Анатация.Дидактика (көнегрекшеδιδακτικός “оқыту”)–педагогикамен тәрбиетеориясыныңоқытумәселелерінзерттейтінбөлімі.Білімді,дағдыны, дағдынымеңгеружәнесенімінқалыптастыру заңдылықтарынашады,білім мазмұныныңкөлеміменқұрылымынанықтайды.Дидактиканыңнегізгі мәселесіәртүрлі тәсілдерментұжырымдалады.Кейбіреулероныоқытумен тәрбиелеудіңмазмұнымәселесімен,басқаларыбелгілібірпәнді «оқу процесіндеоқушылардыңойлауықалайжүретінімен»байланыстырады; басқаларыоныекі сұрақпенқорытындылайды: «неүйретукерек?»және «қалайоқытукерек?».Оқыту адамныңқызметініңбірі ғана түрі,олекіжақты сипаттамабереді.Олмұғалімменоқушыларарасындаоқытудыңмақсатміндеттерінжүзегеасыруғабайланыстыбірмезгілдеөзарақарам-қатынастар меноқуәреттерінентұрады.Оқуәрекетідегенде:мұғалімдертарапынан білімберуқызметінебасшылықболса,оқу-бұлоқушылартарапынан білімдердібелсенді түрдемеңгеруі, танымәрекеті.
Дидактика-педагогиканыңмаңыздысаласы.Дидактика (didatikas-оқытушы, didaska-оқушы) ұғымыгректіліненалынған,оқытунемесеүйретудегенсөз. Бұлұғымдығылымиайналымға алғашенгізгеннеміспедагогыВольфранг Ратке(1571-1635).СолмағынадабұлұғымдычехпедагогыЯ.А.Коменский пайдаланып,1657жылыөзініңҰлыдидактикаеңбегінжарыққашығарды. Оныңойыбойынша,дидактиканеніоқытадыжәнеқалайоқытукерекдеген сұрақтарғажауапбереді.Заманауиғалымдардыңзерттейтінсұрақтары:кімді, қашан,қайда,негеоқыту.Қазіргі түсінікбойынша,дидактика-білімберумен оқытумәселесінзерттейцтінғылымсаласы.Олоқыту теориясыдепте аталады.Дидактиканызерттеупәніоқытуменоқытудыңсебептері,барасы, нәтижелері. Зерттеупәні аясынабайланыстыжалпыдидактикалықоқытудыңжалпы заңдылықтарын,принциптерінқарастырады.Жекедидактикажекеоқу пәнініңмазмұнын,барысынтүріменәдістерінзерттеуінеқарапоқыту әдістемесідепаталады. Мысалы,математиканыоқытуәдістемесі, тарихи оқыту әдістемесі. ХҮІII ғасырдажаңапедагогиканыңнегiзiнқалағанұлычехпедагогы Я.А.Коменскийдің(1592-1670)дидактикалықидеясына,оның шығармаларына,әсiресе,дидактика саласыбойыншаХI-ХII ғасырлардажаңа философияның(Бруно, Галилей,Леонардо-да-Винчит.б.), соныңiшiнде ағылшынматериализмiнiңнегiзiнқалаушыФ.Бэконныңфилософиясының ықпалы,оныңкөзқарасыныңжаңадәуiрталабына сайқайтақұрылуына арқауболды.Я.А.Коменскийоқументәрбиежүйелерiнқұруда танымүрдiсiне байланыстыекiжақтыкөзқарастыұстанды.Оныңтүсiнiгiншеақиқатты танудыңбiрбағыты–логикалықақыл-ойғанегiзделгентүсiнiк,оныңкөзi– дiнисенiм.Ақиқаттыңекiншiбағыты–табиғаттытану,олтiршiлiктiң, байлықтыңкөзi, табиғаттықорғап, сақтайбiлу үшiнбiлiмқажет. Я.А.Коменскийдiңпедагогикалықкөзқарастарынақарайжәнеқайтаөрлеу дәуiрiндегi гуманистiкбағыттыңәсерiменорта ғасырлықмектепжүйесiн сынға алып,мектептегiоқу-тәрбиежұмыстарыбалаға сүйiспеншiлiкпен адамгершiлiкшеберханаорталығыболғанынқалаған.Я.А.Коменскийдің қоғамдабайлығынанемесежыныс айырмашылығынақарамай,жалпыға бiрдей, ана тiлiндеоқытатынмектептерашудықолдауы, ұлыпедагогтың гуманистiкжәнедемократиялықұстанымдаболғандығындәлелдейдi.Ол, әсiресе,қарапайымхалықтыңбалаларыныңмектепкеқолдарыжетпей отырғандығына,негiзiндехалықарасындакөптегендарындыбалалардың
талантыашылмай,мемлекетболашағына зиянкелтiргендiгiненаразылық бiлдiрдi.Я.А.Коменский“Ұлыдидактика”дегенеңбегiндеадамды табиғаттың бiр бөлiгi ретiнде қарап, оны тәрбиелеу мен оқыту табиғи қабiлетi менқасиеттерiндамытуғабағытталуытиiсдепкеңесбередi.Бұлталап тәрбиеменоқытудыңжалпыұстанымыретiндесаналып,кейiн“табиғатқа сәйкестiкұстанымы”депаталды. “Табиғатқа сәйкестiкұстанымы”– оқытудағықұрғақжаттаумендогмалықбiлiмгеқарсы,баланыңтабиғатын, оқумүмкiндiктерiнескерiп,бiлiмментәрбиеберетiнұстаным.Олөмiрге қажеттiкүнделiктi iстергепайдалыбiлiмдердiберудi ұсынды.Солсебептен мектептiңмақсаты–ақылдыадамдытәрбиелеу, адамныңадамдыққасиетi тектәрбиеарқылықалыптасадыдедi. Дидактикаәрі теориялық,әріқолданбалығылымболғандықтанғылымитеориялықжәнеқолданбалықызметтерорныдайды.Дидактиканыңғылымитеориялыққызметі:білімберуменоқытупроцесініңмәнімен заңдылықтарын,мазмұны,принциптерін, ұйымдастыруформаларымен әдістерінзерттеу.Дидактиканыңқолданбалықызметі:біліммазмұныноқыту мақсатына сәйкестендіру,оқытупринциптерінбелгілеу,оқытудыңтиімді әдістеріменұйымдастыруформаларынанықтау,жаңа технологияларды жасап енгізу.Дидактикапедагогиканыңжалпыкатегорияларын(тәрбие,педагоктік іс-әрекет,білімберу)пайдаланады.Соныменқатардидактиканыңөз категорияларыдабар:білімберу,оқыту,оқытупринциптері,оқытупроцесі, мақсаты,міндеттері,мазмұны, түрлері,әдістері,құралдары,оқытудың нәтижесі.Кейбіркатегорияларға анықтамаберейік.Оқыту–оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу,дамытумақсатынабағытталдға.налдын-ала жоспарланғаніс-әрекет. Оқытумазмұны-өкімет арнайытаңдапанықталғанбелгілі саладажұмыс істеу үшінқажетті адамзат тәжірибесініңбөлшегі.Ол–оқытудыңнәтижесі болатынбілім,білік,дағды, тұлғалыққасиеттержиынтығы. Оқытупроцесініңмәні,оныңерекшеліктеріменқызметіОқытупроцесібілімді,біліктілікпендағдынымеңгертетін,оқушылардыңдүниетанымын, күш-қайратын,қабілеттетінтәрбиелепдамытатынісәрекетбарысы.Оқу барысындаоқушыныңсана-сезімі, адамгершілікқасиеттері, эстетикалық талғамы, тұлғалыққасиеттеріқалыптасыпдамиды. Оқытудыңпсихологиялық,педагогикалықерекшеліктеріненазараударайық. Оқыту-мақсаттыпроцесс.Оқытудыңбастымақсаты,әдіс тәсілдермазмұны менміндеттеріқоғамталабынантуындап, ұдайыөсіп,жаңарады.Оқыту-
таным процесі. Танымның еркішелігі оқушыда білімге деген қызығушылығы ұдайыөсіпарта түседі.
Оқытудыңміндеті-оқушыныңайналаортамен(табиғат,қоғам)жәнеадам дамуныңнагізгі заңдылықтарынменқаруландыру.Оқушыдүниетанудан бұрынғылымдабелгіліболған, зеріттіліпдәлелденгенжаңалықтарды, заңдылықтарментұжырымдырдыәріқарайдамыта түседі. Оқтуда ғылымнегіздеріноқыпүйретудіңөзі, ғылымтарихымен,оның әдістеріментанысу ұлығалымдардыңөміріменқызметіжайлыақпарат алады.Оқыту–дамунегізі.Педлтагогикалықпроцессөзінетәннегізгіекі белгіні:организмніөзіндікдамуынажүйелі түрдегікөмекжәнежекебастың жан-жақтыжетілуінтүйістіреді.Баланыңөзіндікдамуынаәсерететіннегізгі факторлардыңбірі-өзарақарым-жүиелі түрдегікөмекжәнежекебастыңжанжақтыжетілуінтүйістіреді.Баланыңөзіндікдамуынаәсерететіннегізгі факторлардыңбірі-өзарақарым-қатынасжасау іс-әрекеті.Сөйтіп,оқыту процесі-мұғалісніңбаламенүнеміруханиқарым-қатынастаынтымақтастық жағдайдаболуынқажетедеді.Оқытупроцесініңбала текмұғалімніңәсерін қабылдаушығанаемес,оныңоқу іс-қимылынөзініңпсихикалық процестерінбасқару, ұйымдастырабілу (іс-әрекетінбілуі,бағалауы,өзін-өзі басқаруы)оқытудағысубектіекенінанықтайды.Оқытупроцесіндебала логикалықойлауболмысыныңжалпытәсілдерінқолданғажәнедербес шығармашылықәрекетжасауғадағдыланады. Бұданшығатынқорытынды:оқыту-баланыңруханижағынанқаматамасыз етеді; Оқыту-баладамуыныңалғышарты.Демек,оқытумендамытудыңарасында тығызбайланыс туындапотыралды.Л.С.Выготскийдіңбаланыңдамуынан ілгеріжүретін,оныжетеккеалатыноқытудыайтады.Олбаланыңкешегікүні дамуынаемес,ертеңгікүнгідамуынақараукерекдепескертеді,осығанорай, баладамуыныңекі зонасыболатынынайтады.Бірінші зона-баладамуының қазіргіқолжеткенсатысы,осығанқанағаттаныпқоймай,мұғалімнің оқушылардыболашақтағыдамудыңеңжақынсатысына (екінші зонаға) жеткізугеміндеттіекендігінайтады. Оқушыныңжалпыпсихикалықдамуы-мектептегіоқуменоныңөздігнен оқуына тығызбайланысты.Оқушыныңойлауқабілетініңдамуынаоқу процесіндеқорлайлыжағдайтуады.Білімменойлау арасында тығыз байланысбар.Оқыту -екіжақтыпроцесс.Оқытуоқушыменмұғалімніңөзара бірлесіпжасайтынәрекуетінентұратынкүрделіпроцесс.Өйткені,оқытумұғалімніңбілімберудегінегізгі іс -әрекетіболса,оқу-баланыңөзіндік танымдық,практикалықәрекеті.Сөйтіп,оқушыныңтанымәрекеті
мұғалімніңбасшылығыарқасында ғанажүзегебасшылығыарқасында ғана жүзегеасады. Оқыту-жлспарлыпроцесс. Мұғалімоқушылардыңжалпыруханидамуын жүйеліқамтамасызетуі үшіноқытупроцесінжоспарланған, ұйымдастырылғантүрдежүзегеасырады.Оқушыбілімдіқысқартылған, педагогикаылықтұрғыданөзгерілгенжолменмұғалімніңжәнеарнайы жазыллғаноқуқұралдарыныңкөмегінесүйенеотырамеңгереді. Сөйтіп,оқытупроцесіоқушылардыңжасерекшеліктерінесәйсестігінескере отырып, танымқызметініңформасыменәдістерінсоғанорайөзгертіп отырады. Оқыту-бұлкүрделіпроцесс.Олтұлғағабілімберу, тәрбиелеужәнеақыл-ой ментворчестволыққабілетін,демекбіліктілігімендағдысындамыту негізіндежүзегеасырылады. Мұныңмәнісі,жекектұлғағабіртұтас (комплексті)ықпалжасаукөздейді.Осынегізде,оқытупроцесініңбірнеше қызметі-оқушыларғабілімберу.Білімберу,біріншіден, ғылыминегіздерге сайоқушылардынақтыфактілермен,қағидаментүсініктермен, заңдылықтарменқаруландырудықамтамасызетсе,екіншіденсолардың негізінде, айналасындағыәртүрліқұбылыстарғаолардыңғылымикөзқрасын қалыптастыруЕкіншіқызметі-тәрбиелеу.Оқытубарысындаоқушыларды теориялықбілімдержүйесіменқаруландырып,жекетұлғалыққасиеттерін қалыптастырыпдамыту.Соныменбіргеоқытубарысында тәрбиеніңмақсат, міндеттерінжәнемазмұныментәсілдері анықталады.Оқытуда тәрбеимен оқытудыңбайланысыбіржақтықарастырылмайды,керісінше біртұтастықпринципкенегізделген,бірліктеқолданылады.Демек, тұлғабілім береотырып,онытәрбиелейміз, тәрбиелейотырабілімбереміз.Сөйтіп, тәрбиепроцесідұрыс ұйымдастырылғанжағдайдаоқытудыңбарысына қолайлыықпалетеді, соныңнегізіндетұлғаныңтанымдыққызметіменоқуға дегенқызығушылығынартады. Үшіншіқызметі-дамыту.Оқытубарысындаоқушыларғабілімберу,оларды тәрбиелеунегізіндетұлғаныңақыл-ой, сана-сезімі,шығармашылыққызметі т.б.көптегентұлғалыққасиеттерініңдамуына,біліктіліктерішыңдалып, қабілеттерінңартуынаоңәсеретеді.Демек, тұлғажан-жақтықалыптасып дамиды,(байқағыштығы,ойы,есі,қиялысекілдіпсихикалықпроцестеріде қарастырылады.) Дамуқызметініңерекшелігі сол,олөз алдынажекеөмірсүрмейді,керісінше оқудыңбілімберументәрбиелеуқызметініңжалғасыболыпесептеледі. Сондықтан,дамудыңқарқынды,жан-жақтыәрі, тереңбілімберумен
тәрбиелеуқызметініңнегізіболыпсаналса,дамуөз адынаолардың қызметініңнәтижеліболуынақолайлыықпалетеді.ДидактикадаЖетілдіру оқытупроцесі1960жылдарданбасталды.осынегіздеЛ.В.Занков,Н.А. Менчинская,Д.Б.Скаткинеңбектерінде,оныңжолдарыншешу үшінәртүрлі принциптерді ұстанады.СолардыңішіндеЛ.В.Занковтыңоқупроцесі арқылы білімберудіқарқынды, ұйымдастыру,оқушылардыңоқудысаналымеңгеруін қамтамасызетуережесінұсынылды.Бұл,дамуда текойдықалыптастырумен ғанаемес,олтұлғаныңдамуынадаоңтайлыәсеретеді.Педагогикалық процестіңқұрылымы. Педагогикалықпроцесс- тәлім-тәрбиелікқарам-қатынастыұйымдастырудың тәсілі.Педагогикалықпроцесті ұйымдастыратынпедагог.Педагогикалық процесс-бірнешеэлементтерденқұралатынжүйе.Педагогкалықпроцестіңүш құрылымыболады:педагогикалық,әдістемелік,психологиялық Педагогикалықпроцестіңпедагогикалыққұрлымы:мақсат-принциптерәдістер-құралдар-түрлер. Мақсат- ұстазбеншәкірт арасындағы педагогикалыққатынастардыңнәтижесі.Принциптермақсатқажету жолдарынайтады. Мазмұн-мақсатқажетужолындаоқушыларғаберілетін тұлғалартәжірибесініңбөлігі.Әдістер-мұғалімменоқушыныңмазмұнды жетілдіру-қабылдауға арналғаніс-әрекеттері. Құралдар-мазмұнменжұмысжасайтынматериалдықтәсілдерменәдістер. Педагогикалықпройестіңәдістемелікжүйесінжасау үшінмақсатбірнеше міндеттергебөлінеді.Әрбірміндет ұстазбеншәкірт іс-әрекетініңкезеңдерін анықтайды. Мысалы, сабақтыңәдістемелікқұрылымы: сабаққабайындалу, сабақтыөткізу, сабақтыталдау, экскурсияныңәдістемелікқұрылымы: дайындық,керектіжергебару,бақылау,көргендібекітунәтижесінталдау. Педагогикалықпроцестіңпсихологиялыққұрылымы: танымдықпроцестер (қабылдау,ойлау,естесақтау, ақпарат)оқуғақызығушылық(оқуғақызығуды, қабілетті,ынтаныайқындау),қуат (көтеріңкінетүсіңкіденеменжанкүшқуаты,белсенділік,еңбекқолықнешаршаудинамикасы). Оқыту адамныңқызметініңбірі ғана түрі,олекіжақтысипаттамабереді.Ол мұғалімменоқушыларарасындаоқытудыңмақсат-міндеттерінжүзеге асыруғабайланыстыбірмезгілдеөзарақарам-қатынастарменоқу әреттерінентұрады.Оқуәрекетідегенде:мұғалімдертарапынанбілімберу қызметінебасшылықболса,оқу-бұлоқушылартарапынанбілімдерді белсенді түрдемеңгеруі, танымәрекеті. Мұғалімоқушыларғабілімберудің қаншалықтыбелсенділіктанытқанымен,егердеондайбелсенділікоқушылар тарапынанқолдау таппасаоқытунәтижеліболмайды.Сондықтан,белгілібір
мақсатдқабағытталғанбұндайөзарақарам-қатынастабіржақтыкөзқарас болмауытиіс.Оқытупроцесі текмұғалімменоқушыларарасындағыоқу әрекетіненқұралмайды, соныменбіргеоқытудыңбасқада элементтері бар.оқытудыңбасқада элементтерібар.Олармыналар: 1.Оқытудыңмақсаттылығы. Мұндамұғалімніңоқылатынтақырыптың мақсат-міндеттерінайқынқарастыруыкөзделеді. 2.Оқытудыңмазмұны.Жас ұрпақтығылымныңжетістіктерінмеңгертеді, білімдеріндамытудыміндеттейді. 3.Оқытуформаларыментәсілдері.Оқытумазмұнынқандайамалтәсілдермен,нақтылыпрактикалықжолдарменмеңгертудібаяндайды 4.Оқытунәтижесінталдаужәнебағалау. Мұғалімніңжәнеоқушыныңоқу әрекетініңқұрылымынбірлесеотыра сараптамажұмыстарынжүргізуі, оқушылардыңоқуәрекетініңсапасынкөзқарасынбілдіріп,бағалапжәне білімдеңгейінтексеріпотыруы.Оқушыларыңөзін-өзқадағалап, тексеріп отырады. “Ұлыдидактикада”оқытуәдiстемесiнебайланыстықұндыпiкiрлердi кездестiремiз,мәселен,оқытудыбақылауданбастапзаттарменнәрселердiң сыртқыжәнеiшкiерекшелiктерiнiңсебеп-салдарбайланыстарынсезiну, содансоңкөргендi талдаукерек.Оқуматериалынбiрiздiлiкпенжоспарлы ұйымдастырудағыоқуәдiсiжеңiлденқиынға,жақыннаналысқа,жалқыдан жалпығақарайжүргiзiлiпоқушылардыңалғанбiлiмдерi тиянақталып,өмiрде пайдалануғажағдайтуғызады.Келесiоқытуәдiсiнiңмәнiоқушылардың бiлiмгедегенқызығушылығынарттырып, алғанбiлiмдерiнекөңiлі толуына, келесiбiлiмгедегенынтасынабағытберугекеңесбередi. “Ұлыдидактика” еңбегiндеЯ.А.Коменскийадамгершiлiктәрбиесiжөнiндедiнибағыт ұстанғанынбайқаймыз. Ұлыпедагогбалалардыңадамгершiлiкқасиеттерiнтәрбиелеуде кiшiпейiлдiлiкке,мейiрiмдiлiкке,өзiн-өзiбасқару,ерлiк,еңбексүйгiштiк сапаларынқалыптастыруғакөпкөңiлбөлудi талапеткен.Алтерiсмiнезқұлықтанэгоизм,қаталдық,жалқаулық,өтiрiкшiлiксияқтыәдеттерден арылуға ата-аналарменмұғалiмнiңбiрлесуқажеттiлiгiнескерукеректiгiн айтты.Я.А.Коменскиймектеппрактикасынажаңалеп,жаңабағытәкелдi. Сондықтанол“ТәрбиенiңГалилейi”дегенәдiлатаққаиеболды.Жаңа философияныңнегiзiнесүйенгенпедагог алғашқыретдидактикажүйесiн құрды, тыңпедагогикалықидеяларенгiздi.
Я.А.Коменскийдіңеңбектеріәлемдегіпедагогикалықойларменмектеп тәжірибесініңдамуынаорасанзорәсерінтигізді.Дүниежүзіндеоқулық жасауға үлгіболарлықтайкөптегеноқулықтаржазыпдаярлады.Оқу жұмысынұйымдастыру туралыпрогресшілдидактикалықидеялар, ұстанымдар,қағидаларұсынды.Сыныптық-сабақтықжүйеніңжәнемектепті ұйымдастырудыңтеориялықнегіздерін,мектепкедейінгі тәрбиетеориясын жасады. ДжонЛокктыңпедагогикалықидеялары.ХVII ғасырдаАнглиядағы революциялыққозғалыстыңқарқындаптұрғанкезiндежаңа заманның ұстағанбағыт-бағдарысхоластикалықоқужүйесiнсынға алып,баланың табиғибейiмқабiлеттерiндамытуғаназараударды.Осындайтарихи жағдайларДжонЛокктың(1632-1704) саяси-әлеуметтiк,философиялықжәне педагогикалықкөзқарастарыныңқалыптасуынаәсереттi.ОлОксфорд университетiнбiтiрiсiмен1658жылданбастапсолоқуорнындаоқытушылық қызмет атқарды.Кейiнненжаратылыстануменайналысып,медицинаны зерттеп, ғылымижұмыстарменшұғылданды.
Деңгейлік оқыту технологиясы Оқытудыдеңгейлеу–қабілеттеріменпроблемаларыәртүрлібалаларды біртекті топтарда ұйымдастырыпоқыту үшінжагдайжасау.Бұл– оқушылардыңоқудағыміндеттіденгейінанықтайтын,оларүшінжоғары деңгейгежетудеоқу үдерісінкезең-кезеңіменжүргізугемүмкіндікберетін деңгейлепоқытудыңбіртүрі.Оқубағдарламаларындада,А,В,С–үшкезеңге бөлуді ұсынады. - «А»бағдарламасыоқытудыңміндеттінәтиже- сінесәйкескеледі; - «В»бағдарламасыоқулықтанқосымшаесеп- терменжаттығулардың енгізілуінкөздейді; -«С»бағдарламасықосымшаоқуәдістемелікәдебиеттерденалынған тапсырмалардантұрады.