Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi 6.Cild

6.CİLD

İçindekiler Tablosu SOMUNCU BABA.............................................................. 210
SULTAN (Bkz. Pâdişâh)...................................................... 212
6. Cild (Osman-Ziya) .................................................................... 4 SULTANAHMED CÂMİİ ................................................... 212
OSMAN GÂZİ......................................................................... 5
OSMAN HAN-II (Bkz. Genç Osman) ................................... 17 SURRE ALAYI.................................................................... 214
SÜLEYMAN HAN-I (Bkz. Kânûnî Sultan Süleymân) ........ 216
OSMAN HAN-III .................................................................. 17 SÜLEYMAN HAN-II .......................................................... 216
OSMAN BEDREDDÎN ......................................................... 20 SÜLEYMÂN PAŞA............................................................. 224
OSMANLI EDEBİYÂTI ....................................................... 30 SÜLEYMÂNİYE KÜLLİYESİ ........................................... 228
OTLUKBELİ MUHÂREBESİ............................................... 49 SÜNBÜL EFENDİ............................................................... 232
OTUZBİR MART VAK’ASl ................................................. 55 ŞEHREMİNİ ........................................................................ 234
ÖMER SEYFEDDÎN ............................................................. 67 ŞEHZÂDE............................................................................ 236
ÖRF VE ÂDET ...................................................................... 70 ŞEYH BEDREDDÎN (Bkz. Kâdı Bedreddîn) ...................... 241
ÖŞÜR ..................................................................................... 76 ŞEYHÜLİSLÂM.................................................................. 241
ÖZDEMİROĞLU OSMAN PAŞA ........................................ 79 ŞÜKRÜ PAŞA ..................................................................... 244
PÂDİŞÂH .............................................................................. 88 TÂHÂ-İ HAKKÂRÎ............................................................. 248
PARA (Bkz. Akçe)................................................................. 94 TAKİYYÜDDÎN RÂSID ..................................................... 252
PARİS ANDLAŞMASI ......................................................... 94 TALAT PAŞA...................................................................... 255
PATRONA İSYÂNI ............................................................ 100 TANZÎMÂT ......................................................................... 260
PENÇİK OĞLANI (Bkz. Kapıkulu Ocakları) ...................... 102 TAPU TAHRİR DEFTERLERİ ........................................... 275
PÎRÎ REİS ............................................................................ 102 TEKÂLİF-İ ÖRFİYYE ........................................................ 277
PLEVNE MÜDÂFAASI ...................................................... 104 TEKÂLÎF-İ ŞER’İYYE........................................................ 280
PRENS SEBAHADDÎN....................................................... 109 TERSÂNE............................................................................ 284
PREVEZE ZAFERİ ............................................................. 112 TERSÂNE KONFERANSI.................................................. 290
PRUT SEFERİ ..................................................................... 117 TERZİ BABA ...................................................................... 294
REÎSÜLKÜTTÂB................................................................ 121 TEVFİK FİKRET................................................................. 296
REŞÂD HAN (Bkz. Mehmed Reşâd) .................................. 124 TEVKİİ (Bkz. Nişancı) ........................................................ 299
REŞÎD PAŞA ....................................................................... 124
REVAN SEFERİ (Bkz. Murâd Hân-IV) .............................. 133 TIMAR................................................................................. 299
RİDÂNİYE MUHÂREBESİ................................................ 133 TİRYÂKİ HASAN PAŞA.................................................... 311
RODOS VE SEFERLERİ .................................................... 139
RUMELİ EYÂLETİ............................................................. 146 TOPKAPI SARAYI ............................................................. 313
RUMELİ HİSARI ................................................................ 148
RÜŞDÎ PAŞA (Bkz. Mütercim Rüşdî Paşa)......................... 151 TOPRAK HUKUKU............................................................ 319
SADRÂZAM (Vezîriazâm).................................................. 151 TUĞRA ................................................................................ 323
SÂLİH BİN AHMED........................................................... 155
SALTANAT (Bkz. Pâdişâh) ................................................ 157 TULUMBACILAR .............................................................. 325
SARIKAMIŞ HAREKÂTI................................................... 157 TURGUT REİS .................................................................... 326
SELİM HAN-I (Bkz. Yavuz Selîm) ..................................... 163 ÜFTÂDE .............................................................................. 328
SELÎM HAN-II .................................................................... 163 VÂDİYÜSSEYL ZAFERİ (Bkz. Fas Seferleri) ................... 331
SELİM HAN-III................................................................... 174 VAHÎDEDDÎN HAN ........................................................... 331
SELÎMİYE CAMİİ .............................................................. 193 VAK’ANÜVİS (Vekâyinüvis) ............................................. 332
SENED-İ İTTİFAK.............................................................. 195
SEYYİD ABDULLAH ŞEMDÎNÎ....................................... 197 VAKIF.................................................................................. 335
SIBGATULLAH BİN LÜTFÎ .............................................. 199 VÂLİDE SULTAN .............................................................. 340
SIRPSINDIĞI ZAFERİ........................................................ 201 VARNA MEYDAN MUHÂREBESİ................................... 344
SİKKE (Bkz. Akçe).............................................................. 203 VEHHÂBÎLİK ..................................................................... 350
SOKULLU MEHMED PAŞA ............................................. 203 VELÎAHD (Bkz. Şehzâde) ................................................... 357
VEZİR.................................................................................. 357
VEZÎRİÂZAM (Bkz. Sadrâzam).......................................... 360
VİYANA KUŞATMALARI ................................................ 360

YAHYÂ EFENDİ (Beşiktaşlı) ............................................. 366 YILDIZ SARAYI................................................................. 427
YAVUZ SULTAN SELÎM HAN......................................... 369 YUNAN HARBLERİ........................................................... 430
YENİ OSMANLILAR (Bkz. Jön Türkler) ........................... 391 ZEÂMET (Bkz. Tımar) ........................................................ 434
YENİÇERİLER.................................................................... 391 ZENBİLLİ ALİ EFENDİ ..................................................... 434
YILDIRIM BÂYEZÎD HAN ............................................... 402 ZİYÂ PAŞA ......................................................................... 438
YILDIZ MAHKEMESİ ....................................................... 413

6. Cild (Osman-Ziya)

KAPAKTAKİ RESİMLER:

[1] Sultan Ahmed Câmii: Sultan birinci Ahmed Han tarafından, başmîmâr Sedefkâr
Mehmed Ağa’ya büyük bir külliye hâlinde yaptırıldı. 1609 yılında başlayan inşâat yedi
yılda tamamlandı. Câmi 72 x 64 metre ebadında olup, yerden yüksekliği 43 metre olan
kubbe, altı minare ve 260 penceresi bulunan câminin iç duvarları, 21.043 adet mâvi-
yeşil örgülü çiniler ve güzel yazılarla süslenmiştir. Bu yüzden Avrupa’da Mavi Câmi
adıyla meşhurdur. Zamanın en usta san’atkârları bu mümtaz eser için emek vermekte
yarışmışlar, incelik, san’at ve zerâfeti, Sultan Ahmed Câmii’nde birleştirmişlerdir.

[2] Osman Gâzi: 1258 yılında Söğüt’te doğdu. Ertuğrul Gâzi’nin oğlu, Orhan Bey’in
babasıdır. 1281 yılında babasının vefâtı ile Kayı aşiretinin başına geçti. Komşu tekfurlara
kendisini kabul ettirdi. Hâkimiyeti sahasını genişletti. Türkiye Selçuklu sultânı beylik
menşuru gönderdi. 1299 yılında hâkim olduğu bölgede altı asır hükümrân olan Osmanlı
Devleti’ni kurdu. Adına para bastırıp, hutbe okuttu. Ömrünü Allahü teâlânın dînini
yaymak ve tebeasını rahat ettirmek için harcadı. 1326 yılında vefât edip Bursa’da
defnedildi.

[3] Yıldırım Bâyezîd Han: 1360 yılında Bursa’da doğdu. Sultan Murâd Han’ın
oğlu, Çelebi Sultan Mehmed Han’ın babasıdır. Karamanoğullarıyla yapılan
mücâdelelerdeki hızlı ve yerinde hareketleri ile Yıldırım lakabını aldı. Kosova’da haçlılarla
yapılan savaşta ordunun sağ kanadına kumanda edip zaferin kazanılmasında büyük rolü
oldu. Babasının savaş meydanında şehîd edilmesi üzerine, dördüncü Osmanlı pâdişâhı
olarak tahta çıktı (1389). Anadolu birliğini sağlamaya çalıştı. Bulgaristan krallığını
ortadan kaldırdı. İstanbul’u kuşattı. Haçlıları Niğbolu’da yendi (1396). Timur Han’la arası
açıldı. 1402’de Çubuk ovasında yapılan savaşta yenilerek esir düştü. 1403 yılında
Akşehir’de vefât edip Bursa’da defnedildi.

[4] Yıldız Sarayı: İlk olarak İstanbul’da Beşiktaş ile Ortaköy arasındaki sırtta sultan
İkinci Mahmûd Han tarafından yaptırıldı. Sultan Abdülmecîd Han zamanında tamir edildi.
Yeni köşkler yapıldı. Sultan Abdülazîz Han merkez olarak kullandı. Sultan İkinci
Abdülhamîd Han zamanında en son şeklini alıp, en ihtişamlı devrini yaşadı. Arazinin
etrafı çevrilip, mesken olarak kullanılan binalardan başka, müze, kitaplık, eczâhâne,

mescid, hamam, hayvanât bahçesi ve çeşitli atölyeler yapıldı. Saray nüfûsunun on iki
bine ulaştığı zamanlar oldu. Abdülhamîd Han’ın hal’ karârı burada tebliğ edildi. 1909’da
İstanbul’a gelen Hareket ordusu tarafından yağmalanıp, pek çok târihî eser çalındı.
Sonraları saray ve çevresi, değişik maksatlarla kullanıldı.

OSMAN GÂZİ

Babası ............................ : Ertuğrul Gâzi

Annesi ............................ : Hayme Hâtûn

Doğumu ......................... : 1258

Vefâtı ............................. : 1326

Tahta Geçişi ................... : ?

Saltanat Müddeti ............ : ?

Osmanlı pâdişâhlarının birincisi. Oğuzların Bozok kolunun Kayı boyundan Ertuğrul
Gâzi’nin oğlu olup, 1258 senesinde Söğüt’te doğdu. İslâm terbiyesi ile yetiştirildi. İslâm
ilimlerini öğrenen Osman Gâzi, devrin örf ve âdetince mükemmel bir askerî tâlim ve
terbiye gördü. Babasının silâh arkadaşları ve kumandanlarından kılıç kullanmayı, kargı
savurmayı, ata binmeyi öğrendi. Onların gazâlarını dinleyip, yaptıklarından ibret alarak,
gençliğinden îtibâren gazâlara katılıp, zaferler kazanarak, kumandanlık vasıflarını
geliştirip kuvvetlendirdi.

Bizans’ın hakimiyetindeki batı Anadolu cihâd diyarı olduğundan, bölgede gazâ niyetiyle
pek çok kumandan, mücâhid derviş ve herbiri gönül sultânı şeyh ve âlim bulunuyordu.
Osman Gâzi, Anadolu’nun İslâmlaştırılıp, Türkleşmesi faaliyetine katılan bu gönül
sultanlarından ve ahîlerden biri olan Karamanlı Şeyh Edebâlî’nin sohbetlerini hiç
kaçırmamaya gayret ederdi. 1277 senesinde, Edebâlî hazretlerinin dergâhında misafir
olduğu bir gün acâib bir rüya gördü. Rüyasında, hocası Edebâlî’nin koynundan bir ayın
çıkıp, kendi koynuna girdiğini, arkasından da kendi göbeğinden bir ağacın bitip, âlemi
tuttuğunu, gölgesinde nice dağların bulunup, nehirlerin aktığını, bir çok insanların
kaynaştığını, kimisinin bahçe ve tarla sulayıp, kimisinin çeşmeler akıttığını gördü.

Gördüğü rüyayı ertesi gün hocasına anlattı. Şeyh Edebâlî ona; “Müjde ey Osman! Hak
teâlâ sana ve senin evlâdına saltanat verdi. Bütün dünyâ, evlâdının himayesinde olacak,
kızım Mâl Hâtûn da sana eş olacak” deyip rüyasını” tâbir etti. On dokuz yaşında iken
Şeyh Edebâlî’nin kızı Mâl Hâtûn ile evlendi. Bu izdivaçtan Orhan Gâzi doğdu. Orhan
Gâzi’nin doğduğu sırada, Ertuğrul Gâzi de vefât etti (1281). Bâzı kaynaklarda
Edebâlî’nin kızının adı Bâlâ Hâtûn olarak geçmekte ve Mâl Hâtun’un Ömer Bey’in kızı
olduğu yazılmaktadır. Ertuğrul Gâzi, cesareti, zekâsı, cömertliği, İslâm dînine sadâkati
ve güzel ahlâkı ile, kardeşleri arasında en üstünü olan Osman Gâzi’yi kendisinden sonra
kayıboyu beyliğine aday göstermişti. Osman Gâzi, babasının vefâtından sonra, bey
seçilip, idareyi ele aldı.

Osman Gâzi, bey olduğu zaman Türkiye Selçuklu Devleti’nin Bizans hududundaki
Kayılar, Söğüt kışlağı ile Domaniç yaylağı arazisine hâkim idiler. Osman Bey Kayıların
başına geçince, hudut komşusu Bizans tekfurları ile iyi geçinmeye çalıştı. Bunlar
arasında en çok Bilecik tekfuru ile anlaşıyordu. Boyda, eskiden beri yaylağa çıkarken,
ağır eşyaları Bilecik tekfuruna emânet etmek, buna karşılık tekfura bâzı hediyeler
vermek geleneği vardı. Emânetin teslîmi ve alınması, silâhsız kimseler ve kadınlar
tarafından yapılırdı. Aşiretin yaylağa çıkış ve dönüşlerinde, İnegöl tekfuru yollarını
keserek onlara zarar veriyor, bu yüzden de sık sık çarpışmalar oluyordu. Osman Bey’in
nüfuzunun hızla arttığını gören İnegöl tekfuru Nikola, komşularından tedbir alınmasını
istedi. İnegöl tekfurunun Bizanslılara ittifak teklifi, Bilecik tekfuru tarafından Osman
Gâzi’ye haber verildi. Tekfur Nikola’nın, Ermenibeli’nde (Pazarköy) kuvvet topladığı
tesbit edilince, Osman Gâzi, Kayı aşireti ileri gelenleri, kumandanlar ve arkadaşlarından
Akçakoca, Abdurrahmân Gâzi, Aykut Alp, Konur Alp, Turgut Alp ile istişare etti. Bu
istişarenin sonunda İnegöl’ün fethine karar verildi. 1284’de Pazarköy’de meydana gelen
muhârebede, Osman Gâzi’nin yeğeni Bay Hoca şehîd düştü. Osmanlı târihinin ilk
muhârebesi olarak kabul edilen Pazarköy çarpışmasında Osman Bey pek muvaffak
olamadı. Bir süre sonra Kolca kalesi feth edildi. Bunu hazmedemiyen İnegöl tekfuru ile
Karacahisar tekfuru birleşti. 1288 yılında Domaniç yakınında Erice (Ekizce)’de yapılan
muhârebede, tekfurlar mağlûb oldu. Bu muhârebede Osman Gâzi’nin kardeşi Sarı Yatu
(Sarı Batu) şehîd oldu.

Osman Gâzi’nin Ekizce muvaffakiyeti, Türkiye Selçuklu sultânı ikinci Gıyâseddîn Mes’ûd
Şâh tarafından mükâfatlandırıldı. Bir fermanla, beylik alâmetleri olarak; tabl, alem, tuğ

göndererek, İnönü ve Eskişehir’i de Osman Gâzi’ye verdi. Mîrî vergiden muaf tutuldu.
Selçuklu Sultânı’nın hediyeleri alınıp fermanı okunduktan sonra, Osman Gâzi akınlarına
daha da hız verdi. İznik’e akın tertiplendi ise de, kale alınamadı. Karacahisar ile Yarhisar
tekfurları, Osman Gâzi aleyhine ittifak kurdular. Bunlara karşı sefer düzenleyen Osman
Gâzi, Karacahisar’ı aldıktan sonra, Kuzey Sakarya vadisine yöneldi. Mudurnu
taraflarında aşiret reisi olan Samsa Çavuş’un yardımı ile Taraklı ve Göynük civarını ele
geçirdi.

Teşkilâtlanmaya ağırlık veren Osman Gâzi’nin ileriye dönük faaliyetleri, huduttaki Bizans
tekfurlarını daha da telaşlandırdı. Bizans-Rum tekfurları, Osman Gâzi’yi muhârebe
meydanında öldürüp yenemeyeceklerini anlayınca, hîle ile öldürmek istediler. Bilecik
tekfuru da Osman Gâziye karşı ittifak içine girdi. Yarhisar tekfurunun kızıyla evlenecek
olan Bilecik tekfurunun düğününe Osman Gâzi’yi davet edip, öldürmeyi plânladılar. Bu
sû-i kasd tertîbi, Osman Gâzi’ye dostu Harmankaya beyi Köse Mihal tarafından haber
verildi. Osman Gâzi, bu durum karşısında bâzı tedbirler aldı. Düğün hediyesi olarak
Bilecik tekfuruna bir sürü kuzu gönderdi. Düğün sonrası yaylağa çıkacağını bildirerek
eskiden olduğu gibi değerli eşyalarının kadınlar vasıtasıyla kaleye alınmasını ve düğünün
açık bir yerde yapılmasını istedi. Bilecik tekfuru, Osman Gâzi’nin bu tekliflerini kabul
ederek, düğün yeri olarak Çakırpınar kabul edildi. Osman Gâzi, aşîretin eşyası yerine,
atlara silâh yükletip, kırk kadar Gâziyi kadın kılığında Bilecik’e gönderdi. Kadın kılığında
kaleye giren yiğitler, sâdece nöbetçilerin kaldığı kaleyi kolayca ele geçirdiler. Bu durumu
öğrenen tekfurlar ile meydana gelen çarpışmada, Osman Gâzi düğüne katılanların
çoğunu öldürdü ve bir kısmını esir aldı. Gelini ele geçirerek Nilüfer adını verip, oğlu
Orhan Gâzi ile nikahladı. Ertesi gün Yarhisar kalesini kuşatıp, ele geçirdi. Osman
Gâzi’nin kumandanlarından Turgut Alp ve Gâziler de İnegöl’ü feth ettiler.

Osman Gâzi, Bizans hududunda fetihlerde bulunurken, İlhanlılar da Anadolu’yu istilâ
ettiler. İlhanlı hükümdarı Gâzân Han, Türkiye Selçuklu sultânı Alâeddîn Şâh’ı İran’a
götürdü. Bütün Türkiye Selçuklu Devleti’nin toprakları, İlhanlıların eline geçti. Moğol
zulmünden hicret eden bir çok Türkiye Selçuklu emîri ve maiyyeti, Osman Gâzi’nin
gazâlarına katılmak için hizmete geldi. Osman Gâzi 1281 yılından beri arazisini devamlı
genişletip, gazâ niyetiyle hizmetine katılanlarla devamlı güçleniyordu.

Türkiye Selçuklu Sultanlığı’nın fetret devrindeki iktidar boşluğundan faydalanarak, Türk
beyleri istiklâllerini îlân ediyordu. Nitekim Osman Gâzi de 1299’da istiklâlini îlân ederek
devlet teşkilâtının müesseselerini kurmaya başladı. Her kaleye subaşı, dizdar ve kâdı
tâyin etti. Köyler tımar olarak sipahilere dağıtıldı. Osman Gâzi adına Karacahisar’dâ
Cuma hutbesi, Eskişehir’de de bayram hutbesi okundu. Hocası ve kayınpederi
Edebâlî’nin talebelerinden Dursun Fakih’i, Karacahisar’a kâdı ve hatîb tâyin etti. Fetva
ve hüküm işlerini ona bıraktı. 1301’de Yurdhisar ve Yenişehir kaleleri fethedildi. Osman
Gâzi, Yenişehir’i merkez yaptı. Yeni merkezde; idarî, iktisâdı ve sosyal müesseseler inşâ
ettirip, evler, dükkanlar, hanlar, çarşı ve hamamlar yaptırdı. Bilecik’i de kayınpederi
Edebâlî’ye verdi. Hanımını ve annesini de Bilecik’te bıraktı. Oğlu Alâeddîn Paşa’yı yanına
alarak, Orhan Bey’e Sultanönü (Karahisar), Gündüz Alp’e Eskişehir, Aykut Alp’e İnönü,
Hasan Alp’e Yarhisar, Turgut Alp’e İnegöl bölgelerinin idaresini verdi.

Böylece dört yüz çadırla Türkiye Selçuklu-Bizans hududuna yerleştirilen kayı aşîreti,
1299’da Osman Gâzi’nin adına izafeten, Osmanlı hânedânı ve devletini kurdu. Osman
Gâzi, İslâm dîninin esaslarını, Türk örfünü, teşkîlât ve müesseselerini safha safha
yerleştirip, mükemmelleştirdi. Teşkilât ve müessesesini kurarken İslâm dîninin
farzlarından olan cihâd emrini hiç ihmâl etmedi. Devamlı genişleyip, teşkilâtlanan
Osmanlı Devleti’nin meydana getirdiği tehlikeyi, huduttaki tekfurlarla hâlledemiyeceğini
anlayan Bizans kayseri ikinci Andronikos Poleologos, hassa kumandanlarından
Musalon’u Osman Gâzi üzerine sefere gönderdi. Musalon kumandasındaki Bizans
kuvvetleri ile Osman Gâzi, İznik’in kuzeydoğusundaki Koyunhisar kalesi mevkiinde
karşılaştı. 1301 Temmuz’unda yapılan muhârebeyi Osman Gâzi kazandı. Bu zaferden bir
sene sonra Koyunhisar kafesi fethedildi. 1303’de Yenişehir’in güneybatısındaki
Marmaracık kalesi feth edilip, İznik şehrinin kuzeyindeki Katırlı dağı eteğine kale yapıldı.
Kaleye Taz Ali kumandasında yüz asker bırakılarak, İznik ablukaya alındı. 1306’da Bursa
tekfurunun idaresindeki müttefik Bizans tekfurlarına karşı sefer düzenlendi. Osman
Gâzi, müttefik Bizans tekfurlarının kuvvetini Dinboz’da mağlub etti. Kestel, Kite ve
Ulubat kaleleri Osmanlıların eline geçti. Aynı sene Osmanlılar, ilk defa Ulubat tekfuruyla
askerî andlaşma imzaladılar. Andlaşmaya göre; mültecî Kite tekfuru Osmanlılara iade
edilecek, Osman Gâzi’nin neslinden hiç kimse de Ulubat köprüsünü geçmeyecekti.
Andlaşmayı Osmanlılar hiç bozmadı. Âl-i Osman neslinden hiç kimse o köprüden
geçmedi. Hep kayıkla geçtiler. Osman Gâzi’nin, topraklarını devamlı genişletmesi,

Bizanslıları telâşa düşürdü. Kayser, İlhanlılar ile akrabalık kurarak, Osmanlı
taarruzlarından kurtulmak istedi ve kızı Maria’yı İlhanlı hükümdarı Gâzân Han’a
nişanladı. Onun ölümüyle de, Olcayto Han’a nişanlayıp, Osmanlı hakimiyetindeki
arazilerin geri alınmasını ümid etti. Osman Gâzi, Bizans kayserinin ittifak arayışı
sırasında da gazâlarını sürdürdü. 1307’de İznik’i kuşatıp, Yalova’ya akın düzenleyerek
denize ulaştt. 1308’de Marmara denizindeki İmralı adası fethedilip, deniz üssüne sâhib
olundu. Bizans’ın Bursa ile deniz ulaşımı ve irtibatı kontrol altına alındı. İznik civarındaki
Koçhisar fethedildi.

Osman Gâzi’nin Bizans hududunda te’sis ettiği âdil idare, tekfurların zulmünden,
sergilerin ağırlığından bıkan hıristiyan ahâliden başka, Rum kumandanların da takdîrini
kazandı. Rumlar, Osman Gâzi’nin idaresine geçmeye başladılar. Nitekim 1313’de
Harmankaya tekfuru Köse Mihâl, Osman Gâzi’nin maiyyetine girip, müslüman oldu.
Köse Mihâl, Gâzi adını alarak, muhârebelere katıldı ve pek çok hizmeti geçti,

Marmara sahilinden Karadeniz istikâmetine akınlara devam eden Osmanlılar, 1313’de
Akhisar, Geyve, Lüblüce, Lefke (Osmaneli), Hisarcık, Tekfurpınarı, Yenikale, Karagöz ve
Yanıkçahisar kalelerini feth ettiler. Bursa, Osmanlı arazisi ortasında kalınca, şehir
ablukaya alınıp Kaplıca ve Uludağ istikâmetinde iki kale yapıldı. Kaplıca
istikametindekinin kumandanlığına Osman Gâzi’nin yeğenlerinden Aktimur, Uludağ
tarafındakine de Balaban tâyin edilip, kalelere kumandanlarının isimleri verildi.

Bizans’a karşı devam eden seferler sırasında, Moğol istilâsından Batı Anadolu’ya gelip,
Kütahya’ya yerleşen Çavdarlı aşîreti’nin Osmanlı’ya düşmanca hareketleri, Osman
Gâzi’nin oğlu Orhan Gâzi tarafından durduruldu. Oymahisar’da yapılan muhârebede,
Çavdaroğlu esir edilip, aşiretin saldırganları cezalandırıldı. 1317 yılında Orhan Gâzi ve
kumandanlarından Konur Alp, Sakarya ve Karadeniz istikametindeki Karatekin,
Ebesuyu, Karacebeş, Tuzpazarı, Kapucuk ve Keresteci kalelerini fethedip, bu mevkileri
Osmanlı hâkimiyetine aldı. Akça Koca, Sakarya nehrinin batısında İznik kalesine kadar
olan mevkiyi fethetti. Buralara adına izafeten Kocaeli denildi.

Osman Gâzi’nin gençliğinden beri Rum ve düşman tecâvüzlerine karşı askerî hazırlığı ve
mücâdelesi, devlet kurarken idâri ve siyâsî faaliyetleri, onu altmış yaşından îtîbâren
iyice yormaya başladı. Nikris (romatizma) hastalığından da muzdaripti. Gazâ akınlarında

yetişip, yiğitliği, cesareti, bilgisi ve İslâm dînine sadâkati ile düşmanlarını korkutan,
müslümanların takdirini kazanan oğlunun idare tarzını sağlığında görebilmek için, son
yıllardaki fetih hareketlerinde, siyâsî hâdiselerde Orhan Gâzi’yi vazifelendirdi. Osman
Gâzi, oğlu Orhan’ı 1321’de Mudanya, Kara Timurtaş Bey’i de Gemlik seferine gönderdi.
Mudanya’nın fethi ile Bursa’nın ablukası daha da kuvvetlendirildi. On sekiz ay devam ile
Osmanlı akınında Bizans topraklarından pek çok ganimet alındı. Bizans iktisadî buhrana
uğratıldı. Akınlara devam edilerek 1323’de Akyazı, Ayanköy, 1324’de Karamürsel,
1325’de Orhaneli denilen Atranos fethedildi. Ayrıca Bolu, Kandıra, Ermenipazarı ve
Devehisar’ı ele geçirildi. Fethedilen bölgelerin tamâmı imâr olunarak, sahipsiz evler
Gâzilere dağıtıldı. Osmanlı teşkilât ve müesseseleri kuruldu. Hıristiyan ahâliden Osmanlı
ülkesinde oturanlara İslâm dîninin gayr-i müslimler ile alâkalı hukuku tatbik edilerek,
vergilendirildi.

Uzun kuşatma ve abluka neticesinde Bursa, 1326’da teslim olmak mecburiyetinde kaldı.
Osman Gâzi’nin hastalığı, Bursa’nın fethinden sonra arttı. Hocası Şeyh Edebâlî’nin ve
arkasından hanımının vefâtıyla hastalığı daha da şiddetlendi. Vefât edeceği zaman, oğlu
Orhan Bey’e yaptığı vasiyetnamesi, Osman Gâzi’nin İslâmiyet’e olan sevgi ve saygısını,
Türk milletinin rahat ve huzurunu ne kadar çok düşündüğünü ve insan haklarına olan
gönülden bağlılığını açıkça göstermektedir. Osmanlı sultanları, bu vasiyetnameye
candan sarılıp, devletin altı yüz sene hiç değişmeyen anayasası yaptılar. Osman Gâzİ,
1326 senesi Ağustos ayında Söğüt’de vefât etti. Vasiyeti üzerine Bursa’daki Gümüşlü
Küntbet’e defnedildi. Osman Gâzi’nin Bursa fethinden kısa bir müddet önce vefât ettiği
de rivayet edilmiştir. Osman Gâzi’nin, Orhan Bey’den başka; Alâeddîn Bey, Çoban Bey,
Hamid Bey, Melik Bey, Pazarlu Bey adlarında oğulları ve Fâtımâ Hâtûn adında bir kızı
vardı, ölümünden sonra devletin başına oğlu Orhan Bey geçti.

Osman Gâzi, sâlih bir müslüman olup, İslâm ahlâkının iyi ve güzel vasıflarına sahipti. Az
sayıdaki aşîret kuvvetleriyle, Bizans ordusunu ve tekfurlarını üst üste mağlûb edip,
zaferler kazanan üstün bir kumandandı. Dört yüz çadırla, dünyânın en uzun ömürlü
hânedânını ve en büyük devletlerinden birini kurdu. Osman Gâzi, kurduğu hânedânla üç
kıt’a yedi iklim, her çeşit ırk, din, dil, mezhep, fikir, kültür ve medeniyetteki insanı
bünyesinde, Osmanlı adı altında toplayan, Kur’ân-ı kerîm, hadîs-i şerîf ve İslâm
âlimlerince öğütlenen manevî hizmetlerin mirasçısı ve idarecilik vasfının on dördüncü
asırdan yirminci asra kadar nesilden nesile intikâlcisidir. Osmanlı Devleti, dînî

mes’elelerini, kuruluşundan îtibâren Hanefî mezhebi hükümlerince kaza merkezlerine,
şehirlere tâyin edilen kâdılar vasıtasıyla gördü. Osman Gâzi zamanında askerî teşkîlât
aşiret kuvvetlerine dayanıyordu.

Tarihçilerin, Osman Gâzi ve kurduğu devlet hakkındaki ortak fikirleri özetle şöyledir:

Türk ve İslâm târihinin en muhteşem devri Osmanlıların eseridir. Onlar, millî ve İslâmî
mefkurelerinin dâhiyane terkîbi, siyâsî istikrar ve sosyal adaletleri sayesinde üç kıt’anın
ortasında ve Akdeniz havzasında, beşer târihinde nizâm-ı âlem dâvasının en kudretli
temsilcileri olmuşlardır.

Osmanlı Hânedânı, dünyâda hiç bir aileye nasîb olmayan büyük ve dahî pâdişâhları bir
biri ardından yetiştirmekle, bu devlete yalnız en büyük hayatiyeti bahşetmedi, onu millî,
İslâmî ve insanî ideâller çerçevesinde milletin kalbini kazanarak cihân hâkimiyeti
düşüncesinin de en sağlam teşkilâtı hâline getirdi. İslâm dîninin, beşeriyeti saadete,
adalete ve insanlığa eriştirmek için îlân ettiği yüksek esaslar ve dünyâ nizâmı
mefkuresi, Eshâb-ı kiramdan sonra en ileri derecesine Osmanlı devrinde ulaşmıştır.

Osmanlı sultanları ilmi ve ilim adamlarını memleketlere sâhib olmaktan üstün tuttular.
Kemâl sahibi ilim erbabını dâima takdir edip onlara rağbet gösterdiler. Pâdişâhlar,
savaşta ve barışta, kânunların düzenlenmesinde, dînin bildirdiği hükümlere sâdık
kalmakla yükselip kuvvetlendiler. İşlerinde âlimlerle istişare eylediler, Devlet
nizamlarının hazırlanıp, düzenlenmesini ve teftişini onlara havâte edip, idâri
mes’ûliyetlere onları da dâhil ettiler. Bunun için Osmanlı Devleti’nde ulemâ sınıfı,
hürmetli bir mevkideydi. Bu yüzden korkutmaya dayanmaktan çok, adaleti yerleştiren
kânunlar yapıldı.

Osmanlı Devleti, kavimler, dinler ve mezhepler arasında sağlam bir ahenk, halk kitleleri
arasında hiç bir fark ve tezada müsâade etmemekle, dünyâ târihinde milletler arası en
kudretli ve cihânşümul bir siyâsî varlık teşkil etti. Osmanlı Devleti ve sultanlarının
dâvaları da kendi tâbirleri ile “Nizâm-ı âlem” üzerinde toplanıyor, koca devletin hikmet-i
vücûdu ve cihâdı da, bu millî, İslâmı ve insanî esaslara bağlı bulunan bir cihân
hâkimiyeti düşüncesine dayanıyordu. Bu düşünce, gerçekten Türk-İslâm târihinde en
yüksek derecesini bulmuş ve müstesna bir kudret kazanmıştı. Bu büyük siyâsî varlık,
eski ve yeni devletlerden farklı olarak, ne dışta istilâ tehdîdlerine ve ne de içeride çeşitli

ırk, din, mezhep mensupları ve grupların huzursuzluk endişelerine mâruz bulunuyordu.
Osmanlı cihân hâkimiyeti ve dünyâ nizâmı ideâli, şüphesiz millî şuur ve uyanış yanında
asıl kaynağını İslâm dîni ve onun cihâd ruhundan alıyordu. Şeyh ve evliyânın himmetleri
ile yükselen gazâ ruhu, küçük Söğüt kasabasından Bursa’ya ve bu medeniyet
merkezinden de Rumeli’ne yayılıyordu. Bu arada Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve cihâd
ruhunun yükselişinde tasavvuf da büyük kudret kaynağı idi. Gerçekten de Osmanlı
Devleti’nin kuruluş ve yükselişinde tasavvuf tarîkatleri, şeyhler, velîler ve dervişler
birinci derecede rol oynamıştır. Osman Gâzi ve haleflerinin etrafı din adamları ve evliyâ
ile dolmuş ve daha ilk günden Osmanlı akınları gazâ mâhiyetini almıştır.

Nitekim Osman Gâzi, dâmâdı olduğu büyük tasavvuf âlimi Şeyh Edebâlî’ye intisâb
ederek her hususda onunla istişarede bulunurdu. Kendisinden sonra gelecek Osmanlı
sultanlarına da İslâm âlimlerine hürmet edilmesini, onlara her türlü kolaylığın
gösterilmesini ve her işte kendilerine danışılmasını tavsiye etti. Bu vasiyete lâyıkıyla
uyan Osmanlı sultanları, fethettikleri yerleri medrese, zaviye, imâret, dârülkurrâ ve
türbeler ile kutsîleştîrmişler, buralarda yetişen âlimlerle dünyâya İslâmiyet’i yaymışlar
ve asırlarca maddî ve mânevi güç ve emeklerini bu uğurda harcamışlardır.

NE DİYE AKÇE VERSİN!..

Osman Gâzi’nin fethettiği Karacahisar’da pazar kurulmaya başladı. Germiyan
vilâyetinden bir kimse gelip Osman Gâzî’nin huzuruna vardı. “Bu pazarın bacını bana
satın!” dedi. Osman Gâzi; “Bac da ne ki?” diye sorunca, o şahıs; “Pazara yük getiren
herkesten akçe almaya denir” dedi. Osman Gâzi: “Bu pazara gelenlerden alacağın mı
var ki, onlardan akçe alacaksın?” diye sorunca, o adam; “Bu, eskiden beri âdettir, her
vilâyette yapılmaktadır, her yükten pâdişâh için akçe alırlar” dedi. Osman Gâzi
hiddetlendi. Bugüne kadar, böyle birşeyin ille de alınması îcâbettiğini, ne bir din
kitabında okumuş, ne de bir âlimin sohbetinde duymuştum. Bu, Hak teâlânın buyruğu
mu, Peygamber sözü mü, yoksa her ilin pâdişâhı kendisi mi uydurmuştur?” diye suâl
edince, o şâhıs; “Evvelden beri sultan töresidir” dedi. Osman Gâzi, Allahü teâlânın ve
Resulünün emri olmayan bir şey hususundaki bu gayretkeşliğe iyiden hiddetlendi,
adama; “Yürü, artık buralarda görünme, yoksa sana zararım dokunur. Malını kendi eli,
kendi alın teri ile kazanmış kimsenin bana ne borcu var ki, havadan akçe versin?” deyip
adamı gönderdi. Yanındaki dostları onun bu sözlerini işitince; “Size bir şey vermeleri

gerekmezse de, pazarı bekleyenlerin emekleri zayi olmasın diye birşey vermeleri iyi
olur” demeleri üzerine, Osman Gâzi; “Madem ki böyle dersiniz, bir yükü satan kimse iki
akçe versin. Satmayan hiçbir şey vermesin ve de; her kime bir tımar verirsem, sebebsiz
yere kimse tımarı ondan almasın. O kişi ölünce, oğluna versinler. Eğer çocuk küçük
olursa, hizmetkârları, çocuk sefere yarayışlı hâle gelinceye kadar sefere gitsinler. Eğer
bu kânunu her kim bozarsa, yahut benim neslime başka bir kânun öğretirse, Allahü
teâlâ onu dünyâ ve âhirette zelil eylesin” dedi.
OSMAN GÂZİ’NİN, OĞLU ORHAN GÂZİ’YE NASİHATİ

“Oğul! Din işlerini her şeyden evvel ele alıp, yürütmek gayret ve esâsını dâima
gözönünde bulundur ve bu esâsı sakın gevşekliğe uğratma. Çünkü bir farzın yerine
getirilmesini sağlamak, din ve devletin kuvvetlenmesine sebeb olur.

Din gayretine sâhib olmayan, sefâhete düşkün olan, tecrübe edilmemiş kimselere devlet
işlerini verme! Zîrâ, yaradanından korkmayan bir kimse, yarattıklarından da çekinmez.

Zulümden ve hangisi olursa olsun bid’atden, yâni İslâmiyet’e aykırı şeylerden son
derece uzak dur! Seni zulüm ve bid’ate teşvik edip sürükleyenleri, devletinden
uzaklaştır ki, bunlar seni yıkılışa sürüklemesinler.

Allahü teâlânın rızâsı için, devlet hizmetinde ömrünü tüketen sâdık devlet adamlarını
dâima gözet. Böyle kıymetli kimselerin vefâtından sonra, aile efradını koru, ihtiyâcı
olanların da ihtiyâçlarını karşıla, tebeandan hiç kimsenin malına mülküne dokunma. Hak
sahiplerine haklarını ver, lâyık olanlara ihsân ve ikrâmlarda bulun ve ailelerini de gözet.
Özellikle, devletin ruhu mesabesinde olan ve en büyük dayanağı bulunan asker taifesini
güzelce idare edip rahatlarını te’min eyle.

Devletin bedeninde kuvvet mesabesinde olan hakîki âlimleri ve fazilet sahiplerini, edip
ve yazarları, san’at erbabını gözetip koru. Onlara hürmet, ikrâm ve ihsânda bulun. Bir
ülkede, olgun bir âlimin, bir arifin, bir velînin bulunduğunu duyarsan, uygun ve lâyık bir
usûl ve ifâde ile onu memlekete getirt. Onlara her türlü imkânı tanıyarak ülkene
yerleştir ki, hükümetin süresince âlim ve arifler, bilginler, memleketinde çoğalsın. Din
ve devlet işleri nizâma oturup ilerlesin.

Sakın, orduya ve zenginliğe mağrur olma. Hakîkî âlim ve ariflere, bilginlere hürmet
edip, sarayında onlara yer ver. Benim hâlimden ibret al ki, zayıf, güçsüz bir karınca
misâli, hiç lâyık olmadığım hâlde buraya geldim ve Allahü teâlânın nice nice ihsânlarına
ve inayetlerine kavuştum. Sen de benim uyduğum ve uyguladığım nizâmı uygula.
Muhammed aleyhisselamın dînini, bu yüce dînin mensuplarını ve itaat eden diğer
tebeanı himaye eyle! Allahü teâlânın hakkını ve kullarının hakkını gözet. Dînimizin tâyin
ettiği beytülmâldeki gelirin ile kanâat eyle! Devletin zarurî ihtiyâçları dışında sarfiyatta
bulunmaktan son derece sakın! Senden sonra geleceklere de aynı nasihatlerde bulun ve
iyice tenbih eyle. Dâima adalet ve insaf üzerine bulun. Zulme meydan verme. Herhangi
bir işe başlıyacağın zaman Allahü teâlânın yardımına sığın! Tebeanı, düşmanların ve
zâlimlerin saldırılarından koru. Haksız olarak hiç kimseye muamelede bulunma. Dâima
halkını hoşnud edecek şeyleri arayıp, yapılmasını sağla. Onların gönlünü kazanmağı,
bunun devamını ve artmasını büyük nimet bil! Tebeanın sana olan güveninin
sarsılmamasına son derece dikkat eyle.”

OSMAN GÂZÎ’NİN VASİYYETNÂMESİ

Âkıbet-i kâr budur herkese, bâd-ı fena pir ve civana ese Azmi-bekâ eylersem ben bu
dem, devlet-i ikbal ile ol muhterem! Çünkü, senin gibi halef koymuşum, rihlet edersem
bu cihândan ne gam, Lîk vasiyyet ederim gûş kıl! Gayri gam-ı denî ferâmûş kıl. Dilerim
ey sâhib-i ikbâl-câh! İtmeyesin cânib-i zulme nigâh! Adl ile bu âlemi âbâd kıl! Resm-i
cihâd ile beni şâd kıl! Râh-ı cihâd içre edip fütûhat, memleket-i Rûm’da kıl adl-ü dâd!
Eyle riâyet ulemâya temâm. Tâ ki bula, emr-i şerî’at nizâm! Her nerede işidesin ehl-i
ilm, göster ona rağbet-ü ikbâl ü hilm! Asker ve mal ile gurur eyleme! Şer’i şerif ehlini
dûr eyleme! Şer’dir mâyeşi şâhi ve bes! Şera muhalif işe etme heves! Matlabımız dîn-i
Hudâdır bizim! Mesleğimiz râh-ı Hudâdır bizim. Yoksa kuru mihnet ve gavga değil, şâh-ı
cihân olmaya dâva değil! Nusret-i din oldu çû maksad bana, maksadıma kasd yaraşır
sana. Âleme in’âmını âm ide gör. Memleket emrini temâm ide gör! Hıfz-ı re’âyâ çalış
rûzü şeb! Tâ ki karîn ola sana lutf-i Rab!

Vasiyetnamenin özü şöyledir:

“Allahü teâlânın emirlerine muhalif bir iş eylemeyesin! Bilmediğini şerî’at ulemâsından
sorup anlayasın. İyice bilmeyince bir işe başlamayasın! Sana, itaat edenleri hoş tutasın!
Askerine in’âmı, ihsânı eksik etmeyesin ki, insan ihsânın kulcağızıdır. Zâlim olma! Âlemi

adaletle şenlendir ve Allah için cihâdı terk etmeyerek beni şâd et! Ulemâya ri’âyet eyle
ki, şerî’at işleri nizâm bulsun! Nerede bir ilim ehli duyarsan, ona rağbet, ikbâl ve hilm
göster! Askerine ve malına gurur getirip, şerî’at ehlinden uzaklaşma. Bizim mesleğimiz
Allah yoludur. Ve maksadımız Allah’ın dînini yaymaktır. Yoksa, kuru gavga ve cihângirlik
dâvası değildir. Sana da bunlar yaraşır. Dâima herkese ihsânda bulun! Memleket işlerini
noksansız gör! Hepinizi Allahü teâlâya emânet ediyorum!”
Osman Gâzi Devri Kronolojisi

1281 : Osman Gâzi’nin aşiret beyliğine geçmesi.

1284 : Ermenibeli savaşının kazanılması.

1285 : Kuluca Hisar’ın fethedilmesi.

1286 : Bizans tekfurlarının kuvvetlerine karşı İkizce zaferinin kazanılması.

1288 : Karacahisar’ın fethi.

1289 : Türkiye Selçuklu sultânı İkinci Gıyâseddîn Mes’ûd Şâh tarafından, Osman
Gâzi’ye Eskişehir ve İnönü bölgelerinin verilmesi.

1298 : Bilecik ve Yarhisar kalelerinin fethi.

1299 : Osman Gâzi’nin bağımsızlığını ilân etmesi.

1300 : Koyunhisar ve Yenişehir kalelerinin feth edilmesi, Yenişehir’in devlet
merkezi yapılması ve Koyunhisar zaferinin kazanılması.

1302 : Köprühisar’ın feth edilmesi.

1303 : İznik kuşatması, Marmaracık kalesinin feth edilmesi.

1306 : Dinboz zaferi sonucunda Kestel, Kite ve Ulubat kalelerinin fethi, ilk askeri
andlaşmanın imzalanması.

1308 : İmralı adasının feth edilmesi ile Osmanlıların Marmara adasına
dayanmaları. Koçhisar’ın feth edilmesi.

1313 : Harmankaya tekfuru Köse Mihâl’in müslüman olup, kalesi ve taraf darları
ile birlikte Osmanlılara katılması. Akhisar, Geyve, Lüblüce, Lefke, Hisarcık, Tekfur-
Pınarı, Yenikale, Karagöz ve Yanıkçahisar kalelerinin feth edilmesi.

1314 : Bursa muhasarasının başlatılması.
1316 : Orhan Gâzi’nin büyük oğlu şehzâde Süleymân Bey’in doğumu.
1317 : Karatekin, Ebesuyu, Karacabey, Tuzpazarı, Kapucuk ve Keresteci kaleleri
ile Kocaeli diyarının fethi.
1320 : Osman Gâzi’nin hastalığı ile yerine Orhan Gâzi’yi tâyini.
1321 : Mudanya’nın feth edilmesi ve Gemlik zaferi.
1323 : Akyazı ve Ayanköy’ün feth edilmesi
1324 : Karamürsel’in fethi.
1325 : Orhaneli’nin fethi.
1326 : Bursa’nın feth edilmesi. Bolu, Kandıra, Ermenipazarı ve Devhisarı
kalelerinin alınması. Şeyh Edebâlî’nin vefâtı. Osman Gâzi’nin vefâtı.


1) Tâc-üt-tevârih;
2) Âşıkpaşazâde Târihi
3) Neşrî Târihi
4) Ed-devlet-ül-Osmâniyye (Seyyid Ahmed bin Zeynî Dahlân, İstanbul-1986); cild-
2, sh. 110
5) Münşeât-ı selâtin (Feridun Bey); cild-1, sh. 64
6) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-4, sh. 3127
7) Îzâhlı Osmanlı Kronolojisi (İ. H. Danişmend); cild-1, sh. 2

8) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-1, sh. 40

9) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1056
10) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-10, sh. 375

11) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-2, sh. 251
12) Osmanlı Devleti Târihi (İ. H. Uzunçarşılı); cild-1, sh. 103

13) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-2, sh. 28
14) Rehber Ansiklopedisi; cild-13, sh. 262

OSMAN HAN-II (Bkz. Genç Osman)
OSMAN HAN-III

Babası ............................ : İkinci Mustafa Han
Annesi ............................ : Şehsüvar Sultan
Doğumu ......................... : 2 Ocak 1699

Vefâtı ............................. : 29 Ekim 1757
Tahta Geçişi ................... : 13 Aralık 1754
Saltanat Müddeti ............ : 2 sene 10 ay 18 gün

Halîfelik Sırası ................ : 90
Osmanlı sultanlarının yirmi beşincisi ve İslâm halîfelerinin doksanıncısı. Sultan İkinci
Mustafa Han’ın oğlu olup, 2 Ocak 1699’da Şehsüvar Sultan’dan doğdu. Şehzâdeliğinde
Osmanlı sarayında mükemmel bir eğitim görerek büyüdü. Zamanını, din, edebiyat ve tıb
kitaplarını okuyarak kendisini yetiştirmekle geçiren üçüncü Osman, 13 Aralık 1754
târihinde ağabeyi birinci Mahmûd Han’ın vefâtıyla sultan oldu.
Sultan üçüncü Osman, 2 Ocak 1755’de Eyyûb Câmii’nde, kılıç kuşandı. O devre kadar,
yeni pâdişâh tahta çıktığı zaman mukâtaa, tımar ve zeamet sahiplerinin beratları

yenilenerek bir cülûsiye vergisi alınırdı. Hazîne dolu olduğu için, sultan Osman bu
vergiyi affetti. Ayrıca emeklilere de cülûs bahşişi dağıttı. Sultan üçüncü Osman’ın tahta
çıktığı 1755 kışı çok şiddetti geçti. Haliç dondu ve deniz yol oldu.

Osman Han’ın saltanatı huzur ve sükûnla başladı. Belgrad muâhedeleriyle başlayan sulh
dönemi devam etti. Rus sınırındaki bâzı olaylar, Rusya ile bir ihtilâfa yol açacak gibi
göründü ise de, iki tarafda da sulh bozulmadı. Hududlarda bâzı ayaklanmalar oldu.
Mısır’da Memlûklüler başkaldırdılar ise de olaylar kısa sürede bastırıldı. Üçüncü Osman
Han bu olaylarda ihmâli görülen vezîrâzam Bahir Mustafa Paşa’yı azlederek yerine
birinci Mahmûd zamanında iki defa sadrâzamlık yapmış olan Hekimoğlu Ali Paşa’yı
getirdi (15 Şubat 1755). Fakat Hekimoğlu kısa bir süre sonra sadâretten alınarak,
yerine başdefterdâr Nailî Abdullah Paşa getirildi. Nailî Abdullah Paşa da üç ay gibi kısa
bir süre sonra azledilerek yerine Silâhdâr Bıyıklı Ali Paşa tâyin edildi. Bu sırada İstanbul
târihinin en büyük yangını oldu. 28 Eylül 1755’de Hoca Paşa semtinde çıkan yangın,
dört kola ayrılarak büyük bir âfet hâline geldi. Yaklaşık otuz altı saat süren yangın
sonunda Paşakapısı da yandığından, sadâret dâiresi bir müddet Kadırga limanındaki
Esma Sultan Sarayı’na nakledildi.

Sadrâzam Silâhdâr Ali Paşa’nın rüşvet aldığını anlayan sultan üçüncü Osman, Ali Paşa’yı
25 Ekim 1755’de görevden azlederek cezalandırdı ve yerine Yirmi sekiz Çelebizâde Saîd
Mehmed Efendi’yi getirdi. Bir süre sonra sultan birinci Mahmûd devrinde yapımına
başlanan câmi, tamamlanarak Nûru Osmaniye Câmii adıyla 5 Aralık 1755 Cuma günü
ibâdete açıldı. Câminin yanında bir medrese, bir kütübhâne ve bir de türbe inşâ edildi. 6
Temmuz 1756’da, sultan üçüncü Osman devrinin ikinci büyük yangını oldu. Bu yangın
İstanbul’un dörtte üçünü kül hâline getirdi. Cibâli taraflarında başlayan yangın, on üç
kola ayrıldı. Unkapanı, Süleymâniye tarafları, Vefâ’dan itibaren Şehzâdebaşı, eski
yeniçeri odaları, Langa tarafları, Zeyrek, Saraçhane, Etmeydanı, Aksaray, Dâvutpaşa
iskelesi, Fâtih, Sultan Selîm, Ali Paşa Çarşısı, Ayakapısı semtleri harabe hâline geldi.
Yangının ardından, İstanbul’un yeniden inşâası için büyük bir îmâr faaliyeti başladı.

Sultan üçüncü Osman Han pâdişâhlığının üçüncü senesinde, 29 Ekim 1757’de vefât etti.
Yeni Câmii yanındaki kardeşi birinci Mahmûd Han’ın türbesine defnedildi.

Sultan üçüncü Osman, fakirlere, düşkünlere çok acıyıp, onlara karşı dâima cömert ve
şevkatli davranırdı. Tebdil-i kıyafetle İstanbul’da dolaşıp, halkın dertleriyle bizzat
alâkadar olurdu. Haksızlıkların önüne geçip, tamiri mümkün olanları tamir ederdi.
Müslim ve gayr-i Müslimlerin kıyafet ve nizâmını ve davranışlarını dikkatli tâkib etti.
Yalan ve rüşvetle amansız bir şekilde mücâdele etti. Kim olursa olsun rüşvetçiyle
yalancıyı asla affetmedi. Kadınların dikkat çekici kıyafetler ile sokağa çıkmalarını
yasakladı. Îmâr faaliyetlerine önem vererek Üsküdar’da İhsâniyye Câmii ve İhsâniyye
mescidini yaptırdı. Ağabeyi birinci Mahmûd Han’ın başlattığı câmi inşâasını bitirerek
Nûru Osmaniye adı ile ibâdete açtı. Câminin yanına medrese, kütüphâne, imâret, sebil
ve çeşme de yaptırıp tâmiratı ve masraflarının karşılanması için vakıflar te’sis ettirdi.
Midilli adası Siğrî limanında, Malta korsanlarına karşı bir kale inşâ edilerek tahkim edildi.
Bâb-ı âlî’nin inşâsı tamamlandı. Ahırkapı feneri de sultan üçüncü Osman devrinde
yapıldı.

Sultan Üçüncü Osman Devri Kronolojisi

11 Ocak 1755 : Haliç’in donması.

15 Şubat 1755 : Bahir Mustafa Paşa’nın azledilerek yerine Hekimoğlu Ali
Paşa’nın sadârete getirilmesi.

18 Mayıs 1755 : Hekimoğlu Ali Paşa’nın azli ile Nailî Abdullah Paşa’nın sadârete
getirilmesi.

24 Ağustos 1755 : Sadârete Bıyıklı Ali Paşa’nın tâyin edilmesi.

27 Eylül 1755 : Büyük İstanbul yangınının çıkması.

25 Ekim 1755 : Yirmi sekiz Çelebizâde Mehmed Saîd Paşa’nın sadârete
getirilmesi.

5 Aralık 1755 : Nûru Osmaniye Câmii’nin ibâdete açılması.

1 Nisan 1756 : Bahir Mustafa Paşa’nın ikinci defa sadârete getirilmesi.

4 Temmuz 1756 : İkinci İstanbul yangınının çıkması.

11 Ocak 1757 : Koca Râgıp Mehmed Paşa’nın sadârete tâyini.

29 Ekim 1757 : Sultan üçüncü Osman’ın vefâtı.


1) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-10, sh. 283

2) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-6, sh. 344

3) Osmanlı Devleti Târihi (İ. H. Uzunçarşılı); cild-4. kısım-1, sh. 339

4) Îzahlı Osmanlı Kronolojisi (İ. H. Danişmend); cild-4, sh. 36

5) Târih-i Vâsıf; cild-1, sh. 43

6) Rehber Ansiklopedisi; cild-13, sh. 267

OSMAN BEDREDDÎN

Evliyanın meşhurlarından. 1858 (H. 1274)’de Erzurum’da doğdu. 1922 (H. 1340)’da
Harput’ta vefât etti. Türbesi, Harput’ta Meteris kabristanındadır. Kars’ta üçüncü tabur
imâmlığı yapması sebebiyle İmâm Efendi lakabıyla tanındı. Asıl ismi, Osman
Bedreddîn’dir. Babası Seyyid Selman Sukûtî’dir. Küçüklüğünde babasının eğitimi ve
terbiyesi altında kıymetli bir cevher ve edeb timsâli olarak yetişti. Dokuz yaşında
Kur’ân-ı kerîmi ezberlemekle şereflendi. Sonra da Erzurum medreselerinde; sarf, nahiv
dersleri alarak Arabî öğrenmeye başladı. Kısa zamanda akranı arasında seçkin ve
sevilen bir talebe oldu. Arabî’de âlet ilimlerini öğrendikten sonra; tefsîr, hadîs ve fıkıh
gibi ilimlerde temel metinleri okudu. Hucurât sûresinin tefsirini okuyunca, orada
buyrulduğu üzere yaptığı amellerin bilmeyerek işleyeceği hatâlar sebebiyle
silinmesinden, boşa gitmesinden korkarak çok az konuşmaya başladı. Onun bu sessizliği
üzerine hocaları ve arkadaşları kendisine; “Sessizce Hâfız Osman Bedreddîn” dediler.
Üstün hâlleri, kabiliyeti ve mes’eleleri kavrayışı, etrâfındakilerin dikkatini çekiyor ve çok
seviliyordu.

Hocalarından Mehmed Tâhir Efendi bir gün ona; “Molla Hafız! Bütün bildiklerimi sana
öğrettim. Ayrıca bilmediklerimi de öğrendim. Şöyle ki, bilmediklerimi sana öğretmek için

önce çalışıp öğrenmeye mecbur kaldım. Bundan ötesine gidemiyorum. Artık senin, ilmi
benden daha fazla olan bir hocanın dersine devam etmen gerekiyor. Bu günden itibaren
ders veremeyeceğim” dedi.

Bunun üzerine Osman Bedreddîn hazretleri; “Dertliyim derdim derin, derdime derman
için sana geldim yâ Muîn” diyerek, Allahü teâlâya duâ etti ve medreseden ayrıldı. İlimde
daha yüksek bir müderris arıyordu. Aslında zahirî ilimlerde yetişmiş, bâtınî, tasavvuf
ilminde yetiştirecek bir rehber arıyordu. Onun bu arayışı sırasında Buhârâ’dan bir büyük
âlim onu yetiştirmek için gelmek üzere idi. Şöyle ki; Buhârâ’daki Câmi-i kebîrde halka
vâz ve nasîhat eden Seyyid Ahmed Merâmî, âni olarak ve habersizce Buhârâ’dan ayrılıp
Erzurum’a gitmek üzere yola çıktı. Sevenleri bunun farkına varınca çok üzüldü. Fakat bu
işin mânevi bir işaretle olduğunu anlayanlar halkı teselli ettiler.

Uzun, ince boylu, beyaz sakallı ve mübarek bir zât olan Seyyid Ahmed Merâmî,
Erzurum’a varınca Hasankale’nin Bevelkâsım köyüne gidip, bu köyün, imâmlık vazifesini
üzerine aldı. Hoş sohbetiyle çok sevilip, sayıldı. İlmi ve şöhreti kısa zamanda bütün
çevreye yayıldı. Bu arada yana yana kendisine rehberlik edecek bir hoca arayan Osman
Bedreddîn hazretleri de o zâtın ismini ve medhini duydu. Bunun’üzerine huzuruna
kavuşmak için derhâl yola çıktı. Bevel-kâsım köyüne verınca, aradığı zâtı bir namaz
vaktinde câmide buldu. O, câmiye girer girmez, Seyyid Ahmed Merâmî bu gencin,
kendisine yetiştirmesi için işaret edilen genç olduğunu anladı. Namazdan sonra;
“Merhaba, hoşgeldin Hâfız Osman Bedreddîn” dedi. Bunun üzerine Osman Bedreddîn
hazretleri birdenbire ürpererek, hayretler içinde yaklaşıp elini öptü. Sonra kendisinden
ders almak istediğini arzetti. Bu arzusuna şöyle cevap verdi: “Buhârâ’dan kalkıp buraya
kadar geliriz de senin gibi ilim isteyen bir talebeye ders vermez olur muyuz?” Sonra onu
yanına alıp evine götürdü. Eve varınca, Osman Bedreddîn’in ilimdeki derecesini anlamak
için bir kaç ibare Arapça metin ve hadîs-i şerif okuyup bunların mânâsını sordu. Aldığı
fevkalâde cevaplar üzerine çok memnun olup, onu ve yetiştiren hocasını medhetti.
Sonra şöyle buyurdu: “Şunu bilesin ki ilmin uçsuz bucaksız yolu, neticede insanı Hakk’a
ulaştırır. İlmin muhtelif sahneleri ve safhaları vardır. İlmin çeşidi çoktur. Bizim sana
vereceğimiz ilim, tasavvuf ilmidir. Meâlen; “Üzülme!.. Şüphesiz Allahü teâlâ
bizimledir” buyrulan âyet-i kerîmenin tefsirine göre Hâlık ile mahlûk arasında
kavuşturucu bir rabıta vardır. Bundaki mânâ ve hikmet; kul, Hâlık’ını unutmazsa bitmez
tükenmez nimetlere kavuşur. Bu mânânın tekâmül ve tesânüdü ise, huzurdur. Huzur,

Allahü teâlâyı hiç unutmamak demektir.” Hâfız Osman Bedreddîn’in bunları büyük bir
dikkat ve şevkle dinlediğini gören o zât, onun istek ve meylini iyice anladı. Bundan
sonra ders alacağı günleri tesbit etmek istedi. Hâfız Osman Bedreddîn her gün gelip
ders almayı arzu ve teklif edince, her gün gelip ders alması kararlaştırıldı ve Osman
Bedreddîn Erzurum’a döndü. Her gün Erzurum’dan Bevelkâsım köyüne gidip ders alıyor
sonra dönüyordu. Şöyle ki, Erzurum ile Alvar köyü arası üç saatlik mesafe idi. Gece
yarısı kalkıp yola düşer, sabah namazını Alvar köyünde kıldıktan sonra Bevelkâsım
köyüne gider ders alırdı. Yaz, kış, tipi, fırtına, yağmur ve kar demeden her gün
muntazaman derse devam etti. Feyz ve ilham aldığı bu hocasının derslerine devamı
yıllarca sürdü. Erzurum ile Bevelkâsım köyü arası ona hiç mesabesinde idi. Bu yolda
karşılaştığı meşakkatlere ve zahmetlere hiç aldırmıyordu.

Bir kış günü yine bu yolda giderken, Nebiçayı dolaylarında aniden şiddetli bir tipiye
tutuldu. Son derece bunalıp, çaresiz kaldı. Tipi gittikçe şiddetleniyordu. Tipinin
şiddetinden bir adım ilerisi görülmüyordu. Hâfız Osman Bedreddîn hazretleri bu dehşet
verici durum karşısında, Allahü teâlâya sığınarak yere diz çöküp oturdu. Annesinin
kendisine ninni yerine okuyarak büyüttüğü şu ilâhîyi yavaş bir sesle tevekkül içinde
okumaya başladı:

Hak şerleri hayreyler,
Zannetme ki gayreyler,
Arif ânı seyreyler,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse güzel eyler.

Çaresiz bir hâlde şiddetli tipi arasında oturmakta iken, aniden karşısına beyaz at
üzerinde nur yüzlü bir genç çıktı. Selâm verdikten sonra terkisine bindirdi. Sonra; “Yolcu
kardeş çok üşümüşsün” dedi. Meşin bir kırba (su kabı)’ndan şerbet içirdi.
“Dağarcığımızda nasibiniz ne varsa ondan da arzu ettiğiniz kadar yiyiniz” diyerek
dağarcığı uzattı. Hâfız Osman Bedreddîn dağarcığı tutup içinden bir hurma aldı.
Kendisine yardımcı olan beyaz atlı, Hızır aleyhisselâm idi. Bu kanaatkar hâlini görüp,
sırtını okşayarak; “Nasibin açık olsun. Feyzin bereketli olsun. Sana gelen mısâfirler
senin gibi kanaatkar olsun. Sofran mübarek olsun. Hocana selâm söyle” dedi ve gözden
kayboldu. Hâfız Osman Bedreddîn ise, kendini hocasının kapısının önünde buldu. Tipi

hâlen ortalığı kasıp kavurmakta idi. Bu sırada hocası Seyyid Ahmed Meramı onu
düşünüp duâ ediyordu. Âniden kapı çalındı. Hocası onu karşısında görünce Allahü
teâlâya çok şükretti. Hocası hâlinden ve başından geçenlerin farkında idi. Sorup
anlattırdıktan sonra, bunu gizlemesini söyledi. Sonra da; “Şunu bilesin ki, ilm-i zahir ile
İlm-i bâtın birleşerek âid olduğu kalbde merkezleşti. Allahü teâlâya hamd ve sena olsun,
size de mübarek olsun, Benim vazifem burada tamam oldu. Ben irşada me’mûr değilim.
Sizi bu güne kadar yetiştirmekle, tasavvufî ahkâmı size bildirmekle vazifeli idim. Biz
memleketi, memleketdekiler de bizi arzuluyor. Vâris-i enbiyâ meşârık-ı evliyâ (hissedar)
olarak bir mürşîd-i kâmil aramaya hak ve selâhiyet kazandınız. Cenâb-ı Hak hayırlısıyla
muvaffak buyursun” dedi. Artık o günden sonra onunla olan dersleri sona erdi.

Osman Bedreddîn hazretleri hocasından ayrıldıktan sonra hayâtında yeni ve bambaşka
bir safha başlatacak olan bir mürşîd-i kâmil aramaya başladı. Bu arayışı sırasında
içindeki aşkın aleviyle yanıp tütüyor ve yalnız kaldıkça ağlayarak Allahü teâlâya
yalvarıyor, içli göz yaşları döküyor. Annesi çevrenin bir takım sözleri sebebiyle onun
hâlinden endişe ediyordu. Kocasına bu durumu anlatınca; “Oğlumuz, Allahü teâlânın ve
Resûlullah’ın aşkıyla yanıyor. Bırak ağlasın. Böyle bir evlâdımız olduğu için iftihar et.
Kendini üzme, Osman, selâmet seâdet üzeredir. Allahü teâlâ onu muradına erdirsin”
dedi.

Osman Bedreddîn hazretleri, kendisine rehberlik edecek âlim bir zât aradığı sırada yirmi
yedi yaşında idi. Bu sıralarda Erzurum, Rusların hücumuna uğradı. 8 Kasım 1877’de
vuku bulan, bu savaş, târihde doksanüç harbi adıyla bilinir. Azîziye tabyalarının düşmesi
üzerine Erzurum halkı yediden yetmişe silâhlanıp, düşmana karşı kahramanca bir
müdâfaa yapma hazırlığı içinde idi. 8 Kasım 1877 gecesi Erzurum mahallelerinde
gümbür gümbür davullar çalınarak halk cihâd için uyandırıldı. Tanyeri ağarmadan önce
halk kalkıp, balta, dehre, sopa ne bulduysa eline alıp hazırlandı. Tanyeri ağarırken, Ayaz
Paşa Câmii şerifi minaresinden sabah ezanı okunmaya başladı. Bu ezanı Osman
Bedreddîn hazretleri okuyordu. Ezan, ihlâs ve sadâkatle öyle okunuyordu ki, Erzurum’un
dağı-taşı, deresi, tepesi, yamaçları, ağaçları sanki dile gelmiş, ezanı tekrar ediyordu.
Ezan sesi dalga dalga yayılıyor, ufukları aşıyordu. Bu ezan halka bambaşka bir şevk ve
cesaret vermişti. Okuyanda bir başka hâl vardı. Bu arada mehter de çalınmaya başladı.
Erzurum halkı büyük bir heyecan ve cesaretle Allah Allah nidalarıyla, Azîziye tabyalarını
işgal etmiş olan Moskofların üzerine hücum etti. İlk hücumda Moskof dağılmaya başladı.

Erzurumlu miralay Bahri Bey, halkı gazâya teşvik için haykırıyor; “Urun kardaşlarım,
dadaşlarım urun” diyordu. Erzurum halkı bir çırpıda Azîziye tabyalarını Ruslardan
boşalttılar.

Gâzi Ahmed Muhtar Paşa, halkı bu derece heyâcana getirerek ezân-ı Muhammedi’yi
kimin okuduğunu öğrenmek istedi. Bulunması için yaverlerine emretti. Etrafa dağılan
yaverler ve çavuşlar ezanı okuyan zâtı arayıp buldular. Bu zât, Erzurum’un
Abdurrahmân Ağa mahallesinden Hoca Selman Sukûtî Efendi’nin oğlu Hâfız Osman
Bedreddîn idi. Bu husus Gâzi Ahmed Muhtar Paşa’ya arzedilirken, orada bulunan cephe
kumandanı Kurt İsmâil Paşa onun ismini duyar duymaz ileri çıkıp heyecanla Paşa’nın
yanına yaklaştı ve şöyle dedi: “Paşam, ezanı okuyan zâtı tanıdım. Erzurumlu miralay
Bahri Bey’in kumandasında, heybetli, vakarlı, temkinli hareketleriyle ve bilhassa
düşmana taşla hücumu dikkatimi çekmişti, Elinde silâh yoktu. Düşmanı taşla
kovalıyordu. Attığı taş mutlaka hedefine ulaşıyor ve bir düşman askerini öldürüyordu.
Onun taş atması, düşmanı bir bir yıkması şaşılacak bir hâl idi. Çok dikkatle
seyrediyordum. Bu zâtta manevî bir hâl var diye düşünüyordum. Bu sırada kulağıma
gazâya katılan iki Erzurumlu kadının konuşmaları geldi. Nene Abla adında bir kâdın
şöyle diyordu: “Hadîce bacı, bak görüyor musun? Selman Efendi’nin oğlu Hâfız Osman
Bedreddîn Efendi düşmana taş atarken ikinci bir taşı atmak için yere eğilip almasına
lüzum kalmıyor! Taş kendiliğinden eline yükseliyor o da atıyor.” Ben bu sözü duyunca
bu sefer daha dikkatli baktım. Söylenen gerçekten doğruydu; hâdiseyi gözümle gördüm.
O, yere eğilmeden taş eline geliyor, alıp atınca bir düşmanı yıkıyordu. Bu kahramanın
velî bir zât olduğunu anladım ve kerâmetini gözlerimle gördüm.”

Gâzi Ahmed Muhtar Paşa bu sözleri dinledikten sonra sevinç ve heyecanla; “Bre paşa
kardaş niçün demezsiniz ki hu cenkde üçler, yediler, kırklar, erenler bizimle
berâberlermiş. Elhamdülillah bu, Rabbimin bize bir ihsânıdır” dedi. Bunun üzerine Kurt
İsmâil Paşa şöyle ilâve etti: “Şu anda o, şehîd düşen kumandanı kahraman miralay
Bahri Bey’in başındadır” dedi. Bundan sonra daha çok tanınıp sevilen Hâfız Osman
Bedreddîn hazretleri yirmi sekizinci alayın üçüncü taburu imâmlığına tâyin edildi ve artık
“İmam efendi” diye tanındı.

Bu vazifede iken evliyânın büyüklerinden Seyyid Tâhâ-yı Hakkârî hazretlerinin Oğlu ve
halîfesi Seyyid Ubeydullah ile Mevlânâ Hâlıd-i Bağdadî hazretlerinin halîfeterinden

Kufrevî Şeyh Muhammed ve Gümüşhâneli Ahmed Ziyâeddîn ve Erzincanlı Terzi Baba
lakabıyla meşhur Şeyh Hayât’ın talebelerinden Hacı Fehmi efendiler ile sohbet etti
1882’de vazifeli olduğu tabur Palu’ya taşındı. Burada asıl hocasına kavuştu. Bu mübarek
zât Mahmûd Sâminî idi. Daha Hâfız Osman Bedreddîn gelmeden önce, onun hâllerini
kapalı olarak talebelerine bildirdi. Zaman zaman işâretler vererek; “Maşallah dokuz
yaşında Hâfız ve fâtih olmak her kulun kârı değildir” derdi. Yine bir gün;
“Fesubhânallah, ilme olan gayreti hocalarını çalışmaya mecbur ediyor.” Aradan bir
müddet geçince onun hakkında yine şöyle buyurmuştur: “Hikmet-i Hüdâ onu okutmaya
Buhârâ’dan âlim, fâdıl ve mutasavvıf bir hoca me’mur edildi. Allah Allah, bu ne saadet
bu ne bahtiyarlıktır ki, Hızır aleyhisselâmın kırbasından şerbete, dağarcığından lokmaya
kavuşmak. Moskof’un kafasına taşla darbe vurmak...” Talebeleri hayretle dinledikleri bu
sözlerde kime işaret edildiğini merak ediyorlardı. Fakat açıklamıyor, sâdece işaret
veriyordu.

Mahmûd Sâminî hazretleri bu işaretleriyle bir gün kendi sohbetine kavuşacak olan Hâfız
Osman Bedreddîn hazretlerinin hayâtını ve başından geçen önemli hâdiseleri safha
safha anlatıyor ve onun gelmesini bekliyordu. O günlerde Hâfız Osman Bedreddîn
hazretleri bir rüya gördü. Rüyasında hiç tanımadığı bir zât şöyle dedi: “Hafız kurban!
Ben, seni bekliyorum. Sen de bizi arıyorsun. Sana verilmesi gereken emânetin altında
kudret ve kuvvetim azaldı. Gözüm yoldadır. Bu kadar saklanmaya ve naz etmeye sebep
nedir? Yeter artık gel bana!” Bu rüyadan sonra merakla, rüya rahmanî mi diye
düşünmeye başladı. Kendini davet eden zât kimdi ve nerede idi? Ertesi gün bir rüya
daha gördü. Rüyasında dört mübarek zât ile karşılaştı. Bu zâtlar, Behâeddîn Buhârî,
Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî, Ali Sebtî ve Vehbî-yi Hayyâtî yâni Terzi Baba hazretleri idiler.
Ona şöyle buyurdular: “Aradığını Palu’da bulacaksın. Palulu Şeyh Muhammed Sâminî’nin
dâvetine icabet et!” Bu işaret üzerine Palu’ya hareket etti. O yolda iken Muhammed
Sâminî hazretleri de dergâhından Palu’ya gidip, beklediği talebenin kendisine gelmekte
olduğunu söyleyerek talebeleri ile birlikte karşılamaya çıktı. Karşılaştıkları yerde onu
şefkat ve muhabbetle bağrına bastı. Sonra onu dergâhına götürüp misâfir etti. Karşılıklı
sohbetlerini dinleyen diğer talebelerin kalblerindeki; iman, muhabbet, teslimiyet, huzur,
sabır artıyordu. Hâfız Osman Bedreddîn önce inâbeye (ondan tasavvufu almaya)
yaklaşmadı. Mahmûd Sâminî hazretlerinin tütün içmesi ve rahatsızlığı sebebiyle
gözlerinin çapaklanması dikkatini çekmişti. Sabırla bekliyordu. Hocası onun bu sabrı

karşısında artık zahirî perdeyi kaldırıp bir gün şöyle buyurdu: “Hafız kurban! Misafirlik
üç gündür. Senin misafirliğin on günü geçti. Yemek için çalışmak lâzımdır. Haydi
bakalım bostanımızı sulama sırası sendedir.” Bu bostan, Sâminî hazretlerinin eliyle
yetiştirdiği ve helâl lokma kazandığı bir bostandı. Burada kendi emeği ile sebze
yetiştirir, misafirlerine ikrâm ederdi.

Hafız Osman Bedreddîn, verilen emir üzerine bostanı sulamaya gitti. Havuzun suyunu
saldı. Fakat daha bir evlek sebze sulamadan havuzun suyunu bitmiş gördü. Gidip
durumu hocasına bildirdi. Mahmûd Sâminî hazretleri; “Hafız kurban, kocaman havuzun
suyu bir evlek de mi sulamadı? Dikkat et hafızım, gören gözle bak. Havuz dolu duruyor.
Git vazifeni yap!” dedi. Tekrar havuzun başına gitti. Bir de baktı ki havuz su ile dolu. Bu
işte hocasının kerâmeti olduğunu anladı. O gün bostanı tamamen suladı.

Aynı gün ikindi vakti hocası; “Hafız, yarın çok misafirimiz gelecek. Bostana git biraz
patlıcan topla, mutfağa bırak” dedi. Bu sefer aldığı emir üzerine patlıcan toplamaya gitti.
Ancak bostandaki patlıcanların henüz çiçek açmış ve yetişmemiş olduğunu gördü. Geri
dönüp bu durumu hocasına bildirdi. Patlıcan yetişmemiş deyince, hocası; “Hafız, Murat
suyuna gitsen kurutup gelirsin. Tekrar git patlıcanları yetişmiş bulacaksın” dedi. Gidip
bakınca gerçekten çuval çuval patlıcan yetişmiş olduğunu gördü. Bu işte de hocasının
kerâmeti olduğunu anladı. Ancak bir taraftan da neden tütün içiyor diye düşünüyor, bir
türlü teslim olamıyordu. Bu düşüncesi ve tereddüdü o dereceye vardı ki, artık ayrılıp
gitmeye karar verdi. Bu karârı verdiği günün sabahı, Mahmûd Sâminî hazretleri sabah
namazını kıldırdıktan sonra, aralarında Hâfız Osman Bedreddîn’in de bulunduğu cemâate
karşı dönüp oturdu. O gün hâli değişik, üzgün ve biraz da celalli bir hâlde idi. Mihrâbda
bir müddet o hâlde durduktan sonra şöyle söze başladı: “Azîz kardeşlerim, bir dertli
derdini tabîbe anlatmayıp gizlerse, derdine derman bulamaz. Bir âşık, aşkını maşukuna
açmazsa o maşuk (sevgili) aşkını bilemez. Tasavvufda gurur yasaktır. Teslimiyet şarttır.
Aşkın mecazi köprüsünü geçenler, aşk-ı hakîkîye erenlerdir. Buna erenler ise, Hakk’a
inanıp bir rehbere bağlananlardır. Size bir misâl vereyim. Bir zât hazret-i Hızır elinden
şerbet içmekle, bir kaç hocadan icâzetsiz izin almakla, erenler imtihanına manen katılıp
beline kemer bağlamakla yolu katedemez. Bu gibiler aşılanmamış bir ahlat ağacına
benzer. Meyvesi acımtırak ve lezzetsiz olur. Onu aşılamak lâzımdır. Bâzı insanlar işte
böyledir. Kendi hâlinde yetişen bir çiçek misk gibi kokar fakat ne yazık ki ormandadır.

Ondan kimse faydalanamaz. Beşeriyete hizmet lâzımdır. Beşeriyet latîf ve güzel kokuya
muhtâctır.

Bir fakir derviş, tütün içer diye sevdiği kimse ondan kaçar. Bunlar birer hikmet ve
esrardır. Sürüden ayrılanı kurt kapar. Fırsat elden kaçar. Olacak olur çarnâçar, kalbini
ister geniş ister dar tut. Gönül ister ki hoş olalım. Bakınız Kaygusuz Abdal nasıl
söylemiş:

Sana gizli bir sözüm var, gel gönüle gir gönüle.
Sen senliğini elden bırak, gel gönüle gir gönüle.

Bulalım dersen feth-i bâbın, gel gönüle gir gönüle.
Bulam dersen aşk kenânın, gel gönüle gir gönüle.

Siyahı ko, akı tut, anma işe şer katanı,
Zikret müdam yaradanı, gel gönüle gir gönüle.

Zühd zâhid duzağıdır, ilim, ilmin bağıdır,
Gönül evi hak evidir, gel gönüle gir gönüle.

Kaygusuz bu böyle olur, Hakk’a doğru yola varır,
Bulanlar gönülde bulur, gel gönüle gir gönüle.

Sohbetini dinleyenler, başlarını eğmiş sessiz bir hâlde oturuyorlardı. Asıl muhâtab ise,
Hâfız Osman Bedreddîn idi. O da bunu gayet açık bir şekilde anlamıştı. Çünkü
diğerlerinin bilmediği bir çok hâllerini saymıştı. Bu, hocasının bir kerâmeti idi. Hocası
sohbetten sonra evine gidip, akşama kadar çıkmadı. Hâfız Osman Bedreddîn ise sohbeti
dinleyince gitmekten vazgeçip tam bir teslimiyetle Mahmûd Sâminî hazretlerinin
yanında kalmaya kesin karar verdi. Kendi kendine; “Sâminî hazretleri tütün içebilir bana
ne” dedi. Sonra; “Yâ Rabbî! Âciz ve bîçâre kulun Bedrî’yi gafletten uyandır. Selâmete
erdir” diye duâ etti.

O gün imâmlığı kendisi yaptı. Talebelerden biri, Sâminî hazretlerinin ileri gelen
talebelerinden Miyadinli Mehmed Efendi’ye; “Hoca efendi mihrabı neden bu Hâfız
misafire bıraktı” diyerek sorunca; “O, daha mürşid görmeden ilk devreyi kendi güzel
ahlâkı ve istidâdı ile bir hamlede atlamıştır” cevâbını verdi.

Mahmûd Sâminî hazretleri, o günü talebelerinden ayrı olarak evinde geçirdikten sonra,
tekrar yanlarına çıktı. Mescidde iken Osman Bedreddîn de mescide girdi. Bu sırada bir
talebesine; “Mustafa! Mustafa! Hafızı bana gönder” diye heybetli bir sesle bağırdı. Bu
heybetli sesi işitenler heyecana kapıldılar. Hâfız Osman Bedreddîn de birden bire
titremeye başladı. Telaşla hocasına koştu. Vilâyet heybeti onu titretiyordu. Huzuruna
varınca, onu tutup riyazet odasına soktu. Artık o, tam bir teslimiyet içinde hocasının
elini öperek bağlılığını arzetti. Sonra; “Burada ne kadar kalacağım” diye suâl edince,
şöyle cevap verdi: “Allahü teâlânın dilediği kadar, bir an, bir gün, kırk gün, belki kırk yıl.
Bu bir harman, bir meydan, bir devrandır. Devran da meydan da harman da senin.
Zaman Mahsul zamanıdır. Yiğitlik şimdi belli olur, manevî dereceleri katetme zamanıdır.
Dikkat lâzımdır.

Hafız! Hazret-i Hızır’ın şerbeti fadlına; Ahmed Merâmî hocanın emekleri ise, ilmine ve
aşkına sebeb oldu. Büyüğümüz Muhammed Behâeddîn hazretleri ve diğer büyükler
rehberlik ederek senin bize gelmeni işaret ettiler değil mi? “Erzurum’da Ayaz Paşa Câmii
minaresinde okuduğun ezân-ı Muhammedi, maneviyât âleminin erenlerini cihâda davet
etti. Yer gök sarsıldı. Bütün evliyâ, şühedâ ve sâlihlerin ruhları Erzurum semâlarında
toplandı.

Hafız! Moskofları, taşla kovaladığın zaman biz de orada idik. Bunlar hep evliyâlığın
cilveleridir. Marifet, hakikatler, ötesindeki hakikate ermektir. Metin ol. Allahü teâlâ
yardımcındır...”

Osman Bedreddîn, kısa zamanda tasavvufda yetişip kemâle erdi; on sekiz günde icazet
aldı. Vazifesi sebebiyle de üç-dört sene Palu’da kaldı. Bu arada hocasının sohbetlerinde
bulundu. Daha sonra vazifesi îcâbı askerî taburla birlikte Dersim’e gitti. Bir kaç sene
Palu kasabasında vazifeli kaldı. Taburu Dersim’den Çemişgezek’e gönderilince,
senelerce orada hizmet etti. 1909 senesinde emekliye ayrılıp Harput’a yerleşti. Bundan
sonra tamamen ilimle meşgul oldu. Derslerinde ve sohbetlerinde bulunan pek çok zâtı
tasavvufda yetiştirdi. Pek çok insanı da cehaletten kurtarıp, sâlih kimseler hâline getirdi.
İlme, marifete ve feyze susamış iki yüz bine yakın kimse onun feyz pınarından kana
kana içti. Rüşt, hidâyet ve marifete kavuştu.

Sohbetlerinde siyâsî ve boş şeyler asla konuşulmazdı. 1911 senesinde Harput’un ileri
gelenlerinden pek çok zâtla birlikte, hacca gitti. Bu Hicaz seferinde; Şam, Mekke ve
Medîne âlimleri kendisine çok hürmet ve ikrâmda bulundular. Hayâtı boyunca dâima
insanları saadete kavuşturmak için çalıştı. Vâz ve nasihat etti. Vefâtından bir kaç gün
evvel vasiyetini yazdı. Vefât ettiğinde, halk arasında çok sevildiğinden, cenazesinde
büyük bir kalabalık toplandı. Harput’ta Meteris kabristanına defnedildi. Bilâhare kabri
üzerine türbe yapıldı. Ziyaret edilmektedir. Gülzâr-ı Sâminî adındaki mektübâtı ve
Gülbün-i irşâd ve Mecâlis-i Samîniyye adındaki beş cild kasideleri vardır. Sohbetleri
üç kitab hâlinde basılmıştır.

HOCA NASİHATİ

Seyyid Ahmed Meramî, Osman Bedreddîn’den ayrılırken son nasihatlerini şöyle yaptı:
“Canım yavrum Hafız! En başta güzel ahlâk ve dürüstlük gelir. Bundan zerre kadar
ayrılma. İlminle amel et. İlmi yaymakta cömert ol. Erzurum ulemâsına selâm söyle. İlim
meclisini terketme. Bilirsiniz ki, ilim, uçsuz bucaksız bir saray gibidir. Siz gittikçe o da
gider, neticede Allahü teâlâya kavuşturur.

Molla Hafız! ilim, koyu gölgeli bir ağaca benzer, gölgesinde oturanlar, gölgelenir.
Meyvesi bol ve lezzetlidir. Tadanlar bilir. Bu ağacın kökü bir, dalları çatallı budaklıdır.
Binbir tomurcuğu vardır. Her budağın ve her tomurcuğun istidâd ve kabiliyetlerine göre
yaprağı vardır. Bakarsınız yaprağın biri hastadır. Sararır düşer. Meyvesinin biri yaralıdır,
olgunlaşmadan yere düşer. Ona bakan bulunmaz. İnsanlar da böyledir. Kimisi görünüşü
ile dili ile herkesi memnun eder. Fakat onun içi, kalbi hastadır. Bu, elinde lâmba tutan
bir şahıs gibidir. Başkalarını aydınlatır, fakat kendisi karanlıktadır. Bu misâl ilmiyle amel
etmeyenlerin hâlini gösterir. Bir başkası görünüşü ile hoş görünmez amma, sakın ona
suizan etme, haramdır... ”Ayrılacakları sırada elini öpünce de; “Hafız! Bizi Unutma!
İlmini sarfet, artırırsın. Hakk’ı zikret, bulursun. Ahlâk beline kemerdir. Bir insan halkı
sevmekle Hakk’a erer. Huzurla kemâl bulunur. Mürşidsiz kemâlin zevâli vardır. Mürşid
ara, irşada er. Gazâya karış, gâzi ol. Göz çapağı abdest bozmaz. Göz ağrısı Hak
vergisidir. Sabretmek kadar güzel ilâç bulunmaz. Her işinde Allahü teâlâ sana yardım
ihsân etsin. Sana emeğim helâl ve faydalı olsun oğlum!” Sonra gözlerinden öperek
ayrıldı. Bu son sözlerinde karşılaşacağı önemli hâdiselere işaret etti.



1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1117

2) Sohbetnâme (Cemâleddîn Emiroğlu)

OSMANLI EDEBİYÂTI

Osmanlı Devleti zamanında ortaya konan edebiyat. Selçukluların dağılmasına kadar bir
varlık gösteremeyen ve sâdece konuşma dilinde kalan Oğuz Türkçesi, Türkiye Selçuklu
Devleti’nin yıkılması üzerine, ortaya çıkan beyliklerin hükümet merkezlerinde birden bire
serpilmeye başlamış ve yeni yeni kültür merkezleri ortaya çıkarmıştır. Orta Türkçe’nin
Oğuz kolu böylece Selçuklu Türkçesinden sonra yerini, Osmanlı Azerî sahası Türkçesini
birleştiren Eski Anadolu Türkçesine bırakmıştır.

Beylikler devrinde Anadolu’nun çeşitli yerlerinde kültür merkezleri teşekkül etmiş, halkın
kültüre yönelmesi; tebeanın terbiyesi için müellifleri Türkçe yazmaya zorlamış, beyler
de bu hâle yardımcı olmuşlar ve Türkçe’ye gereken değeri vermişlerdir.
Karamanoğlu’nun Türkçe üzerinde durmasına rağmen beylikler içerisinde kültür
faâliyetlerinin en fazla olduğu beylikler, Germiyan ve Osmanlı beylikleri olmuştur. On
üçüncü asrın son çeyreğinde Türkçe, resmî yazışma dili olarak kendisini göstermiştir.
Müelliflerin Türkçe eser yazmaları başlıca şu sebeplere bağlı idi: 1- Pâdişâhların ve
emirlerin isteği ile Türkçe eser yazmaları ve bunlarla kültür faaliyetlerini desteklemeteri,
2- Tamâmen Türk olan tebeanın Türkçe öğrenme istekleri, 3- Tarikat büyüklerinin halkı
irşâd maksadı ile Türkçe yazıp, söylemeleri, 4- Müellifin, mensubu bulunduğu millete
ilim yönünden hizmette bulunması, hayır duâ ile anılma ve unutulmama düşüncesi, 5-
Meslek gayreti, 6- Mevzuda çeşitlilik ortaya koyma düşüncesi, 7- İbret için eser yazma,
8- Müelliflerdeki Türkçe şuuru.

On üçüncü asırda verilen eserler pek az olmasına rağmen çeşitli bölgelerde bir parıltı
durumunda kalır. Anadolu’da Türk Edebiyatının ne zaman başladığını kestirmek zordur.
Selçuklular zamanında bir sözlü edebiyatın varlığı dâima mevcuttu. Fakat Anadolu’da ilk
eserlerin neler olduğu bilinmemektedir. Devrin içinde bulunduğu kargaşa, bütün
yazılanların kaybolmasına sebeb olduğu sanılmaktadır. II. Murâd Han zamanından
îtibâren Anadolu’da Türk birliğinin kurulmasından sonra bütün kültür faaliyetleri Osmanlı
sarayına taşındı. Türklüğün en büyük yazı dili olan Oğuz Türkçesi ile, sayısız eserler

vücûda getirilerek, Osmanlı, Türk kültürünün hâmisi olarak târihteki yerini aldı. Türk dili
devlete izafeten Osmanlıca olarak adlandırıldı.

On üçüncü asırda karşılaşılan simaların başında, eserlerinde yer yer Türkçe kelimelere
ve mülemmâlara yer veren Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (1207-1273) görülmektedir.
Bunu takiben oğlu Sultan Veled’in (1226-1312) Türkçe manzumeler yazması, ayrıca
hakkında çok fazla bilgi bulunmayan, Bahâeddîn Veled’in talebelerinden olduğu
söylenen Ahmet Fakih’in, dünyânın geçiciliğini ve rüya olduğu konu edilen 83 beytlik
Çarhnâme’si ile Evsâf-ül-mesâcid adlı Mesnevîleri bu asırda zikredilmesi gereken
eserlerin başında gelmektedir. Bunun yanında, Şeyyâd Hamzanın Yûsuf ile Zelîha’sı ile
Dâsitân-i Sultan Mahmûd Mesnevîsi zikre değer eserlerdir. Diğer taraftan tasavvufî
ve dînî konuları işlemekle beraber, İran şiirinin özelliklerini taşıyan gazellerinde
mazmunlara yer vererek Osmanlı edebiyatının temelini ve nüvesini teşkil eden ve dîvân
şiirinin ilk temsilcisi sayılan Hoca Dehhânî bu asrın önemli şairlerindendir: Yine bu asırda
Battalnâme, Dânişmendnâme yazıya geçirilmiştir.

On üçüncü asrın ikinci yarısından sonra, yalnız devrinin değil, her zaman ve her yerde
kendisini kabul ettiren edebiyatımızın en büyük şâirlerinden olan Yûnus Emre
yetişmiştir. Selçuklu devri sonu ile Osmanlı devri başında yaşıyan, şiirlerine
mecmualarda rastlanan Yûnus Emre’nin nereli olduğu belli değildir. Yadigâr olarak
bıraktığı, dili çok açık ve anlaşılır olan Dîvân’ından, onun tahsilli, İslâmî ilimlere vâkıf bir
Türk dervişi olduğu ve bir çok yerleri dolaştığı anlaşılmaktadır. Eserlerinde ilâhî aşkı,
varlık-yokluk ile hayât ve ölümü işleyen, Yûnus Emre kadar ölümü içli ve samîmi
anlatan şâir çok azdır. Yâlnız kendisinden sonra bâzı Yûnuslar ortaya çıkmış ve şiirleri
onlarınki ile karıştırılmıştır.

On dördüncü asırda, on üçüncü asra göre eserlerin bir hayli çoğaldığı, konu ve türde
çeşitliliğin arttığı görülmektedir.

Bu yüzyılda Yûnus Emre’nin Dîvân’ından başka dîvânlar görülmeye başlandı, özellikle
Mesnevî alanında yazılan eserler, bu devrin edebî hareketine çeşitlilik ve canlılık
kazandırmıştır. Gerçekte bu asır, klasik edebiyatının kuruluş devridir. Dînî, tasavvufî,
ahlâkî konular dışında eser veren şâirler çoğalmış ve din dışı Mesnevîler bir hayli fazla
yazılmıştır. Manzum aşk ve mâcerâ hikâyeciliğine yer verilmesi, mesnevî tarzının

gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Yûnus Emre’nin 1307’de yazdığı 562 beytlik
Risâlet-ün-nüshiye’si asrın ilk Mesnevîsidir. Dînî destânî Mesnevîler, edebî ve ilmî
mâhiyetteki Mesnevîlere nisbetle daha fazla görülür. Bu asırda yazılan Mesnevîlerin
sayısı, ele geçmeyenler hâriç elli sekizi bulmaktadır. Bu Mesnevîlerden bâzıları beyler
adına yazılmıştır. Bunlar arasında Maktel-i Hüseyn, Felahnâme, Tabiatnâme,
Hurşidnâme ve İskendernâme sayılabilir.

Bu yüzyılda Türkçecilik şuuru ile karşılaşılmaktadır. Şâirlerin hemen hepsi bu açıdan
eserlerini vermeye çalışmışlardır. Türkçe hakkında eserlerinde çeşitli görüşlere yer
vermişlerdir. Bu yüzden Anadolu’da, bir millî edebiyat çağının açılmasında rol oynamış
ve millete değer vererek kalıcı eserler bırakmayı başarmışlardır.

Anadolu sahasında olmaları bakımından siyâsî birliğin yanında ve sonradan Osmanlıların
gayreti ile kültür alanında sağlanan birlik gozönüne alınarak, bu asrın bütün şâir ve
müelliflerini, hangi sahada olursa olsunlar, Osmanlı Türk edebiyatının bir başlangıcı
olarak almak gerekmektedir. On dördüncü asırda yazılan Mesnevîler kısmen,
kurulmakta olan Dîvân edebiyatı ile Halk edebiyatı arasında gerek mevzu, gerekse tür
itibariyle bir köprü teşkil eder. Bunun yanında bir millî birlik arayışı da devrin
eserlerinde görülür. Ayrıca dînî konular ağır basar. Bütün bunlardan ayrı olarak Dede
Korkut Hikâyeleri önceki asırda teşekkül etmesine rağmen bu asırda yazıya
geçirilmiştir.

On beşinci asırda Osmanlı edebiyatı gelişerek yaygın bir temele yerleşmiştir. Bu asrın
başında Ankara savaşı (1402) gibi arzu edilmeyen bir hâdisenin bulunması, Anadolu
siyâsî birliğini geciktirdiği gibi, kültürdeki dağınıklığın da devamına sebeb olmuştur. On
beşinci asrın önceki asırlardan farkı edebiyatta Mesnevî türünün devam etmesinin
yanında, nesir eserlerin ve dîvânların fazlalaşması, millîliğe önem verilerek târih şuuru
açığa çıkarak, Osmanlı târihinin yazılmaya başlanmasıdır. Bu asırda da dînî mesnevîler
ağırlık kazanır. Bunların başında Ahmedî’nin ve Süleymân Çelebi’nin Mevlid’i
gelmektedir. Ayrıca didaktik olan ve nasîhatnâme türünden eserler de görülmektedir.
Ayrıca tasavvufî eserler de mevcuttur.

Sultan İkinci Murâd Han’ın devrine kadar, mesnevî alanında verilen eserler yirminin
üstündedir. Bu asırda ve bütün bir Osmanlı Türk edebiyatında varlığını sürdürecek ve

günümüze kadar Türk milleti tarafından tutulacak eserlerin başında, Süleymân
Çelebi’nin 1410 yılında tamamladığı ve Bursa’da yazdığı Mevlid’i (Vesîlet-ün-necât)
gelmektedir. Bu asır eserlerinin arasında Yazıcı Salih’in Şemsiyye’si, Ahmedî’nin;
İskendernâme, Çemşîdü Hurşîd ve Tervîh-ül-Ervâh’ı yanında Camasbnâme
Tercümesi, Vasiyet-i Nûşinrevân, Mensûrnâme, Tıbb-i Nebevî Tercümesi
sayılabilir.

Sultan İkinci Murâd Han bu asrın ikinci çeyreğinde ilim ve kültür hayâtına büyük bir
canlılık getirmiştir. San’ata, ilme ve fenne düşkünlüğü, şairliği, ilim adamlarına verdiği
kıymet sayesinde artık Osmanlı sarayını Türk ve İslâm dünyâsının merkezi hâline
getirmeye başlamıştır. Kuruluşundan beri devletin hayâtında görülen kültür faaliyetleri
ancak İkinci Murâd Han devrinde şahsiyetini bulmuş ve pek çok eserin millî açıdan te’lif
ve tercüme edilmesine, hattâ bu pâdişâh adına manzum ve mensur pek çok eserin
yazılmasına ve Osmanlı Edebiyatının gelişmesine sebeb olmuştur. Devrinde Osmanlı
sarayı, ilmin ve san’atın merkezi hâline gelmiştir. Murâd Han’ın etrafında Hacı Bayram-ı
Velî, Emîr Buhârî gibi devrini ahlâkî yönden dirilten ve cemiyetin terbiyesini üstlenen
büyükler, Molla Yegân, Molla Gürânî, Alâaddîn-i Tûsî, Şerâfeddîn-i Semerkandî, Acem
Sinân, Alâaddîn Ali Arabî, Fahreddîn-i Acemî ve Seydî Ali Acemî gibi Arabistan’dan,
Türkistan’dan ve Kırım’dan gelmiş âlimler yer almıştır.

Tezkirelerin kaydettiğine göre, Osmanlı pâdişâhları arasında ilk şiir söyleyen de ikinci
Murâd Han’dır. Zamanında Türk-Siyâsî birliğinin kurulmaya başlanması ile kültür ve
san’at faaliyetleri Osmanlı sarayına taşınmıştır. Devrinde yazılan mesnevîler konu
itibariyle daha ziyâde dînî, tasavvufî, aşk ve mâcerâ, târih-hamâsî, ahlâkî ve dînî,
destanımsı-efsânevî, nasîhatâmiz, ansiklopedik ve mizahîdir. Bunlara örnek olarak
Balıkesirli Devletoğlu Yûsuf’un Kitâb-ul-Beyân’ı, Muhammed Hatiboğlu’nun
Ferahnâme’si, Şeyh Elvân-ı Şîrâzî’nin Gülşen-i Râz’ı, Yûsuf Sinâneddîn’in Hüsrev ü
Şîrîn’i sayılabilir. 126 beytten meydana gelen ve Şeyhî tarafından yazılan Harnâme’de,
Osmanlı edebiyatı içinde ilk defa mizaha ve hicve yer verilmiştir, İlhamını Arapça bir
atasözünden alan Şeyhî, eserinde tabiî ve canlı bir dil kullanmıştır. 1436’da Muinüddîn
bin Mustafa tarafından yazılan Mesnevî-i Murâdiyye, 14.404 beytten ibaret olup,
devrin en hacimli eseridir ve Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin birinci defterinin tercüme ve
şerhidir. Sultan İkinci Murâd zamanında yazılan ve mevzuu bakımından dikkati çeken

tek eser Gelibolulu Zaîfî tarafından yazılan ve Sultan’ın savaşlarına yer veren Gazâvât-i
Sultan Murâd İbni Muhammed Han adlı eseridir.

On dördüncü asrın diğer eserleri arasında Kasım bin Muhammed Karahisârî’nin İrşâd-
ül-mürid ilel-Murâd’ı, Kemâleddîn bin Îsâ el-Dumeyrî’nin Hayât-ül-Hayavân’ı,
Mansûr bin Muhammed Şirvânî’nin Tuhfe-i Murâdî’si, Mercimek Ahmed’in Kâbusnâme
Tercümesi, Yazıcıoğlu’nun Târih-i Âl-i Selçuk’u, İbn-i Celâleddîn’in İbn-i Kesir Târihi
Tercümesi, Muhammed bin Kâdı Manyas’ın Aceb-ül-U’câb’ı, Arif Ali Molla’nın
Dânişmendnâme’si, Mustafa bin Seyyid’in Cevâhirnâme-i Sultan Murâdî’si,
Mehmed bin Abdüllatîf’in Bahr-ül-Hikem’i, Hızır bin Abdullah’ın Kitâb-ül-Edvâr’ı,
Mü’min’in Tâhire-i Murâdiyye’si ile Miftâh-ün-nûrve Hazân-is-sürûr adlı eserlerin
zikredilmesi gerekir.

On beşinci yüzyılda Osmanlı sarayının kudretli şâiri Şeyhî idi. Sultan İkinci Murâd’dan
sonra Şeyhî, yerini Ahmed Paşa’ya bıraktı. Fâtih zamanında Osmanlı Türkçesi’nin en
güzel sesini aksettiren Ahmed Paşa, Sultân-üş-şuarâ (şâirlerin sultânı) ünvânını almıştır.
İnce, zarîf, nüktedân, keskin zekâlı ve hazır cevap bir şâir olan Ahmed Paşa, aynı
zamanda Fâtih’in sohbet arkadaşı idi, Ahmed Paşa ile Osmanlı edebiyatına nazîrecilik de
girmiştir. Yine târih düşürme san’atı da onda önemli yer tutmaktadır. Bu asırda Necati,
Türkçe’yi en güzel bir şekilde kullanan şâirlerin başında gelir. Bu yüzden sesi asırlara
hâkim olarak te’siri devam etmiştir. Devrin diğer şâirleri arasında Hümâmî, Atâyî, Safî,
Cemâli, Adnî, Nisanî, Melihî, Sadî-i Cem, Mesîhi ve Aydınlı Visâlî sayılabilir.

On beşinci asırda dîvânların çoğalmasına karşılık mesnevî edebiyatı da varlığını devam
ettirmektedir. Yûsuf ile Zelîha, Kıyâfetnâme, Tuhfetü’l-Uşşak, Leylâ ve Mecnûn
ve Mevlid adlı eserlerden meydana gelen Hamse sahibi Akşemseddînzâde Hamdullah
Hamdi, mesnevî yazanların başında gelmektedir. Devrin diğer bir mesnevî şâiri de
Edirneli olan ve Revânî diye de anılan meşhur İlyas Şücâ Çelebi’dir. Dîvân’ından başka
İşâretnâme adlı bir Mesnevîsi vardır. Şiirlerinde mahallî renklere rastlanılan Revânî’nin
İşâretnâme’si ile Osmanlı edebiyatında yeni bir konu işlenmiştir. On altıncı asrın
başlarında konulardaki çeşitlilik daha da genişleyerek, Osmanlı edebiyatı çok fazla bir
gerçekçiliğin içine girmiştir. Ayrıca Sinân Paşa’nın Tazarrûnâme’si, Maarifnâme’si ve
Tezklret-ül-evliyâ’sı ile Ali bin Hüseyin’in Tâc-ül-Edeb adlı eserleri bu asırda
yazılanlar arasında saymak gerekir.

On beşinci asırda Halk edebiyatı olarak Hacı Bayrâm-ı Velî ile başlayan bir ekol, daha
ziyâde tekke içi edebiyatı olarak devam etmiştir. Din dışı mevzularda ise, Osmanlı
destanları, bir destan havası içinde, efsânevî Osmanlı târihini işleyerek Halk edebiyatı
sahasında yeni bir çığır açmıştır. Fakat bunların bâzıları tam olarak ele geçmemiştir.

On altıncı asır, şâir pâdişâhlarla devam eder. Bu durum, taşrada şehzâde mahfillerine
kadar genişlediği gibi, şiirlerinin bir kısmını Osmanlı Türkçesi ile terennüm eden ve
Osmanlı Devleti’ne bağlı Kırım hanları sarayına kadar uzanmıştır. Böylece
hükümdarların ilimden ve şiirden kültür faaliyetlerine katılıp hoşlanmaları, âlimleri ve
şâirleri etrafına toplamalarına sebeb oldu. Devletin bu asırda ulaştığı sınırlar göz önüne
alınınca, gerek mahallî ve taşralı, gerekse İstanbul içinden edebiyatın hemen her
sahasında saymakla bitmez şâirlerin yetişmesi devrin bir başka hususiyetidir. Ayrıca bu
asırda sakînâmeler, kırk hadîsler, şehrengizler, gazâvâtnâmeler ve bu cinsten eserler
olan Selîmnâmeler, Süleymânnâmeler, hicivler, tarîkler, makteller, şikâyetname gibi
mektûblar, işleniş tarzı ne olursa olsun, bir mevzu genişliğine sebeb olmuşlardır.

Başta Dîvân’ı olmak üzere, Şevâhüd-ün-Nübüvve, Ne-fehât-ül-üns, İbretnâme,
Şeref-ül-insan, Maktel-i İmâm-ı Hüseyn, Hüsn ü dil, Letâif gibi eserlerin yazarı
olan Mahmûd Lâmiî (1472-1532) bu asır edebiyâtçılarındandır. Tokatlı Kemâlpaşazâde
ise, on altıncı asrın ikinci çeyreğinde Dîvânı, Esrarnâme tercümesi, Yûsuf ile Zelîha
ve ikinci Bâyezîd’in işareti üzerine yazdığı Tevârih-i Âl-i Osman adlı eserleri ile dikkati
çeker. Asrın; cild cild gazel yazan, bir noktada Bakî gibi kudretli şâirlerin yetişmesini
sağlayan şâiri Zâtî’dir (1471-1546). Sahaflar’daki dükkânını, şiir mahfili hâline getiren
Zatînin en büyük eseri Dîvân’ıdır. Ayrıca Mesnevî olarak Şem’ü Pervane, Ahmed ü
Mahmûd, Siyer-i Nebî ve Mevlid gibi eseri vardır.

Kânûnî Sultan Süleymân devrinde taşradaki sesler de İstanbul’da yankılanmıştır.
Bunlardan birisi, Azerî Türk edebiyatı içinde dil bakımından yer alsa bile, gönüldeki
bağla İstanbul’a bağlanan Fuzûlî’dir. Diğeri ise, Vardar yenicesinden seslenen Hayâlî’dir.
Otuz civarında eser veren Fuzûlî’nin Bağdâd gibi büyük bir kültür merkezinde
yaşamasının, eserlerinin çeşitliliğinde ve konuları işleyişindeki derinlikte önemli bir te’siri
olmuştur. Dîvân’ı yanında Leylâ ile Mecnûn ve mensur Hadîkat-us-Suedâ’sı mühim
eserlerdendir. Ayrıca mektûbları zikre değer.

Bu asırda mizah edebiyatının temsilcisi, genç yaşta hayâtını kaybeden şâir Figânî’nin
sâdece bir Dîvânçe’si vardır. Trabzonlu olan bu şâir, 1532 senesinde bir iftiraya kurban
giderek öldürülmüştür. Gazâlî de bu yönü ile tanınan asrın diğer bir şâiridir. Asrın
üçüncü çeyreğinde ölen Emrî de, muamma ve târih düşürmeye hevesli olmasına
rağmer, hiciv şiiri yazan şâirler arasında yer alır. Ayrıca bu devrin dîvân sahibi olan iki
büyük şâiri Nev’î ile Rûhî-i Bağdâdî’dir. Kırk yaşına geldiği zaman şâir, cengâver kudretli
büyük bir hükümdarın ölümüne ağlayan ve mersiyesi ile canlı ve içli bir şekilde bu
hâdiseye yer veren, devrin ünlü hocalarından ders gören, medrese havasının çekiciliğine
kapılan ve yetişmesi ile şeyhülislâmlık makamına liyâkat kesbeden, hâsılı asrın ikinci
yarısını dolduran ve Kânûnî Sultan Süleymân Han’a candan bağlı olan şâir Bakî (1526-
1600) asrın Sultân-üş-şuarâsıdır. Söz dizmede ve seçmede ona yetişen şâir yoktur.
San’atı yüce, hissi ve duyuşu derin olan Bakîyi daha sonra taklid eden şâirler çıkmış ve
Bakî mektebi kurulmuştur. İmparatorluğun dört bir yanından ses veren şâirler onun gibi
söylemeye gayret ederek bu mektebin devamını te’min etmişlerdir. Dîvân’ından başka
Meâlimü’l-Yakîn, Fezâilü’l-Cihâd gibi mensur eserleri vardır.

Mesnevi edebiyatı on altıncı yüzyılda görülen dîvânlarla eşit durumdadır. Kara Fazlı (? -
1563), Nahlistân adlı mensur hikâyesi yanında, Lehcet-ül-Esrâr, Hümâ ve
Hümâyûn ile Gül ü Bülbül adlı Mesnevîleri yazmıştır. Bu asırda Mesnevî türünde Azerî
İbrâhim Çelebi’nin Nakş-ı Hayâl, Ravzât-ül-Envâr’ı, Bursalı Cenânî’nin Mahzen-el-
Esrâr’ı, Riyâz-ül-Cinân ve Cilâ-ül-Kalb adlı mesnevîleri ve Lârendeli Hamdî’nin
Kıssa-i Leylâ vü Mecnûn’u sayılabilir.

Bu asrın Gencine-i Rab, Kitâb-i Usâl, Yûsuf ü Züleyhâ, Şah u Gedâ ve Gülşen-i
Envâr adlı mesnevîleri ile hamse sahibi olan Taşlıcalı Yahyâ Lâmii Çelebi’nin yanında
mesnevîleri ile ayrı bir yer tutar.

On altıncı asırda nesir sahasında belli başlı eserler târih ve tezkire alanında verilmiştir.
Bu sahada Kemâlpaşazâde Şemsüddîn Ahmed’in Tevârih-i Âl-i Osman’ı, Tosyalı
Celâlzâde Mustafa Çelebi’nin (1494-1517) Tabakât-ül-Memâlik fî Derecet-il-
Mesâlik’i, Lütfî Paşa’nın (1488-1563) Asâf-nâme ve Tevârih-i Âl-i Osman’ı, Selânikî
Mustafa Efendi’nin Rûznâme-i Hümâ-yûn’u, Hoca Sâdeddîn Efendi’nin Tâc-üt-
Tevârih adlı eserleri yer almaktadır. Devrin başka bir tarihçisi Gelibolulu Ali’dir. En
mühim eseri Künh-ül-Ahbâr’dır.

Beylikler devrinden on altıncı asra kadar hemen her sahada gittikçe genişleyen Osmanlı
edebiyatında, şiir mecmûalarıyla başlayan zevk üstünlüğü, bu asırda tezkirelerin ortaya
çıkmasına sebeb olmuştur. Tezkirecilik daha önceleri İran ve Çağatay Türkçesi
edebiyatlarında görülmüştür. Osmanlı tezkirecileri bilhassa kendilerine örnek olarak,
Devletşâh ve Nevâî tezkirelerini seçmişler ve bu klâsik tarzın takipçisi olmuşlardır. Bu
asrın tezkirecilerinin başında dîvân sahibi olan Sehî (öl. 1548) Heşt Behişt adlı
tezkiresiyle ilk sırada yer alır. Latîfî’nin (1491-1582) kendi adı ile anılan Latîfî
Tezkiresi, Âşık Çelebi’nin (1520-1572) Mesâir-üş-şuarâ’sı, Kınalızâde Hasan
Çelebi’nin Tezkiret-üş-şuarâ’sı, Gelibolulu Ali Efendi’nin Künh-ül-Ahbâr adlı eserinin
son bölümü, Ahdî’nin Gülşen-i Şuarâ’sı bu asırda yazılan tezkirelerin başlıcalandır.
Ayrıca Mecmâ-un-nezâir ve Câmi-ül-meâni gibi antolojiler de bu asırda görülen şiir
mecmualarıdır.

Bu yüzyılda ayrıca seyahat edebiyatı da başlamıştır. Seydi Ali Reis (öl. 1562) bu sahada
Kitab-ül-Muhit ve Mir’at-ül-Memâlik adlı eserleri yazmıştır. Bundan başka Pîrî Reis’in
Kitâb-ı Bahriye’si bu asırda yazılmıştır. Bu asırda da Halk edebiyatında, tekke şâirleri ön
plânda yer almaktadır. Bunlar arasında Şeyh İbrâhim Gülşenî, Ahmed-i Sârbân ile Ümmî
Sinân’ın önemli mevkileri vardır. Ayrıca Muhyiddîn Üftâde (öl. 1580) Seyyid Seyfullah
Halveti ve İdris-i Muhtefî (öl. 1615), bu asırda yetişen mutasavvıflar arasında yer alır.
Bunların hepsi devlete bağlı, millete inanan, bir bakıma halkın terbiyesini üzerine alan
tekke şâirleridir. Fakat bu asrın azılı Osmanlı düşmanı ve ihtilâlci şâir Pîr Sultan Abdal’ın
halk edebiyatında devlete ihânet yönünden ayrı bir yeri vardır.

Halk edebiyatı içinde bu asrın zikre değer diğer şâirleri; Kul Mehmed, Öksüz Dede,
Çıldırlı Hayalî ve Köroğlu’dur. Bir celâlî eşkıyası olduğu söylenen Köroğlu, kendi adı ile
anılan Köroğlu Destanı’nın kahramanıdır. Te’sirleri on yedinci asır Osmanlı saray
edebiyatına da ulaşan bu edebiyat sayesinde, dîvân şiirinde bile mahallîlik ortaya
çıkmış, hattâ devrin Nedîm gibi ünlü şâirleri bu cereyanın içinde türkü bile yazmıştır.

On yedinci asırda halk edebiyatı, yine tekke ve saz kolu olmak üzere iki kolda
genişlemiştir. Bu yüzyılın tekke edebiyatı içinde yer alan başlıca şahsiyetleri; Âdem
Dede, Azîz Mahmûd Hüdâî ve Niyâzî-i Mısrî’dir. Bu şâirlerin hepsi bir tarîkate mensup
olup, evliyânın büyüklerindendirler. Onlar meydana getirdikleri mahfillerde, halkı irşâd
ve terbiye yönüne gitmişler ve te’sirli şiirler söyleyerek eserler meydana getirmişlerdir.

Âdem Dede, mevlevî olup, zekî, nüktedân, arif ve hoşsohbet bir zât idi. Arapça ve
Farsça şiirlerinin yanında, Türkçe gazelleri de vardır. Onun en mühim özelliği Mevlevîlik
içinde hece ile Yûnus tarzında şiirler söylemesidir. Azîz Mahmûd Hüdâî ise, Celvetiye
yolunun kurucusudur. Dîvân’ından başka Nefâis-ül-Mecâlis ve Câmi’ül-Fezâil adlı
eserleri vardır. Niyâzî-i Mısrî, Halvetiyye yoluna mensup olup, Mısır’da tahsîl gördüğü
için Mısrî denilmiştir. Yûnus Emre’nin on yedinci asırdaki sesi olup bâzı şiirlerini şerh
etmiştir. Arapça ve Türkçe çeşitli eserleri mevcuttur.

Osmanlı saz şâirleri ise bu asırda alabildiğine çoğalmıştır. Muhtelif askerî topluluklar
içinde saz şâirleri yetiştiği gibi, ülkenin dört bir tarafında pek çok saz şâiri çıkmıştır. Saz
şâirleri arasında en önde geleni, Karacaoğlan’dır. Şiirlerinden anlaşıldığı gibi, onun
bütün devletin topraklarını dolaştığı görülmektedir. Zekî ve hisli bir Türkmen olan
Karacaoğlan, halk dilini ve halk zevkinin bütün inceliklerini konuşturmuştur. Şiirinde
içtimaî mes’eleler, âdetler, gelenek ve görenekler yer aldığı gibi, san’atlı söyleyişi,
tasvirlere ve mecazlara yer vermiştir. Gevheri ve Âşık Ömer de devrin halk şâirleridir.
Gevheri, devrinin sosyal hayâtına ve cemiyet dâvalarına fazla ilgi duymadığından,
âşıkane duygularla söylediği şiirlerle tanınmıştır. Koşma, semaî, türkü ve türkmânî gibi
şiirlerinde dîvân şâirlerinin kullandığı kelime ve kâfiyelere yer vermiştir. Âşık Ömer,
savaşlara katılmasının verdiği bir hâlle; Rus, Avusturya ve Venedik harplerine âid
manzumeler yazmıştır. Gezici bir şâir olması, Âşık Ömer’in diğer bir yönüdür. Şiirlerine
nazireler söylenmiştir. Bu asırda yetişen şâirler arasında Kuloğlu, Kâtibi, Kayıkçı Kul
Mustafa, Öksüz Ali, Keşfi, Üsküdâri, Memioğlu, Şâhinoğlu, Mecnûn da sayılabilir. Yine bu
asırda Kerem ile Aslı, Âşık Garip gibi hikâyeler teşekkül etmiş, Karagöz ve Kukla
oyunu ortaya çıkmıştır.

On yedinci asırda dîvân şiiri, devletin duraklama devrine girmesine rağmen
yükselmesine devam etmiştir. Bu asrın pâdişâhları da şiiri elden bırakmamışlardır. Adlî
mahlasını kullanan sultan üçüncü Mehmed ile şiirlerinde Peygamber efendimize
duyduğu derin muhabbet ve saygıyı eksik etmeyen ve Bahtî mahlası ile şiirler yazan
sultan birinci Ahmed, Fârisî’yi en iyi şekilde kullanan sultan İkinci Osman bu devrin şâir
hükümdarlarıdır. Bu asrın en büyük şâiri Nefî’dir (1575-1635). Şiirlerinde şimşekler
çakan bu şâir, kelime seçmede çok mahir olup, şiirde ses unsuruna değer vermiştir.
Şiirin mânâ ve söyleyiş bakımından kusursuz olması gerektiğine inanan Nef’î, dîvân
şiirine heybetli söyleyiş kazandırmış, şiir lisânına kulağa hoş gelen bir âheng ve ses

vermeye muvaffak olmuştur. Bu belki şâirin keskin ve ince zekâsının akisleridir.
Kasîdeciliği ise, bir başka meşhur tarafıdır. Bu alanda edebiyatımızın en önde gelen
simâsı olup, klasik edebiyatta kasîde üstadı olarak bilinir. Şeyhülislâm Yahyâ Efendi
(1561-1644) güzel ve zarif gazelleriyle devrin diğer bir dîvân şâiridir. Bu ilim ve devlet
adamının aydınlığa açılan hür bir san’at havası vardır. Dîvânındaki şiirler on yedinci asır
Türk san’at dünyâsının duygu ve düşüncelerini aksettirmektedir. O, asrında Bakî ile
Nedîm arasında bir köprüdür. En önemli eseri Dîvân’ıdır. Sâkinâme’si 77 beytlik küçük
bir Mesnevîdir. Fetvaları Fetevâ-yı Yahyâ adlı bir eserde toplanmıştır.

Dîvân şiirinin üstad şâirleri arasında yer alan Nailî (öl. 1606) asrın kudret ve şiire mânâ
derinliği veren şairlerindendir. Şiirlerine nazireler söylenmiştir. Şeyhülislâm Bahâî Efendi
(1604-1653), devrin bir başka şâiridir.

Asrın önde gelen iki mevlevî şâiri Neşâtî (öl. 1674) ve Cevrî’dir (öl. 1654). Neşâtî,
Edirne Mevlevî tekkesinin şeyhi olup, Nefî’nin te’sirinde şiirler söylemiştir. Cevrî ise,
Celâleddîn-i Rûmî’ye candan bağlı derviş, çalışkan ve san’atkâr bir şâirdir. Dîvân’ından
başka, Hilye-i Çihâryâr-i Güzîn, Ayn-ül-Füyûz adlı eserleri vardır.

Vecdid (öl. 1660), Fehim-i Kadim (öl. 1648), Nedîm-i Kadîm (öl. 1670), asrın diğer
dîvân şâirleridir. Bu asırda Azmîzâde Hâletî, rubâî tarzının üstadıdır. Dîvân’ından başka
Sâkînâme’si ve Münşeat’ı vardır.

Yaşı bakımından on sekizinci asrın ilk çeyreğine de taşan Nâbî, on yedinci yüzyılın
terbiye ve tefekkür ekolünü açan şâirdir. Şiirlerinde açık fikre ve didaktik bir düşünceye
yer vermiştir. Bu itibârla onda bir sadelik görülür. Rindâne ve süfiyâne söyleyişe
sahiptir. Farsça şiirler de yazmıştır. Dîvân’ı, Hayriyye, Sûnâme ve Hadîs-i Erbâîn
Tercümesi manzum; Fetihnârae-i Kemaniçe, Tuhfet-ül-Harameyn, Zeyl-i Siyer-i
Veysî ve Münşeat adlı eserleri ise mensur eserleridir.

Bu yüzyılın Mesnevî edebiyatında Nevîzâde Atâyi (1583-1636), ön sıralarda yer alır.
Hamse’si; Âlemnümâ, Nefhat-ül-Ezhâr, Sohbet-ül-Ebkâr, Hefthân ve Hilyet-ül-
Efkâr adlı eserlerden meydana gelmiştir. Yine bu asırda Mirâciye ve Şehname’si ile
Mesnevî edebiyatı içinde görülen Ganîzâde Nâdiri (öl. 1626) bu sahada üzerinde
durulması gereken bir şâirdir. Asıl adı Alâeddîn Ali olan Bosnalı Sabit, bu asırda Nâbî
mektebinin te’sirinde kalan bir başka mesnevî edebiyatı şâiridir. Dîvân’ı bulunmasına

rağmen, şöhretini Mesnevîler ile yapmıştır. Zafernâme en önemli Mesnevîsidir.
Derenâme ve Berbernâme adlı Mesnevîleri daha ziyâde avâmîdir.

Bu asrın nesrinde ön sırayı işgal edenler şiir dili yönünden sadelik gösteren Nergisî (öI.
1635) ve Veysî’dir (1561-1628). Nergisî mensur olarak bir hamse kaleme almıştır.
Eserlerinde hiç alışılmamış ve kullanılmamış kelimelere yer veren Nergisî, söz güzelliğini
san’atlı söylemede aramıştır. Devrin nesir sahasının kurucusu ve öncüsü olarak kabul
edilir. Alaşehirli Veysî de nesirle şöhret bulmuştur. Şiirlerinde daha çok devrin içtimâi
mes’elelerine yer vermiştir. Dürret-üt-Tâc fî Sâhib-il-Mi’râc adlı siyer kitabından
başka, Vâkıanâme, veya Hâbnâme-i Veysî adlı eserleri vardır. Dîvân’ının dili nesrine
göre açık ve sâdedir. Nesir sahasında önemli şahsiyetlerden biri de Kâtip Çelebi’dir
(1609-1660). İlme bağlı ve ilmin zevkini tadan bir şahsiyettir. Cihânnümâ, Keşf-üz-
Zünûn, Fezleke ve Mîzân-ül-Hak onun bıraktığı en mühim eserlerdir.

Seyahat edebiyatı içinde yer alan Evliyâ Çelebi; ilmî, edebî ve târihî bir şahsiyete
sahiptir. On cildlik seyâhat kitabı ile Osmanlı Devleti’nin her tarafından bilgiler
getirmiştir.

Yine bu yüzyılın nesir sahasında yetişen diğer şahsiyetleri târihî eser yazanlar olup,
bunların başında Târih-i Peçevî’nin yazarı Peçevî İbrâhim Efendi gelmektedir. Mustafa
Nâimâ (1655-1716) ise kendi adı ile anılan eserine Ravzat-ül-Hüseyn fî Hülâsât-i
Ahbâr-ı Hafakayn adını vermiştir.

Asrın kritiğini yapan eserler olarak karşımıza çıkmalarına rağmen, bu asırda görülen
tezkireler on altıncı asır tezkirelerine kıyasla az sayıda kalırlar. Nesir sahasında yer alan
bu eserlerin başlıcaları; Riyâzî Mehmed Efendi’nin (1572-1644) Riyâz-üş-Şuarâ’sı
Kafzâde Fâizî’nin Zübdet-ül-Eş’âr’ı, Ali Güftî’nin (öl. 1677) Teşrîfât-üş-Şuarâ’sı,
Âsım’ın (öI.1676) Zeyl-i Zübdet-ül-Eş’âr’ı sayılabilir.

Yine on yedinci asrın nesir sahasında yazılan diğer önemli eserleri arasında mesnevî
şerhleri de yer almaktadır. Devrin ilk büyük mesnevî şerhi, Ankaravî İsmâil Rüsûhî
Efendi’nin eseridir. Rusûhi mahlası ile şiirler yazmasının yanında yedi cildlik mesnevî
şerhinden başka, Câmi-ül-Ayât, Fakih-ül-Ebyât, Miftâh-ül-Belâga, Misbâh-ül-
Fesâha ve Minhâc-ül-Fukarâ adlı eserleri de vardır. Sarı Abdullah Efendi
(15841660)’de asrın mesnevî şârihlerindendir.

On sekizinci asırda Osmanlı edebiyatı, devletin düştüğü iç ve dış sarsıntılara rağmen, on
yedinci yüzyıldaki kuvvet ve kudretinden bir şey kaybetmemiştir. Sâdece bu asır
edebiyatında cemiyete dönüklük ve bir mahallilik cereyanı görülmektedir. Bu devirde
san’ata düşkün ve milletin refahını te’mine çalışan hükümdarlar da bulunmaktadır. Bu
pâdişâhların hayatlarında ve zamanlarında cereyan eden hâdiseler de birbirlerine
benzerlik gösterir. Asrın ilk çeyreğinde, şâir ve san’ata düşkün olan sultan üçüncü
Ahmed, Osmanlı Devleti’nin başında bulunmaktadır. Asrın sonunda ise, san’ata ve şiire
düşkün dîvân sahibi bir şâir olan sultan üçüncü Selîm Han devletin başındadır. Ne yazık
ki her iki pâdişâh da isyânla tahttan indirilmiştir.

Sultan üçüncü Ahmed zamanında Melik-üş-şuarâ ve Reis-i Şâirân ünvânları ile taltif
edilen Osmanzâde Tâib (öl. 1724) ile Seyyid Vehbi (öl. 1736), Neylî, Kâmi (öl. 1724).
sultan üçüncü Ahmed’in nedimlerinden Ahmed Devri (öI. 1722), Nâbî ve Rûhî ekollerinin
bir nevî takipçisi olan Sami, İstanbullu Nazım, Selîm Efendi (1661-1725), Dâmâd
İbrâhim Paşa, İzzet Ali Paşa (öl. 1739) ve Şâir Nedim (öI. 1730) gibi san’atkârlar yer
almaktadır. Bunların hemen hepsi açık lisana yönelen ve mahallileşme cereyanına açık
şâirlerdir. İçlerinden Nedim, çağında sönük bir şâir olarak görünse bile, yerli bir
edebiyat cereyanının kudretli temsilcisidir. Lisanı temiz ve ahenklidir. Sâde ve samîmi
bir söyleyişe sahiptir. Bir bakıma şiirlerinde semt semt İstanbul’u verir. Bu onun zarif bir
İstanbul çocuğu olmasından ileri gelmektedir. Halk edebiyatında on yedinci yüzyılın
Karacaoğlan’ı ne ise on sekizinci asrın Dîvân edebiyatında Nedim de o mesabededir.
Hece vezni ile söylediği türküsü onu bir açıdan Halk edebiyâtına yöneltmiştir. Asrın
zîneti olan diğer şâirler, Tokatlı Kânî (1712-1792), Râsih, Koca Râgıb Paşa (1699-1765),
Fıtnat Hanım (öI. 1780) ve Şeyh Gâlip’tir (1757-1799). Bunlar arasında Koca Râgıp
Paşa ile Şeyh Gâlib’in müstesna yeri vardır.

Râgıp Paşa, mânâ derinliği veren beytleri ile Türk tefekkür edebiyatında müstesna bir
mevkîye sahiptir. 1756 târihinden îtibâren ölünceye kadar sadrâzamlık yapmış ve
sarayın dâmâdı olmuştur. Dîvân’ı ve Münşeat’ından başka, Fethiyye-i Belgrad adlı
siyâsî bir risalesi vardır.

Osmanlı-Türk edebiyatının bu asırdaki en kudretli temsilcisi Şeyh Gâlib’dir. O, aynı
zamanda Türk dîvân edebiyatının da en son temsilcisi sayılmaktadır. Şiirlerinde mânâ,
duygu, tarz bakımından Bakî, Nefî, Fuzûlî, Nedîm, Nâbi gibi geçmiş Osmanlı şâirlerinin

etkisi vardır. O, şuarânın büyüklerini hakkıyla tanımış ve herbirinin verdiği hava ile
şiirlerini ortaya koymuştur. Gâlib’in bir tarafı da halk edebiyatına yöneliktir. Bu, on
yedinci asır tekke şâiri Âdem Dede’nin te’sirinden kaynaklanmaktadır. Târih
manzumelerinin yanında Dîvân’ı ve Hüsn ü Aşk adlı bir Mesnevîsi vardır. Bu îtibârla o
asrın mesnevî edebiyatı içinde yer alır.

Mesnevî edebiyatı bu asırda varlığını Süleymân Mehmed Nahîfî (öl. 1778), Sünbülzâde
Vehbî (öI. 1809), Enderûnlu Fâzıl (öl. 1810) gibi şahsiyetlerle sürdürmüştür. Nahîfî daha
çok Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin Mesnevî-i Şerifini aynı vezinde tercüme etmiştir.
Ayrıca Dîvân’ı, Kasîde-i Bürde Tahmisi ve Şerhi, Bânet Suâd Tahmisi ve Hilyet-
ül-Envâr’ı sevilen ve çok okunan eserleridir. Sünbülzâde Vehbi, Reisi şâirân ünvânını
alan bir dîvân şâiridir. Ancak Nâbî yolunda oğlu Lütfullah için yazdığı Lütfiyye’si ile
mesnevî şâirleri içinde yer atır. Ayrıca Farsça-Türkçe lügat olan Tuhfe-i Vehbî’si ile
Arapça’dan Türkçe’ye Nuhbe-i Vahli’sini yazmış ve bir bakıma lügatçilik sahasında yer
işgâl etmiştir. Her iki lügat da manzumdur. Bu asrın bir başka mesnevî şâiri Enderûnlu
Fâzıldır. Hûbânnâme, Zenân-nâme ve Çenginâme adlı eserleri vardır. Fâzıl,
eserlerinde daha çok mahallîdir. Nedîm tarzını kendisine göre devam ettirmiştir.
Sâhibzâde Feyzullah da asrın bir başka mesnevî şâiridir.

Yüzyılın târih yazarları ise, eserlerini mensur olarak vermişlerdir. Eserleri daha ziyâde
kendi isimleri ile anılır. Râşid’in (öl. 1735) târihinden başka Sıhhatnâme ve
Fütûhâtnâme’si vardır. Münşeat’ı iki ayrı mecmuada toplanmıştır. Kendi adı ile anılan
Râşid Târihi ise, Nâimâ’nın bir devamı durumundadır. İlmi, efendiliği, hoşsohbeti ve
zekîliği sayesinde sevilmiş olan Çelebizâde Âsım (1685-1760) hem şâir hem de
hattattır. Dîvân’ı, Münşeat’ı ve Acâib-ül-Letâif adlı küçük bir tercümesi vardır.
Çelebizâde Târihi ise, meslekî îcâbı ortaya konmuştur. Silâhdâr Fındıklılı Mehmed
Ağa’nın (1658-1724) en mühim eserleri Zeyl-i Fezleke ile Silâhdâr Târihi’dir
Defterdâr Mehmed Paşanın Zübdet-ül-Vakâ-i ve Vâsıf Efendi (öl. 1806) Mahâsin-ül-
Âsâr ve Hakâ-yık-ut-Ahbâr adlı târihleri bu asrın önemli târih kitaplarıdır.

Tezkireler bu asırda da varlıklarını devam ettirirlerse de on yedinci asır tezkirelerinden
pek farklı değildir. Safâî’nin Safâî Tezkiresi, İsmâil Behiç Efendi’nin Güldeste-i Rıyâz-
i İrfân’ı ve Nühbet-ül-Âsâr bi Zeyl-i Zübdet-ül-Eşâr’ı, Sâlim’in Salim Tezkiresi,

Râmiz’in Âdâb-ı Zürefe’si, Saffet Mustafa Efendi’nin Saffet Tezkiresi, Akif Bey’in
Mir’ât-ı Şiir’i bu alanda yazılmış eserlerdir.

Bu asırda seyahat edebiyatı içinde sefaretnâmeler ortaya çıkmıştır. Bunların yazarları
eserlerinin adından da anlaşılacağı üzere yabancı ülkelerde sefirlik vazifesinde
bulunmuşlardır. Yirmi sekiz Çelebi Mehmed Efendi, Sefaret nâme-i Fransa adlı eseri
ile bu sahada ön plânda gelir. Ahmed Resmî Efendi (1700-1738)’de Prusya
Sefâretnâmesi’ni sâde, renkli ve gerçekçi bir şekilde yazmıştır.

On sekizinci asırda halk edebiyatı Tekke kolu Diyârbekirli Ahmed Mürşidî ve Erzurumlu
İbrâhim Hakkı hazretleri ile temsil edilir. Ahmed Efendi’nin eserinin adı Pendnâme
olup, on bin beyte yakındır. İbrâhim Hakkı hazretleri ise, İlâhînâme olarak adlandırdığı
Dîvân’ında şiirlerini. toplamıştır. Ayrıca Mârifetnâme’si büyük bir ilimler
ansiklopedisidir. Her iki şâir de şiirlerinde, heceye yakın aruz kalıplarını kullanmışlardır.

Saz şâirleri bu devirde daha çok savaşları konu almışlardır. Bunlardan Âşık Remzi, Âşık
Mustafa, Âşık Kâmil, Derviş Mûsâ, Aşık Mehmed, Âşık Nûrî önde gelen şâirlerdir. Devrin
iç mes’elelerini dile getiren şâirlerin başında Hükmî mahlasını kullanan bir halk şâiri
görülür. Yine bu yüzyılda Cezâyir Mağrîb ocaklarında vazifeli ordu şâirleri vardır. Benli
Ali, Kara Hamza, Mağriboğlu ve Seferlioğlu bu ocağa mensup şâirlerdir. Bu devirde
ayrıca azınlıklar, bilhassa ermeniler arasından aşug adı verilen halk şâirleri de
yetişmiştir. Âşık Mecnûnî, Âşık Vartan ve Âşık Cüvân bunlardan bâzılarıdır.

Osmanlı Devleti, on dokuzuncu asra karışıklıklar içinde girmiştir. Devlet düzenli ordudan
mahrumdur. Artık yeniçeri ocağı asker olmaktan çıkmış, devletin başına gaileler
açmaktadır. Avrupa’nın durumu da gün geçtikçe Osmanlı aleyhine gelişmekte idi. Sultan
İkinci Mahmûd Han zarurî olan yeniliklere devletin kapısını açmıştı. Onun ilk işi yeniçeri
ocağını kaldırarak Asâkîr-i Mansûre-i Muhammediye adında yeni bir ordu kurması oldu.
Çeşitli mektepler açarak yeniliğe ayak uydurmaya çalışılan bu devirde, kıyafet inkılâbı
yapılmış ve Takvîm-i Vekâyî adında bir gazete çıkarılmıştı. Bu yenileşme
hareketlerinin arkasından Hâriciye nâzırı Mustafa Reşîd Paşa, İstanbul’da 1839
Kasım’ında, Gülhâne hatt-ı hümâyûnunu okuyarak Tanzîmât’ı ilân etti. Encümen-i
Dâniş, daha sonra da Cemiyyet-i İlmiye-i Osmâniyye gibi Akademi mesabesinde ilmî
cemiyetler kuruldu. Mecmûa-i Fünûn neşre başladı.

Başta Mustafa Reşîd Paşa, Âlî Paşa ve Keçecizâde Fuâd Paşa gibi batı kültürü ile yetişen
diplomat ekibler ile bu kültüre bağlı muallimler yetişti. Yeni ilimlerin kelime hazînesini
Mütercim Âsım’in çalışmaları karşıladı. O devrin büyük lügatcısı idi. Burhan-ı Kâtı’ı
üçüncü Selîm Han’a, Kâmûs’u da ikinci Mahmûd Han’a sunmuştur. Münşî ve tarihçi idi.

Bu asırda gazetecilik, devrin bir başka yönünü veriyordu. Böylelikle her şey halka intikâl
ediyordu. İlk gazeteyi Villiam 1840 senesinde çıkarmaya başlamıştı. 1860’da ise, Agâh
Efendi, Tercümân-ı Ahvâl’i çıkardı. Bunu Şinâsî ile Agâh Efendi’nin birlikte çıkardıkları
Tasvîr-i Efkâr adlı gazete tâkib etti.

Asrın dîvân şâirleri arasında başta Adlî mahlası ile şiirler yazan sultan İkinci Mahmûd
gelmektedir. On sekizinci yüzyıl şâiri Nedîm’e benzer bir söyleyişle Enderûnlu Vâsıf (öl.
1824) dikkati çekerse de başarısı azdır. Keçecizâde İzzet Molla (1785-1829) kendi
hayâtını ve yolculuğunu eserine katar. Mihnet-i Keşan’ı hicve kaçan ve hâdiseleri
gülünç gösteren bir eserdir. Bahâr-ı Efkâr ve Hazân-ı Âsâr adlı iki dîvânı vardır. Akif
Paşa devrin şâirlerinden olup, Dîvân edebiyatının kendi tekâmülü içinde yetişen bir
şâirdir. Hece vezni ile yazdığı mersiyesi onu halk şiirine çeker. Dîvân sahibi şeyhülislâm
Ârif Hikmet Bey de eski edebiyatın bir uzantısı olarak görülür. Eski şiir bu asırda
Encümen-i şuarâ şâirleri ile devam etmiştir.

Bu asrın kadın şâirleri Leylâ Hanım, Şeref Hanım, Âdile Sultan’dır. Nesirde Esad Efendi
vardır. O vak’anüvis bir tarihçidir. Dîvân’ı, Târihi, Üns-i Zafer’i ve Şuarâ Tezkiresi
vardır. Tezkiresinin adı Behçe-i Safâengiz’dir. Asrın diğer şuarâ tezkireleri Şefkat’in
tezkiresi, Ârif Hikmet Bey’in yarım kalmış bir eseri, Dâvûd Fâtih Efendi’nin Hâtimet-ül-
Eş’âr’ıdır.

Halk edebiyatı; târihi ve an’anevî ictimâiliğini bu asırda da devam ettirmiştir. Klâsik halk
şiirini devam ettiren şâirler bulunmasına rağmen, aruzlu yazılmış gazeller, dîvânlar,
müseddesler de söylemişlerdir. Hattâ şiirlerinde dîvân şiirinin dilini, mazmunlarını
kullanan şâirler de mevcuttur. Mevzu itibariyle Kırım, Sivastopol ve Silistre gibi Ruslarla
yapılan savaşlardan Nizip harbine kadar iç ve dış hâdiselerin hepsi halk şiirine
aksetmiştir. Ayrıca taklitli karakter örneği koyan sosyal satir örneği, Karagöz gibi halk
hikayecilerinin ortaya koydukları çeşitli tipler, roman bilhassa tiyatro dalında Avrupaî
Türk edebiyatına te’sir etmiştir. Orta oyunu ise bilhassa bu asırda rağbet görmüş ve

yayılmıştır. Ferhad ile Şerife Hanım hikâyesi gibi çeşitli halk hikâyelerinin doğduğu
ve destanların söylendiği de bir gerçektir. Asrın tanınmış saz şâirleri ise, Bayburtlu Zihnî
(1795-1859), Erzurumlu Emrah (öl. 1860), Aşık Dertli (1772-1845) ve isyâncı şâir
Dadaloğlu’dur (öl. 1868).

Asrın ikinci yarısından îtibâren Osmanlı-Türk edebiyatı artık batı te’sirinde, romandan
tiyatroya kadar çok fazla eser verecek ve cemiyet hayâtında gazete büyük yer
tutacaktır.

Tanzîmât, Osmanlı edebiyatında Avrupaî bakımdan bir başlangıç noktası olarak görülür.
Şinâsî, Nâmık Kemâl ve Ziyâ Paşa, Tanzîmât devrini meydana getiren ilk şâir, gazeteci
ve yazarlar olmalarına rağmen, bir taraftan da eski edebiyata dönerler. Gazel ve kasîde
tarzını kullanmalarına rağmen, şiirlerinin muhtevası yenidir. Nâmık Kemâl eski şiir
an’anesine göre bir dîvân ortaya koymuştur. Şinâsî daha çok gazeteci olarak görülür.
Gazetede çıkan makalelerinden başka, Müntehabât-ı Eş’âr’ı, Şâir Evlenmesi, Durûb-
i Emsâl-i Osmâniyye gibi eserleri vardır. Ziya Paşa (1829-1880) bir tarafıyla dâima
eskiye bağlıdır. Külliyât-ı Ziya Paşa adıyla şiirleri Süleymân Nazif tarafından
toplanmıştır. Zafernâme, Paşa’nın hiciv üslûbu ile yazdığı ve Âlî Paşa’yı hedef aldığı bir
diğer eseridir. Nâmık Kemâl’e gelince, bunların içinde en çok eser verenidir. Bakî
te’sirinde yazdığı Vatan kasîdesi az çok kendi rûh hâlini verir. Nâmık Kemâl tiyatro
sahasında Vatan Yahut Silistre, Gülnihal, Akif Bey, Kara Belâ; roman sahasında
İntibah, Cezmi gibi eserlerin sahibidir. Nesir sahasında Rüya, Celâl Mukaddimesi,
Me-Prison Muâhezenâmesi, Renan Müdâfaanâmesi, Mektuplar, Evrâk-i Perîşân
ve Osmanlı Târihi diğer eserleridir.

Tanzîmât edebiyatının ikinci devresini Ekrem-Hamîd-Sezâi mektebi teşkil eder.
Recâizâde Mahmûd Ekrem (1847-1914) daha çok üstâd Ekrem olarak anılır. Şiirlerinden
başka hikâye, roman ve tiyatroları vardır. Nağme-i Seher, Yâdigâr-ı Şebâb ve üç
parçadan ibaret olan Zemzeme şiir kitaplarını meydana getirir. Pejmürde’si daha çok
mensûreleri ihtiva eder. Romanın adı Araba Sevdası’dır. Abdülhak Hâmid’in (1857-
1937) ilk şiir kitabı Hep Yahut Hiç adını taşır. Belde, Sahra, Makber, Ölü onun diğer
şiir kitaplarıdır. Şiirlerinde yeni şekillere yer vermiştir. Makber adlı eseri, Türk mersiye
edebiyatının şaheseridir. Osmanlı Devletinin yıkılışını ve Cumhûriyet’in ilk on dört
senesini gören bu şâirin; Mâcerâ-yi Aşk, Sabr u Sebat, Duhter-i Hindû, Nesteren,

Târık, Tezer, Eşber, Sardanapal Lîberte, İbn-i Mûsâ, Abdüllah-üs-Sagîr ve
Finten gibi tiyatro eserleri vardır. Ancak tiyatrolarının sahneye ayarlanması oldukça
güçtür. Târih ve millet şuuruna yer vermesi eserlerinin başka bir yönüdür.
Sâmipaşazâde Sezâî bu iki edibin yanında daha sönük kalır. Sergüzeşt adlı romanı
mühimdir.

Bu devrede Ekrem-Muallim Naci çatışması ortaya çıkmıştır. Bu daha çok eski-yeni
çarpışması olarak adlandmlmışsa da, Naci şiirde Ekrem kadar yenidir. Her ikisini de
tâkib eden gençler vardır. Naci, Ekrem Bey’in Zemzeme’sine, Demdeme ile karşılık
vermiştir. Ayrıca Istılâhât-ı Edebiyye’yi yazmıştır. Naci’ye asrın en büyük pâdişâhı
sultan İkinci Abdülhamîd Han tarafından Târihnüvis-i Âl-i Osman ünvânı verilmiş, maaş
bağlanmış ve nişan tevcih edilmiştir. Naci’nin en mühim hususiyetlerden biri şiirinde
açık dil kullanmış olması ve şarklı kalmasıdır. Medrese Hâtıraları’nı, Muhâberât ve
Muhâverât’ını, Ömer’in Çocukluğu’nu hep bu açık dille yazan Muallim Naci’nin, bâzı
şiirleri, Recâizâde Mahmûd Ekrem tarafından Tâlim-i Edebiyat adlı esere alınmıştır.
Yetişmesinde manevî bir terbiyenin bulunması, kuvvetli inancı; şarkla garbı mukayeseye
iktidarı, millî olmasını ve edebiyatımızın kendi içinde yenileşmesini isteyen bir şahsiyet
olmasını te’min etmiştir. Şiirlerinde zenginlik ve millîlik göze çarpar. İlk şiirlerini Tuna
gazetesinde neşretmiştir. İlk şiir kitabı ise, Ateşpâre’dir. Şerare, Fürûzân, Sünbüle
diğer şiir kitaplarıdır. Hamiyet veya Mûsâ bin Ebü’l-Gazan ve Zatûn Nitakayn adlı
eserinin mevzuu İslâm târihinden alınmıştır. Ertuğrul Bey Gâzi manzum eseri ise, Kayı
Türklüğü’nün Anadolu’ya gelip yerleşmesini işler. Bu onun millî târihe olan hürmetinin
aksidir. Osmanlı şâirleri, Esâmii Islâhât-ı Ebediyye diğer eserleridir.

Recâizâde’yi tâkib eden gençler, Tanzîmât edebiyatının ikinci nesli Servet-i Fünûn
edebiyatı arasında bir köprü vazifesi görürler. Ara nesil olarak adlandırılan bu grup,
daha çok edebî faaliyetlerini dergilerde gösterirler.

1861-1862 senelerinde devrin dîvân şiiri ile uğraşan şâirleri Encümen-i şuarâyı
kurmuşlardır. Encümenin her hafta Salı günü Hersekli Ârif Hikmet Bey’in evinde
toplantıları olurdu. Buraya devam eden şâirler, Osman Şems Efendi, Manastırlı Hoca
Nailî, Manastırlı Faik, Ekrem Bey’in kardeşi Recâizâde Celâl, Ziya Bey, Nâmık Kemâl,
Kâzım Paşa, Hâlet Efendi, Hakkı Efendi, Hersekli Ârif Hikmet ve Faik Memdûh’tan
ibaretti.

Edebiyât-ı Cedide olarak adlandırılan Servet-i Fünûn edebiyatı şiirde Mehmed Tevfik
Fikret ile Cenâb Şahâbeddîn, nesirde ise Hâlid Ziya ile temsil edilmiştir. Bu zümre içinde
Süleymân Nazif (1869-1927), Faik Ali (1876-1950), Ali Ekrem (1867-1937), Süleymân
Nesîb (1866-1917), Hüseyin Suâd Yalçın (1867-1942), Hüseyin Siret (1872-1959),
Ahmed Reşîd Bey (1870-1956), Celâl Sâhir (1838-1935), şiir sahasında eser veren
şâirlerdendir. Hâlid Ziya (1865-1945), Mehmed Rauf (1874-1931), Hüseyin Câhid
(1857-1957) roman ve hikâye alanında bu zümrenin önde gelen şahsiyetlerindendir.
Ayrıca Cenab Şehâbeddîn, nesri ile de dikkati çeken bir şahsiyettir.

Tanzîmât devrinin eskserî paşaları da Avrupa edebiyatının içinde yer almışlardır. Yalnız
Cevdet ve Münif Paşalar bu devrin ilim ve irfanına çok şeyler ilâve etmişlerdir. Cevdet
Paşa, büyük bir gayret, ilmî mesaî sayesinde dev eserler ortaya koymuştur. Münif Paşa
Mecmûa-i Fünûn’u çıkarmış ve tedrisât üzerine eğilmiştir. Süleymân Nazîf gibi Servet-i
Fünûn içinde yer alan ve Rızâ Tevfik gibi şâirler, daha sonra şiirlerinde, geçmiş günlerin
hasreti ile sultan İkinci Abdülhamîd Han’dan af dileyen şiirler yazmışlardır.

Avrupaî Türk edebiyatının kadın şâirleri de vardır. Nigâr Hanım (1862-1918), Fatma
Aliye Hanım (1864-1924), Abdülhak Nihrünnisâ Hanım (1865-1943) bunların başında
gelirler. Emine Saniye Hanım ise, devrin kadın muharrirlerindendir.

Bu asırda halk için eser yazan muharrirlerin başında Ahmed Midhat Efendi (1844-1913)
gelmektedir Ebüzziyâ Tevfik (1843-1913) ise, Türk matbaacılığının unutulmaz simasıdır.
Matbaacılıkta, devrin pâdişâhı ikinci sultan Abdülhamîd Han geniş imkânlar tanımış,
ikinci Murâd Han’la başlayan kültür faaliyetleri onunla dünyâya yayılmış, Osmanlı-Türk
edebiyatı, ilim ve kültürüne âid eserlerin pek çoğu bu büyük kültür Pâdişâhının hizmeti
ile basılmıştır.

İlk roman ve hikayecilerin arasında Nâbizâde Nâzım’ın da büyük yeri vardır. Mizancı
Murâd, hem târih hem roman yazarı olarak görülür. Ahmed Vefik Paşa (1823-1871)
tiyatroda, bilhassa adaptasyon sahasında hizmetleri görülenler arasında yer alır. Ayrıca
devrin milliyetçilik hareketleri içinde de bulunur. Süleymân Paşa (1838-1892) Ali Süâvî
(1839-1878), büyük lügât ve ansiklopedi yazarı Şemseddîn Sami (1850-1904) bu akım
içinde yer alırlar. Ancak Osmanlı Müelliflerinin yazarı Bursalı Tâhir Bey (1861-1926),
Necib Âsım (1861-1935), Veled İzbudak (1869-1950), Ahmed Hikmet Müftüoğlu (1870-

1927), Mehmed Emip Yurdakul (1869-1944) bu cereyanın belli başlı san’atkârları
durumundadırlar.

Servet-i Fünûn’dan sonra ise, popüler edebiyatı, Hüseyin Rahmi (1864-1944) ve Ahmed
Râsim (1864-1932) devam ettirirler.

Yirminci asır Osmanlı-Türk edebiyatının belli başlı edipleri Cumhuriyet devrinde de
yaşarlar. Bu asrın şiirle uğraşan tek pâdişâhı sultan beşinci Mehmed Reşâd’dır. Asra
girerken Fecr-i Atî Edebî zümresi ile karşılaşılır. Bu zümre içinde Şehâbeddîn Süleymân
(1855-1967), Tahsin Nâhid (1887-1918), Müfid Râtık (1887-1917), Emin Bülend (1886-
1942), İzzet Melih, Fâzıl Ahmed Aykaç (1887-1967) ve M. Behced Yazar yer almışlardır.
Bu asrın millî edebiyat cereyanı içinde Ömer Seyfeddîn (1884-1920), Ali Cânîp Yöntem
(1887-1976), Ziya Gökâlp (1876-1924), Fuâd Köprülü (1890-1966), Hamdullah Suphi
(1886-1966) yer alırlar. San’atta ve şekilde milliyetçiliği ise Enis Behic (1891-1949),
Hâlid Fahri (1891-1971), Orhan Seyfi (1890-1972), Yûsuf Ziya (1895-1947) âşık tarzı
te’sirlerle şiirler yazar.


1) XIII XVI. Asır Dil Yadigârlarının Türkçe yazılış sebepleri (Kemâl Yavuz) Türk
Dünyâsı Araştırmaları Dergisi-1983 Sayı: 27

2) Sultan II. Murâd Devri Mesnevîleri (Amil Çelebioğlu) Erzurum-1976

3) Kenz-ül-Küberâ ve Mehekk-ül-Ulemâ (Kemâl Yavuz) Erzurum-1982

4) Türkçeyi Devlet Dili Yapanlar (Kemâl Yavuz) Türkiye Gazetesi, 3 Haziran 1983

5) Osmanlı Târih Yazarları ve Eserleri (Franz Babinger)

6) Rehber Ansiklopedisi; cild-17, sh. 57

7) Resimli Türk Edebiyat Târihi

8) Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri (Kenan Akyüz)

9) XIX. Asır Türk Edebiyat Târihi

10) Ziya Paşa (K. Bilgegil)

OTLUKBELİ MUHÂREBESİ

Fâtih Sultan Mehmed Han’ın Akkoyunlu sultânı Uzun Hasan ile 11 Ağustos 1473’de,
Otlukbeli mevkiinde yaptığı büyük meydan muhârebesi.

Uzun Hasan hükümdarlık tahtına geçinceye kadar, Akkoyunlularla Osmanlı Devleti
arasında herhangi bir problem yoktu. Fakat onun iş başına gelmesiyle birlikte durum
değişti. Çünkü o, Karakoyunlu hükümdarı Cihânşâh ile, Mâverâünnehr hükümeti
hükümdarı Ebû Saîd Mirânşâh’ı öldürmeye ve topraklarını da kendi arazisine katmaya
muvaffak oldu. Daha sonra Horasan hükümdarı Hüseyin Baykara’yı yenerek
topraklarından bir kısmını zapteden Uzun Hasan, bu suretle Fırat havalisinden
Mâverâünnehr’e kadar uzanan büyük ve kuvvetli bir devlet kurmuş oldu. Topraklarının
genişlediği nisbette gururunun arttığı görülen Akkoyunlu hükümdarının ayrıca cihângir
olmak sevdası da vardı. Nitekim o, Ebû Saîd’i mağlûb ettiği gün atını meydana sürerek;
“Bu diyarın serdârları şecaatim âsârını gördüler. Fırsat elverirse, cür’et ve celâdetimi
Hüdâvendigâr’a (Osmanlı hükümdarı) da gösterem” demişti.

Ancak Osmanlı Devleti’nin şimdiye kadar mağlûb ettikleri ile kıyaslanmayacak kadar
güçlü olduğunu bilen Uzun Hasan, Fâtih Sultan Mehmed karşısında başarı sağlıyabilmek
için büyük hazırlıklara girişirken, elverişli bir zamanı da kollamaya başladı. Ayrıca
Osmanlılarla ihtilâf hâlinde bulunanları himaye ederek onlara bilfiil askerî yardımda
bulunurken, Osmanlılar aleyhine hıristiyan devletlerle de ittifak etti.

Öte yandan Fâtih Sultan Mehmed ise, bir taraftan Avrupa’da fetih hareketiyle meşgul
olurken diğer taraftan Anadolu’da Türk birliğini te’mine çalışıyordu. Ancak 1460 yılında
Uzun Hasan’ın Osmanlı hududuna tecâvüzü ve Koyulhisar’ı zaptetmesi Fâtih sultan
Mehmed’i son derece müteessir etti. Bunun üzerine ordusuyla derhâl harekete geçerek
Erzincan üzerine yürüdü ve Yassıçemen denilen yerde ordugâhını kurdu. Ancak Osmanlı
pâdişâhının Akkoyunlulara hücuma hazırlandığı bu sırada Uzun Hasan’ın bir elçi hey’eti
geldi. Aralarında Uzun Hasan’ın annesi Sara Hâtun’un da bulunduğu elçilik hey’eti
Osmanlı memleketlerine ve onların himayeleri altındaki yerlere tecâvüz etmemek ve
Trabzon-Rum İmparatorluğuna yardımda bulunmamayı kabul ederek bir anlaşma
yapmaya muvaffak oldular. Karamanoğullarının yaptığı gibi kâfirleri takviye edici ve

müslümanları zaafa uğratıcı hareketlerde bulunmadıkça müslüman memleketlerine
hücum etmeyen Fâtih Sultan Mehmed Han, bu anlaşmayı yeterli görerek Trabzon Rum
İmparatorluğunun üzerine yürüdü.

Ancak bu sırada Osmanlılarla baş edemiyeceğini düşünen Uzun Hasan, hazırlıklarına
devam etmekten geri durmadı. Nihayet 1472 yılında kendisini yeteri kadar kuvvetli
hissettikten sonra, yanına sığınmış bulunan Karamanoğlu Pir Ahmed ve Kasım beylere
30.000 kişilik bir kuvvet katarak Tokat’ı vurdurdu. Tokat’ta yağma ve katliâm yapan bu
kuvvetler, daha sonra Osmanlı idaresi altındaki Karaman topraklarına girerek, aynı
hareketleri tekrarladılar. Bölgede bulunan Gedik Ahmed Paşa, emrindeki kuvvetlerle
bunlara karşı koyamıyacağını anlayınca, Karaman vâlisi şehzâde Mustafa’nın yanına
çekildi. Fâtih’in emriyle Anadolu beylerbeyi Dâvûd Paşa da bu kuvvetlere katılınca,
Konya vâlisi şehzâde Mustafa büyük bir sür’atle hareket ederek Kıreli mevkiine geldi.
Yusufca Mirza, Osmanlı ordusunun bu kadar kısa zamanda harekete geçeceğini tahmin
edemediğinden, Kıreli meydan muhârebesinde büyük bir hezimete uğradı. Bir çok
Türkmen beyi bu savaşta öldü. Yaralı olarak ele geçirilen Yusufca Mirzâ da diğer
esirlerle birlikte İstanbul’a gönderildi (18 Ağustos 1472).

Diğer taraftan Tokat’ın tahrîbî ve Akkoyunlu kuvvetlerinin Karaman topraklarında
faaliyette bulunmaları, Osmanlı Sultânını son derece müteessir etti. Bu sebeple derhâl
sefer için hazırlanıp, baharda Bursa Yenişehir’inde toplanmaları hakkında eyâletlere
hükümler ve emirler gönderildi. Hattâ Fâtih, çadırını Anadolu tarafına geçirterek orada
kurdurdu. Osmanlı ülkesinde harp hazırlıklarının başladığı sırada, Uzun Hasan cür’etini
büsbütün artırarak Fâtih’e gönderdiği bir mektupta, Kapadokya ile Trabzon’un kendisine
terk edilmesini istedi.

Bunun üzerine Fâtih Sultan Mehmed Han, Uzun Hasan’a şu mektubu gönderdi: “Bundan
önce annenin ricasıyla pençe-i gazabımdan kurtulmuştun. Biz de seni akıllanmış kabul
ederek affetmiştik. Hâlbuki senin gibi hâin bir Türkmen’in benim zâmân-ı ma’delet
nişân-ı hüsrevânemde saltanat ve istiklâl dâvasında bulunması haramdır. Senin kendin
gibi olan bir kaç kimseye şiddet yoluyla galip gelmene, kendi topraklarında gösterdiğin
gurur ve azametine, hattâ bütün kudret ve şevketine bizim müsâde ve müsamahamız
sebeb oldu. Buna rağmen bâde-i gurur ile mestü medhûş olarak ve inâyât-ı
pâdişâhânem hukukunu unutarak adaletli idarem altında yaşayan Tokat’a ve sonra da