BOOKLET 4 flip

#1

Research and Innovation Center of Excellence

Center of Excellence in Biobanking and Biomedical Research
Molecular Medicine Research Center (MMRC), University of Cyprus

newsletter INVITATION for the

KICK OFF MEETING

26-27 November 2019

Biobanking and
the Cyprus Human Genome Project
CY-Biobank

at “Νicos K. Shacolas” amphitheatre
Shacolas Educational Centre for Clinical Medicine

#1 Nicosia, Cyprus

Research and Innovation Center of Excellence

Director

Prof. Constantinos Deltas
[email protected] | www.ucy.ac.cy/mmrc

Project Title

Center of Excellence – Biobanking and the Cyprus Human Genome Project
CY-BIOBANK
Grant Agreement Number: 857122

Funding

European Commission

Project duration
15 years | European funding for years 1-7

Program

CY-BIOBANK — H2020-WIDESPREAD-2018-2020/H2020-
WIDESPREAD-2018-01

Project Budget €15 million
€15 million
European Commission: €8 million
Republic of Cyprus:
University of Cyprus:

KYΠΡΙΑΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
REPUBLIC OF CYPRUS

Partners

University of Cyprus

Medical University of Graz / BBMRI.at

Biobanking and BioMolecular Resources Research
Infrastructure-European Research Infrastructure
Consortium / BBMRI-ERIC

RTD TALOS Limited

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

Brief description of the project

This specific call for proposals was disorders, rheumatic diseases, psy-
addressed to research groups of the chiatric conditions and dementias,
EU countries that are low performers diabetes and autoimmune diseases
in research, development and inno- and any other condition of interest to
vation and required the teaming with the medical community.
Advanced Partners who shall assist
in establishing new research infra- Brief description of the goals
structures. The new infrastructures
should develop into Centers of Ex- The Biobank will implement an
cellence in their field of expertise and electronic health platform, in a pa-
pursue activities leading to self-sus- tient-centric approach using artificial
tainability in the years to come. The intelligence, encouraging all Cypriots
CY-Biobank project revolves around to participate in research programs.
the upgrading of the existing Bio- Our motto is that every patient should
bank of the University of Cyprus, consider participating into a research
to a Center of Excellence in Bio- project if there is one concerned with
banking and Biomedical Research, his/her condition, because it will be to
adapting European standards of their or their family’s benefit. It is also
operation in collaboration with the an altruistic act, because the medical
Advanced Partners. This medical re- records and biological material to
search infrastructure will then serve collect in a Biobank of high standards
the foundation for developing the is a very important investment in the
Cyprus human genome project and pursuit of new treatments, discovery
other genomics/genetics projects for of new drugs and the prevention of
diseases with Mendelian inheritance diseases, with wider social impact.
as well as complex disorders of
multifactorial character that impact The CY-Biobank project aspires
modern societies. We are interested to create a research ecosystem that
in all diseases, all forms of cancer, will serve as an incubator for young
cardiovascular conditions and kidney researchers, offering them the tools
and the momentum to develop in-
novative projects of translational re-

4

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project

search aimed at precision medicine, ongoing collaborative projects with
taking advantage of the expertise of major groups in Europe and the USA.
the personnel and the center’s in-
frastructure. Collaborators and sup- The CY-Biobank aims to enroll
porters in this project are the Ministry 16.500 donors within the years 1-7,
of Health and other major establish- applying a project-focused approach,
ments concerned with health de- thus achieving operational sus-
livery, including the Cardiovascular tainability, before expanding into a
Epidemiology and Genetics lab at general population Biobank beyond
the Cyprus University of Technology, year 7. A priority of the CY-Biobank
the Bank of Cyprus Oncology Center, is the completion of the Cyprus hu-
the Center for the Study of Haema- man genome project, as an interim
tological Malignancies, the Center milestone of collective benefit, which
for Preventive Pediatrics, the Cyprus will place Cyprus in the international
Cardiovascular Disease Educational genome map while it will comprise
and Research Trust, the Cyprus Insti- an exceptional means for enhancing
tute and others, while the Center has research in many diseases by moti-
vating a multiplicity of researchers.

5

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

Μήνυμα του Προέδρου της Δημοκρατίας

Με την έξοδο της χώρας από τη Καλώ όλους να
δεινή οικονομική κατάσταση στην συστρατευθούν σε
οποία βρέθηκε πριν μερικά χρόνια, αυτή την κοινή τιτάνια
μπορέσαμε να ενισχύσουμε ξανά τις προσπάθεια που φέρει
ερευνητικές και οικονομικές δρα- έντονα τα γνωρίσματα
στηριότητες, οι οποίες καινοτομώ- του εθελοντισμού για
ντας αποβαίνουν προς όφελος της το γενικό καλό
κυπριακής κοινωνίας και των αν-
θρώπων της. Ιδιαίτερα ευχάριστες του Καθηγητή Κωνσταντίνου Δέλτα
και αισιόδοξες όμως, είναι οι παρα- και της ομάδας του, αναμένεται να
πέρα επιτυχίες κυπριακών ερευνητι- έχει ιδιαίτερα μεγάλο θετικό αντί-
κών ομάδων στην ευρωπαϊκή ερευ- κτυπο στην κυπριακή κοινωνία,
νητική αρένα, με την εκπληκτική λόγω της σημαντικής βελτίωσης
προσέλκυση χρηματοδότησης για έξι που επιτελείται με την αναβάθμιση
Κέντρα Αριστείας, που ανέρχονται της Βιοτράπεζας του Πανεπιστημίου
συνολικά στο ποσό των 90 εκατομ-
μυρίων ευρώ. Τα Κέντρα Αριστείας
θα αναβαθμίσουν τις ερευνητικές
υποδομές της Κύπρου, με συνακό-
λουθη οικονομική εισφορά της Κυ-
πριακής Πολιτείας, με επιπλέον 90
εκατομμύρια ευρώ, συμπεριλαμβα-
νομένης της περαιτέρω ενίσχυσης
από το Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτο-
μίας (ΙδΕΚ).

Η επιτυχία του Κέντρου Ερευνών
Μοριακής Ιατρικής του Πανεπιστημί-
ου Κύπρου, υπό την καθοδήγηση

6

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project

Κύπρου. Ο πλούτος των ιατρικών νειών, τόσο των σπάνιων, όσο και
στοιχείων και του συναφούς βιολο- των πιο συχνών που βασανίζουν την
γικού υλικού που θα αρχειοθετη- ανθρωπότητα.
θούν στη Βιοτράπεζα σε περιβάλλον
ηλεκτρονικής υγείας, όπως και η Η Πολιτεία, όχι μόνο στηρίζει το
μελέτη DNA του κυπριακού πληθυ- έργο με 15 εκατομμύρια ευρώ, αλλά
σμού, παράλληλα με την εμπέδωση ταυτόχρονα ενθαρρύνει όλους, τον
της λειτουργίας του Γενικού Συστή- ιατρικό κόσμο και την κοινωνία στο
ματος Υγείας, ευελπιστούμε ότι θα σύνολό της, να αγκαλιάσουν αυτή
δημιουργήσουν νέα δεδομένα για την εθνική υπόθεση υγείας, η οποία
την επιτυχή εφαρμογή καλύτερης συνεπικουρείται από ευρωπαίους
και εξατομικευμένης ιατρικής. εμπειρογνώμονες και πολλούς κύ-
πριους επιστήμονες, σε μια συγχρο-
Καλώ όλους να συστρατευθούν νισμένη προσπάθεια βελτίωσης της
σε αυτή την κοινή τιτάνια προσπά- ποιότητας υγείας του ευρωπαίου
θεια που φέρει έντονα τα γνωρίσμα- πολίτη.
τα του εθελοντισμού για το γενικό
καλό. Πρόκειται για ένα έργο που θα Εύχομαι κάθε επιτυχία στην υλο-
σφραγίσει θετικά τη βελτίωση των ποίηση του όλου έργου.
μηχανισμών διάγνωσης, πρόγνωσης
και θεραπείας των διαφόρων ασθε- Νίκος Αναστασιάδης
Πρόεδρος

της Κυπριακής Δημοκρατίας

7

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

Μήνυμα του Πρύτανη
Πανεπιστημίου Κύπρου

Με πυξίδα του το τρίπτυχο Γνώση Με συνολικό αρχικό
– Έρευνα – Καινοτομία, το Πανεπι- προϋπολογισμό €38 εκατ.
στήμιο Κύπρου είναι στοχοπροση- έκαστο έργο, φιλοδοξεί
λωμένο στην επίτευξη των σκοπών να αλλάξει το ερευνητικό
του: Διδασκαλία για την ανάπτυξη οικοσύστημα και να
των φοιτητών μας, μετάδοση γνώ- προάγει την καινοτομία
σης στους μελλοντικούς επαγγελμα- επενδύοντας σε νέους
τίες και δημιουργούς του μέλλοντος, ερευνητές σε συνεργασία
έρευνα για παραγωγή νέας, καινο- με έμπειρους εταίρους από
τόμου γνώσης με θετικό κοινωνικό την Ευρωπαϊκή Ένωση
αντίκτυπο. Μέσα από συνέργειες
και στραμμένο στη διεθνοποίηση, το Ατμομηχανή της παραγωγής
πρώτο ανώτατο ακαδημαϊκό ίδρυμα έρευνας είναι βεβαίως το ανθρώπι-
της χώρας στοχεύει να πρωτοπορεί νο δυναμικό μας· οι ακαδημαϊκοί, οι
στην έρευνα και κυρίως αυτή να έχει
κοινωνική επίδραση.

Τα επιτεύγματα του Πανεπιστη-
μίου Κύπρου αντικατοπτρίζονται στη
συμπερίληψή του σε όλες τις κατατά-
ξεις κύρους. Ενδεικτικά αναφέρω ότι
είναι το μόνο κυπριακό πανεπιστήμιο
που συγκαταλέγεται στη λίστα της
Σαγκάης, ανάμεσα στα 601-700 κο-
ρυφαία πανεπιστήμια παγκοσμίως.
Επιπλέον η κατάταξη των πανεπιστη-
μίων TIMES κατατάσσει για το 2020
το Πανεπιστήμιο Κύπρου στα κορυ-
φαία 401 – 500.

8

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project
ερευνητές, οι μεταδιδακτορικοί φοι- Οι πιο πρόσφατες επιτυχίες
τητές μας. Μέσα από την προσέλκυση του Ιδρύματός μας αφορούν στα
ερευνητικών προγραμμάτων εργο- προγράμματα του Ορίζοντα 2020 –
δοτούμε σημαντικό αριθμό νέων δη- Teaming. Πρόκειται για προγράμματα
μιουργικών ανθρώπων. Ενδεικτικά που απευθύνονται σε ερευνητικές
αναφέρω ότι στο Πανεπιστήμιό μας ομάδες από χώρες με σχετικά χαμη-
εργάζονται πέραν των 700 ερευνη- λότερη απορρόφηση ερευνητικών
τών με στόχο τους την καινοτομία και κονδυλίων από την Ευρωπαϊκή Επι-
την παραγωγή νέας γνώσης. τροπή. Με συνολικό αρχικό προϋ-
πολογισμό €38 εκατ. έκαστο έργο,
Αν και νέο πανεπιστήμιο (κάτω των φιλοδοξεί να αλλάξει το ερευνητικό
50 ετών), το Πανεπιστήμιο Κύπρου οικοσύστημα και να προάγει την και-
έχει προσελκύσει δεκαέξι χρηματο- νοτομία επενδύοντας σε νέους ερευ-
δοτήσεις μέσω της ανταγωνιστικής νητές σε συνεργασία με έμπειρους
διαδικασίας του Ευρωπαϊκού Συμ- εταίρους από την Ευρωπαϊκή Ένωση.
βουλίου Έρευνας (ERC Competitive
Grants). Πολλά μέλη του διδακτικού Ειδικά σε ό,τι αφορά στο έργο CY-
και επιστημονικού προσωπικού του Biobank, είναι ίσως το μεγαλύτερο
πανεπιστημίου μας βραβεύθηκαν ως και πιο απαιτητικό έργο που καλείται
«Διακεκριμένοι ή και νέοι Ερευνητές» να υλοποιήσει το Πανεπιστήμιό μας
από το Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτο- και η χώρα, με τομέα δραστηριοτή-
μίας της χώρας. Πολλοί ακαδημαϊκοί των εκείνο της υγείας. Είναι ευτυχής
μας έχουν εξασφαλίσει διεθνείς δια- συγκυρία το γεγονός ότι η Ιατρική
κρίσεις στον τομέα τους και το Πανε- Σχολή του Πανεπιστημίου μας ανα-
πιστήμιο Κύπρου συμμετέχει ενεργά πτύσσεται με εξαιρετική πρόοδο, ενώ
στο έργο τριών Κέντρων Αριστείας, αναμένεται ότι η νέα ερευνητική υπο-
μεταξύ αυτών και το CY-Biobank με δομή θα ενισχύσει σε ύψιστο βαθμό
στόχο το μετασχηματισμό της έρευνας ερευνητικές δραστηριότητες και συ-
με τρόπο που να συνδράμει στην ανά- νέργειες μεταξύ βασικών επιστημό-
πτυξη της κοινωνίας. νων και κλινικών γιατρών της Σχολής
μας. Το έργο CY-Biobank είναι μια
Τα πιο πάνω είναι μόνο μερικά μοναδική ευκαιρία για την ανάπτυξη
παραδείγματα που φανερώνουν την γενετικών, επιδημιολογικών και άλ-
ερευνητική κουλτούρα του οργα- λων μελετών προς όφελος του Κύ-
νισμού και τη συνεχή επιδίωξη της πριου πολίτη αξιοποιώντας πολύτιμη
αριστείας.

9

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

εμπειρογνωμοσύνη και πρόσβαση σε το δημόσιο και ιδιωτικό τομέα να συ-
γενναία χρηματοδότηση. νεργαστούν με αλτρουιστική διάθεση
για το καλό του Κύπριου πολίτη.
Είναι προφανές ότι το υλικό που
αρχειοθετείται στη Βιοτράπεζά μας Κατανοούμε ότι οι προκλήσεις
αποτελεί θησαυρό και κληρονομιά είναι πολλές, αλλά το Πανεπιστή-
για το μέλλον. Η επεξεργασία του, μιο απέδειξε ότι είναι σε θέση να τις
πάντα με σεβασμό στην ιδιωτικότητα αντιμετωπίσει με επιτυχία παρά την
και στην προστασία των προσωπικών αντιξοότητα των συνθηκών. Σε ένα
δεδομένων, θα ενισχύσει ερευνητι- περιβάλλον όπου η πρόσφατη οικο-
κές πτυχές της σύγχρονης ιατρικής νομική κρίση άφησε πίσω της πληγές,
πρακτικής στην Κύπρο, θα οδηγήσει εξελίξεις όπως η χρηματοδότηση του
στην ανακάλυψη νέας γνώσης και προγράμματος CY-Biobank αποτε-
στην εμπέδωση καινοτόμων εφαρ- λούν εξαιρετικά ενισχυτικές δράσεις
μογών. Ιδιαίτερα θετική αποτιμάται η για κάλυψη του χαμένου εδάφους.
μέχρι τώρα προσφορά του Κέντρου
Ερευνών Μοριακής Ιατρικής στη γε- Εύχομαι καλή επιτυχία στην
νετική διαγνωστική, εξυπηρετώντας ομάδα και τους ανθρώπους του CY-
τον Κύπριο ασθενή και την ιατρική Biobank. Είμαι βέβαιος ότι θα συνεχί-
κοινότητα της Κύπρου. σετε να μας κάνετε περήφανους μέσα
από το ανεκτίμητης αξίας έργο σας.
Οι Πρυτανικές αρχές αγκαλιάζουν
με εμπιστοσύνη και ενθουσιασμό το Καθηγητής Τάσος Χριστοφίδης
υπό υλοποίηση έργο και προτρέπουν Πρύτανης Πανεπιστημίου Κύπρου

10

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project

CY-Biobank: Το εναρκτήριο λάκτισμα
για την ιατρική έρευνα επόμενης γενιάς

Σας καλωσορίζω στο πρώτο επί- φείς δραστηριότητες έρευνας.
σημο τεύχος των ενημερωτικών Εγκαινιάζουμε σήμερα τη Βιο-
δελτίων του Κέντρου Αριστείας για
τη Βιοτράπεζα και τη Βιοϊατρική ϊατρική έρευνα επόμενης γενιάς
Έρευνα του Πανεπιστημίου Κύπρου, ενθαρρύνοντας τον κάθε Κύπριο
CY-Biobank. να συμμετάσχει αλτρουιστικά στην
εντατικοποίηση των δραστηριοτήτων
Η χρηματοδότηση του προγράμ- της Βιοτράπεζας του Πανεπιστημίου
ματος CY-Biobank από την Ευρωπα- Κύπρου, ως εθνικό έργο βελτίωσης
ϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο του προ- της ποιότητας ζωής των Κυπρίων.
γράμματος HORIZON 2020/Teaming Αναμένουμε από τους ασθενείς και
Phase-2, σηματοδοτεί την έναρξη τους συνδέσμους τους να διαδραμα-
μιας νέας εποχής για τη Βιοϊατρική τίσουν ενεργό ρόλο στην υλοποίηση
έρευνα στην πατρίδα μας. Ήταν μια του έργου.
εξαιρετικά ευχάριστη εξέλιξη το γε-
γονός ότι μετά από επίπονη και μα- Το έργο υπόσχεται να δημιουρ-
κροχρόνια προσπάθεια η ομάδα μας γήσει μια μοναδική ερευνητική υπο-
κατάφερε να επιτύχει σε ένα από τα δομή για ιατρική έρευνα αρχειοθε-
προγράμματα αυτά, για τη δημιουργία τώντας βιολογικό υλικό από χιλιάδες
Κέντρου Αριστείας με επίκεντρο τη Κύπριους εθελοντές, υγιείς και ασθε-
Βιοτράπεζα και τη Βιοϊατρική έρευνα.
Παρόλο που ως πρωτοπόροι ξεκινή-
σαμε τη Βιοτράπεζα το 2011, η κλί-
μακα της δραστηριότητάς μας ήταν
εξαιρετικά μειωμένη λόγω ισχνών
χρηματοδοτήσεων για διάφορους λό-
γους, γεγονός που τοποθετούσε την
Κύπρο σε μειονεκτική θέση, ως ου-
ραγό στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε ό,τι
αφορά στον τομέα αυτό και σε συνα-

11

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

Εγκαινιάζουμε σήμερα Χαρακτηριστικά να αναφέρω ότι οι
τη Βιοϊατρική έρευνα Βιοτράπεζες ως ερευνητικές υποδο-
επόμενης γενιάς μές, είναι εργαλεία εκ των ων ουκ
ενθαρρύνοντας τον κάθε άνευ, σε όλες τις αναπτυγμένες χώ-
Κύπριο να συμμετάσχει ρες του κόσμου για την προώθηση
αλτρουιστικά στην μελετών, επιδημιολογικών εργασιών
εντατικοποίηση των και ερευνητικών προγραμμάτων με
δραστηριοτήτων της στόχο την εξατομικευμένη ιατρική
Βιοτράπεζας του και την ιατρική ακριβείας της επόμε-
Πανεπιστημίου Κύπρου, νης γενιάς.
ως εθνικό έργο βελτίωσης
της ποιότητας ζωής των Είναι εξαιρετικά ελπιδοφόρο και
Κυπρίων αισιόδοξο το γεγονός ότι, εκτός από
τα €15 εκατ. της Ευρωπαϊκής Επι-
νείς. Θα αποτελέσει εθνικό θησαυρό τροπής, η Κυπριακή Δημοκρατία
για να χρησιμοποιηθεί από πολλούς χρηματοδοτεί με άλλα €15 εκατ. το
ερευνητές της παρούσης και της επό- έργο, ενώ το Πανεπιστήμιο Κύπρου
μενης γενιάς σε μια προσπάθεια βελ- συνεισφέρει επίσης €8εκατ., δίνοντας
τίωσης διαδικασιών διάγνωσης, πρό- ισχυρό το μήνυμα της συμπαράστα-
γνωσης και θεραπείας των διαφόρων σης και στήριξης για την υλοποίηση
ασθενειών. Η προεργασία που έγινε του έργου. Συνεργάτες, εκτός από το
τα προηγούμενα χρόνια από της δη- Υπουργείο Υγείας της Κύπρου, είναι
μιουργίας της Βιοτράπεζας το 2011, ο Οργανισμός Κρατικών Υπηρεσιών
καθώς και η συνεργασία που είχαμε Υγείας Κύπρου, το Τεχνολογικό Πα-
με άλλες Βιοτράπεζες, μας επέτρεψε νεπιστήμιο Κύπρου, το Ογκολογικό
όχι μόνο να αποκτήσουμε χρήσιμες Κέντρο της Τράπεζας Κύπρου, το
εμπειρίες αλλά και να ευαισθητο- Κέντρο Αιματολογικών Νεοπλασι-
ποιήσουμε πολλούς συναδέλφους ών, το Ινστιτούτο Κύπρου, το Κέντρο
γιατρούς και άλλους ερευνητές στον Προληπτικής Παιδιατρικής, το Ίδρυμα
τομέα της αρχειοθέτησης βιολογικού Έρευνας και Εκπαίδευσης σε Καρ-
υλικού και ιατρικών αρχείων με σκο- διαγγειακά Νοσήματα, η Ομοσπον-
πό την αξιοποίησή τους στην έρευνα. δία Συνδέσμων Ασθενών Κύπρου
και η Παγκύπρια Συμμαχία Σπάνιων
Νοσημάτων. Πρόκειται δηλαδή για
μια πολυεπίπεδη κοινοπραξία στην
οποία όλοι έχουν ρόλο και όλοι είναι
ευπρόσδεκτοι να έρθουν με τις ιδέες

12

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project

τους και τις εισηγήσεις τους. Υπο- συνεργασία με δεκάδες γιατρούς και
σχόμαστε ότι θα έχουν πρόσβαση σε ερευνητές στον δημόσιο και ιδιωτικό
εμπειρογνωμοσύνη και υποδομή για τομέα.
υλοποίηση των στόχων τους. Εξαι-
ρετικά ενθαρρυντικό επίσης είναι το Γνωρίζουμε ότι θα αντιμετω-
γεγονός ότι ο Κύπριος πολίτης, είτε πίσουμε πάρα πολλές προκλήσεις,
ασθενής είτε υγιής, ήταν πάντα πρό- θα κληθούμε να υπερπηδήσουμε
θυμος να συμμετάσχει αλτρουιστικά αντιξοότητες και θα πρέπει να ξεπε-
σε ερευνητικά προγράμματα που η ράσουμε με επιτυχία τις όποιες πι-
ομάδα μας εκπονούσε τα τελευταία θανές αμφισβητήσεις με χαρακτήρα
σχεδόν 30 χρόνια στην Κύπρο σε περιορισμένου ορίζοντα οράματος
Οι συνεργάτες μου και εγώ είμαστε

13

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

έτοιμοι να κάνουμε κάθε τι δυνατό σε έντυπο συγκατάθεσης, πριν να δώ-
συνεργασία με οποιονδήποτε τομέα ή σουν βιολογικό υλικό.
φορέα θεωρεί ότι έχει ρόλο, ούτως
ώστε με την πάροδο του χρόνου η Οι συνεργάτες μου και εγώ νιώ-
αξία αυτής της Βιοτράπεζας να αυ- θουμε περήφανοι για ό,τι έχουμε
ξάνεται προσθέτοντας στο επιτόκιο επιτύχει μέχρι τώρα στον τομέα των
της γνώσης, της ανακάλυψης και της γενετικών παθήσεων στην Κύπρο.
καινοτομίας. Όμως, απομένουν να γίνουν πολύ
περισσότερα για να φτάσουμε στα
Ας στρατευθούμε όλοι σε αυτό επίπεδα πιο ανεπτυγμένων χωρών
το εθνικό πρόγραμμα υγείας, με με μεγαλύτερη προϊστορία στην ακα-
εναρκτήρια δράση το πρόγραμμα δημαϊκή έρευνα. Ας στρατευθούμε
ΜΙΤΟΣ-1 που στοχεύει στη μελέτη όλοι με αλτρουιστική διάθεση για να
του DNA των Κυπρίων με απώτερο καλύψουμε το κενό και να μπορέ-
σκοπό τη βελτίωση της υγείας. Το σουμε να βοηθήσουμε στη βελτίωση
πρόγραμμα αυτό, για το οποίο ήδη της ποιότητας υγείας της παρούσας
ξεκίνησε η εγγραφή εθελοντών στη και των επόμενων γενεών. Η μεγάλη
Βιοτράπεζα, προσκαλεί να συμμε- χρηματοδότηση που πετύχαμε μας
τάσχουν άτομα ηλικίας πέραν των δημιουργεί τεράστιες υποχρεώσεις
18 ετών. Ενδιαφερόμενοι πολίτες και μας κλείνει ραντεβού με την ιστο-
μπορούν να επικοινωνήσουν με τα ρία. Ας είμαστε πιστοί στο ραντεβού
τηλέφωνα του Κέντρου Ερευνών μας!
Μοριακής Ιατρικής και να διευθετή-
σουν ραντεβού για να προσέλθουν Καθηγητής Κωνσταντίνος Δέλτας
να συμπληρώσουν τα απαραίτητα Διευθυντής, Κέντρο Αριστείας –
ερωτηματολόγια και το εγκεκριμένο
Βιοτράπεζα και Βιοϊατρική Έρευνα
Κέντρο Ερευνών Μοριακής Ιατρικής

14

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project

Ηλεκτρονική Υγεία: Βασική προϋπόθεση για
τη δημιουργία του οικοσυστήματος υγείας στο πλαίσιο ενός

Γενικού Σχεδίου Υγείας και μιας Εθνικής Βιοτράπεζας

Η ηλεκτρονική υγεία καλύπτει ευρύ για Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση ενός
φάσμα εργαλείων και φιλοσοφίας σύγχρονου και πολιτισμένου κράτους
τρόπου ζωής. Τονίζεται ο τρόπος με φιλοσοφία που έχει ως κέντρο και
ζωής, γιατί πρέπει να έρχεται από κύριο σκοπό της τον πολίτη. Η προ-
μέσα μας αυτή η ανάγκη, δεν μας σέγγιση αυτή θέτει τις βάσεις για το
την επιβάλει κανένας, πρέπει να τη κτίσιμο ενός Γενικού Σχεδίου Υγείας
νοιώσουμε, πρέπει να γίνουμε μέρος και τη μετεξέλιξη ενός πεπαλαιωμέ-
μιας επανάστασης βασισμένης στις νου σε σύγχρονο οικοσύστημα που
τεχνολογίες της πληροφορικής που έχει ως κύριο μέλημά του το συμ-
στοχεύουν στην πρόληψη, διάγνω- φέρον του ασθενούς, βασισμένο στις
ση, θεραπεία, παρακολούθηση και αρχές που έχει θεσπίσει η ηλεκτρονι-
διαχείριση της υγείας και του τρόπου κή υγεία, σύμφωνα με τις συλλογικές
ζωής μας. Τονίζεται η πρόληψη ως αποφάσεις των κρατών μελών της
πρώτη στη σειρά. Για την εφαρμογή Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για την επίτευ-
της ηλεκτρονικής υγείας ακολουθού- ξη αυτού του στόχου αναγνωρίζονται
με εθνικές αξίες που έχουν συμβάλει και ιεραρχούνται αναγκαιότητες οι
στη διαμόρφωση των ευρωπαϊκών
αρχών και αξιών σε θέματα δικαιω-
μάτων των ασθενών για την απρό-
σκοπτη πρόσβασή τους στις υπηρε-
σίες υγείας.

Ο περί Ηλεκτρονικής Υγείας Νό-
μος (http://www.cylaw.org/nomoi/
enop/non-ind/2019_1_59/index.
html) ο οποίος έχει ψηφιστεί και τεθεί
σε εφαρμογή από την πολιτεία πρό-
σφατα, εμπίπτει στη γενική πολιτική

15

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

...πρέπει να γίνουμε Δεύτερη βασική αναγκαιότητα εί-
μέρος μιας επανάστασης ναι η υποχρεωτική συμμετοχή όλων
βασισμένης στις των παρόχων υπηρεσιών υγείας στο
τεχνολογίες της σύστημα, έτσι ώστε να ενημερώνο-
πληροφορικής που νται από τον ΕΗΦΥ για την κατάσταση
στοχεύουν στην πρόληψη, της υγείας του πολίτη, προτού προ-
διάγνωση, θεραπεία, βούν σε ιατρική πράξη που αφορά
παρακολούθηση και στο συγκεκριμένο πολίτη και να ενη-
διαχείριση της υγείας και μερώνουν άμεσα τον ΕΗΦΥ μετά τη
του τρόπου ζωής μας λήξη της ιατρικής πράξης.

οποίες αποτελούν την πεμπτουσία Τρίτη βασική αναγκαιότητα είναι η
του περί ηλεκτρονικής υγείας Νόμου. ρύθμιση του ιδιοκτησιακού καθεστώ-
Η Κύπρος είναι ίσως η μόνη ευρωπα- τος του ΕΗΦΥ του πολίτη και η πρό-
ϊκή χώρα που ρυθμίζει όλα τα σχετικά σβαση σε αυτόν. Επιπλέον ρυθμίζει τα
θέματα μέσα σε ένα νόμο, απλοποιώ- δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των
ντας έτσι την απρόσκοπτη εφαρμογή πολιτών και των παρόχων υγειονομι-
του. κής περίθαλψης μέσα στο οικοσύστη-
μα υγείας του κράτους.
Πρώτη βασική αναγκαιότητα είναι
η ρύθμιση και η δημιουργία ενός ενι- Τέταρτη βασική αναγκαιότητα
αίου ηλεκτρονικού φακέλου υγείας είναι η ρύθμιση και η προσαρμογή
(ΕΗΦΥ) για κάθε πολίτη τη μέρα γέν- του εθνικού οικοσυστήματος υγείας
νησής του, αποβλέποντας στον συνε- με τα εθνικά οικοσυστήματα υγείας
χή εμπλουτισμό του με όλα τα στοι- των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής
χεία που αφορούν στην υγεία του και Ένωσης, έτσι ώστε να διασφαλιστεί
ασθένειές του καθ’ όλη τη διάρκεια της η απρόσκοπτη διασυνοριακή υγειο-
ζωής του. Από αυτή την αναγκαιότητα νομική περίθαλψη. Η συμμετοχή μας
προκύπτει και η δημιουργία μιας Εθνι- στο ευρωπαϊκό οικοσύστημα υγείας
κής Βιοτράπεζας και η ρύθμιση της είναι υποχρεωτική. Για τη συμμετοχή
παραγωγής ανώνυμων βάσεων δεδο- πολιτών από τρίτες χώρες υπογρά-
μένων για σκοπούς έρευνας και ρύθ- φονται διακρατικές συμφωνίες για
μισης πολιτικών υγείας από το κράτος. τη ρύθμιση της διαλειτουργικότητας
των συστημάτων και της ασφαλούς
ανταλλαγής δεδομένων από τον
ΕΗΦΥ.

16

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project
Οφέλη υγείας μπορεί να μειωθεί σημαντικά,
Το ιατρικό ιστορικό και σημαντικά πέραν του γεγονότος ότι πολλές ζωές
που χάνονται άδικα μπορεί να σω-
ιατρικά δεδομένα θα είναι άμεσα προ- θούν με την έγκαιρη αντιμετώπιση
σβάσιμα από το γιατρό, παρέχοντας ή λόγω ιατρικών παραλείψεων ελ-
έτσι πλήρη ενημέρωση για την κα- λείψει ολοκληρωμένης γνώσης του
τάσταση του υπό εξέταση ασθενούς. περιεχομένου του ΕΗΦΥ κατά την
Αυτό βοηθά στην αποφυγή λαθών και εκτέλεση της ιατρικής πράξης. Επεν-
στην καλύτερη ιατρική αγωγή που θα δύουμε στην υγεία για να αποφύγου-
συστήσει ο γιατρός. Επιπλέον προσ- με την ασθένεια είναι η φράση που
δοκώμενα οφέλη θα προκύψουν και συνοψίζει τα τεράστια οφέλη που θα
από τη μείωση του κόστους υγείας. προκύψουν.
Αχρείαστες και επαναλαμβανόμενες
εργαστηριακές ή απεικονιστικές εξε- Το έργο CY-Biobank, χρηματοδο-
τάσεις θα εκλείψουν, θα διευκολυνθεί τημένο από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή
η στοχευόμενη φαρμακευτική αγωγή και από εθνικούς πόρους, θα εφαρμό-
και κυρίως θα μπορεί να γίνεται πιο σει τις πιο πάνω αρχές ηλεκτρονικής
αποτελεσματική πρόληψη. Επιπλέον, υγείας ταυτόχρονα με την εμπέδωση
είναι απαραίτητο να ρυθμιστεί η απο- της λειτουργίας της Βιοτράπεζάς μας,
θήκευση και η επεξεργασία της πλη- η οποία φιλοδοξεί να καταστεί η Εθνι-
ροφορίας που παράγεται από όλους κή Βιοτράπεζα της χώρας μας.
τους εμπλεκόμενους, ανεξάρτητα
από πού προμηθεύονται τις υπηρεσί- Χρίστος Ν. Σχίζας, Καθηγητής
ες αυτές και το πώς αυτές αμείβονται. Υπολογιστικής Νοημοσύνης
Υπολογίζεται ότι το συνολικό κόστος Διευθυντής Εργαστηρίου
υγείας ενός κράτους που εφαρμό-
ζει τις πιο πάνω αρχές ηλεκτρονικής Hλεκτρονικής Υγείας και Συντονιστής
WP4-CY-BIOBANK Κέντρου Αριστείας

Πανεπιστήμιο Κύπρου

17

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

Διεθνές Συνεργασίες
και Ανάπτυξη Εργασιών για την CY-Biobank

Η υπογραφή του Συμβολαίου με την κας έχουν δημιουργηθεί για να συλ-
Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η έναρ- λέγουν, να αναλύουν και να αποθη-
ξη του έργου: ‘Biobanking and the κεύουν φαινοτυπικές και γενετικές
Cyprus Human Genome Project - CY- πληροφορίες από αντιπροσωπευτικά
Biobank’ την 01/10/2019, αποτελεί δείγματα πληθυσμών.
το επιστέγασμα μιας επίπονης και
έντονα ανταγωνιστικής προσπάθει- Οι σύγχρονες Βιοτράπεζες (συ-
ας. Η συμμετοχή της Κοινοπραξίας μπεριλαμβανομένης και της CY-
υπό το Κέντρο Ερευνών Μοριακής Biobank) διαθέτουν βάση δεδομένων
Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κύπρου η οποία θα είναι προσβάσιμη στην
στο ειδικό πρόγραμμα WIDSPREAD/ επιστημονική και ερευνητική κοινό-
TEAMING, στο οποίο συμμετείχαντα τητα. Η βιοπληροφορική βοηθά τους
15 κράτη μέλη της ΕΕ που θεωρού- ερευνητές να εντοπίζουν τα βιοστοι-
νται αναπτυσσόμενα σε θέματα έρευ- χεία που χρειάζονται για τα πειράμα-
νας και καινοτομίας, ήταν μια τερά- τά τους και διευκολύνει την άντληση
στια πρόκληση. δεδομένων από πολλαπλές Βιοτρα-
πεζικές συλλογές οι οποίες μπορεί
Το έργο αυτό είναι ένα από τα να βρίσκονται σε διάφορες χώρες.
μεγαλύτερα έργα τα οποία εξασφαλί- Οι ψηφιακές υποδομές παρέχουν
στηκαν ποτέ στην Κύπρο με συνολική
χρηματοδότηση 38 εκατ. ευρώ, γεγο-
νός που μας γεμίζει ως επιστήμονες
αλλά και ως Κύπριους πολίτες, με
εθνική υπερηφάνεια.

Στα βήματα αρκετών αναπτυγ-
μένων χωρών που έχουν ήδη δημι-
ουργήσει Βιοτράπεζες κινείται πλέον
και η Κύπρος. Αυτές οι αποθήκες
βιολογικού υλικού μεγάλης κλίμα-

18

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project

και παράλληλα διευκολύνουν τη δι- Το έργο αυτό είναι ένα
ασύνδεση των Βιοτραπεζών και των από τα μεγαλύτερα έργα
ερευνητών σε όλο τον κόσμο. Έτσι τα οποία εξασφαλίστηκαν
η κάθε βιοτράπεζα, συμπεριλαμβα- ποτέ στην Κύπρο με
νημένης της CY-Biobank, μπορεί να συνολική χρηματοδότηση
αποτελεί μια κοινή υποδομή και να 38 εκατ. ευρώ, γεγονός
συνδέει συλλογές που διατηρούνται που μας γεμίζει ως
σε διαφορετικά σημεία (π.χ., σε άλλα επιστήμονες αλλά και ως
ιδρύματα της Κύπρου και του εξωτε- Κύπριους πολίτες,
ρικού) με κοινά πρωτόκολλα φύλα- με εθνική υπερηφάνεια
ξης και πληροφορικής, σε καθεστώς
ποιότητας και ασφάλειας υψηλών με δραστηριοποίηση σε 20 χώρες,
προδιαγραφών. αυτομάτως βοηθά και ενισχύει την
αναβάθμιση της χώρας μας, στο πε-
Επίσης η ανάπτυξη της CY- δίο της έρευνας και της ιατρικής. Το
Biobank ως Κέντρο Αριστείας και η BBMRI-ERIC έχει τον ρόλο ενός εκ
ενσωμάτωση της στο ευρύτερο Ευ- των δύο έμπειρων εταίρων στο έργο
ρωπαϊκό πλαίσιο με την ένταξη της
στο BBMRI-ERIC (Ευρωπαϊκά κατα-
νεμημένη ερευνητική υποδομή βιο-
τραπεζών και βιομοριακών πόρων),

19

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

μας, το οποίο θα εμπλουτίσει με τε- μείς όπως η πρωτεϊνωματική, η γο-
χνογνωσία τις διάφορες φάσεις της νιδιωματική και η εξατομικευμένη
ανάπτυξης μας, για την επίτευξη των ιατρική καθώς και στην αυξανόμενη
επιστημονικών μας επιδιώξεων. ακρίβεια των συναφών επιστημονι-
κών πεδίων.
Σημαντικός επίσης στόχος εί-
ναι η στενότερη συνεργασία με τα Αυτή η ανάπτυξη έχει αυξήσει τη
εργαστήρια της Μεσογείου και της ζήτηση για υψηλής ποιότητας δείγμα-
Μέσης Ανατολής τα οποία μοιρά- τα με ακριβή, αξιόπιστα, τυποποιημέ-
ζονται παρόμοιες φιλοδοξίες, στη να κλινικά και εργαστηριακά δεδομέ-
δημιουργία και διαχείριση Βιοτραπε- να. Επομένως, η βέλτιστη συλλογή,
ζών. Προς την επίτευξη αυτού του επεξεργασία, αποθήκευση, παρακο-
στόχου έχουμε ήδη δημιουργήσει το λούθηση και αποστολή βιοστοιχείων
δίκτυο MediEuro, στο οποίο κατέ- είναι καθοριστικής σημασίας για το
χουμε ηγετικό ρόλο. Η διοργάνωση αποτέλεσμα πολλών μελετών, με την
ετήσιων συνεδριάσεων της MediEuro εξειδίκευση να θεωρείται δεδομένη.
Consortium σε εναλλασσόμενες χώ-
ρες, με τη CY-Biobank να λειτουργεί Επιδίωξή μας είναι να εμπνεύσου-
ως περιφερειακός κόμβος, θα συ- με τους νέους απόφοιτους Βιολογι-
ντείνει στην ανταλλαγή εμπειριών και κών επιστημών στη δυνατότητα εξει-
την οικοδόμηση μιας κοινής κουλ- δίκευσης και απασχόλησης σε θέματα
τούρας και έρευνας. Η καθιέρωση Βιοτράπεζας, με την ανάπτυξη με-
του MediEuro Consortium θα είναι ταπτυχιακών προγραμμάτων σπου-
μια τεράστια επιτυχία στη γεφύρωση δών όπως MSc/PhD in Biobanking,
της Ευρώπης στη Μεσόγειο και τη πρόγραμμα MD/PhD και ακαδημαϊκή
Μέση Ανατολή. εκπαίδευση της ιατρικής κοινότητας.
Αποσκοπούμε παράλληλα στη δημι-
Οι μεταβαλλόμενες ανάγκες των ουργία συνεργασιών και ανταλλαγής
ερευνητών και των έργων τους, φοιτητών με Βιοτράπεζες του εξωτε-
που χρησιμοποιούν δείγματα Βιο- ρικού, όπως είναι η Βιοτράπεζα του
τραπεζών, οδήγησαν στην ανάπτυξη Ιατρικού Πανεπιστημίου του Γκρατς
νέων πεδίων, όπως αυτό της βιοε- της Αυστρίας, που είναι ο δεύτερος
πισκόπησης και της επιστήμης των έμπειρος εταίρος στο έργο μας.
βιοστοιχείων. Το μεταβαλλόμενο
αυτό περιβάλλον, μπορεί να αποδο- Σε συνεργασία με τη Βιοτράπε-
θεί εν μέρει σε αναδυόμενους το- ζα του Ιατρικού Πανεπιστημίου του
Γκρατς θα οργανωθούν διημερίδες

20

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project
κατάρτισης και εκπαίδευσης, στις • Στην αξιοποίηση των σύγχρονων
οποίες θα μπορούν να συμμετάσχουν υποδομών
φοιτητές από τις τρεις Ιατρικές Σχολές
της Κύπρου, οι σπουδαστές βιολογίας Όραμά μας είναι να προσφέρου-
και άλλοι επαγγελματίες από τα εννέα με καινούργιες θέσεις εργασίας για
τοπικά πανεπιστήμια (3 δημόσια και 6 τους νέους επιστήμονες και να τρο-
ιδιωτικά) καθώς και φοιτητές από το φοδοτήσουμε καινοτόμα ερευνητικά
δίκτυο MediEuro και άλλες γειτονικές προγράμματα, μέσω της δημιουργίας
χώρες. μιας μοναδικής ερευνητικής υποδο-
μής για ιατρική έρευνα, καθιστώντας
Η εταιρεία μας RTD Talos, που μαζί νέες θεραπείες δυνατές.
με το Πανεπιστήμιο Κύπρου αποτε-
λούν τον κυπριακό πυρήνα του έρ- Καταλύτης στην προσπάθεια αυτή
γου, έχει επιφορτιστεί με το δύσκολο είναι η μετατόπιση της εμπλοκής
έργο του να καταστεί η Βιοτράπεζα των ασθενών από την παθητική πα-
οικονομικά αυτοσυντήρητη, μέσα από ραχώρηση βιολογικού υλικού, στην
εξασφάλιση χρηματοδοτήσεων και την ενεργή συνεργασία και υποστήριξη
ανάπτυξη ενός πλέγματος υπηρεσι- στο σχεδιασμό και την ανάπτυξη της
ών. Οι υπηρεσίες αυτές θα βασιστούν Βιοτράπεζας μας. Θέλουμε να ενθαρ-
στους ακόλουθους άξονες: ρύνουμε όλους ανεξαιρέτως τους
συμπατριώτες μας να αγκαλιάσουν
• Στη διεκδίκηση ερευνητικών χρη- αυτή την τεράστια προσπάθεια και
ματοδοτήσεων από τοπικές αλλά να συμμετάσχουν αλτρουιστικά στην
κυρίως από διεθνείς (Ευρωπαϊκές εντατικοποίηση των δραστηριοτήτων
και άλλες) πηγές χρηματοδότησης της Βιοτράπεζας του Πανεπιστημίου
Κύπρου, βλέποντας την ως εθνικό
• Στην αξιοποίηση των ερευνητικών έργο βελτίωσης της ποιότητας ζωής
αποτελεσμάτων όλων των Κυπρίων πολιτών.

• Στην ανάπτυξη εκπαιδευτικών Δρ Μάριελ Βούτουνου
προγραμμάτων, συμπεριλαμβανο- Διευθύντρια Ανάπτυξης
μένων μεταπτυχιακών προγραμ- Εργασιών – CY-Biobank
μάτων σπουδών Σύμβουλος Διαχείρισης

• Στην αξιοποίηση του βιολογικού Έργων RTD Talos Ltd
υλικού και των βιοδεδομένων

21

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

Η χρησιμότητα και αξία της Βιοτράπεζας:
Η άποψη των ασθενών

Αποτελεί κάτι καινούργιο, πρωτό- Θα ήταν παράλειψη να μην εκ-
γνωρο και πρωτοποριακό για τα δε- φράσω εκ μέρους του οργανωμένου
δομένα της Κύπρου. Μια ιδέα, ένα κινήματος των ασθενών πόσο περή-
έργο το οποίο χρειάστηκε μεγάλη φανοι και ευγνώμονες αισθανόμαστε
προσπάθεια και χρόνο για να καταφέ- που μας δόθηκε η ευκαιρία μέσα από
ρει μέσα από εξαντλητικές, επίπονες τη στήριξη του έργου να βάλουμε το
και πολύ ανταγωνιστικές διαδικασίες δικό μας λιθαράκι στην υλοποίηση
να πάρει την τελική έγκριση. Το όλο του όλου εγχειρήματος.
έργο είναι αναντίλεκτης και ανεκτί-
μητης αξίας. Οι επόμενες γενιές θα Η Ομοσπονδία Συνδέσμων Ασθε-
ευγνωμονούν τους πρωτεργάτες και νών Κύπρου, πρώην Παγκύπρια
αυτούς που έχουν αφιερώσει πολλές Ομοσπονδία Συνδέσμων Πασχόντων
ώρες και εργασία για να γίνει πραγ- και Φίλων (ΠΟΣΠΦ), από την πρώτη
ματικότητα και ιδιαίτερα τον Καθηγη- στιγμή αγκάλιασε, πίστεψε, στήριξε
τή Κωνσταντίνο Δέλτα και την ομάδα με κάθε τρόπο αυτό το έργο και χαι-
του στο Κέντρο Ερευνών Μοριακής ρόμαστε που κατάφερε να αποσπάσει
Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κύπρου. την απαραίτητη χρηματοδότηση και
τώρα βρίσκεται σε στάδιο υλοποίη-
Η Ομοσπονδία Συνδέσμων Ασθε- σης.
νών Κύπρου (ΟΣΑΚ), η ομπρέλα ορ-
γάνωση που εκπροσωπεί 30 εθνικές
οργανώσεις ασθενών, ευχαριστεί εκ
βάθους καρδίας τους εμπνευστές και
σχεδιαστές του προγράμματος και
εκφράζει παράλληλα την τεράστια
ικανοποίησή της για αυτή την πολύ
θετική εξέλιξη, η οποία θα αλλάξει το
ερευνητικό πεδίο και την ιατρική στην
Κύπρο.

22

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project
τικών παθήσεων και θα προωθήσει
Η ΟΣΑΚ αντίκρυσε πολύ θετικά την έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία
τη δημιουργία Βιοτράπεζας ως συ- πολλών χρόνιων παθήσεων.
νεργάτης και συνέβαλε στη διάδοση
του έργου. Συγκεκριμένα συμμετείχε Η υποδομή αυτή διευκολύνει και
σε εκδηλώσεις, διαλέξεις με στόχο ενθαρρύνει επίσης την ιατρική έρευ-
την πληροφόρηση, ευαισθητοποίηση να παρέχοντας στους ερευνητές πρό-
και ενημέρωση του κοινού, ενώ πα- σβαση σε δείγματα και δεδομένα για
ράλληλα διοχέτευε όλο το απαραίτη- την ανάπτυξη κλινικών μελετών και
το υλικό στην ιστοσελίδα της και τα ερευνητικών έργων με στόχο την πα-
κοινωνικά δίκτυα. Πρόκειται για ένα ραγωγή νέων γνώσεων προς όφελος
έργο πολύ κεντρικής, καθοριστικής των ασθενών και της κοινωνίας. Ιδι-
και εθνικής σημασίας που πρέπει να αίτερα στην εποχή μας, όπου επιχει-
υποστηριχθεί από όλους τους εμπλε- ρείται η προσφορά ιατρικής ακριβείας
κομένους και κυρίως από τους πολί- και επιστημονικής τεκμηρίωσης, μια
τες και τους ασθενείς που θα έχουν το τέτοια υποδομή είναι ζωτικής σημα-
θετικό αντίκτυπο και πολλαπλά οφέλη σίας, επειδή προάγει την καινοτόμο
από την ύπαρξη και τη λειτουργία της έρευνα για τις γενετικές ασθένειες,
Βιοτράπεζας. Αναμφίβολα η λειτουρ- προκειμένου να επιτευχθεί καλύτε-
γία της Βιοτράπεζας θα αυξήσει την ρη και αποτελεσματική διάγνωση και
κατανόηση των ασθενειών και γενε- θεραπεία, ακόμη και εξατομικευμένη
προσέγγιση για κάθε ασθενή.

Η διαφύλαξη της ασφάλειας των
πολύ ευαίσθητων ιατρικών προσω-
πικών δεδομένων, δεν θα πρέπει να
ανησυχεί τους πολίτες, αφού θα βα-
σίζεται στην εφαρμογή αρχών της
ηλεκτρονικής υγείας, όπως αυτές
έχουν προταχθεί και εφαρμόζονται σε
όλα τα κράτη μέλη από την Ευρωπα-
ϊκή Επιτροπή για την υλοποίηση ενός
ασθενο-κεντρικού περιβάλλοντος
δημιουργίας και φύλαξης δεδομένων
υγείας σε ένα ενιαίο και ολοκληρω-
μένο σύστημα.

23

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

Θα προωθήσει επίσης τη μελέτη την αύξηση της συμμετοχής και της
του γονιδιώματος των Κυπρίων και θα απόκτησης βιολογικών δειγμάτων.
εξασφαλίζει πρόσβαση στα δεδομένα Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να ανα-
σε πολλούς ερευνητές και επιστή- φερθεί ότι όραμα της ΟΣΑΚ είναι η
μονες οι οποίοι θα μπορέσουν μέσω ενδυνάμωση των ασθενών έχοντας
αυτού του εργαλείου να εντατικοποιή- μια ισχυρή φωνή στην κοινωνία της
σουν τις έρευνες και μελέτες, οι οποί- Κύπρου, όπου η υψηλή ποιότητα της
ες βέβαια θα αυξήσουν την κατανόηση υγείας και η ποιότητα ζωής θα είναι
και τη γνώση για πολλές ασθένειες. διαθέσιμες για όλους. Παράλληλα,
ένας από τους πιο βασικούς της στό-
Η ανάπτυξη μιας υπερσύγχρονης χους, είναι η ενδυνάμωση της ουσι-
τεχνολογίας Biobank και μιας ερευ- αστικής συμμετοχής των ασθενών
νητικής υποδομής για τη γενετική θα στην ανάπτυξη και εφαρμογή των
συμβάλει στις συνεχιζόμενες προσπά- πολιτικών και προγραμμάτων που
θειες της Ομοσπονδίας να παράσχει σχετίζονται με την υγεία και την κοι-
στους ασθενείς μια ισχυρότερη φωνή νωνία, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται
και πιο ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση καλύτερα στις ανάγκες των ασθενών.
των πολιτικών υγειονομικής περίθαλ-
ψης σε μακροπρόθεσμη βάση. Αναντίλεκτα το έργο αυτό προάγει
πλήρως τους στόχους της ΟΣΑΚ και
Απαραίτητο συστατικό για την το όραμά της, αφού οι ασθενείς έχουν
επιτυχία του έργου είναι η συστημα- ίσως τον μεγαλύτερο ρόλο σε αυτό το
τική και διαχρονική συνεργασία με έργο. Τους δίνεται η δυνατότητα ως
την ιατρική και επιστημονική κοινό- συνεργάτες και εθελοντές να συμμε-
τητα, των ιατρών τόσο του δημοσίου τάσχουν στο σχεδιασμό, ανάπτυξη και
όσο και του ιδιωτικού τομέα, ώστε να λειτουργία τέτοιων υποδομών. Κάθε
υλοποιηθεί η αρχειοθέτηση χιλιάδων ασθενής είναι χρήσιμο να εγγραφεί σε
ασθενών και να φυλαχθούν χιλιάδες ερευνητικά προγράμματα που αφο-
βιολογικά δείγματα. ρούν την πάθηση του, να υποστηρίξει
τα συνεχιζόμενα ερευνητικά έργα και
Αδιαμφισβήτητα ζωτικής σημα- να ενθαρρυνθεί να δώσει βιολογικό
σίας είναι η συνεργασία μεταξύ των δείγμα στη Βιοτράπεζα.
ερευνητών και των οργανώσεων
των ασθενών. Ας μην ξεχνάμε όμως, Είμαστε σίγουροι ότι όλοι οι
πόσο σημαντική και απαραίτητη είναι ασθενείς όπως και οι πολίτες της Κύ-
η ενεργή εμπλοκή και εθελοντική πρου θα αγκαλιάσουν το πρόγραμμα
συνεισφορά των ασθενών με στόχο

24

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project
αυτό, όντας πρόθυμοι να μοιραστούν οποία σχετίζονται με την συναίνεση
τα ιατρικά τους δεδομένα, συμβάλ- ασθενών/ δοτών (καταγραφή της δια-
λοντας καταλυτικά στον τομέα της δικασίας και της συμφωνίας), και την
έρευνας της υγείας και στην υλοποί- κάλυψη πιθανών εξόδων των δοτών,
ηση όλων όσων σχεδιάζονταν εδώ τα δικαιώματα και υποχρεώσεις τόσο
και τόσα χρόνια. των πολιτών, όσο και των ερευνητών
και πολλά άλλα τα οποία θα τύχουν
Οι ασθενείς θα πρέπει να αντιλη- επεξεργασίας και ενημέρωσης του
φθούν ότι η εθελοντική τους προ- κοινού και των ασθενών.
σφορά είναι προς όφελος όχι μόνο
των ιδίων αλλά και της οικογένειας Η ΟΣΑΚ όπως έχει προαναφερ-
και των συγγενών τους. Είναι απόλυ- θεί περιβάλλεται από ένα ισχυρό αί-
τα κατανοητό, ιδιαίτερα στην εποχή σθημα ελπίδας για καλύτερη υγεία
μας που γίνεται λόγος για προστασία στον τόπο μας και δηλώνει ανοικτά
των προσωπικών δεδομένων να δι- ότι θα συνεχίσει να στέκεται αρωγός
ασφαλιστεί ο σεβασμός της ανθρώ- και υποστηρικτής σε κάθε βήμα του
πινης αξιοπρέπειας, η προστασία της έργου, το οποίο κανείς δεν μπορεί να
ιδιωτικής ζωής, της υγείας και της γε- αμφισβητήσει ότι αποτελεί αναγκαιό-
νετικής ταυτότητας του ατόμου. Προς τητα για τη χώρα μας, προς όφελος
τούτο επιβάλλεται η πληροφόρηση της δημόσιας υγείας και των πολιτών.
ασθενών/δοτών για τα θέματα που
αφορούν την ασφάλεια, τους κίνδυ- Αρχίζει ένα μεγάλο ταξίδι και έχει
νους, το σκοπό του έργου και τα ανα- γίνει το πρώτο αποφασιστικό βήμα.
μενόμενα αποτελέσματα σε γλώσσα Σε αυτό το ταξίδι σας θέλουμε όλους
απλή και κατανοητή. συνοδοιπόρους και συνταξιδιώτες.
Ας μην λείπει κανείς.
Είναι λογικό, ότι λόγω της και-
νοτομίας του έργου θα προκύψουν Μάριος Κουλούμας
αρκετά ερωτήματα στους ασθενείς τα Πρόεδρος ΟΣΑΚ

25

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

Ερευνητικά προγράμματα σε εξέλιξη στο ΚΕΜΙ
1Principal Investigator: Constantinos Deltas
Genetic modifiers predisposing to CKD in Alport and thin
basement membrane nephropathy (COL4ALPORT)

Duration: January 2016-December 2019

Funding Body: European Renal Association-European Dialysis and
Transplant Association (ERA-EDTA)

Programme/Call: BIOMARKERS OF CKD

Amount: €300.000

Coordinator Body: University of Cyprus

Το σύνδρομο Alport προκαλείται από κληρονόμηση μεταλλάξεων σε κάποια γο-
νίδια του κολλαγόνου IV, που κωδικοποιούν για πρωτεΐνες στη βασική μεμβράνη

του σπειράματος των νεφρών. Πρόκειται για σοβαρή πάθηση των νεφρών όπου οι

ασθενείς καταλήγουν στην αιμοκάθαρση σε πολύ νεαρές ηλικίες, αν δεν πάρουν

θεραπεία, αλλά σε κάθε περίπτωση οι περισσότεροι ασθενείς δεν αποφεύγουν την

έλευση του τελικού σταδίου νεφρικής ανεπάρκειας. Υπάρχει μεγάλη ετερογένεια

σε ό,τι αφορά στη σοβαρότητα της νόσου και στην ηλικία έλευσης του τελικού στα-

δίου νεφροπάθειας. Μας ενδιαφέρει να εντοπίσουμε άλλους γενετικούς δείκτες

που επηρεάζουν την εξέλιξη της νόσου σε διαφορετικούς ασθενείς.
2Principal Investigator: Constantinos Deltas
Repurposing of FDA approved chemical chaperones
to the rescue of a mouse model of Alport Syndrome (CHALPORT)

Duration: December 2017 - December 2019

Co-PI: Christoforos Odiatis, University of Cyprus

Funding Body: Alport Syndrome Foundation, Pedersen Family, Kidney
Foundation of Canada, Alport Syndrome Research
Funding Program

Amount: $100.000 USD

Coordinator Body: University of Cyprus

Το πιλοτικό αυτό έργο είχε ως στόχο τη χρησιμοποίηση χημικών μορίων τα οποία
είναι ήδη εγκεκριμένα από τον Αμερικανικό Οργανισμό Φαρμάκων (FDA) και χρη-
σιμοποιούνται για τη θεραπεία συγκεκριμένων νοσημάτων. Στο έργο αυτό κάνουμε

26

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project
επανατοποθέτηση (repurposing) των μορίων αυτών σε μοντέλο ποντικού με το
σύνδρομο Alport. Το μοντέλο αυτό που δημιουργήσαμε στο εργαστήριό μας, είναι
το πρώτο του είδους του και είναι η πρώτη φορά που χρησιμοποιούνται τέτοια

μόρια γνωστά ως chaperones (συνοδά μόρια αναδίπλωσης πρωτεϊνών), για θερα-
πευτικούς σκοπούς σε προκλινική μελέτη για το σύνδρομο Alport.
3Principal Investigator: Christoforos Odiatis (Group Leader at MMRC)
Preclinical studies of treating Alport Syndrome
mouse models with chemical chaperons (ChapERalport)

Duration: March 2019-February 2022

Funding Body: Cyprus Research Promotion Foundation
(Code: RESTART 2016-2020 / POST-DOC/0916/0190)

Amount: €160.000

Coordinator Body: University of Cyprus

Αποτελεί συνέχεια του προηγούμενου (CHALPORT) εφόσον με βάση τα ευρήματα

της προηγούμενης πιλοτικής μελέτης προτείναμε επέκταση της έρευνας με τη χρή-

ση των συνοδών αυτών μορίων για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και πειράματα

που θα μας επιτρέψουν καλύτερη κατανόηση της συμπεριφοράς των ποντικών

κατά τη θεραπεία αυτή.
4Principal Investigator: Constantinos Deltas
Genetic modifiers in Alport syndrome and thin
basement membrane nephropathy (RICTOR-ALPORT)

Duration: June 2019 - May 2022

Funding Body: Cyprus Research Promotion Foundation
Code: RESTART 2016-2020 / EXCELLENCE/1216/0417

Amount: €250.000

Coordinator Body: University of Cyprus

Πρόκειται για έργο που εκπονείται με συνεργάτη στα Jackson Laboratories των
ΗΠΑ, με την αξιοποίηση του μοντέλου ποντικών για το σύνδρομο Alport που πε-
ριγράψαμε πιο πάνω. Σκοπός είναι να δούμε κατά πόσο μια συγκεκριμένη ποικι-
λομορφία του DNA στο γονίδιο Rictor, επηρεάζει την εξέλιξη της νόσου όταν βρί-
σκεται στην παρουσία του συνδρόμου Alport. Αυτή η υπόθεση στηρίζεται σε άλλα
ευρήματά μας, σύμφωνα με τα οποία το γονίδιο Rictor ενδέχεται να έχει τροποποι-
ητικό ρόλο στο σύνδρομο Alport.

27

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence
5
Cyprus Genome Project and Nephrogenetics
(CY-NEPHRON)

Duration: January 2020-December 2022

Principal Investigator: Constantinos Deltas

Funding Body: Cyprus Foundation for Research and Innovation
Code: RESTART 2016-2020 / INTEGRATED/0918/0043

Amount: €1.000.000

Coordinator Body: University of Cyprus

Το έργο αυτό αποτελεί συνέχεια των προηγούμενων ερευνών μας στις κληρονο-

μικές νεφροπάθειες στον άνθρωπο. Στοχεύει στη συνέχιση της εγγραφής ασθενών

και στην αρχειοθέτηση υλικού από ασθενείς με κληρονομικές νεφροπάθειες ώστε

να καλύψουμε μεγαλύτερο αριθμό οικογενειών που γνωρίζουμε ότι υπάρχει στον

κυπριακό πληθυσμό και να εντοπίσουμε τη γενετική αιτιολογία. Ταυτόχρονα στο
ίδιο πρόγραμμα μας ενδιαφέρει, σε συνεργασία με το CY-Biobank, να μελετήσουμε
το υγιές γονιδίωμα των Κυπρίων.
Autosomal Dominant Tubulointerstitial Kidney Disease
due to MUC1 mutations in Cyprus – Preparation of a
clinical trial cohort, biomarker discovery and

6identification of new MUC1 mutations (CyMUC1)
Duration: October 2019-September 2021

Principal Investigator: Gregory Papagregoriou (Group Leader at MMRC)

Funding Body: Cyprus Research Promotion Foundation
Code: RESTART 2016-2020 / POST-DOC/0718/0195

Amount: €160.000

Coordinator Body: University of Cyprus

Το πρόγραμμα στοχεύει στην περεταίρω αρχειοθέτηση ασθενών και οικογενειών
με μία αυτοσωματική επικρατούσα νεφρολογική νόσο η οποία είναι ιδιαίτερα συχνή
στην Πάφο, τη Νεφροπάθεια MUC1. Επιπρόσθετα, το πρόγραμμα αυτό αποσκοπεί
στην ταυτοποίηση νέων οικογενειών με τη νόσο και την ανίχνευση γενετικών με-
ταλλάξεων στο γονίδιο MUC1. Ταυτόχρονα γίνονται προσπάθειες εξεύρεσης των
γενετικών αιτίων που ευθύνονται για ασθένειες με παρόμοια παθολογία αλλά δια-
φορετική γενετική βάση, καθώς επίσης και στην ανακάλυψη μοριακών βιοδεικτών
στα ούρα ασθενών για έγκαιρη διάγνωση και πρόγνωση.

28

Biobanking and the Cyprus Human Genome Project

#1Open Label Study of the Effect of Cholecalciferol on

Mucin-1 Levels in Individuals with Autosomal Dominant
Tubulo-Interstitial Kidney Disease due to MUC1

7Mutations – A pilot clinical trial (ADTKD-MUC1)
Duration: October 2019 - March 2021

Project Coordinator: Constantinos Deltas

Clinical Coordinator: Christoforos Stavrou

Biobanking Coordinator: Gregory Papagregoriou

External Collaborator: Anna Greka

Funding body: The Broad Institute of MIT and Harvard

Amount: $68.000

Coordinator Body: University of Cyprus

Το έργο είναι ιδιαίτερα καινοτόμο εφόσον αφορά στην πραγματοποίηση της πρώτης
κλινικής μελέτης στην Κύπρο για ασθενείς με χρόνια νεφρική νόσο. Κύπριοι ασθε-
νείς με Νεφροπάθεια MUC1 συμμετέχουν ταυτόχρονα με ασθενείς στην Αμερική σε
πρόγραμμα χορήγησης συγκεκριμένης ουσίας, η οποία έδωσε πολύ ενθαρρυντικά
αποτελέσματα στο εργαστήριο σε σχέση με την ποσότητα έκφρασης της επιβλα-
βούς μορφής της μεταλλαγμένης πρωτεΐνης MUC1. Η νόσος αυτή, που παλαιότερα
ονομαζόταν Κυστική Μυελική Νόσος των Νεφρών Τύπου Ι, είναι ιδιαίτερα συχνή
στην Πάφο με σχετικά μεγάλο αριθμό ασθενών, σε σύγκριση με άλλους πληθυ-
σμούς στην Ευρώπη και στην Αμερική.

29

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

Biobanking and
the Cyprus Human Genome Project
CY-Biobank

AGENDA – DAY 1 (26 November 2019)
8:30
Meeting of EU officials and Advanced Partners with Rectors
09:30 – 10:00 Arrival of participants
10:00 – 11:00 Welcome address
> Professor Ioannis Giapintzakis, Vice-Rector for International Affairs, Finance

and Administration of the University of Cyprus
> Kyriacos Kokkinos, Chairman, Cyprus Research & Innovation Foundation

Chief Scientist Research & Innovation, Representative of the Government of
the Republic of Cyprus
> Dr Karina Firkaviciute, Policy Officer, DG Research and Innovation, EC
11:00 - 11:30
Key-note speech – Next generation biomedical research in Cyprus
Biobanking and the Cyprus human genome project (CY-Biobank)
> Prof. Constantinos Deltas, Project Coordinator & Director of the Molecular
Medicine Research Center (MMRC)
11:30 – 11:45
Role of REA and Project Expectations
> Mr Ales Fiala, Head of Unit, Research Executive Agency (REA)
11:45 – 12:15 Coffee Break
Session Chair: Prof. Constantinos Deltas
12:15 – 12:45 Key-note speech 1
Impacts of biobanks on regional research and innovation
> Prof. Kurt Zatloukal, Head of the Diagnostic and Research Center for Molecular
BioMedicine, Medical University of Graz & Director of BBMRI.at
12:45 – 13:15 Key-note speech 2
New generation of Biobanking. The way forward
> Prof. Erik Steinfelder – Director General, BBMRI-ERIC

30

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project

KICK OFF MEETING

26.11.2019

13:15 – 15:00 Reception
Scientific Seminar
Session Chair: Prof. Christos Schizas
15:00 – 15:30 Key-note speech 3
Biobanking for cancer. First things first
> Prof. Kurt Zatloukal, Head of the Diagnostic and Research Center for Molecular
BioMedicine, Medical University of Graz & Director of BBMRI.at
15:30 – 16:00 Key-note speech 4
Biobanking and big data initiatives in rare diseases in the UK
> Dr Daniel Gale, University College London
16:00 – 16:30 Coffee Break
16:30 – 17:30 Parallel Break-out Sessions
Working group 1: Chair Dr Alexandros Michaelides, Director, RTD Talos Ltd
Implementation of Project Administration - Dissemination
Working Group 2: Chair Andrea Wütte, Head of Quality Management, BBMRI-ERIC
Implementation of Biobanking set up, quality control
17:30 – 18:00
Round-up of results of Break - out sessions, by Prof. C. Deltas
18:001 Reception

31

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

AGENDA – DAY 2 (27 November 2019)
08:45 – 09:00 Arrival of Participants
Chair: Dr Alexandros Michaelides
09:00 – 09:20
Policy Aspects of Teaming Action within the H2020 Work Programme “Spreading
Excellence and Widening Participation”
> Dr Karina Firkaviciute, Policy Officer, DG Research and Innovation, EC
09:20 – 10:00
Project implementation: Legal, Financial and Administrative Aspects
> Mr Patricio Ortiz de la Torre, Head of Sector, REA
10:00 – 10:20
eHealth in Cyprus. A way forward
> Prof. Christos Schizas, Director of eHealth Lab, University of Cyprus

Presentation of all Work-Packages
Planning of work for project Year 1 - Upcoming deliverables & milestones
10:20 – 10:40 Presentation of WP1:
Project Management and Communication (UCY)
> Mr Pavlos Michaelides, CΥ-Biobank Operations Manager, Molecular Medicine
Research Center (MMRC), UCY
10:40-11:00 Presentation of WP2:
Physical premises & equipment infrastructure (UCY)
> Prof. Constantinos Deltas
11:00 – 11:30 Coffee Break
Chair: Dr Gregory Papagregoriou
Presentation of all Work-Packages
Planning of work for project Year 1 - Upcoming deliverables & milestones
11:30 – 11:50 Presentation of WP3:
ICT Operations, Quality & Sample Management (MUG)
> Prof. Kurt Zatloukal, Medical University of Graz & Director of BBMRI.at
11:50-12:10 Presentation of WP4:
Bioinformatics & eHealth (UCY)
> Prof. Christos Schizas, Director of eHealth Lab, University of Cyprus
12:10 – 12:30 Presentation of WP5:
Create a state-of-the-art Biobank (UCY)
> Prof. Constantinos Deltas, Director of MMRC

32

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project

12:30 - 12:50 Presentation of WP7:
Dissemination of results, education / training and other academic activities
(TALOS)
> Dr Mariel Voutounou, CY-Biobank Director of Business Development, RTD TALOS Ltd
12:50 – 13:10 Presentation of WP8 & WP11:
Ethical, Legal and Social Implications (BBMRI-ERIC): Ethics requirements (UCY)
> Dr Michaela Th. Mayrhofer, Head of ELSI Services, BBMRI-ERIC
13:10 – 14:30 Reception
Chair: Prof. Constantinos Deltas
14:30 – 14:50 Presentation of WP6:
The Cyprus Human Genome Project & other research projects (UCY)
> Dr Gregory Papagregoriou, Research Group Leader, MMRC
14:50 – 15:10 Presentation of WP9:
IPR management, innovation and market exploitation strategy (UCY)
> Dr Anastasia Constantinou, Head of the Innovation Management Unit, RSS, UCY
15:10 – 15:30 Presentation of WP10:
Business development and sustainability (TALOS)
> Dr Mariel Voutounou, CY-Biobank Director of Business Development, RTD TALOS Ltd
15:30 – 16:00 Coffee Break
16:00 – 17:00 Parallel Break-out Sessions
Working Group 3: Chair Prof. Christos Schizas, eHealth lab, UCY & Dr Heimo
Müller, Medical University Graz
Implementation of e-Health and LIMS
Working group 4: Chair Dr Michaela Th. Mayrhofer, Head of ELSI Services, BBMRI-
ERIC &
Mrs Andrea Wütte, Head of Quality Management, BBMRI-ERIC
Implementation of ELSI issues and quality data management
17:00 – 17:30 Prof. Constantinos Deltas
Round-up of results of Break-out sessions
Closing Remarks

33

CY-Biobank Research and Innovation Center of Excellence

34

#1Biobanking and the Cyprus Human Genome Project

This is the 1st Issue of the
CY-Biobank, Research and Innovation Center of Excellence Newsletter
EDITORIAL COMMITTEE

#1Prof. Constantinos Deltas

Director

Pavlos Michaelides
Operations Manager

Andria Papadopoulou
Administrative Personal Assistant
Cover Photos:
Left: The Academic, Research and Administrative Staff of CY-Biobank, Research and
Innovation Center of Excellence.
Right: Prof. Constantinos Deltas of the University of Cyprus receives the project con-
tract from Jean-Eric Paquet, Director-General for Research and Innovation of the @
EU_Commission to establish the CY-Biobank Center of Excellence (24/10/2019)
Graphic Design: Yiannos Christoforou, UCY

35

BioCbYa-nBkioi nbganaknRdetsheaercChyapnrduIsnnHovuamtioannCGenetneor mofeExPcreollejencet # 1

Center of Excellence in Biobanking and Biomedical Research
Molecular Medicine Research Center (MMRC)
University of Cyprus
1 Panepistimiou Avenue | 2109 Nicosia, Cyprus
T: +357-22-892815 | E: [email protected]
http://ucy.ac.cy/mmrc

EYΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΡΓΟ ΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΟΥΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ 2020 ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ ΤΗΣ ΕΕ KYΠΡΙΑΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
EUROPEAN UNION (Συμφ. Αρ. 857122), ΤΗΝ ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ REPUBLIC OF CYPRUS

CO-FUNDED BY THE EU’S HORIZON 2020 RESEARCH AND INNOVATION PROGRAMME UNDER GRANT
AGREEMENT No 857122, THE REPUBLIC OF CYPRUS AND THE UNIVERSITY OF CYPRUS

CYBiobank/ BiobankCy