าขอ,ท่าเชิญ เป็นต้น 2) ภาษาท่านาฏศิลป์ที่แสดงกิริยาอาการ(อิริยาบถ) เช่น ท่าเดิน ท่ายืน เป็นต้น 3) ภาษาท่านาฏศิลป์ที่แสดงอารมณ์ภายใน เช่น ท่าอาย ท่ารัก ท่าโศกเศร้า ท่าดีใจ เป็นต้น 12

ภาษาท่าที่ใช้เเทนคำ พูด ท่าตัวเรา ตัวพระ เท้าซ้ายก้าวข้าง เท้าขวายืนเต็มเท้า กันเข่าออก ย่อเข่าลง มือขวาเท้าสะเอว มือ ซ้ายจีบหงายระดับอก ศีรษะเอียงขวา ตัวนาง เท้าขวาก้าวหน้า เท้าซ้ายวางหลังเปิดส้นเท้า ย่อ เข่าลงไม่กันเข่า มือซ้ายจีบหงายระดับอก มือขวาจีบส่ง หลัง ศีรษะเอียงขวา ท่าท่าน ตัวพระ เท้าซ้ายก้าวข้าง น้ำ หนักตัวอยู่ที่เท้าซ้าย เท้า ขวายืนเต็มเท้ากันเข่าออก ย่อเข่าลง ใช้ ฝ่ามือซ้ายตั้งวง ขึ้นระดับวงบน นิ้วเรียงชิดติด กัน มือขวาจีบส่งหลัง เอียงศีรษะขวา ตัวนาง เท้าขวาก้าวไขว้ เท้าซ้ายเปิดส้นเท้าหลัง ใช้ฝ่ามือ ซ้ายตั้งมือขึ้นระดับวงบน นิ้วเรียง ชิดติดกัน มือขวาจีบ ส่งหลัง เอียงศีรษะขวา ท่าที่นี้ ตัวพระ เท้าขวาก้าวข้าง เท้าซ้ายยืนเต็มเท้า กันเข่าออก ย่อเข่าลง มือขวาใช้นิ้วชี้ชี้ลง บนพื้นหักข้อมือลงระดับหน้าท้อง งอ ข้อศอก ข้างหน้าลำ ตัว มือซ้ายจีบส่งหลัง ตัวนาง เท้าซ้ายก้าวหน้า เท้าขวาวางหลัง เปิดส้นเท้า ไม่กันเข่า ย่อ เข่าลง ใช้นิ้วชี้ ลงที่พื้น หักข้อมือลงระดับหน้าท้อง งอข้อศอกข้าง หน้าลำ ตัว ศีรษะเอียงซ้าย 13

ท่าที่โน่น ตัวพระ เท้าขวาก้าวข้าง เท้าซ้ายยืนเต็มเท้า กันเข่าออก ย่อเข่าลง ใช้นิ้วชี้ชี้ ไปข้าง หน้าหักข้อมือลงระดับไหล่ ลำ แขน เหยียดตึง มืออีกข้างจีบส่งหลัง เอียง ศีรษะซ้าย ตัวนาง ท้าวซ้ายก้าวหน้า เท้าขวาวางหลัง เปิดส้นเท้า ไม่กันเข่า ย่อเข่าลง ใช้นิ้วชี้ชี้ ไปด้านหน้า หักข้อมือลงระดับไหล่ ลำ แขนเหยียดตึง มือซ้ายจีบส่ง หลัง ศีรษะเอียงซ้าย ท่าปฏิเสธ ตัวพระ เท้าขวาก้าวข้าง เท้าซ้ายยืนเต็มเท้า มือขวาตั้งวงข้างหน้า ปลายนิ้ว อยู่ระดับ อก สั่งฝ่ามือเล็กน้อยพองาม มือซ้ายจีบ ส่งหลัง เอียงศีรษะซ้าย ตัวนาง เท้าซ้ายก้าวหน้า เท้าขวาวางหลัง เปิดส้นเท้า มือขวาตั้งวงข้างหน้า ปลาย นิ้วอยู่ระดับอก สั่งฝ่ามือเล็กน้อยพองาม มือซ้ายจีบส่งหลัง เอียงศีรษะ ซ้าย ท่าขอ,ท่าเชิญ ตัวพระ เท้าซ้ายก้าวข้าง เท้าขวายืนเต็มเท้า กันเข่าย่อเข่าลง ตั้งมือทั้งสองขึ้นระดับ อก แล้วหักข้อมือลงพร้อมช้อนมือทั้ง สองแบมือขึ้น ระดับมือเหลื่อมกัน ให้ มือซ้าย อยู่ระดับใบหน้า มือขวาอยู่ ระดับอก ศีรษะเอียงขวา ตัวนาง เท้าขวาก้าวหน้า เท้าซ้ายวางหลัง เปิดส้นเท้า ตั้งมือทั้งสองขึ้นระดับอก แล้ว หักข้อมือลง พร้อมช้อนมือทั้งสองแบมือ ขึ้น ระดับมือเหลื่อมกัน ให้มือซ้ายอยู่ ระดับใบหน้า มือขวาอยู่ระดับหน้าอก ศีรษะเอียงขวา 14

ท่ายืน ตัวพระ เท้าขวาแตะด้านข้างเล็กน้อย เท้าซ้ายยืนเต็มเท้า ตึงเข่า มือขวาแบฝ่ามือ วางไว้ ที่หน้าขาขวา ลำ แขนเหยียดตึงแนบลำ ตัว มือซ้านเท้าสะเอว ศีรษะเอียงซ้าย ตัวนาง เท้าซ้ายเหลือมเท้า เท้าขวายืนเต็มเท้า มือซ้ายแบฝ่ามือวางไว้ที่หน้าขาซ้าย ลำ แขนเหยียดตั้งแนบลำ ตัว มือขวาจีบชายพก ศีรษะเอียงซ้าย ท่านั่ง ตัวพระ นั่งพับเพียบไปทางขวา ให้ฝ่าเท้าซ้ายอยู่ตรงหัวเข่าของขา ขวา กันเข่าออกทางซ้าย วางมือซ้ายที่หัวเข่าซ้าย งอแขนเล็กน้อย ฝ่ามือขวาวางบนต้นขาขวา และดันปลายนิ้วทั้งสองข้างขึ้น ตัวตรง ตั้งเอว ตึงไหล่ ตัวนาง นั่งพับเพียบไปทางขวา ให้เท้าขวาทับเท้าซ้าย หักข้อเท้า ขึ้น มือทั้งสองข้างวางบนหน้าขาขวา มือขวาอยู่ด้านใน มือซ้ายอยู่ ด้านนอก และดันปลายนิ้วมือทั้งสองข้างขึ้น ตัวตรง ตึงเอว ตึงไหล่ 15

ภาษาท่าที่ใช้เเทนกิริยา อาการ ท่าโศกเศร้า ตัวพระ ยืนเหลื่อมเท้าไปข้างหน้า โดยให้ส้นเท้า ที่เหลื่อมชิด บริเวณกึ่งกลางของเท้าอีกข้าง ดันปลายนิ้วเท้าขึ้น กันเข่าออกย่อ เข่าทั้งสอง ข้างลง ประสานท่อนแขนทั้งสองข้างโดยมือ ซ้ายทับ มือขวา ใช้ฝ่ามือทั้งสองข้างวางทาบ บริเวณระดับหน้าท้อง นิ้วชิด ติดกัน ศีรษะเอียง ซ้าย ก้มหน้าลงเล็กน้อย ตัวนาง เท้าขวายืนเต็มเท้า เท้าซ้ายยืนเหลื่อมไป ข้างหน้า โดยให้ส้น เท้าซ้ายชิดบริเวณกึ่งกลาง เท้าขวา ดันปลายนิ้วเท้าซ้ายขึ้น ย่อเข่า ทั้ง สองข้างลง ประสานลำ แขนทั้งสองข้างมือ ซ้ายทับมือขวา ใช้ ฝ่ามือทั้งสองข้างวางทาบ บริเวณระดับหน้าท้อง นิ้วชิดติดกัน ศีรษะ เอียงซ้าย ก้มหน้าเล็กน้อย ท่าดีใจ ( ยิ้ม ) ตัวพระ เท้าซ้ายก้าวข้าง เท้าขวายืนเต็มเท้า กันเข่าออก ย่อเข่าลง มือซ้ายจีบคว้าไว้ที ระดับปาก มือขวาเท้าสะเอว ศีรษะเอียงขวา ตัวนาง เท้าขวาก้าวหน้า เท้าซ้ายวางหลังเปิดส้นเท้า ไม่กันเข่า ย่อ เข่าลง มือซ้ายจีบคว้าไว้ที่ระดับปาก มือขวาจีบส่งหลัง ศีรษะเอียง ขวา 16

ท่าอาย ตัวพระ เท้าขวาก้าวข้าง น้ำ หนักอยู่ที่เท้าขวา เท้าซ้ายวางเต็มเท้า กัน เข่าออก ย่อเข่าลง มือขวาเท้าสะเอว มือซ้ายนำ ฝ่ามือมาแตะ ข้างแก้ม ซ้าย ศีรษะเอียงซ้าย ตัวนาง เท้าขวาวางหลังเปิดส้นเท้า เท้าซ้าย ก้าวหน้า ย่อเข่าลง ไม่กัน เข่า มือขวาจีบส่ง หลัง แขนเหยียดตึง มือซ้ายนำ ฝ่ามือมาแตะ ข้างแก้ม ซ้าย เอียงศีรษะซ้าย ท่ารัก ตัวพระ เท้าขวาก้าวข้าง กันเข่า ประสาน ลำ แขนใช้ฝ่ามือทั้งสองข้าง วางทาบ บริเวณฐานไหล่ กรีดปลายนิ้วให้ดู สวยงาม ศีรษะเอียงขวา ตัวนาง เท้าขวาก้าวไขว้ เปิดส้นเท้าหลัง ประสาลำ แขนใช้ฝ่ามือทั้งสอง ข้างวาง ทาบบริเวณฐานไหล่ กรีดปลายนิ้วให้ดู สวยงาม ศีรษะเอียงขวา 17

นาฏยศัพท์ คือ คำ ที่เกี่ยวกับการฟ้อนรำ หรือการแสดงละครเป็นที่รู้กัน เฉพาะในหมู่ของผู้ที่เรียนนาฏศิลป์เท่านั้น นาฏยศัพท์แบ่งออกเป็น 3 หมวด คือ นามศัพท์ กิริยาศัพท์ - ศัพท์เสริม - ศัพท์เสื่อม นาฏยศัพท์เบ็ดเตล็ด ภาษาท่า หมายถึง ท่าทาง ท่าเต้น ท่ารำ ในการแสดงโขนละครซึ่งมีความ หมาย สามารถที่จะเข้าใจกันได้ โดยไม่ต้องอาศัยการพากย์ เจรจา หรือ การ ขับร้อง เป็นภาษาที่รู้กันโดยทั่วไปในหมู่ของผู้ที่เรียนนาฏศิลป์ สรุป 18

อ้างอิง ความหมายของนาฏศิลป์ (ที่มา : HTTP://THAIGOODVIEW.COM) ความหมายของนาฏยศัพท์ (ที่มา : http://www.satreephuket.ac.th) 19

เรียบเรียงโดย นาย พงศ์ศิริ พูลสวัสดิ์ รหัสนักศึกษา 66121050106 สาขานาฏศิลป์ @[email protected] 20