Nitsiakos V Aoos-Vjosa, on the roads of culture

αναπτύσσονται οι ορεινοί βοσκότοποι. Οι κατά τόπους διαφορές, τόσο στις ζώνες βλάστησης όσο και στην μορφή
του τοπίου, οφείλονται στην αλληλεπίδραση ανθρώπου-περιβάλλοντος. Πράγματι, το τοπίο αποκαλύπτει εύκολα
τις διαμορφωμένες από την ανθρώπινη δραστηριότητα οριζόντιες ζώνες βλάστησης και παράλληλα αναδεικνύει τις
ιδιαιτερότητες της κάθε υποπεριοχής.

Η επικοινωνία του τόπου με τις γειτονικές περιοχές γίνεται κυρίως μέσα από τους υψηλούς αυχένες του Κάμενικ
(δυτικά), του Γράμμου (βόρεια), του Βοΐου, της Φούρκας και της Σμίξης (ανατολικά) και της Κλειδωνιάς (νότια).
Αντίθετα, η περιοχή επικοινωνεί με την Αλβανία από την πεδινή διάβαση της Μέρτζιανης, στο ύψος της συμβολής του
Σαραντάπορου με τον Αώο. Στην περιοχή της Κόνιτσας αναπτύχθηκε ιστορικά ένα εκτεταμένο και αποτελεσματικό
χερσαίο δίκτυο επικοινωνιών, παρά τις δυσκολίες που παρουσιάζουν το έντονο ανάγλυφο του εδάφους, η πολυσχιδής
υδρογραφία και το τραχύ κλίμα της. Το οδικό δίκτυο στηρίχθηκε στην λογική της άνετης, γρήγορης και ασφαλούς
επικοινωνίας, τεχνικές προϋποθέσεις που το κατέστησαν περισσότερο εξυπηρετικό και αποτελεσματικό. Η χάραξη
των οδών ακολουθεί τα χαμηλά υψόμετρα (αποφυγή χιονιού), τους ποταμούς και τις πηγές (ανάγκη νερού), τις ομαλές
κλίσεις των πρανών (ξεκούραστη ανάβαση), τους βραχείς αυχένες (γρήγορο πέρασμα) και τα στενά περάσματα των
ποταμών (σύντομη διάβαση). Τα χάνια, σταθμοί ανεφοδιασμού, ανάπαυσης, φαγητού, διανυκτέρευσης, εμπορικών
και άλλων ανταλλαγών, ήταν κτισμένα σε λογικές αποστάσεις (5-8 ώρες) για τα μέσα μεταφοράς της εποχής.

Οι σύγχρονες χαράξεις των οδικών αρτηριών ακολουθούν την σοφή λογική του παλιού χερσαίου δικτύου
μεταφορών και επικοινωνιών, στα σημεία και τις διαδρομές φυσικά που οι τοπικές σκοπιμότητες δεν επικράτησαν
και οι απαιτήσεις της εποχής δεν το επέβαλαν. Σήμερα, η εθνική οδός Ιωαννίνων- Κοζάνης διασχίζει την περιοχή
της Κόνιτσας. Η κατασκευή της ολοκληρώθηκε μέσα στη δεκαετία του ’70. Οι θετικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη της
περιοχής από τη λειτουργία της ήταν ασήμαντες. Μάλιστα, μερικά χωριά μετατοπίστηκαν (π.χ. Θεοτόκος, Κλειδωνιά)
προς την εθνική οδό και άλλα (π.χ. Μοναστήρι, Μόλιστα, Γανναδιό, Πουρνιά, Πύργος, Νικάνωρ κ.λπ.) απομονώθηκαν
ακόμη περισσότερο. Παράλληλα το σύγχρονο επαρχιακό οδικό δίκτυο δεν ικανοποιεί επαρκώς σημερινές ανάγκες
οικισμών, γεγονός που αποδυναμώνει ακόμη περισσότερο την επικοινωνία μεταξύ τους, αλλά και το μεγαλύτερο
οικιστικό κέντρο της περιοχής, την πόλη της Κόνιτσας. Ωστόσο, το σημαντικότερο πλήγμα στις επικοινωνίες της
περιοχής υπήρξε το κλείσιμο των εθνικών συνόρων, που στέρησε την ευρύτερη περιοχή και ιδίως την περιοχή της
Κόνιτσας, λόγω γειτνίασης, από τον φυσικό, και όχι μόνο, χώρο επικοινωνίας και γενικότερης ανάπτυξής της. Εξάλλου,
είναι εμφανή στο χώρο τα σημάδια αποδιοργάνωσης του παραδοσιακού οικιστικού δικτύου, αφού άλλα χωριά
συρρικνώθηκαν δραματικά και άλλα εγκαταλείφθηκαν οριστικά από τους κατοίκους τους (π.χ. Πωγωνίσκος, Δερβένι).
Πρόσφατα η κατασκευή της Εγνατίας οδού οδήγησε την περιοχή σε μια άνευ προηγουμένου απομόνωση.

Το παραδοσιακό οικιστικό πλέγμα οργανώθηκε στον φυσικό χώρο σύμφωνα με τα γεωγραφικά δεδομένα, τις
ιστορικές δυνατότητες, τα οικονομικά πλεονεκτήματα και φυσικά την ανθρωπογεωγραφία του. Ακολουθώντας αυτήν
την λογική, τέσσερις μεγάλες οικιστικές ενότητες διαμορφώθηκαν στον χώρο, μία κατά μήκος της κοιλάδας του
Σαραντάπορου, μία στη Λάκκα Αώου, μία στο λεκανοπέδιο της Κόνιτσας και μία στην αλπική ζώνη (Βλαχοχώρια).

50

Το γεγονός αυτό δεν απέκλεισε τη δυνατότητα να διαμορφωθούν επιμέρους μικρότερες οικιστικές ενότητες με
ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά μέσα στα όρια των μεγαλύτερων ενοτήτων (π.χ. Μοναστήρι, Μόλιστα, Γανναδιό). Οι
τέσσερις μεγάλες οικιστικές ενότητες συνδέθηκαν οργανικά με την πόλη της Κόνιτσας, η οποία απετέλεσε το μεγάλο
οικιστικό, οικονομικό, εμπορικό, θρησκευτικό και πολιτισμικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής. Η αγορά της Κόνιτσας
έπαιξε σημαντικότατο οικονομικό ρόλο, και όχι μόνο, στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή της. Η πόλη συνδέθηκε
τόσο οργανικά όσο και λειτουργικά με τα Γιάννινα, την Πρεμετή, το Αργυρόκαστρο, την Κορυτσά, την Καστοριά, την
Κοζάνη, τα Γρεβενά και άλλα γνωστά εμπορικά κέντρα της εποχής. Εξάλλου η λαϊκή ρήση «Κόνιτσα κασαμπάς, Γιάννινα
χωριό» δηλώνει το υψηλό επίπεδο ανάπτυξης αυτής της πόλης κατά την περίοδο των νεότερων ιστορικών χρόνων.
Ωστόσο, μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου, η
πόλη της Κόνιτσας έχασε σταδιακά τον εξαιρετικό ρόλο του πρόσφατου παρελθόντος της.

Η οικογεωγραφία της περιοχής αποτελεί έναν καλό οδηγό για την κατανόηση της κοινωνικοοικονομικής και
πολιτισμικής συγκρότησης του χώρου μέσα στο χρόνο. Οι ίδιες οι οικολογικές ζώνες, όπως προσδιορίσθηκαν πιο πάνω,
αποτέλεσαν το γεωγραφικό πλαίσιο ανάπτυξης συγκεκριμένων τοπικών συστημάτων οικονομικής και κοινωνικής
οργάνωσης και, βεβαίως πολιτισμικής έκφρασης.

Υπάρχει, πράγματι, μια χαρακτηριστική αντιστοιχία ανάμεσα στις οικολογικές ζώνες και τις πολιτισμικές μικρο-
ενότητες. Η ζώνη του Σαραντάπορου, που εκτείνεται από τα όρια με τη Δ. Μακεδονία μέχρι τις παρυφές της Κόνιτσας
και τα σύνορα με την Αλβανία, αντιστοιχεί στα γνωστά μαστοροχώρια στις δύο πλευρές του ποταμού. Η ζώνη του
Αώου, που εκτείνεται σχεδόν από εκεί που ξεκινά ο ποταμός μέχρι τον κάμπο της Κόνιτσας, αντιστοιχεί στα χωριά
της Λάκκας Αώου, στη βόρεια πλευρά του. Ψηλότερα, η ζώνη των αλπικών βοσκότοπων του Γράμμου και του Σμόλικα
αντιστοιχεί στα κτηνοτροφικά Βλαχοχώρια. Τέλος, στη λεκάνη της Κόνιτσας, γύρω γύρω στον κάμπο αναπτύσσονται
μια ομάδα κατά βάσιν γεωργικών χωριών, αρκετά κοντά στην ίδια την πόλη της Κόνιτσας.

Ας δούμε, λοιπόν, πιο αναλυτικά όλες αυτές τις υποενότητες, πώς διαμορφώθηκαν και εξελίχθηκαν ιστορικά και
ποια είναι τα ιδιαίτερα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά τους.

Τα Μαστοροχώρια του Σαραντάπορου, το λέει και το όνομά τους, είναι γνωστά και ξακουσμένα για τους
μαστόρους, που κατά την παροιμιώδη φράση «έχτισαν τον κόσμο». Πρόκειται για μια συστάδα χωριών (γύρω στα
40), τοποθετημένα στην ζώνη της δρυός, με βασικό στοιχείο ταυτότητας την τεχνική εξειδίκευση. Κοινότητες με
γεωκτηνοτροφικό παρελθόν, που σε κάποια χρονική στιγμή λόγω οικονομικής και δημογραφικής στενότητας πέρασαν
στην τεχνική εξειδίκευση, διαδικασία που έμελλε να είναι καθοριστική για την κοινωνική και την πολιτισμική τους
έκφραση. Όλα σχεδόν τα χωριά ανέδειξαν μαστόρους της πέτρας, χτίστες, όμως κάποια από αυτά ειδικεύτηκαν και σε
άλλες τέχνες, έτσι ώστε να ταυτιστούν ιστορικά με αυτές. Είναι γνωστή, παραδείγματος χάριν, η φράση « ζωγράφος
είσαι, Χιονιαδίτης είσαι» ή το γιαννιώτικο στιχοπλάκι «γίναν τώρα οι δικηγόροι σαν στη Βούρμπιαν’ οι μαστόροι».

Είναι γνωστό ιστορικά, ότι τα χωριά αυτά διαμορφώθηκαν ως συμπαγείς κοινότητες κατά τους πρώτους αιώνες της

51

οθωμανικής κυριαρχίας. Μέχρι τότε υπήρχαν διάφοροι διάσπαρτοι μικροοικισμοί με βάση το σύστημα οργάνωσης
κατά «φάρες», οι οποίοι συνενώθηκαν για συγκεκριμένους διοικητικούς, φορολογικούς αλλά και αμυντικούς λόγους.
Η φυσική αύξηση του πληθυσμού αλλά και η εγκατάσταση επήλυδων στη συνέχεια προκάλεσε μιαν οικονομική
στενότητα, με αποτέλεσμα την αναζήτηση διεξόδου σε τεχνικές δραστηριότητες.

Η ανάπτυξη των συγκεκριμένων τεχνικών επαγγελμάτων χαρακτήρισε για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα τον
κοινωνικό βίο των κοινοτήτων αυτών, με απόγειο τον 18ο και 19ο αιώνα. Μόνο στα τέλη του 19ου αιώνα αρχίζει η
κάμψη του φαινομένου αυτού, καθώς παρακμάζει γενικά η βιοτεχνία και ο χώρος της Βαλκανικής «παίρνει την κάτω
βόλτα», όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Κονιτσιώτης συγγραφέας Γ. Λυμπερόπουλος. Έτσι τις περιοδικές μετακινήσεις
των μαστόρων αρχίζουν να αντικαθιστούν τα ταξίδια που σήμαιναν ξενιτιά, δηλ. πολύχρονη διαμονή σε ξένους
τόπους: Μολδοβλαχία, Αίγυπτο, Αμερική αργότερα κ.λπ.

Αυτή, η άλλη έξοδος, που τραγουδήθηκε σαν μοιρολόι, αποτυπώθηκε σε αρχοντικά σπίτια, τοξωτά γεφύρια,
σχολές και εκκλησίες, σε ευαγή ιδρύματα γενικά, δίνοντας έτσι μια τελευταία ανάσα και στους μαστόρους, που
«μύριζαν από μακριά» τον πλούτο που εισέρρεε στα χωριά από τα ξένα...

Οι τέχνες, λοιπόν, μαστορική, ξυλουργία, ξυλογλυπτική, αγιογραφία, ζωγραφική, όπως ασκήθηκαν σε επαγγελματική
συντεχιακή βάση, σφράγισαν το βίο και τον πολιτισμό των χωριών αυτών, με αποτέλεσμα την ιστορική τους ταύτιση μ’
αυτές και την διαμόρφωση μιας συνείδησης τοπικής ιδιαιτερότητας, που παίζει καθοριστικό ρόλο τόσο στη συλλογική
μνήμη όσο και στη συνείδηση του παρόντος. Μάστοροι της πέτρας σε όλα τα χωριά, ξακουστοί πρωτομαστόροι και
πελεκάνοι της Πυρσόγιαννης και της Βούρμπιανης, ταλιαδούροι (ξυλογλύπτες) του Τούρνοβου, ζωγράφοι-αγιογράφοι
των Χιονιάδων, μαραγκοί του Λισκατσιού, οργώνουν τη Βαλκανική χτίζοντας δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, σκαλίζοντας
τέμπλα εκκλησιών, «ιστορώντας» μοναστήρια, ζωγραφίζοντας αρχοντικά, αφήνοντας εν τέλει τα ίχνη μιας άφταστης
λαϊκής τέχνης σε λιθανάγλυφες κεφαλές πρωτομαστόρων, σε ανορθόγραφες επιγραφές εικόνων «ιστορήθη ο
πάνσεπτος ούτος ναός..κ.λπ.», σε μια γλώσσα δικιά τους, συνθηματική, τα «κουδαραίικα», που εκ του χαρακτήρα της
δεν έπρεπε ποτέ να γραφτεί, για ν’ αργοσβήσει στις σκαλωσιές κάποιων σύγχρονων οικοδομών…

Τα έργα των τεχνιτών αυτών, μνημεία πια λαϊκής τέχνης, όπως το γεφύρι της Κόνιτσας, το ξυλόγλυπτο τέμπλο του
Αγ. Αθανασίου Ιωαννίνων, οι ζωγραφιές στα αρχοντικά του Πηλίου που παρουσίασε ο Κίτσος Μακρής και ένα πλήθος
άλλων έργων ξακουστών, που δυστυχώς δεν έχουν ακόμα καταγραφεί, μιλούν από μόνα τους.

To μεγαλείο στην «τέχνη» αυτών των «ανώνυμων» δημιουργών έγκειται στον τέλειο συνδυασμό της πρακτικής και
της αισθητικής λειτουργίας, στο σεβασμό του φυσικού περιβάλλοντος προς το οποίο εναρμονίζονται τα έργα τους,
στην αίσθηση της ανθρώπινης κλίμακας και το δέος απέναντι στο θείο, στην κατάθεση ψυχής σε κάθε δημιουργία,
«που κάνει κάθε πέτρα να σου κρένει», σε μια εσωτερική αρμονία και ισορροπία που παραπέμπει σε συλλογικότητες
άλλων εποχών.

Λαξευμένες πέτρες, στοιχισμένες σχιστόπλακες, τετράγωνες καμινάδες, ξύλινα δεσίματα, τοξωτά υπέρθυρα,

52

θολωτές κατασκευές, κτητορικές πλάκες και επιγραφές, λιθανάγλυφα, ξυλόγλυπτα ταβάνια, μεσάντρες, σιδεριές
και πόμολα, φορητές και μη εικόνες, τοιχογραφίες σπιτιών, σκαλιστές και ζωγραφισμένες κασέλες κ.λπ. αποτελούν
δείγματα της σπουδαίας κληρονομιάς αυτού του τοπικού φαινομένου.

Πίσω, ωστόσο, στην βάση του, βρίσκεται μια συμπληρωματική πρωτογενής παραγωγή, στα χέρια κυρίως των
γυναικών, λίγα κηπάρια, κανένα χωράφι και κανένα αμπέλι, λίγα οικόσιτα ζωντανά, μια οικιακή οικονομία που
αποτυπώνεται στο τοπίο και με τις ξερολιθιές και τις ταράτσες, τους φράχτες και τα οχτώματα, τις μαδημένες (για
κλαδί) βελανιδιές που στέκουν σαν γλυπτά της φύσης και το μικρό δάσος για την απαραίτητη ξυλεία.

Αυτή είναι η κληρονομιά, που έστω και σε παρακμή, επιβιώνει ως τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, για να
οδηγήσει στην εγκατάλειψη και, τέλος, σε μια επιστροφή, οι στόχοι της οποίας δεν είναι ακόμα ξεκάθαροι…

Από την άλλη μεριά, στην Λάκκα Αώου, ζουν τη δική τους περιπέτεια μια ομάδα χωριών με κοινωνικά,
οικονομικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά ευδιάκριτα και με συνείδηση μιας μικρής ενότητας. Με εξαίρεση το
Ελεύθερο (Γκρισμπάνι), που πρέπει πολιτισμικά να ενταχθεί στα Μαστοροχώρια, τα υπόλοιπα χωριά της Λάκκας,
παρατεταγμένα κατά μήκος του Αώου ανέπτυξαν έναν ιδιαίτερο τοπικό πολιτισμό, κατά βάσιν δασικό και γεωργικό,
με συμπληρωματική οικόσιτη κτηνοτροφία. Η ζώνη ανάμεσα στους οικισμούς και το ποτάμι, χαμηλά και δίπλα στα
νερά, είναι ο τόπος της γεωργικής καλλιέργειας, που φυσικά στο παρελθόν εκτείνονταν και βόρεια των οικισμών, όπου
καλλιεργούνταν κυρίως τα απαραίτητα σιτηρά. Πάνω από τους οικισμούς υπάρχουν ζώνες προστατευόμενων δασών,
κλαδερών αλλά και βοσκότοποι και πιο πέρα τα μεγάλα δάση, που αποτελούν και σήμερα σημαντικό παράγοντα της
τοπικής οικονομίας.

Τα βασικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά των κατοίκων της Λάκκας Αώου είναι πρώτον η βλάχικη εθνοτική τους
ταυτότητα και δεύτερον η εξειδίκευσή τους σε δασικά επαγγέλματα. Με εξαίρεση πάλι το Ελεύθερο, τα υπόλοιπα
είναι δίγλωσσα (μιλούν και τη βλαχική γλώσσα) και χαρακτηρίζονται ιστορικά από την ειδίκευσή τους σε συγκεκριμένα
τεχνικά επαγγέλματα που συνδέονται με την εκμετάλλευση του δάσους.

Πριονάδες, καρβουνιάρηδες και κατραμάδες μετακινούνται σε μια μεγάλη σχετικά γεωγραφική κλίμακα ασκώντας
το επάγγελμά τους. Οι πριονάδες με τεχνική αφετηρία το τσεκούρι και το απλό πριόνι (σιάρα), που το δουλεύουν ανά
δύο, κατασκευάζουν οι ίδιοι αργότερα τα γνωστά νεροπρίονα δίπλα σε ποτάμια και ρεματιές, διαμορφώνοντας έναν
σπουδαίο προ-βιομηχανικό τεχνικό πολιτισμό αλλά κι έναν τρόπο ζωής. Οι καρβουνιάρηδες στήνουν τα καμίνια τους,
αλλά και τα καλύβια που μένουν, σε δασικές εκτάσεις με κατάλληλο για κάρβουνο ξύλο, αναπτύσσοντας κι αυτοί
τη δική τους μικρή παράδοση. Όσο για τους κατραμάδες, αυτοί έχουν καταγραφεί στις μνήμες των ανθρώπων ως
γραφικοί διαλαλητές του προϊόντος τους, το οποίο πουλούν από δερμάτινα ασκιά (τουλούμια) που τα φορτώνουν
στα αλογομούλαρά τους. Το κατράμι παράγεται από δαδί (ξύλο πεύκου με μεγάλη περιεκτικότητα ρετσινιού) μέσω
θέρμανσης σε ειδικό καμίνι. Χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα, σε μικρή βεβαίως έκταση, από κτηνοτρόφους για
θεραπευτικούς σκοπούς (κυρίως επάλειψη πληγών), ενώ παλιότερα χρησιμοποιούνταν πολύ για τις ρόδες των

53

κάρων, γι’ αυτό και οι κατραμάδες ταξίδευαν αρκετά σε τόπους όπως η Μακεδονία που είχαν πολλά κάρα. Είναι
χαρακτηριστικό ότι οι κάτοικοι του Διστράτου ακόμα και σήμερα αποκαλούνται «κατραμάδες».

Η περιοχή της Λάκκας Αώου ανέδειξε επίσης αρκετούς κυρατζήδες, σαμαράδες και μυλωνάδες. Διαφορετικές
από εκείνες των μαστοροχωρίων τεχνικές ειδικεύσεις, που προέκυψαν από τις ίδιες τις ανάγκες των τοπικών
αρχικών γεωκτηνοτροφικών και δασικών οικονομιών, για να γίνουν τελικά το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτής της
ανθρωπογεωγραφικής ενότητας.

Βεβαίως ο ξενιτεμός κι εδώ έπαιξε το ρόλο του και είχε τις γνωστές επιδράσεις στις τοπικές κοινωνίες. Το ίδιο και η
μετανάστευση στα νεότερα χρόνια, που μαζί με τους πολέμους (τα χωριά αυτά που είχαν την ατυχία να καταστραφούν
από τους Γερμανούς), οδήγησαν στην παρακμή και την εγκατάλειψη. Παρόλα αυτά, τουλάχιστον το Δίστρατο, είναι
ακόμα ζωντανή και εύρωστη κοινότητα, με προοπτικές επιβίωσης και αναζωογόνησης των παραγωγικών της κυττάρων.
Η τοπική παράδοση, αξιοποιούμενη μέσα από νέους δρόμους, δείχνει την κατεύθυνση.

Πέρα όμως από τον ιδιαίτερο και σπουδαίο τεχνικό πολιτισμό, πέρα από την παραδοσιακή τεχνολογία, τα χωριά
αυτά ανέπτυξαν και τις δικές τους ιδιαίτερες μορφές συλλογικής έκφρασης και δημιουργίας αποτυπωμένες στα
διάφορα είδη του τοπικού λαϊκού πολιτισμού. Στα όρια της Ηπείρου με τη Δ. Μακεδονία και πάνω σ ’έναν ιστορικό
δρόμο-πέρασμα, μετακινούμενοι οι ίδιοι αρκετά αλλά και με έντονες επικοινωνίες με τα υπόλοιπα βλαχοχώρια
της Πίνδου, διαμορφώνουν ένα τοπικό πολιτισμικό σύστημα, που θα μπορούσε να πει κανείς ότι εκφράζει τη
συνάντηση της κονιτσιώτικης παράδοσης με εκείνη της Δυτ. Μακεδονίας. Αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στη μουσική
παράδοση, όπου κυριαρχούν οι «γκάιντες» με μακεδονική προέλευση και ηπειρώτικη προσαρμογή και τα ξεχωριστά
μπεράτια της Πίνδου. Ενδυματολογικά, επίσης, παρατηρούνται φαινόμενα διασταύρωσης της βλάχικης παράδοσης
με την κονιτσιώτικη. Οι μεγάλοι χοροί στα πανηγύρια, αποτελώντας την κορυφαία συλλογική εθιμική έκφραση της
κοινότητας, αποτυπώνουν εύγλωττα όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της τοπικής κοινωνίας, αλλά και τις εξελίξεις
που σημειώνονται μέσα στο χρόνο.

Ψηλά, στη ζώνη των αλπικών βοσκότοπων, βρίσκονται αιώνες τώρα οι βλάχοι κτηνοτρόφοι. Περισσότερο η
Αετομηλίτσα και λιγότερο η Φούρκα, είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις ηινομαδικών κτηνοτροφικών κοινοτήτων, που
αδειάζουν το καλοκάιρι, καθώς τα κοπάδια κατεβαίνουν στα χειμαδιά της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Ενταγμένες
στην ευρύτερη ομάδα των βλαχοχωριών της Πίνδου, οι δύο αυτές κοινότητες προσθέτουν τη δική τους ιδιαιτερότητα
στο ψηφιδωτό του τοπικού πολιτισμού. Είναι οι βλάχοι που ξέρουμε να διαβαίνουν δυο φορές το χρόνο απ’ το βουνό
στον κάμπο κι αντίστροφα, είναι οι βλάχοι με τα μεγάλα καραβάνια, οι κυρατζήδες που μεταφέρουν προϊόντα και
ανθρώπους, είναι οι βλάχοι που γεμίζουν τα παζάρια με φλοκάτες, κάπες και είδη τυροκομίας (κεφαλοτύρι, μανούρι
κ.λπ.), είναι οι Βλάχοι με τον πολιτισμό της στάνης.

Ενώ η Φούρκα παρουσιάζει στοιχεία μικτής οικονομίας, κτηνοτροφία και γεωργία, καθώς επίσης και κάποιες
μορφές τεχνικής εξειδίκευσης (μαραγκοί, ράφτες), η Αετομηλίτσα είναι αμιγώς κτηνοτροφική κοινότητα ακόμα και

54

σήμερα. Πρέπει να σημειώσουμε ότι η Φούρκα γνώρισε μια μεγάλη μετανάστευση, με αποτέλεσμα το δημογραφικό
κενό που δημιουργήθηκε να αναπληρωθεί με την εγκατάσταση στο χωριό αρβανιτόβλαχων κτηνοτρόφων, οι οποίοι
αποτελούν και τον κύριο κορμό του πληθυσμού της κοινότητας σήμερα.

Οι Βλάχοι λοιπόν κατέχουν τη δική τους οικολογική ζώνη, που αντιστοιχεί στη βασική τους παραγωγική
δραστηριότητα, την κτηνοτροφία, και που υπαγορεύει συγκεκριμένη προσαρμογή, συγκεκριμένο τρόπο ζωής,
στη βάση του οποίου παράγεται και ένας ιδιαίτερος πολιτισμός. Η συλλογική διαχείριση και νομή των κοινοτικών
βοσκότοπων, με βάση ένα πανάρχαιο εθιμικό δίκαιο, η ισορροπία ανάμεσα στην ανθρώπινη κοινωνία, το ζωικό
κεφάλαιο και τους διαθέσιμους φυσικούς πόρους, η συμπληρωματική της κτηνοτροφίας οικοτεχνία (υφαντική), η
σχέση με το κοπάδι που εκφράζεται σε ποικίλες μορφές της κοινωνικής και πολιτισμικής έκφρασης, ο κοινοτικός βίος
και η ζωή στη στάνη, συγκροτούν ένα σύνολο εκφράσεων με αξιοσημείωτη εσωτερική συνοχή. Αυτή η συνοχή εξηγεί
και την αξιοσημείωτη συνέχεια στο χρόνο κάποιων δομών αρχαϊκών, κάποιων δομών που αντιστέκονται ακόμα, παρ’
όλες τις αλλαγές στα «τεχνικά» χαρακτηριστικά της κτηνοτροφικής παραγωγικής δραστηριότητας.

Ο ποιμενικός πολιτισμός των Βλάχων κτηνοτρόφων συνιστά μια ιδιαίτερη πτυχή της τοπικής ιστορίας. Οι ίδιοι
αυτοί κτηνοτρόφοι, μαζί με τους Σαρακατσάνους, υπήρξαν για αιώνες διαμεσολαβητές ανάμεσα στα βουνά και τους
κάμπους, καθώς οι μετακινήσεις τους σήμαιναν πάντοτε επαφές, αλληλεπιδράσεις και ανταλλαγές.

Αυτοί οι «κλειστοί» και συντηρητικοί κατά τ’ άλλα ποιμένες, υπήρξαν αναμφισβήτητα φορείς πολιτισμικών
μηνυμάτων από άλλους τόπους, εισαγωγείς υλικών και πνευματικών προϊόντων από τα χειμαδιά τους αλλά κα από
τόπους που περνούσαν κατά το «διάβα» τους.

Στην Αετομηλίτσα, για παράδειγμα, είναι αξιοπρόσεχτη σήμερα η παρουσία ποντιακών σκοπών στα πανηγύρια,
όπως αξιοπρόσεχτες είναι οι ανάλογες γλωσσικές επιδράσεις από το τοπικό ιδίωμα, γεγονός που οφείλεται στη
συμβίωση ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού με Ποντίους στα πεδινά της Μακεδονίας κατά τους χειμερινούς
μήνες.

Ο ορεινός πολιτισμός των Βλάχων της Πίνδου που κάποτε «τραγούδησε» ο Κρυστάλλης, αποτελεί ένα σημαντικό
κεφάλαιο του λαϊκού μας πολιτισμού, που εκτός των άλλων, παρουσιάζει και ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς την
οικολογική του διάσταση. Το πιο σημαντικό όμως σ’ αυτή την υπόθεση, είναι ότι αυτός ο πολιτισμός είναι ακόμα
ζωντανός, επιδεικνύοντας μιαν αξιοθαύμαστη ανθεκτικότητα και προσαρμοστικότητα στις νέες συνθήκες.

Κι απ’ τα ψηλά βουνά και τους βλάχους ποιμένες να κατέβουμε ξανά στα χαμηλά, στον κάμπο της Κόνιτσας, που
κι αυτός γράφει τη δική του ιστορία με τους κολίγους του παλιότερα, όταν αυτός ανήκε σε τσιφλικάδες, και τους
σύγχρονους καλλιεργητές σήμερα, ανάμεσα στους οποίους πολλοί μικρασιάτες πρόσφυγες.

Η ίδια η πόλη της Κόνιτσας στηρίχθηκε και στηρίζεται ως προς την πρωτογενή παραγωγή στον κάμπο της, αλλά
υπήρξε πάντοτε κυρίως ένα παζάρι, ένα εμπορικό και βιοτεχνικό κέντρο. Ο πολιτισμός της Κόνιτσας είναι κατεξοχήν

55

ένας πολιτισμός του παζαριού. Η ίδια η οικιστική δομής αποτύπωσε τις βασικές της λειτουργίες αλλά και τις κοινωνικές
δομές που προέκυψαν από αυτές. Πριν την απελευθέρωση την κοινωνική διαστρωμάτωση της Κόνιτσας συγκροτούσαν
οι μπέηδες και οι τσιφλικάδες, οι έμποροι και βιοτέχνες και βεβαίως οι καλλιεργητές του κάμπου. Τα στρώματα αυτά
είχαν μια συγκεκριμένη διάταξη στο δομημένο χώρο που εξέφραζε βεβαίως και μια ευδιάκριτη διαφοροποίηση και
ιεραρχία. Αυτοί που έδιναν το «χρώμα» στο παζάρι ήταν φυσικά οι βιοτέχνες, που είχαν και τα εργαστήριά τους μέσα
στο χώρο του παζαριού, δίπλα στους εμπόρους, τσαρουχάδες, καποτάδες, ραφτάδες, γουναράδες, σιδεράδες κ.λπ.

Όλη αυτή η κοινωνική τάξη ανατράπηκε μετά την απελευθέρωση, καθώς φύγαν οι μπέηδες, άρχισε να παρακμάζει
η βιοτεχνία και βεβαίως εγκαθίστανται στην Κόνιτσα οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία αλλά και αρκετές οικογένειες
Βορειοηπειρωτών, κυρίως από το Λεσκοβίκι, μια δημογραφική και κοινωνική- πολιτισμική ανακατάταξη που
θα ολοκληρωθεί στη συνέχεια με τη μετανάστευση από τη μια ντόπιου πληθυσμού και την εισροή από την άλλη
ανθρώπων από τα χωριά της επαρχίας, κυρίως μετά τον εμφύλιο και μέχρι τα τελευταία χρόνια.

Η Κόνιτσα υπήρξε πάντοτε ένα κέντρο αλλά κι ένα πέρασμα. Υπήρξε ένας χώρος εισροής και συνάντησης
διαφορετικών πολιτισμικών στοιχείων, ένας τόπος με καταλυτική λειτουργία όσον αφορά την όσμωση ανάμεσα σε
διαφορετικούς ανθρώπους και πολιτισμούς. Το ετήσιο παζάρι, το Παζαρόπουλο, κάθε φθινόπωρο, τον καιρό που
φεύγαν οι κτηνοτρόφοι από τα ορεινά, συνόψιζέ αυτές τις λειτουργίες μιας πόλης, που τελικά έγινε σύμβολο μιας
ενότητας μέσα από τις διαφορές. Γουναράδες Κονιτσιώτες, χρυσικοί και ασημιτζήδες απ’ τα βλαχοχώρια, καλατζήδες
απ’ τον Τσαμαντά, ταλιαδούροι απ΄τα μαστοροχώρια, υφάντρες απ’ τα Βλαχοχώρια, γύφτοι τσαμπατζήδες κ.ο.κ
σμίγανε στα στενά σοκάκια του παζαριού και στα πολλά χάνια δημιουργώντας μιαν απίστευτη ατμόσφαιρα πολύ-
πολιτισμικής έκφρασης και ανταλλαγών, που την περιγράφει αρκετά εύστοχα και γλαφυρά ο Γ. Λυμπερόπουλος στο
βιβλίο του «Παζαριού ανατομή».

Το παζάρι παρήκμασε μαζί με τη βιοτεχνία. Το εμπόριο και η οικονομία γενικά έχουν αλλάξει. Ωστόσο, η Κόνιτσα
συνεχίζει να παίζει το ρόλο της, αν και με άλλους όρους τώρα πια. Η Κόνιτσα είναι διοικητικό κέντρο, είναι πόλη παροχής
υπηρεσιών περισσότερο σήμερα, αλλά λειτουργεί ακόμα ως τοπική αγορά για τις γύρω κοινότητες, προσελκύοντας
καθημερινά αρκετό κόσμο και κυρίως λειτουργεί ακόμα ως συμβολική μητρόπολη, ως ένας τόπος όπου συναιρούνται
δημιουργικά οι επιμέρους παραδόσεις της ευρύτερης περιοχής.

Η παράδοση της Κόνιτσας είναι το παζάρι και είναι όλος αυτός ο προ-βιομηχανικός πολιτισμός που αναπτύσσεται
γύρω από αυτό. Η παράδοση της Κόνιτσας είναι η συναιρετική της λειτουργία σε σχέση με την περιφέρειά της,
είναι η συνεύρεση και η δημιουργική συνύπαρξη διαφορετικών παραδόσεων. Με βάση αυτήν την παράδοση
ενσωματώνονται και προκόβουν οι μικρασιάτες πρόσφυγες (Μιστιώτες και Φαρασιώτες), μετατρέποντας τον κάμπο
της σ ’ένα μικρό παράδεισο και μάλιστα με ιδιαίτερη ταυτότητα στα προϊόντα που παράγει, όπως ενσωματώνονται
και οι Βορειοηπειρώτες και οι άλλοι χωρικοί που έρχονται από τις γύρω κοινότητες.

Γύρω στον κάμπο αναπτύσσονται βεβαίως και τα γεωργικά χωριά, που ιστορικά είχαν μια δικής τους πιο σκληρή

56

πορεία συνυφασμένη με την ιστορία των τσιφλικιών, αλλά τώρα παρουσιάζουν μια οικονομική ανάκαμψη και μια
σχετική κοινωνική ζωντάνια, έχοντας ξεπεράσει πια το πρόβλημα της δημογραφικής αποψίλωσης με τη μεταπολεμική
εξωτερική μετανάστευση και μάλιστα καταγράφοντας ένα σημαντικό κύμα παλιννόστησης, το οποίο είναι ορατό και
στο χώρο με τις καινούριες κατοικίες των μεταναστών (χαρακτηριστική περίπτωση η Αετόπετρα). Ο κάμπος συνολικά,
θα μπορούσαμε να πούμε, ότι αναπτύσσει το δικό του ανθρωπογεωγραφικό σύστημα με μια σύγχρονη δυναμική
και με προϋποθέσεις εξειδίκευσης σε οικολογικά προϊόντα δηλαδή που συμπυκνώνουν και εκφράζουν στοιχεία της
τοπικής παράδοσης και βεβαίως είναι προσαρμοσμένα στις οικολογικές ιδιαιτερότητες του τόπου.

Τα δυο χωριά που βρίσκονται εκείθεν του ποταμού, στους πρόποδες της Νεμέρτσικας, το Αηδονοχώρι και το
Μολυβδοσκέπαστο ανήκαν ιστορικά στο Πωγώνι- άλλωστε κατά την παράδοση, οι κάτοικοι τους ήλθαν από τα
χωριά του Πωγωνίου- αλλά με την πάροδο του χρόνου, καθώς έντάχθηκαν διοικητικά στην επαρχία της Κόνιτσας
και ανέπτυξαν ποκίλες σχέσεις μ’αυτή, ανέπτυξαν μια μάλλον κονιτσιώτικη συνείδηση. Χαρακτηριστικό στοιχείο
των χωριών αυτών είναι η ιερότητα. Με τα δύο πιο σημαντικά μοναστήρια, της Γκούρας στην Οστάνιτσα και της
Παναγίας στη Δεπαλίτσα, καθώς και τις πολυάριθμες εκκλησίες και ξωκκλήσια, ο τόπος αυτός παρουσιάζει μια
έντονη μεταφυσική διάσταση ως τοπίο. Ιδιαίτερα η παράδοση των τοπικών μοναστηριών με τη γνωστή ακτινοβολία
τους αλλά και τα θρησκευτικά τους έθιμα, όπως η «αγρυπνία», θα μπορούσε να παίξει ένα σημαντικό ρόλο σε μια
σύγχρονη ανάπτυξη των χωριών αυτών.

Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το ψηφιδωτό του τοπικού πολιτισμού της περιοχής της Κόνιτσας, ένα ψηφιδωτό
που αναδεικνύει την ενότητα μέσα από τη διαφορά και, αντίστροφα, τη διαφορά μέσα από την ενότητα.

Η μουσική παράδοση είναι ένα καλό παράδειγμα που επιβεβαιώνει ακόμη και σήμερα την παραπάνω διαπίστωση.
Υπάρχει όντως ένα διακριτό ιδιαίτερο μουσικό ιδίωμα που εκφράζει όλη την περιοχή αλλά που διαφοροποιείται
από τη μια μικρο-ενότητα στην άλλη ή ακόμα και από χωριό σε χωριό. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο χορός
«γκαάιντα», που παίζεται με ιδιαίτερο τρόπο από χωριό σε χωριό (π.χ γκάιντα παδιώτικη, γκάιντα πυρσογιαννίτικη
κ.λπ.). Στη μουσική αποτυπώνεται επίσης και το γεγονός ότι η περιοχή είναι ένα πολιτισμικό σταυροδρόμι ανάμεσα
στην Αλβανία και τη Δυτ. Μακεδονία, οι επιρροές και από τους δύο χώρους είναι εμφανείς. Η «αλβανική» επιρροή
(«καραμουράτικη») παραπέμπει περισσότερο στο παρελθόν (άλλωστε οι οικογένειες Τσιούτα, Πανουσάκου
προέρχονται από το Λεσκοβίκι), ενώ οι επιρροές από τη Δ. Μακεδονία είναι μάλλον πρόσφατες (ξεχωριστά μπεράτια,
«κουοατσιάρικα» κ.λπ.).

Γενικά, η μουσική παράδοση της Κόνιτσας είναι ένας καλός δείκτης της ιδιαιτερότητας της περιοχής και εκφράζει
επίσης τις διάφορες επιδράσεις και ανταλλαγές που έχουν συμβεί στο χώρο και το χρόνο. Ακόμα και σήμερα απόγονοι
των μεγάλων μουσικών οικογενειών (Μπετζαίοι, Αλεξίου, Χαλκιάδες, Πανουσάκηδες) είναι ενεργοί και έτοιμοι να
παίξουν για κείνους που ξέρουν να ζητάνε το «πεκλάρι», το «ζερματινό», τη «ντάντω», «τ’αηδόνι», το «λεσκοβιάρικο»
και τόσα άλλα «δικά τους» κονιτσιώτικα τραγούδια.

57

Πολιτιστικά στοιχεία

Αγία Βαρβάρα

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Σύλλογος Αγίας Βαρβάρας (Αθήνα)
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου
Υποδομή: Χοροστάσι

Αγία Παρασκευή

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Αγίας Παρασκευής Κονίτσης «ο Σμόλικας» (Ιωάννινα, 1990),
Αδελφότητα Αγίας Παρασκευής Κονίτσης (Αθήνα).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 26 Ιουλίου.
Υποδομή: Ξενώνας με αίθουσα εκδηλώσεων.
Μνημεία: Δημοτικό σχολείο, Δρακόλιμνη Σμόλικα.

Αετομηλίτσα

Πολιτιστικοίκαιαθλητικοίφορείς:ΠολιτιστικόςΣύλλογοςΑετομηλίτσας(Αετομηλίτσα,1994),ΣύλλογοςΑετομηλιτσιωτών
«Το Ντένισκο» (Λάρισα, 1978), Σύλλογος Αετομηλιτσιωτών Γράμμου «Η Αετομηλίτσα» (Θεσσαλονίκη, 1977).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου
Υποδομή:Πνευματικό κέντρο, Λαογραφικό μουσείο. Δρακόλιμνη Γράμμου

Αετόπετρα

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Αετόπετρας (Αθήνα, 1981), Σύλλογος ερασιτεχνών ψαράδων Μαζίου-
Αετόπετρας-Αηδονοχωρίου-Μελισσόπετρας- Μολυβδοσκέπαστου (Αετόπετρα Κόνιτσας, 1980).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου, αποκριάτικες εκδηλώσεις.
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων, γήπεδο όπου και το χοροστάσι.

58

Μνημεία: Ι.Ν. Αγίου Αθανασίου (19ος αι.)

Αηδονοχώρι

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Πολιτιστικός Σύλλογος Αηδονοχωρίου Κόνιτσας (Αηδονοχώρι, 1989), Αδελφότης των
εν Ιωαννίνοις Αηδονοχωριτών «Η Ζωοδόχος Πηγή», (Ιωάννινα, 1975), Αδελφότητα Αηδονοχωριτών Αθηνών (Αθήνα).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: Ζωοδόχου Πηγής, Πρωτομαγιά, αποκριάτικες εκδηλώσεις.
Υποδομή: Πολιτιστικό κέντρο, χοροστάσι, ιδιωτικό μουσείο.
Μνημεία: Ι.Μ. Ταξιαρχών Γκούρας (16ος αι.), Ι.Ν. Αγ. Αποστόλων (19ος αι.).

Αμάραντος

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Αμαράντου (Αθήνα), Πολιτιστικός Σύλλογος Αμαράντου (Αμάραντος,
1988).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων, ξενώνας. ιαματικά λουτρά
Μνημεία: Δημοτικό σχολείο

Άρματα

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Εκπολιτιστικός Σύλλογος Αρματιωτών «ο Σμυλιανός» (Άρματα Κονίτσης, 1982).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου
Υποδομή: Χοροστάσι

Ασημοχώρι

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Εκπολιτιστικός Σύλλογος Ασημοχωριτών (Ιωάννινα, 1983), Αδελφότητα
Ασημοχωριτών (Αθήνα).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι 20 Ιουλίου

59

Υποδομή: Χοροστάσι
Μνημεία: Ι.Ν. Αγ. Δημητρίου, Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Βούρμπιανη

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Βούρμπιανης (Αθήνα, 1875), Πολιτιστικός Σύλλογος
Βούρμπιανης (Βούρπιανη, 1993).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι 20 Ιουλίου, πολιτιστικές εκδηλώσεις τον Αύγουστο.
Υποδομή: Πολιτιστικό κέντρο, χοροστάσι.
Μνημεία: Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Σχολαρχείο

Γαναδιό

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Γαναδιωτών «Οι Αγίοι Ταξιάρχαι» (Αθήνα).
Εκδηλώσεις: Θρησκευτική εκδήλωση και γλέντι, 8 Νοεμβρίου, πανηγύρι 15 Αυγούστου, γιορτή τσίπουρου τον Νοέμβρη.
Υποδομή: Χοροστάσι, αίθουσα εκδηλώσεων, ανάπλαση Δημοτικού Σχολείου ως πολιτιστικού κέντρου.
Μνημεία: Ι.Ν. Αγίων Ταξιαρχών (19ος αι.), Σπυριδώνειος Σχολή (19ος αι.), Αμιλικό, Αρχοντικό Ξυνού.

Γοργοπόταμος

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Σύλλογος Γοργοποτάμου «Τουρναβιτών» (Αθήνα)
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι 15 Αυγούστου
Υποδομή: Αίθουσα, χοροστάσι
Μνημεία: Ι.Ν. Αγίου Νικολάου (τοιχ. 19ος αι.)

Δίστρατο

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Διστρατιωτών Αθηνών (Αθήνα, 1978), Αδελφότητα Διστρατιωτών
Ιωαννίνων (Ιωάννινα, 1992), Χιονοδρομικός- Ορειβατικός Σύλλογος Διστράτου (Δίστρατο, 1981), Ποδοσφαιρικός

60

Αθλητικός Σύλλογος Διστράτου (Δίστρατο, 1983), Κοινοτική επιχείρηση τουριστικής και πολιτιστικής ανάπτυξης
Διστράτου (ΚΕΤΠΑ, Δίστρατο)
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου, αποκριάτικες εκδηλώσεις.
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων, γήπεδο, υπαίθριο θέατρο, εκθεσιακό κέντρο, γραφείο πληροφόρησης τουριστών.
Μνημεία: Ι.Ν. Αγίου Νικολάου (τοιχ. 19ος αι.), καμίνια παραγωγής κατραμιού, νεροτριβή.

Δροσοπηγή

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Σύλλογος Δροσοπηγής, Αθήνα.
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου, αποκριάτικες εκδηλώσεις-αναβίωση εθίμου «χάσκαρος».
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων
Μνημεία: Πέτρινο γεφύρι (18ος αι.).

Ελεύθερο

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Μορφωτικός Εξωραϊστικός Σύλλογος Ελευθέρου Κόνιτσας (Ιωάννινα, 1977).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 6 Αυγούστου, Πρωτομαγιά, Θεοφάνεια: κοπή πίτας και εκδήλωση «νονού» για το νέο έτος,
Καθαρή Δευτέρα, «Κοθώρια».
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων.
Μνημεία: Μνημείο ολοκαυτώματος

Εξοχή

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Σύλλογος Εξοχής Κόνιτσας (Αθήνα), Εκπολιτιστικός Σύλλογος Τράπεζας Κόνιτσας
(Τράπεζα, 1987).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων

61

Ηλιόραχη

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Εκπολιτιστικός και Μορφωτικός Σύλλογος Ηλιόραχης Κόνιτσας (Ηλιόραχη, 1989).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι 23 Απριλίου, Αγίας Τριάδος.
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων, χοροστάσι

Καβάσιλα

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Εξωραϊστικός και Εκπολιτιστικός Σύλλογος Καβασίλων Κόνιτσας (Καβάσιλα, 1987).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρια Ζωοδόχου Πηγής, 8 Σεπτεμβρίου (Ι.Μ. Γενεσίου της Θεοτόκου).
Υποδομή: Πολιτιστικό κέντρο-αίθουσα εκδηλώσεων
Μνημεία: Ι.Μ. Γενεσίου της Θεοτόκου (τοιχ. 19ος αι.)

Καλλιθέα

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Φιλοπρόοδος Αδελφότητα Καλλιθέας Κονίτσης (Καλλιθέα, 1982)
Εκδηλώσεις: Πανηγύρια 21 Μαΐου, 7 Αυγούστου, αποκριάτικες εκδηλώσεις
Υποδομή: Πολιτιστικό κέντρο-αίθουσα εκδηλώσεων

Καστανέα

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Προοδευτικός Πολιτιστικός Σύλλογος «ο Άγιος Νικόλαος» (Καστανέα, 1975),
Αδελφότητα Καστάνιανης Κονίτσης, Αθήνα.
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 26 Ιουλίου, πολιτιστικές εκδηλώσεις τον Αύγουστο.
Υποδομή: Λαογραφικό μουσείο, αίθουσα εκδηλώσεων.
Μνημεία: Ι.Ν. Αγ. Δημητρίου (18ος αι.), διάφορα αρχοντικά, δημοτικό σχολείο, πέτρινα γεφύρια, νερόμυλος.

62

Κεφαλοχώρι

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Φιλοπρόοδος Σύλλογος Κεφαλοχωρίου Κόνιτσας (Κεφαλοχώρι, 1983), Αδελφότητα
Λυκορράχης, Αθήνα 1978, Αδελφότητα Κεφαλοχωριτών Θεσσαλονίκη «Το Κεφαλοχώρι» (Θεσσαλονίκη, 1980),
Οργανισμός Προστασίας, Περιβάλλοντος και Πράσινου Κοινοτήτος Κεφαλοχωρίου, κοινοτική εταιρεία «Πνευματικό
Κέντρο Κοινότητας Κεφαλοχωρίου».

Εκδηλώσεις: Πανηγύρι 20 Ιουλίου, αποκριάτικες εκδηλώσεις, Λαζάρου.

Υποδομή: Λαογραφικό μουσείο, πνευματικό κέντρο, γήπεδο ποδοσφαίρου και μπάσκετ, αίθουσα (ΚΕΦΟ).

Μνημεία: Νερόμυλος στον παλιό οικισμό.

Κλειδωνιά

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Κλειδωνιατών Κονίτσης «ο Βοϊδομάτης» (Αθήνα,1985), Πολιτιστικός
Σύλλογος Κλειδωνιάς, (1984), Κοινοτική επιχείρηση τουριστικής και πολιτιστικής ανάπτυξης Κλειδωνιάς.

Εκδηλώσεις: Πανηγύρι 6 Αυγούστου, «Γιορτή Πέστροφας» το Σεπτέμβριο, θρησκευτική εκδήλωση και γλέντι, 1 Ιουλίου.

Υποδομή: Γήπεδο, Μουσείο Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας (υπό ίδρυση)

Μνημεία: Ι.Ν. Αγίου Αθανασίου στον παλιό οικισμό (17ος αι.), Ι.Ν. Αγίου Νικολάου στον παλιό οικισμό (17ος αι.) Ι.Μ.
Αγίων Αναργύρων (17ος αι.), Ι.Ν. Μεταμόρφωσης (16ος αι.), Ι.Ν. Αγ. Αποστόλων στον παλιό οικισμό (18ος αι.), Ι.Ν.
Κοιμήσεως της Θεοτόκου (18ος αι.), πέτρινο γεφύρι Βοϊδομάτη, Βραχοσκεπή ανώτερης παλαιολιθικής εποχής (Κλειδί,
Μποϊλα, Μαγαλάκκου).

Κόνιτσα

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Εκπολιτιστικός σύλλογος Άνω Κόνιτσας «Ο Άγιος Νικόλαος» (Άνω Κόνιτσα, 1989),
Πολιτιστικός Σύλλογος Κόνιτσας «Παναγία Στομίου» (Κόνιτσα, 1990), Λαογραφικός Σύλλογος Κόνιτσας «Οι ρίζες»
(Κόνιτσα, 1993), Ποδοσφαιρικός Αθλητικός Όμιλος Κόνιτσας (Κόνιτσα, 1987), Ορειβατικός Σύλλογος Κόνιτσας «Νομάς»
(Κόνιτσα, 1996), Αθλητικός Γυμναστικός Σύλλογος Κόνιτσας « ο Αώος» (Κόνιτσα, 1987), Σύλλογος Ερασιτεχνών αλιέων
Κονίτσης και προστασίας περιβάλλοντος «Ο Βοϊδομάτης» (Κόνιτσα, 1984), Πνευματικό κέντρο δήμου Κόνιτσας
(Κόνιτσα, 1992), Ραδιοφωνικός σταθμός Ι. Μητροπόλεως « Ράδιο Δρυινούπόλις».

Εκδηλώσεις: Αποκριάτικες εκδηλώσεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις, εθνικές

εορτές, επιστημονικά συνέδρια και ημερίδες.

63

Υποδομή: Πνευματικό κέντρο, λαογραφικό μουσείο, βιβλιοθήκη, Αναγνωστοπούλειος Γεωργική Σχολή, Ορφανοτροφείο,
πρώην Σχολή Δημοτικής Αστυνομίας, Μαθητική Εστία, γήπεδο, κλειστό γυμναστήριο.
Μνημεία: Ι.Μ. Παναγίας Στομίου (18ος αι.), Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Παλαιογορίτσας (14ος-15ος αι.), Ι.Ν. Κόκκινης
Παναγιάς (Σέρβινα) (14ος-15ος αι.), Αγίων Αποστόλων (17ος αι.), Παρεκκλήσι Νεομάρτυρα Γεωργίου (με 120 εικόνες
χιονιαδιτών αγιογράφων), Σπίτι Χουσεϊν Μπέη (19ος αι.), Τζαμί Σουλεϊμάν Α’ (16ος αι.), Τουρμπέδες (18ος αι.), Σπίτι
της Χάμκως (18ος αι.), Χαράδρα Αώου, Γεφύρι Κόνιτσας (19ος αι.), Αρχαιολογικός χώρος στο Λιατοβούνι (νεκροταφείο,
10ος-5ος αι. π.Χ.).

Λαγκάδα

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Λαγκαδιωτών (Αθήνα, 1975)
Εκδηλώσεις: Πανηγύρια 20 Ιουλίου, 15 Αυγούστου

Μάζι

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Φιλοπρόοδος Σύλλογος Μαζίου (Κόνιτσα, 1983), Αδελφότητα Μαζίου Κονίτσης
(Αθήνα), Πνευματικό Κέντρο Μαζίου (Μάζι, 1996).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρια 20 Ιουλίου, 21 Μαΐου, αποκριάτικες εκδηλώσεις
Υποδομή: Γήπεδο ποδοσφαίρου, χοροστάσι, αίθουσα πολλαπλών χρήσεων.

Μελισσόπετρα

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Μελισσοπετριτών (Αθήνα).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 26 Ιουλίου, Αγίας Τριάδος, αποκριάτικες εκδηλώσεις
Υποδομή: Χοροστάσι
Μνημεία: Ι.Μ. Αγ. Νικολάου Καλόβρυσης, Ι.Ν. Αγ. Νικολάου (19ος αι.)

Μόλιστα

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Μολιστινών (Αθήνα)

64

Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου

Μολυβδοσκέπαστος

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Εκπολιτιστικός και Μορφωτικός Σύλλογος Μολυβδοσκεπάστου «Άγιος Ευστάθιος»
(Ιωάννινα, 1986), Αδελφότητα Μολυβδοσκεπάστου (Αθήνα).
Εκδηλώσεις:Πανηγύρι: 29 Ιουνίου, Ζιαφέτι (παραδοσιακό τραπέζι αγάπης), γιορτή τσίπουρου.
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων, χοροστάσι, κοινοτική βιβλιοθήκη.
Μνημεία: Ι.Μ. Μολυβδοσκεπάστου (7ος αι.), Ι.Ν. Αγ. Δημητρίου (13ος αι.), Ι.Ν. Αγ. Αποστόλων (13ος αι.).

Μοναστήρι

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Μοναστηριωτών (Αθήνα)
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι 6 Αυγούστου
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων
Μνημεία: Ι.Μ. Παναγίας (16ος αι.)

Νικάνωρ

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Εκπολιτιστικός σύλλογος Νικάνορα Κόνιτσας (Νικάνορας, 1983).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 17 Ιουλίου, εορτασμός Αγ. Νικάνορα και γλέντι στο
μοναστήρι 7 Αυγούστου.
Υποδομή: Χοροστάσι
Μνημεία: Ι.Μ. Αγ. Νικάνορος (τοιχ. 19ος αι.)

Οξυά

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Οξυάς «ο Άγιος Νικόλαος» (Αθήνα, 1905).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου

65

Υποδομή: Χοροστάσι, αίθουσα εκδηλώσεων, γήπεδο μπάσκετ

Πάδες

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Εκπολιτιστικός Σύλλογος Παδιωτών «ο Σμόλικας» (Λάρισα).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου.
Υποδομή: Μουσείο, Χοροστάσι
Μνημεία: Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου

Παλιοσέλι

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Εκπολιτιστικός- Ορειβατικός-Εξωραϊστικός Σύλλογος Παλιοσελίου «η Αγία
Παρασκευή» (Παλιοσέλι, 1978).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου
Υποδομή: Πολιτιστικό κέντρο, ορεινό καταφύγιο
Μνημεία: Ι.Ν. Αγ. Παρασκευής (19ος αι.).

Πηγή

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Εξωραϊστικός και Φιλοπρόοδος Σύλλογος Πηγής Κόνιτσας (Πηγή, 1982), Αδελφότητα
Πηγιωτών και Νικάνορα (Αθήνα).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρια 26, 27 Ιουλίου, αποκριάτικες εκδηλώσεις, Πάσχα, Γιορτή Πρωτοχρονιάς.
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων, χοροστάσι
Μνημεία: Ι.Ν. Αγ. Γεωργίου (19ος αι.)

Πλαγιά

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Εξωραϊστικός Σύλλογος Κοινότητας Πλαγιάς « Η Ζέρμα» (Αθήνα), Εξωραϊστικός,
Πολιτιστικός, Λαογραφικός Σύλλογος Πλαγιάς Κονίτσης « Η Κοίμησης της Θεοτόκου» (Καστοριά).

66

Εκδηλώσεις: Πανηγύρι 15 Αυγούστου
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων.
Μνημεία: Ι.Μ. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ζέρμας (17ος αι.), πέτρινη γέφυρα.

Πληκάτι

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Πολιτιστικός Σύλλογος Πληκατίου «ο Γράμμος» (Αθήνα).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου, Λιτάνευση εικόνας της Παναγίας, 16 Φεβρουαρίου.
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων (δημοτικό σχολείο).
Μνημεία: Ι.Ν. Αγίου Αθανασίου (17ος αι.), Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου (18ος αι.).

Πουρνιά

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Σύλλογος Απανταχού Πουρνιωτών (Αθήνα).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι 15 Αυγούστου
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων
Μνημεία: Πέτρινα γεφύρια Μαύρης Πέτρας και Σελού (19ος αι.), τοιχογραφία Παντοκράτορα στην Μαύρη Πέτρα.

Πύργος

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Προοδευτική Ένωση Πύργου Κόνιτσας (1993), Αδελφότητα Πύργου Κονίτσης
(Αθήνα).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι 15 Αυγούστου, γιορτή τσίπουρου τον Νοέμβριο.
Υποδομή: Αίθουσα εκδηλώσεων, χοροστάσι.

Πυρσόγιαννη

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Προοδευτική Ένωσις Πυρσόγιαννης (Πυρσόγιαννη, 1926), Σύλλογος των εν Αττική
Πυρσογιαννιτών (Αθήνα), Σύλλογος νέων των εν Αμερική Πυρσογιαννιτών «ο Άγιος Μηνάς» (Νέα Υόρκη).

67

Εκδηλώσεις: Πανηγύρι 15 Αυγούστου (παναγία Ξενιτεμένων), Γλέντι 17 Ιανουαρίου.
Υποδομή:Μουσείο Ηπειρωτών Μαστόρων/ Κέντρο Μελετών αρχιτεκτονικής
Κληρονομιάς, Εκκλησιαστικό Μουσείο Αγ. Νικολάου, χοροστάσι, αίθουσα εκδηλώσεων, βιβλιοθήκη.
Μνημεία: Ι.Ν. Αγίου Νικολάου (18ος αι.), Νερόμυλος Αγ. Μηνά (19ος αι.), Οικία Γ. Σούρλα, Δημοτικό σχολείο.

Φούρκα

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Φουρκιωτών Αμερικής (Manchester, 1905), Σύλλογος Φουρκιωτών
Θεσσαλονίκης, Εκπολιτιστικός και Εξωραϊστικός Σύλλογος Φούρκας «Παναγιά η Κλαδόρμη», Εκπολιτιστικός και
Εξωραϊστικός Σύλλογος Φούρκας Κονίτσης (Φούρκα, 1985).
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 15 Αυγούστου, Γιορτή στην Ι.Μ. Κλαδόρμης με συμμετοχή των όμορων κοινοτήτων, 8
Σεπτεμβρίου.
Υποδομή: Λαογραφικό Μουσείο, πολιτιστικό κέντρο, χοροστάσι.
Μνημεία: Ι.Μ. Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή Μοναστήρι Κλαδορμής (18ος αι.).

Χιονιάδες

Πολιτιστικοί και αθλητικοί φορείς: Αδελφότητα Χιονιαδητών «Ο Άγιος Αθανάσιος» (Αθήνα, 1922), Εκπολιτιστικός
Σύλλογος Χιονιαδιτών (Χιονιάδες, 1986)
Εκδηλώσεις: Πανηγύρι: 20 Ιουλίου.
Υποδομή: Μουσείο Αγιογραφίας (υπό ίδρυση), χοροστάσι, αίθουσα εκδηλώσεων.
Μνημεία: Ι.Ν. Αγ. Αθανασίου (18ος αι.), δημοτικό σχολείο.

68

Βασική βιβλιογραφία

- Νιτσιάκος Β., (επιμέλεια) Νομός Ιωαννίνων. Σύγχρονη Πολιτισμική Γεωγραφία, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων,
Ιωάννινα, 1998 (κείμενα: Νιτσιάκος Β., Αράπογλου Μ., Καρανάτσης Κ.)

- Νιτσιάκος Β. (επιμέλεια), Η Κόνιτσα και τα χωριά της. Πολιτισμού ανατομή, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων-
Ήπειρος α.ε., Ιωάννινα, 2008 (κείμενα: Νιτσιάκος Β., Ζάχος Κ., Παπαδοπούλου Β. )

69

70

Aoos/Vjosa
On the Roads of Culture

71

72

Prologue

The Aoos/Vjosa River, spanning the transboundary area of Greece and Albania, “accompanies” or expresses the
existence and the metamorphosis of entire societies.

It’s not just a river. It is a Locus, Culture, Nature and People. It is an ecosystem thanks to which the local commu-
nities created their culture and made an identity which determines not only the ongoing interaction between people
and environment but the landscape dynamics as well.

These local communities and cultures connected by Aoos River, are introduced to us in this book by the professor
of the Department of History & Archaeology of the University of Ioannina, Vasilis Nitsiakos.

A “trip” to the Aoos villages, to their characteristics and particularities, the music, the tradition, the sounds, the
monuments, the nature elements which carved the people’s soul of this locus, on the roads of culture.

Aoos remains one of Europe’s last free-flowing wild rivers. It is and remains a cultural landscape. With this book, the
nonprofit organization “Pindοs Perivallontiki” tries to highlight the multi-dimensional character of the river.

All these happen in the context of the program “Saving Europe’s Last Free Flowing Wild River Vjosa-Aoos”, which is
implemented in collaboration with the international partners: Ecoalbania, EuroNatur, RiverWatch, IUCNECARO, ΜedI-
NA and Tour du Valat aiming to create the first transboundary national park Vjosa-Aoos.

Pindos Perivallontiki

73

74

Introduction

Like all rivers, the Aoos is not merely a riverbed flowing with cubic metres of water, but an entire ecosystem from
its springs in the mountains to its estuary. Still more, the Aoos is not merely an entire and unique ecosystem (as
has been scientifically documented) but also an important element in human geography, in the cultures that have
emerged along its course. Historically the Aoos has been one of the most important East-West routes, used by armies,
merchants’ caravans, transhumant shepherds and others. Together with this movement, elements of culture were dis-
persed from place to place, and important syntheses occurred in local communities and in the cultures that developed
in the river valleys, all thanks to the river.

The Aoos, therefore, should be considered as an important cultural asset. As such, it demands a holistic approach
that takes into account culture as much as ecology. Nature and culture, interacting with one another over time, have
formed a unity. Local cultural systems, as with their corresponding ecosystems, cannot be understood, interpreted or
managed in isolation. They must be considered in the framework of the whole river system, from its primary and sec-
ondary sources and the various tributaries and streams flowing into it, all the way to its estuary in the Adriatic Sea. Ver-
tically and horizontally, and on a large geographical scale, local communities and cultures have developed, owing their
existence and characteristics to the river. In the folds of the various large and small valleys (“lakkes”), village units have
come together with particular cultural characteristics but also with the “stamp” of the specific ecosystem of their com-
mon tributary. The most characteristic such valley is that which bears the name of the river, the “Lakka of the Aoos”.

Within this totality, therefore, a variety of cultural systems has formed, which reflect the great ecological variety
of the river and allows us to call the Aoos a truly multi-cultural river. All of this comprises a vast wealth, which risks
disappearing if the river undergoes the disastrous consequences of detrimental interference.

75

76

Geography

The Aoos rises in the uplands of the broader region of Metsovo, on the border of the prefectures of Ioannina, Grev-
ena and Trikala, and flows into the Adriatic Sea south of Fier in Albania, crossing the Greek-Albanian border. In Greek
territory its lowest altitude is 400m above sea level, and its highest 1300m. Its length is 80km. Its tributaries are the Sa-
rantaporos, which rises on Mount Grammos, and the Voidomatis, which rises in the region of Zagori. The confluences
of these with the Aoos are located in the plain of Konitsa, very close to the Albanian border. At Poltsies, near Metsovo,
there is an 8.5 km2 reservoir at an altitude of 1300m. Its water, having flowed through the hydroelectric plant (1991), is
diverted into the Arachthos river. The Pindus National Park (1966) extends north-west of the reservoir, with its central
valleys, Arkoudorema and Valia Calda, providing the Aoos with water.

Passing through the village of Vovousa, the river flows forcefully towards the straits of Konitsa, creating the valley
known as the Lakka of the Aoos, between Mounts Smolikas and Tymfi. It then skirts the town of Konitsa before emerg-
ing more gently in the plain beneath the town, merging with the Voidomatis river at Liatovouni and the Sarantaporos
near the Albanian border. In turn, the Sarantaporos, flowing from the slopes of Grammos to its confluence with the
Aoos, also forms a Lakka, containing the famous “Mastorochoria” villages. The Voidomatis, rising in the Vikos Gorge,
flows past the village of Aristi before emerging out of the straits of Klidonia into the plain of Konitsa, where it meets
the Aoos. Across the Albanian border, the river’s name is Vjosa.

77

78

Cultural Units
Cultural Chapters

79

80

Metsovo and the “Vlachochoria”

The “Vlachochoria” (“Vlach villages”) in the region of Metsovo and centred around the town of Metsovo, are of
great cultural and human-geographic interest. The surrounding natural landscape has distinct features, with the de-
fining landmark of the “poltsies”, a high mountain valley, at its centre. The poltsies is surrounded by the mountains of
Mavrovouni (2160m.) and Peristeri (2298 m.). The numerous offshoots of these mountains form a ring, whose borders
match those of the geographical unit of Metsovo’s villages. Important summits of the region, from north to south,
are Aftia (2082 m.), Flega (2159 m.), Salatoura (2160 m.), Mavres Petres (1676 m.) and Tzena (1689 m.). Apart from
the poltsies, there are many smaller mountain valleys (Poltsies Chrysovitsas, Plaka, Siopoutou, Fafkou Skriptou), com-
pleting the region’s distinct topographical footprint. These valleys are covered with grassy vegetation after snowmelt
in spring, and the water often forms small lakes at the lower points, which dry up in the summer. By contrast, on the
summit of Flega, the so-called “dragon lakes” keep their water through the summer. As characteristic as the poltsies
are the valleys bearing the Vlach name “Valia” (e.g. Valia de la Lupuania, Valia a Uvreului etc.). Streams and rivers are
formed in such valleys.

Five significant rivers have their sources in the wider region: the Aoos, which flows into the Adriatic through the
plain of Konitsa and Albania; the Venetikos, which rises in the region of Milea and flows into the Haliacmon River in
Western Macedonia; the Pineios, which crosses Thessaly and flows into the Aegean Sea; the Acheloos or Aspropota-
mos, which runs through the whole of the Southern Pindus; and the Metsovitikos and Vardas, tributaries of the Arach-
thos.

The climate is continental, like that of Mounts Smolikas and Grammos. Total annual rainfall often exceeds 1800-
2000 mm. and snow covers the region from mid-November to April, depending on the year. High altitudes, abundant
rain and snow, long winters and frosts alongside short, cool and often rainy summers give the area’s climate a Central
European character.

The botanical geography of the region is also Central European, while maintaining all the typical Mediterranean
species. The contributing factors are the climate, the makeup of the soil, which is flysch in its greatest part, and, in-
disputably, human activity through the ages. Regarding trees, black pine, Bosnian pine, beech, wild plane, box elder,
cedar, elm, cornus and hornbeam are the most characteristic species. The region is also rich in fauna, with large mam-
mals, birds, and aquatic species, including bears, wolves, foxes, eagles, hawks, partridges, wood pigeon, and trout and
nase in the rivers. Added to the flora, the natural landscape and the elements of local culture, the region as a whole
possesses an astonishing wealth. For this reason, Valia Calda (up to Mavrovouni near Metsovo) has been a National
Park since 1966. The Pindus National Park is surrounded by the summits of Avgo (2117 m.), Zoga (1911 m.), Koromilia
(1703 m.), Housa (1777 m.), Pyrustia (1967 m.), Salatoura (2160 m.), Konti (2054 m.), Flega (2159 m.) and Aftia (2082

81

m.). The place names that conceal the location’s particularity, the nature-culture relationship and the place’s overall
unity, are those in the Vlach language. They don’t merely demonstrate the inhabitants’ distinct language, but their
whole culture. Merchants’ routes, shepherds’ huts, woodcutters’ workshops, brigands’ hideouts and strongholds of
the men-at-arms – all the important elements of local history and the culture that expresses it – are written in the place
names. The function and significance of the places might have changed today, but their features, memories and above
all names remain witnesses of a world that gave identity to the place and its people.

Geographically, the region of Metsovo was always an important mountain crossroads in Epirus, Thessaly and West-
ern Macedonia. The new road axes, like the old ones, intersect in this area. The Katara Pass (1689 m.) forms the main
crossing from Epirus into Thessaly and vice versa. This pass, whose very name (literally “Curse” in Greek) reflects the
difficult of the crossing, was historically called the Zygos (“Yolk”) of Metsovo. Much has been written about this pass,
which was crucial geopolitically for the development of Metsovo and the surrounding villages. On the other side, the
Zygos of Milea forms the crossing into Western Macedonia, which begins where the waters of the Haliacmon start to
flow north.

The economic, military and political importance of the Pindus’ passes is clear. But these defiles are also crucial
stopping points – places of strategic (or other) importance whose stature grew within the general system of adminis-
tration and security. In turn, the population also grew at these natural hubs. Combined with the pastoralism endemic
to the region, the conditions were created for economic and social development. These factors, together with certain
favouring aspects of Ottoman rule, led the region to its acme, principally expressed by a flourishing of small industry
and trade. In turn, these activities contributed to the general intellectual and cultural development of the local com-
munities and particularly that of Metsovo.

The expansion of military, administrative and transport operations in the area, which in the past had been home to
shepherds and (to a lesser degree) farmers, led to population growth and the formation of organised centres, which in
time would develop into flourishing communities. Metsovo in particular, the centre of the region, would develop into
a kind of model mountain community. Via specific processes, it was transformed from a village of shepherds into one
of small industry with burgeoning trade. Folk art thrived too, making use of the local production – wool from the flocks
and wood from the surrounding forest.

Generally speaking, we could say that military operations in this strategically key region of the North Pindus played
a significant role in the above demographic, social and economic developments. Small bands of border guards, who
had worked as such since Roman times alongside their pastoral life, became derventzides (guards of mountain passes)
and armatoloi (men-at-arms) during the Ottoman period. This change fostered the emergence of population centres:
trade developed alongside military operations, as did the khan (inn) in parallel with the derveni (pass). Most impor-
tantly, however, these cores of habitation, which attained many privileges, attracted other transhumant shepherds

82

who for various reasons were looking for a place to settle.

The high point of pastoralism in the 17th century, combined with the development of trade, as well as the tax
mechanisms of the Ottoman system, gradually led to the formation of a pastoral society with internal social and eco-
nomic differentiation. This fact has left its mark on local society and culture particularly in Metsovo, and its legacy is
still felt strongly today. On the one hand there were the rich merchants and owners of flocks, and on the other the
poor shepherds, muleteers, woodcutters, porters etc. Somewhere in the middle of the social hierarchy, following the
development of small industry and long-distance trade, were the craftsmen and small traders. We should note that the
great diaspora of wealthy merchants who founded trading houses far and wide (Livorno, Vienna, Istanbul, Moscow,
Venice, Odessa, Alexandria etc.) also invested later – in the 19th century – in land ownership in the plain of Thessaly,
where they pastured their large flocks in winter.

On the other hand, the activities of the lower classes remained for centuries on a local, subsistence level. Those
who followed the big flocks as small-scale pastoralists or employed shepherds experienced the geography of vertical
migration from mountain pastures to the plains of Thessaly and the perpetual alternation between the cold and warm
months imposed by that way of life.

The formation of the pastoralist society, however, alongside the development of small industry and trade, did not
only have consequences in the social fabric and its economic structure, but also on the level of mindset, values and
overall cultural expression. Trade generated not only a monetised economy but also the emergence of commercial
capital, the primitive accumulation of wealth and the associated mindset and behaviour. Part of the wealth arising
from long-distance trade was channelled into the merchant’s home village, with which he maintained strong, organic
connections – since normally the broader family would make up the core of the trading business. But the astonishing
thing is that a significant part of the wealth was given to beneficial works in the merchant’s birthplace, while other
contributions were made to national causes that aimed at unifying and “awakening” the Greek people. This phenom-
enon implies a specific social and national function of the wealth of such merchant-benefactors. In any case, it is a
well-known fact that this class played an important role both in the Greek intellectual renaissance and in the struggle
for Greek Liberation. Metsovo in particular produced several of the most important benefactors, and the Greek state is
indebted to them for the public benefit foundations that they established. The names of Averoff, Tositsas, Stournaras
are some of the best known among national benefactors. Others too, such as N. Pichtos, G. Toulis, T. Tsoumagas, and
even some younger ones like G. Tsanakas, form a constellation of individuals who gave their wealth to benefit their
home village or home country. This tradition of benefaction, which still exists today, represents an integral part of a
mindset and the tradition of an economically-differentiated social class. This class became the channel of a new spirit,
a spirit which in various ways was introduced into their home villages, engendering an interesting dialectic between
the local and the supralocal, between tradition and modernity.

83

The wealth accumulated by the merchants of the diaspora would never pass into productive, capitalist investment
in their homeland. It would be limited rather to its “pre-capitalist” functions and to the bolstering of the national idea,
with significant bequests aimed at securing the material and intellectual conditions for national “renaissance”. Regard-
ing their home villages, the national ideal was at work again: a substantial amount of wealth was given to the promo-
tion of Greek letters and the intellectual enlightenment of their countrymen. In more recent years, money was also
channelled into infrastructure for the community’s economic survival (e.g. founding a cheese factory, a winery etc.). It
is to these efforts, along with other factors, that we can attribute the local communities’ remarkable endurance. The
most recent efforts of economic development have also been made in these small village communities.

Liberation from Ottoman rule again represented a turning point here, not only from the point of view of the nation-
al question but also in terms of economic, demographic and social developments. The crisis of the Ottoman system,
combined with the penetration of new market mechanisms, and in general a new mode of production, had caused a
crisis in local communities much earlier, peaking in the 19th century. Aside from the other problems to do with the
crumbling Ottoman authority, pastoralism faced competition with the rise of agriculture in their winter pastures. For
this reason we observe the mass phenomenon of land investment in the plain of Thessaly by large pastoralists and
merchants. Home industries were also in decline, succumbing to the pressure of international competition following
the Industrial Revolution in Europe. Generally speaking, the processes that took place during the last period of Otto-
man rule gradually led the local community to significant changes. In Metsovo, during the new era of Liberation, all
these developments were summed up by a dualism at the heart of society, which would characterise all of its modern
life. On the one hand was the society of family pastoralism, a society wrapped in its archaic structures and entrenched
in traditional mindset, and on the other a cosmopolitan class of wealthy “archontes” (“lords”), acting on an interna-
tional agriculture scale, but still with deep roots in their place of birth. A power relation exists between these two lay-
ers, a dependence that itself has deep historical roots, and plays a decisive role not only in local affairs but also in the
political incorporation of local into national society.

Based on the above, one can easily see a social and cultural paradox, still observable today in Metsovo, between
those with social and political rank on a national and international level, and those still dressed in traditional “fousta-
nella” or breeches, holding a shepherd’s crook and apparently belonging to another era. Tourism, which came later,
might favour such phenomena, placing them in the context of folklore and the commercialisation of tradition – but it
does not generate them nor help in interpreting them.

It was essentially the pastoralists who maintained the structures and behaviours of a traditional shepherding com-
munity, practising their activities as an age-old way of life, not as a rational economic choice. The local community’s
withstanding of the external, disruptive pressures after Liberation was largely down to this group. But we should also
not ignore the role of those who, despite their elevated economic and social class, did their utmost to keep their birth-
place alive, not with superficial, folkloric gestures but economic and other initiatives, aimed at creating modern infra-

84

structure and developing new activities related to local tradition. In Evangelos Averoff-Tositsas’ fascinating book Me
Logismo kai m’ Oneiro (“With Reason and with Reverie”), the author lays out the thought process behind his specific
economic goals, with his compass trained on the traditions of the place, and always guided above all by his love for it.
It is worth reading the pages on vine cultivation, for example, since it reveals how important it is to have a deep and
fundamental knowledge of local history, even when pursuing goals of economic development. He also highlights the
significance of culture and its role in governing all the operations of a society.

In Metsovo today, pastoralism continues on a smaller scale, since many children of pastoralist families have fol-
lowed the well-known, decades-old exodus from agricultural life. Others have turned to activities such as transport or
tourism, combined with carpentry (producing mainly objects of folk art). Those who still practise the pastoral way of
life preserve some characteristics of the traditional shepherding community, while modernising the means and tech-
niques of production. This is particularly the case in the winter pastures, where the conditions themselves impose the
use of modern infrastructure and flock management.

Most remarkable is the continuity. Despite any negative side-effects of tourist development and the commerciali-
sation of tradition, what exists is not the result of a revival, but of the long endurance of the structures and activities of
local culture. This culture is not limited to the window displays of tourist shops, or old villagers sitting on benches, who
consciously or unconsciously have become a tourist attraction. Rather it is a living tradition that is diffused through
homes and family, in the sheepfolds and in forests, in language and song, in the eyes of men and the swaying of women.

To understand this phenomenon, we should not look simply to the fact that the social network of the community
did not suffer the disintegration seen in other regions, but to the fact that historically there was a strong link between
economy, society and culture. This link was embodied particularly by small industry, which operated on the borders of
economy and art, exploiting the social composition to its greatest advantage. Wool and wood – two of the materials
that the place and society had in abundance – were the raw materials for the most important handicrafts. Villagers
inscribed elements of their historical fate, the natural landscape, their metaphysical concerns and questions, aesthetic
expression and collective ethos into their crafts. Weaving, and to a lesser extent carpentry, were the principal occu-
pations that supplemented pastoralism. Starting from home production for the needs of the family and the broad-
er pastoral unit, crafts moved into the sphere of specialisation, and were ultimately incorporated into commercial
production. Throughout the rise of this phenomenon, however, the crafts preserved their traditional characteristics,
both in the process and methods of production and in their style, morphology and aesthetics. Weaving is the most
characteristic and most enduring case, a fact that is clearly linked to the position and mindset of women: women who
represent stability in the home, as well as the conservation and reproduction of the community’s archetypes.

Speaking of culture (under the current understanding of the term) in communities such as Metsovo, and to some
degree the surrounding villages, the key starting-point is folk art. These crafts encapsulate the essential characteristics

85

of society, but principally they illuminate the ethos, aesthetics and collective psychology of the population that pro-
duces them. From weaving and carpentry to song and dance, we can discern two entirely archaic aesthetic forms, with
their associated social structures and customs. We see these traditions not in some re-enactment, but in an organic
synthesis with the present. This is undoubtedly an exceptional phenomenon of contemporary Greece.

You just need to be present at the dancing area at a village festival (such as at the church of St. Paraskevi in Metsovo
or the Virgin Mary in Milea) to witness the longevity of a traditional community’s events, which still have contemporary
social significance. The women’s dance, for example, is a custom of such vigour and spontaneity that even when it is
placed in a context of re-enactment, it is compellingly authentic. The songs in the Vlach language, which the women
themselves sing as they dance, along with the archaic rhythms and primordial poetic motifs, remind us of a different
time and world, a world that has apparently refused to die.

By way of example, it would be worth discussing briefly the two aforementioned folk art forms. Both in weaving
and in dance, the signs of the community’s collective re-enactments over time are evident, as are the various influ-
ences that imply a relationship with the outside world. It is fascinating to observe the incorporation and assimilation
of morphological and aesthetic elements from other traditions, without them altering the particular character of local
tradition. The blend of elements from the East – via the communication routes of the large Ottoman Empire – with
the austere mountain-born tradition of the Pindus Vlachs, produced the well-known weavings, rugs, cushions, throws,
saddlecloths, carpets etc. with their red, dark-blue or black weavings, geometrical motifs and rich decorative subjects.
In dance, similarly, we could mention the berati dance of the Pindus, a quintessentially “Doric” dance with influences
from Thessaly and western Macedonia, but with added Eastern elements, all fitting together in a complete unit of
artistic expression. The mountain dances have also incorporated elements of the urban tradition of music and dance –
especially those from the city of Ioannina, which flourished in the last period of Ottoman rule.

Tourist development had and has significant consequences for economy, society and of course for culture, given
that over the last decades it has played a fundamental role in local economic development. Tradition and tourism make
difficult bed-fellows, even if they seem an easy match. Here, the continuity and presence of living tradition has averted
tasteless revivals or cheap re-enactments. Nonetheless, the inclusion of local folk tradition in the economic framework
of tourism has led to the creation of a tourist “small industry”, which mass-produces standardised objects of folk art
that are nothing more than cheap imitations. The increase in tourism also necessitates more tourist services, mean-
ing that more and more families turn to this business, even if just for supplementary income. Consequently, the local
community is gradually altered, as is its relationship to its tradition, when this tradition develops into an “item for sale”.

Despite the rapid development of tourism, however, traditional productive activities, inextricably linked to local
cultural identity, have been preserved in modern businesses in Metsovo. The traditional “batzario” became a modern
cheese factory; the old vines were cultivated again with modern methods, producing new kinds of wine in a new, mod-

86

ern winery; and an array of traditional products associated with Vlach material culture – such as chylopites (pasta) and
trachanas (frumenty) – are produced by small, modern manufacturers.

Other groups, such as gypsy craftsmen and musicians, also represent continuity into the modern day. Again this is
owed to the overall vitality of the community’s structures. The gypsies’ forges are still in operation, and their bands are
still playing – indeed they preserve their local colour more than any other bands in Epirus. Clarinettists from the Baos
and Masios families are irreplaceable, since only such local players can perform the idiosyncratic, technically-difficult
local musical idiom correctly.

The cultural influence of Metsovo on the broader area is evident even in villages that historically belong to other
units, such as Anthochori and Chrysovitsa. But we should note that the other Vlach-speaking communities demonstrate
a notable cultural endurance – particularly Milea, a community that has managed despite its geographical isolation to
adjust creatively to new challenges, preserve its social network and consequently resist the destructive pressures of
modern economic and social incorporation.

The arrival of electricity in Milea resulted in a change of working conditions and an increase in productivity, in the
objects being produced and in commercial activity. Large-scale professional mobility also occurred – pastoralists start-
ed working in the production and commerce of folk art, and stopped emigrating, since there was gainful professional
employment in the village.

In the early years, the boldest villages started buying electrical machines, circular saws and lathes. Soon the others
imitated them when they saw their lucrative results. The small space of the house where the villagers of Milea chopped
and planed their wood was no longer big enough, and they started to build large workshops. Day by day these were
equipped with more and more machines depending on specific needs. Within a few years they developed into self-suf-
ficient home industries. I use the term “home” both because many of these workshops were set up next to or beneath
the family home, but mainly because they were family-run businesses. The father and his sons would work in them,
or the brothers would work together, with secondary work done by the mother or by the brothers’ wives, if they were
married.

All this is an indicative and interesting case of the community’s move to new forms of production based on local
tradition, which in due course becomes commercialised. The transition of pastoralists from the craft of shepherd’s
carpentry to the commercial production of standardised “objects of folk art”, viewed as an economic process, had
important consequences for the very survival of the community, at a time when the exodus of the population had
reached threatening levels. It also helped to preserve social structures, therefore playing a decisive role in the local
cultural system. In Milea today, for example, it is a pleasant surprise to hear small children talking happily in the Vlach
language. It is also surprising to see many fundamental elements of local traditions preserved in Milea, organically con-
nected to social structures and the cycle of tradition. Our discussion of Milea would be incomplete, however, without

87

mentioning the clear influences from Western Macedonia in culture and especially in local architecture, which bears
significant similarities to that of the region of Voios, for example.

Regarding the other Vlach villages in the region of Metsovo, Anilio can be considered a “satellite” of Metsovo. Voto-
nosi, located on the national road between Ioannina and Trikala, developed due to its position, while still maintaining
logging and pastoral activity. Its advantages were lost when the Egnatia motorway was built. But forms of folk art still
survive in the village, such as music and small-scale carpentry.

88

Cultural Data

Anilio

-Cultural and sports organisations: Anilio Cultural Association (Anilio, 1980), Anilio Dance club (Anilio, 1985), “RONA”
Sports Club of Anilio (Anilio, 1987)
-Events: Festival 26 July.
-Infrastructure: Cultural Centre, Church Museum, Cultural Association Hall.
-Monuments: Church of St. Paraskevi (17th C.), Ruins of Ottoman customs house at “Zygos”.

Votonosi

-Cultural and sports organisations: Votonosi Cultural, Social and Educational Association (Votonosi, 1982), Votonosi
Amateur Sports Association (PAS) (1988)
-Events: Festival 6 August.
-Infrastructure: Cultural Association Hall.
-Monuments: Archaeological site: Acropolis (probably Hellenistic) at “Katafygi”.

Metsovo

-Cultural and sports organisations: Metsovo Dance Club (Metsovo, 1973), Greek Climbing Association of Metsovo
(Metsovo, 1970), Metsovo Cultural Association (Metsovo, 1983), “Nicholas Tzartzoulis” Folk-Educational Association
(Metsovo, 1984), “Vasilarchontissa” Dance Association, 1986. “Keravnos” Sports Association (Metsovo, 1990), Metsovo
Sports Club, Association of the Friends of the Aoos Springs Lake (Metsovo, 1991), “ALSOS” Sport and Folk Club (Mestovo,
1990), “Koulakis Pichtos” Association of Nature-lovers of Metsovo (Metsovo, 1993), Metsovo Shooting Club (Metsovo,
1994), “I Gennaioi” Third Age Association of Metsovo (1996), Association of Metsovites in Trikala (Trikala), Metsovo
Improvement Association (Athens), Society of Metsovites in Ioannina (Ioannina, 1972).
-Events: Festivals 17 May, 20 July, 26 July, 6 August, 15 August, “Pichteia” from 1/7 to 30/8, Vlach Meeting in the sum-
mer (intermittently), Ursa Trail – Mountain running competitions and hiking trails, Off-piste skiing competitions.
-Infrastructure: Cultural Centre of the Municipality of Metsovo, Averoff Art Gallery, Baron Michalis Tositsas Folklore

89

Foundation, Tsanakas Folk Museum, Katogi-Averoff Winery, Ski Centre, St. George’s Park, Forest of the Poltsies Plateau,
Lake of the Springs of the Aoos, Watermill (Gina).

Milea

-Cultural and sports organisations: Fraternity of Milea (Athens), Milea Progressive Association (Milea, 1980), Milea-Am-
eros Sports Club (Milea, 1986), Association of Mileans in Ioannina (Ioannina, 1981).
-Events: Festivals 20 May, 15 August.
-Infrastructure: Sports pitch, Museum (“The house of the Bear”) .
-Monuments: Church of the Assumption of the Virgin, Church of St. Nicholas.

90

91

92

Zagori

The region of Zagori stretches north of the Ioannina basin, separated from it by mount Mitsikeli (1810 m.), from
which it takes its name (za-gora= “the place behind the mountain”). In the west the mountains of Tymfi, or Gamila,
separate Zagori from Konitsa, while the valley of the Aoos, from Vovousa to the town of Konitsa, delimits its north-
ern boundaries. In the east, Mt. Mavrovouni’s western slopes and the eastern slopes of the Vardas river valley form
the border with the regions of Metsovo and Peristeri. In its interior are a large number of mountain formations and
summits, the most important of which are Kleftes (1890 m.), Koukouroutzos (1883 m.), Grava (1636 m.), Tsouka Rossa
(1987 m.), Tsouka Tzina (1883 m.), Kousta (1731 m.), Kazarma (1606 m.) and Stouros (1559 m.).

The landscape of Zagori is defined by many small plateaus, long mountain basins and scattered plains. The altitude
varies from 600 m. to 1500 m. and the corresponding place names (Sadia, Riziana, Kampos, Varko, Valia etc.), combined
with their second, defining term, indicate natural, geographic, historical and cultural characteristics. Oxia, a plateau
above the village of Monodendri, is at a height of 1300 m. and is a place of particular natural beauty. The Kampos
(“Plain”) of Dovra and Soudena, as well as that of Baya (Kipi), which extends along the river of the same name (Bayo-
tiko), indicate the region’s agricultural activity, as does Sadia, while the higher Gyftokampos refers to pastoral activity
and the Sarakatsani shepherds. The valleys named “Valia” denote the language of the Vlachs (Valia Mouzga in Flam-
bouari, Valia Koukouritsa in Laista), while names such as “Aforismeno” (“Excommunicated”), “Vakoufiko” (Monastery
property), “Klapsocharafo” (literally “Weeping field”) etc. refer to specific aspects of society’s life in all its expressions.

The mountain climate of Zagori is defined by the large volume of rain and snowfall (1800 mm.). The extended, rel-
atively gentle mountain slopes combined with high rainfall and the soil composition (flysch and limestone) result in a
complex water network. The most important rivers of the region are, firstly, the Vardas (east) and the Zagoritikos (west)
which are locally called the Dipotamos and which flow into the Arachthos river at Kamperagas, and the Voidomatis
(west), a tributary of the Aoos. In the northern part, a multitude of streams and torrents also flow into the Aoos. These
streams usually take the name of the village near where they are (e.g. Frangadiotiko, Negadiotiko, Bayotiko), and all
end up in the three large rivers mentioned above. From a cultural perspective, the main interest in the river network
lies in the valleys, called “Lakkes”. The Lakkes form particular ecosystems, in which population groups, also with partic-
ular characteristics, have developed over time.

The village units of Zagori follow the relief of the terrain, whose differences also contributes to differentiation in
economic, social and cultural terms, always in the context of the broader region. Here, then, are the sub-units formed
in Zagori, based on place: The “Vlachochoria” (Vlach villages), known as “Vlachozagoro”, found on the southern slopes
of the Lakka of the Aoos and in the Vardas river valley (north and east Zagori); the villages of the Zagoritikos river val-
ley, which form a unit known as the Lakka of Zagori (south Zagori); the villages of the Upper Vikos valley, which stretch

93

from Gyftokampos to the eastern part of the Voidomatis gorge, from its springs to its emergence in the plain of Konitsa
(west Zagori). These sub-units, of course, historically formed one administrative, geographic and cultural unit, with
its associated communication mechanism and internal road network. The result was the formation of a particular hu-
man-geographic unit, and by extension a communal consciousness.

It is well known that during modern times, the idiosyncratic tax system of Zagori made the villages of the broader
region rally together. Its economic and social composition was formed in parallel, as were its cultural particularities.
Moreover, throughout the one entity, economic specialisation emerged according to the ethnic groups that lived in the
area. Each group developed one principal productive-economic activity which defined it socially and culturally. As we
will see below, the Zagorians and the Vlach-Zagorians took to trade and other professions, the Sarakatsans to pastoral-
ism and the Gypsies to technical professions and music. The Lakkosouliotes, who settled in the region, took on auxiliary
jobs (as workmen, shepherds, guards etc.) and in time were assimilated into local society.

Local society and economy, as they were formed over modern times, shaped the natural landscape into a human
environment, marking it with their particular characteristics and cultural model. A careful study of the area easily dis-
closes its defining cultural elements. Firstly, the different zones of vegetation, clearly discerned in the landscape, do not
reflect merely productive activities but the place’s ethnological make-up with its respective cultural differentiations.
The “alpine” zone of pastureland corresponds to the Sarakatsans, the forested zones of East Zagori to the Vlachs, the
mixed zone of cultivable land, allotments, kladera (coppices whose branches are cut for animal fodder), meadows etc.
to the Zagorians. The villages are also split into two broad units, based on the area’s geological make-up. The first is in
East Zagori, where flysch (black stone) predominates, and the second is in the centre and the west, where limestone
(white stone) prevails. This difference is also important for the aesthetics of the built and natural landscape, even if it
did not restrict the stone masons much, both in stone and slate.

The level of infrastructure in pre-industrial Zagori is interesting, and related to the region’s social and political histo-
ry. The roads and footpaths (some of cobbled stone), with stone stops leading up sheer mountainsides (e.g. the “Skala”
of Vitsa, Koukouli or Vradeto), the fountains built at convenient spots on the roads, and the many stone bridges bring
to mind not only another era but another role of this local community. There are over a hundred bridges in Zagori,
of which some are built in the villages themselves. Such cases include those at Tristeno, Greveniti, Doliani, Vovousa,
Vrysochori, Papigo, Dilofo, Vitsa, Koukouli, Kapesovo, Tsepelovo, Kipi, Negades, Frangades and Kavalari. Watermills,
often built next to bridges in an interesting combination – both from an architectural and socioeconomic viewpoint –
were a fundamental element of the pre-industrial economy but also an important social meeting point with a special
interest to folklorists. Along with the field, the threshing floor (many of which are preserved in Zagori) and the stone
oven, they constitute the system of bread production in an agricultural community. Today a small number of watermills
are preserved (e.g. at Kipi, Tristeno and Frangades), though the banks of the rivers and streams are littered with their
remains. Stone-built fountains also represent important point of spatial organisation. They are well cared-for and often

94

linked to traditions and historical events in a way that demonstrates their special symbolic value. The Rontovani foun-
tain in Dovra (Asprangeli), the Kangelia “Pigadia” (“wells”) in Tzontila (Dikorfo), the Protosyngelou fountain at Mahala
in Papigo, the Douvli fountain on the border of Zagori at Milotades and many others, mark the historical conditions of
an era by recording events, incidents, circumstances etc. The Douvli fountain, for example, refers to one of the most
important aspects of Zagorian history during the Ottoman period: representatives of the Sultan came there to meet
the officials of the autonomous league of Zagori, since, according to their subjugation agreement, they did not have
the right to go into the area. Douvlis, who the fountain is named after, was a dervenagas (Pass guard) in the area.

Beyond the infrastructure of production and communication, there is a strong presence of sacred places and build-
ings, which have played an important social, spiritual, cultural and even economic role. Shrines –modest sacred sym-
bols, but also resembling ancient herms – mark boundary points in spatial organisation, sanctifying the place and
“taming” nature alongside the chapels and monasteries.

Chapels “girdle” the villages, often marking the boundaries of the community’s land. They also contributed to the
protection of the environment, by prohibiting tree-felling in their so-called vakoufika, as well as to the formation of the
aesthetics of the landscape. Sanctifying places of special environmental importance – for retaining soil and water – was
a way of protecting them. I quote a passage about the church forest of Liaskovetsio (Leptokaria), from a text by the vil-
lager V. Avdis: “This (church forest), as is known from tradition – but which was also referred to in the burned Codex of
St. Nicholas – in old times was split into sections belonging to various village residents. But, considering its benefit and
use for water, for retaining the sloping soil and for preserving trees, they agreed to forbid logging and pruning within it
entirely, as well as the passage of beasts of burden, sheep and goats, and even kids and lambs.”

Beyond their religious and architectural interest, monasteries help to reveal certain aspects of local culture as a
whole, since in the past they performed important social, economic and cultural roles. Monasteries had considerable
property – thus playing a part in economic life – and they were poles of development and population hubs. They had
an educational function too, and those which lay on important routes developed into stopping points for travellers,
merchants and pilgrims. The area of Zagori is full of monasteries and many villages have more than one. In Ano Pedi-
na we find the monasteries of Evangelistria and St. Paraskevi, in Skamneli of St Nicholas and St. Paraskevi, and there
are important monasteries also in Aristi (Spiliotissa), Kipi (Panagia), Kalota (Panagia at Vissiko), Greveniti (Panagia at
Votsa), Monodendri (St. Paraskevi), Vitsa (Prophet Elijah) and Asprangeli (Panagia). Between Kapesovo and Tsepelovo
lies the famous Regovo monastery (belonging to the latter village), dedicated to St John the Baptist, which was an im-
portant educational centre.

The most impressive, yet also bewildering, aspect of Zagori is the economic opulence that is written large on both
private and public buildings, and which cannot be justified in any way by the surrounding natural landscape. Its natural
resources are clearly insufficient to have brought economic flourishing beyond the limits of a self-sufficient agricultural

95

community. This economic boom, which brought with it a corresponding social and cultural superiority, is connected
to the particular historical conditions and especially to the relationship between the local community and the central
Ottoman administration: a relationship that had beneficial consequences both within the unit of communities and in
their relations with external economic and cultural mechanisms.

Specifically, Zagori’s subjection to the Ottomans came with the granting of important privileges, most importantly
those of autonomy and self-administration, as well as tax exemptions. Apart from a few peripheral areas, Zagori was
never split into chifliks (fiefs). Instead, the 1430 treaty of subjection, known as the “Voiniko”, stipulated that a number
of men would be enrolled in the military, essentially to serve as grooms in the Sultan’s cavalry. It is often claimed that
the phenomenon of emigration (apodimia or xenitia) among people of Zagori began in this way. In any case, by the
second half of the 18th century the phenomenon had reached widespread proportions, and it would leave an indelible
mark on local society and culture. Until then, agriculture and pastoralism represented the basis of the communities’
economic life. After the emigration of the men, this life rested in the hands of the women left behind in the villages.

With the growth of trade and professions and the success of men abroad, Zagorian society began to transform. It
retained its privileges and connections with the central authority, which were necessary conditions for prosperity. We
should note that when we refer to Zagori as an example of a flourishing local community, we are essentially referring to
the mid-18th to mid-19th centuries, when its economic and social acme was reached, alongside a vibrant folk culture.
The physical layout of the village also found its final form – that which is preserved to today – in the middle of the 18th
century.

Emigration, which decisively influenced local society, cannot be interpreted only in terms of the treaty of subjec-
tion. It is a phenomenon which, as elsewhere, is connected to factors such as the insufficiency of natural resources, the
charging of taxes, the accumulation of land into the hands of a few notables (and also monasteries), the worsening of
historical conditions, particularly during the 19th century etc.

The importance of emigration for the development of Zagori, however, should not lead us to diminish the place’s
agricultural foundations. G. Papageorgiou has shown that both arable and pastoral farming existed in Zagori. Pastoral-
ism as such was limited to that of the semi-nomadic shepherds, but local individuals and monasteries also had flocks,
made up of the few animals of each family and pastured by common shepherds. The same system was preserved in
certain villages until recent times.

The whole agricultural infrastructure, therefore, normally remained in the domain of women, since the men were
abroad. This can explain why small industry did not develop in Zagori itself, though Zagorians did practise crafts (along-
side trade and professions) outside their home villages, for example in the city of Ioannina. The wealth invested in
Zagori, in its various forms, is profit from those who emigrated, and the general flowering of the Zagorian community,
marked on its built environment and culture, came as a function of the material and symbolic capital that ran through

96

the region, where it was transformed into strength and a catalytic force, through processes of creative assimilation by
the local community.

Emigration not only brought wealth and advantage to the local community, but it indelibly marked both social and
inter-family bonds, as well as the collective expression of the communities. Its most poetic and dramatic expression is
found in Zagorian folk songs. The song “In Cairo I fell ill, in Yannena [Ioannina] I’ll get better / on Kapesovo’s edge I’ll fall
down and die…’, from the village of Kapesovo, can still be heard in the area, preserving the memories of a phenomenon
that was beneficial to the place but also made life difficult and tragic for its people.

While the movement of the Zagorians and Vlacho-Zagorians led to economic boom, social differentiation and
cultural development, there was also another kind of mobility taking place: that of the seasonal migrations of the
Sarakatsan pastoralists, who continued the ancient pattern from mountains to plain and vice versa. They preserved
the age-old rhythms, routes and characteristics, living on the fringes of the other Zagorian society until very recently.
The Sarakatsans would become citizens and be absorbed into this society during the 1930s, going on to acquire houses
in the villages – houses that had remained empty since the exodus of the Zagorians themselves. This group, with its
pastoral culture and ancient customs – as has been described by both A. Hatzimichali and J. Campbell – represented an
important social, cultural and demographic “injection” both in the 1930s and after the Civil War (1946-49), since the
Zagorian population had been irreparably depleted.

Indeed, the demographic of the population of Zagori fundamentally changed after the War. In the context of the
well-known socio-political developments in Greece after the Civil War, the tradition of emigration turned into a mass
exodus. The haemorrhaging had already begun after the region’s freedom from the Ottomans (1913), with a new wave
of emigration imposed by the very politics of the Greek state, a characteristic example of which was the expropriation
of the forests (ormania). The Zagorian Vassilis Fanitsios aptly railed against such politics.

These developments mark the decline of the place. The villages have now almost reached a point of desolation,
even though (thankfully) few of them were damaged during the wars. This means that the villages and their infrastruc-
ture remain as witnesses of a bygone era. The return seen in recent years, as well as the increased interest of locals
and foreigners, has contributed to tourist development but has in no way brought socio-economic revival or cultural
renaissance. Folkloric revival simply reaffirms the loss of a world but also the need to preserve all bonds on a collective
and individual level.

But let us look at what the characteristics of this culture are, the elements preserved as monuments in the place
and culture of the Zagorian people, in written sources or in the living tradition or elsewhere. Firstly, it is particularly
important to note something that arises from the above – that this local culture is the product of a dynamic and dia-
lectic that developed between the local culture and the broader geographical unit that it was part of. Within the local
unit, variations by place coexist, contributing to the formation of a rich and vibrant whole. In turn this totality, which

97

has a marvellous coherence through the composition and creative assimilation of local elements, is able to converse
creatively with the supralocal, assimilating imported elements not in a passive way but actively incorporating them into
local culture, so that its character is not altered in its core components (value system, worldview, aesthetic perception
etc.).

We have already seen that small industry did not develop in Zagori as in other regions (Metsovo, Syrrako etc.), just
as specialised crafts did not, with the exceptions of icon-painting (in Kapesovo), folk medicine and botany (the “Vikos
doctors”) and of course the crafts of the Vlacho-Zagorians (e.g. logging in Vovousa). It is indicative that the stone
masons, carpenters etc. who built the private and public buildings in Zagori came from the “Mastorochoria” (“Stone
mason villages”) near Konitsa and from the Tzoumerka mountains. We can say, therefore, that for the Zagorian people,
folk art was confined to home industry, remaining in the hands of the women. The Sarakatsans, however, put on display
all the wealth of their group in its ancient organisation, strict morals and “Dorian” ways – a wealth that was recorded
and studied in Angeliki Hatzimichalis’ monumental work. On the other hand, crafts such as iron smithery, basketry
and music were carried out by the groups of Gypsies, who were established in almost all the villages, on the fringes of
society – literally and metaphorically – performing these important supplementary crafts.

Having the characteristics of internal cultural pluralism, therefore, as well vibrant communication with the outside
world – both East and West – it is understandable both that a certain syncretism took place in Zagori, and that the
region developed economically and culturally. The resulting social differentiation has led many to talk of a kind of bour-
geois culture in Zagori. This is too bold a claim, considering that the society remained an agricultural one. Nonetheless,
the place absorbed cultural elements from cities of central Europe and the Ottoman world. “In small houses, such as in
Tsepelovo, described by D. Ikonomou in 1964, the principal painting decoration covers the sections of wall just below
the ceiling, as with the painted houses of northern Greece. In the same house in Tsepelovo, in the reception hall, we
see baroque motifs of flowers and birds inside circles. Here again are the characteristic combinations: in the middle
of the west wall, in a semi-circle, we see the marriage of Napoleon and Josephine, and above their heads the dou-
ble-headed eagle holding their marriage crowns. It has been observed that the model for these works are old French
copperplate engravings, as are the originals of the wall paintings in the mansions of Kastoria and Ambelakia…” These
words, and many more, were written by M. G. Meraklis about Zagorian folk art. Such houses of course belong to the
class of Zagorians who enriched themselves abroad. It is interesting, however, to observe that in these same houses,
with their almost bourgeois character, we find elements such as the gynaikonitis (women’s quarters), which commu-
nicates with the reception room through a small window, from which the women could see the men while themselves
remaining invisible…

The money that flowed in from abroad was, in accordance with its pre-capitalist function, channelled partly into
investments of social prestige, thus benefitting crafts and groups of craftsmen. Economic capacity and the desire to
show off wealth, along with more general self-aggrandisement, resulted in this particular social class constructing big

98

and luxurious houses. For this purpose they employed folk craftsmen, who created important works of folk art, such
as carved wooden ceilings, painted cabinets and shutters, and stylish wall paintings such as those described above.

Of course, we are talking about a specific social category and any generalisation would be misleading. Such eco-
nomic advancement did not relate to all Zagorian people, and to none of the Sarakatsanas. Contrary to what most
written material on the subject purports, it certainly was not the norm. The local community remained fundamentally
an agricultural one, despite the penetration of elements of a “pre-bourgeois” culture and the development of literacy
on a level rarely seen in this kind of community. Enrichment and the monetising of the economy certainly influenced
social relations, for example the institution of the dowry, for which certain rules are established on how much each
social class can give. But local society was not changed to such a degree as to speak of a “bourgeois transformation”.

The above observations on folk art find their most emphatic confirmation in the case of Zagori’s musical tradition.
Here we find strong influences from Asia Minor (modern-day Turkey), Romania and the musical tradition of Ioannina
itself. It is no coincidence that even today, the last great Zagorian musician and heir of the legendary Zagorian band
“Takoutsia”, Grigoris Kapsalis, is also the only exponent of Ioannina’s musical tradition. On the other hand, it is also
no coincidence that tunes from Asia Minor and Romania have been incorporated into the Zagorian repertoire in an
interesting way. We could say the same of the characteristic eptasimo dance of Zagori, alongside the more general
influences on music and dance from the quick Balkan melodies, the hasaposerviko and the tunes of Asia Minor. In its
final analysis, this style is always based on the “Dorian” origins of the mountainous region of the Pindus, which in turn
assimilates another “Ionian”, Eastern tradition. Of course, it is not only the cultural “messages”, but also the money of
those returning from abroad with violins under their arms, wanting to defuse the pain of being abroad and their love
of their homeland. Such people helped to extend the repertoire and incorporate new musical elements, which they
request from their own musicians.

Beside this evolving and transforming world was the other, inert and conservative world, a world entrenched in
its ancestral ways – the world of the Sarakatsans. Only after WW2 did they open up to the outside world. The archaic
structures and strict morals, introverted character and attachment to tradition are marked on all the forms of collec-
tive and artistic expression. From the rough style of their songs, with their quintessentially heroic, kleftic (brigand-like)
style, to the morphology and aesthetics of their small-scale carpentry and weaving, reminiscent of the most archaic
folk art, the collective expression of the Sarakatans testifies to a community with primeval characteristics of organisa-
tion and mentality. Despite this introversion and conservatism of the Zagori Sarakatsans until very recently, and despite
the ongoing continuation of transhumant pastoralism with its social and cultural elements, nonetheless today we can
observe folkloric phenomena, the main example being the recreation of the Sarakatsan sheepfold at Gyftokampos.
This can be included in the general “return to roots” movement and the exploitation of tradition, which in Zagori is
strongly connected to tourist development. Revivals and recreations of every kind characterise modern cultural activity
in the summer months, while in recent years we have seen an introduction of “high-brow” events, such as those that

99