OS-10

Судьянинг онгида - адолат, тилида - ҳақиқат,
дилида - поклик бўлиши шарт.

Шавкат МИРЗИЁЕВ

10/2021 ISSN 2181-8991

ОДИЛ СУДЛОВ

Ҳуқуқий, илмий-амалий нашр

Муассис: Бош муҳаррир
Ўзбекистон Республикаси Камол УБАЙДИЛЛОЕВ

Олий суди Масъул котиб
Муталиф СОДИҚОВ
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ:
Козимджан КАМИЛОВ Журнал 2015 йилда «Жамият ва мен» рес­
Робахон МАХМУДОВА публика танловида «Энг яхши ёритилган
Ҳалилилло ТУРАХУЖАЕВ ҳуқуқий мавзулар» йўналиши бўйича ғолиб
Икрам МУСЛИМОВ деб топилган.
Бахтиёр ИСАКОВ
Холмўмин ЁДГОРОВ ТАҲРИРИЯТ МАНЗИЛИ:
Мирзоулуғбек АБДУСАЛОМОВ 100097, Tошкент шаҳри, Чилонзор тумани,
Ибрагим АЛИМОВ
Олим ХАЛМИРЗАЕВ Чўпонота кўчаси, 6-уй
Замира ЭСАНОВА Ҳ/р 20210000300101763001
Омонбой ОҚЮЛОВ ХАБ «Tрастбанк» Tошкент филиали
Музаффаржон МАМАСИДДИҚОВ МФО 00850, СТИР 201403038

K Реклама нашри ва тижорий йўл билан ТЕЛЕФОН: 278-96-54, 278-91-96,
босилган матнлар. 278-25-96, ФАКС-273-96-60

Таҳририят фикри муаллиф фикридан ўзгача [email protected]
бўлиши мумкин. Веб-сайт-www-odilsudlov.sud.uz

Қўлёзмалар, суратлар тақриз қилинмайди ва Босишга 2021 йил 15 октябрда рухсат
қайтарилмайди. этилди.­ Қоғоз бичими 60Х84 1/8. 10 босма
табоқ. Офсет усулида чоп этилди. Журнал
Кўчириб босилганда «Одил судлов» ‒ таҳририят компьютерида терилди ва саҳи-
«Правосудие» нашри кўрсатилиши шарт. фаланди. Буюртма ‒15.
Нашр адади 3980 нусха.
Журнал Ўзбекистон Республикаси Ва-
зирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттес­ Навбатчи муҳаррир
тация комиссияси Раёсатининг 2013 йил Муталиф СОДИҚОВ
30 декабрдаги 201/3-сонли қарори билан
докторлик диссертациялари бўйи­ча илмий НАШР ИНДЕКСИ ‒ 909
мақолалар чоп этиладиган нашрлар рўйха-
тига киритилган. Сотувда келишилган нархда

2021 йил 27 июлда Ўзбекистон Респуб- «HAKIMA NASHR GROUP» МЧЖ
ликаси Президенти Администрацияси босмахонасида чоп этилди.
ҳузуридаги Ахборот ва оммавий комму- Босмахона манзили: 100 057,
никациялар агентлигида 0026-рақам би-
лан рўйхатга олинган. 1996 йилдан чиқа Тошкент шаҳри, Юнусобод тумани
­бош­ла­ган. Ифтихор кўчаси, 117-уй

C «Одил судлов»

2 МУНДАРИЖА

СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ
И. Муслимов. Янги Ўзбекистон йўли тарихий адолат ва ҳақиқат шоҳкўчасидан
ўтади....................................................................................................................................3
ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
М. Раджапова. Суд процессида прокурор иштирокининг хусусиятлари..........9
ҲУҚУҚ МОНИТОРИНГИ
Ф. Қутлымуратов. Юридик шахсни қайта ташкил этишни ҳақиқий эмас деб
топиш.................................................................................................................................14
ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ
К. Халмухамедов, О. Мамарасулов. Қурилишда улушбай иштирок этиш шарт-
номаси тарафлари.............................................................................................................17
Ш. Бегматов, Н. Абдазов. Мулк ижараси шартномаси ва унинг ўзига хос
хусусиятлари.....................................................................................................................20
МУНОСАБАТ
Ж. Иброҳимов. Террорчилик хусусиятига эга қўпорувчиликнинг юридик
таҳлили..............................................................................................................................28
ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ
А. Сатторов. Жиноят ишлари юритувида реабилитация механизмлари: хорижий
тажриба.............................................................................................................................33
1 ОКТЯБРЬ – ЎҚИТУВЧИ ВА МУРАББИЙЛАР КУНИ
Ш. Эрматова. Умр деганлари ибрат, саодат!..................................................37
ЖИНОЯТ ВА ЖАЗО
М. Содиқов. «Бечора аёл»нинг найранглари............................................................39

ЮРИСТ КАРТОТЕКАСИ/КАРТОТЕКА ЮРИСТA........................................................79

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ТАДҚИҚОТ, 3
ТАҲЛИЛ, ТАКЛИФ

ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН ЙЎЛИ

ТАРИХИЙ АДОЛАТ ВА ҲАҚИҚАТ
ШОҲКЎЧАСИДАН ЎТАДИ

Шу йил 25 август куни Олий судда мус- Икром МУСЛИМОВ,
табид шўро тузуми даврида қатағон қур- Олий суд раиси ўринбосари
бони бўлган ва ҳозирги кунга қадар оқлан-
маган бир гуруҳ шахсларга оид жиноят - қамоқхоналарни камайтириш чо-
ишларини кўриб чиқиш бўйича очиқ суд ра-тадбирлари доирасида Жаслиқ қўрғо-
мажлислари бўлиб ўтди. Жиноят-процес- нидаги мудҳиш ном қозонган қамоқхона
суал кодексининг 83-моддасига асосан, ёпилди;
жами 6 жиноят иши бўйича 115 нафар
шахс оқланди. - «Меҳр» операцияси доирасидаги бир
нечта амалиёт туфайли қанчадан-қанча
Бу Президентимиз Шавкат Мирзиёев аёллар ва болалар оловли ҳудудлардан Ва-
илгари сурган ва амалиётга изчил татбиқ танимизга қайтариб келинди;
этилаётган «Янги Ўзбекистон» ғояси не-
гизида, аввало, инсон омили мужассамли- - узоқ йиллардан буён мамлакатимизда
гининг яна бир ёрқин далилидир. яшаса-да, фуқаролиги бўлмаган кўплаб
ҳамюртларимиз Ўзбекистон фуқароси
Бу инсон ҳуқуқлари, эркинликлари бўлди;
ва қонуний манфаатларини таъминлаш
ҳамда ҳимоя қилиш, инсоннинг ҳаёти, эр- - Иккинчи жаҳон урушида Ўзбекис-
кинлиги ва дахлсизлигини муқаддас би- тоннинг иштироки билан боғлиқ та-
лиш зарурлигининг амалий ифодасидир. рихий далил ва рақамлар қайта ўрга-
нилганда, урушда қатнашган, жасорат
Бу инсон шаъни, қадр-қиммати ва хоти- кўрсатгани учун мукофотланган, жанг-
расини ҳар қандай тажовузлардан кўз қо- гоҳларда ҳалок бўлган, яраланган, асир
рачиғидек асраш шарт, деганидир.

Шу мақсадда Давлатимиз раҳбари та-
шаббуси билан мамлакатимизда кейинги
беш йил давомида:

- бола меҳнати ва мажбурий меҳнатга
барҳам берилди;

- дин ва виждон эркинлигига хилоф ра-
вишда таъқибга олинган минглаб фуқаро-
лар «қора рўйхат»дан чиқарилди;

- билиб-билмай янглиш йўлга кириб
қолгани учун жазо чоралари тайинланган
маҳкумларга нисбатан афв институти кенг
татбиқ этилди;

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

4 СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ

олинган ва бедарак кетган юртдошлари- га, яъни янги тараққиёт манзилига олиб
миз сони илгари биз билганимиздан кўра чиқишдан иборат бўлган.
анча кўп экани аниқланди. Халқимизнинг
жасорати ва матонати шарафига пойтахти- Жадид боболаримиз ташкил этган янги
мизда «Ғалаба боғи» бунёд этилди. усулдаги мактаблар, театр, кутубхона ва
музейлар, газета ва журналлар, Турки-
Мана, энди бу борада яна бир муҳим стон фарзандларини чет элларга ўқишга
натижага эришилди: собиқ шўро тузуми юбориш мақсадида тузилган хайрия жа-
миллий ўзлигини англагани ва англаш- миятлари халқимизни неча асрлик ғафлат
га интилгани учун қатағонга дучор этган уйқусидан уйғотиб, миллий озодлик ҳара-
115 нафар ҳамюртимиз вафотидан сўнг, кати учун беқиёс куч берган.
орадан қарийб 90-100 йил ўтиб оқланди.
Мустақил Ўзбекистоннинг мустақил ва Аммо, юртимизда большевиклар дикта-
холис судлов ҳайъати уларнинг барчасини тураси ўрнатилгач, чор мустамлакачилик
айбсиз деб топди. сиёсати янгича шаклда давом эттирилди.
Бу эса, маърифатпарвар боболаримизга ўз
Янги Ўзбекистон ғояси ва мақсад-муддаоларини тўлиқ амалга оши-
аждодларимиз орзу-армонлари риш имконини бермади.

Президентимизнинг «Янги Ўзбекис- Шукрки, ўша аждодларнинг эзгу ор-
тон» газетаси бош муҳаррири саволларига зу-ниятлари халқимизнинг қон-қони,
берган жавобларида Янги Ўзбекистонни тарихий хотирасида сақланиб қолди ва
барпо этиш ва Учинчи Ренессанс пойде- ҳануз яшамоқда. Бугунги кунда бутун
ворини яратишдек стратегик мақсад ва халқимизнинг қалбидан чуқур жой олган,
буюк вазифалар, уларнинг ижроси дои- умуммиллий ҳаракатга айланиб бораётган
расида амалга оширилган улуғвор ишлар «Янги Ўзбекистон» ғояси замирида ана
сарҳисоб қилинган. Энг муҳими, интер- шундай улуғ аждодларимизнинг орзу-ин-
вьюда Янги Ўзбекистон меъмори томони- тилишлари ва армонлари ҳам ўз мужасса-
дан айнан «Янги Ўзбекистон» ғоясининг мини топган.
маъно-мазмуни ва аҳамияти чуқур очиб
берилган. Шу маънода Ватанимиз истиқлоли,
халқимизнинг озодлиги ва эркинлиги, ке-
Президентимиз, авваламбор, «янги» лажак авлодларнинг тинч ва фаровон ҳа-
деган сўзнинг халқимиз учун алоҳида ётини таъминлаш йўлида мардона кураш
аҳамияти борлигига эътиборни қаратди. олиб бориб, азиз жонларини фидо қилган,
Масалан, ХХ асрнинг бошларида юрт- мустабид тузум даврида қатағон қилинган
парвар, миллатпарвар боболаримиз «жа- аждодларимиз хотирасини абадийлашти-
дидчилик», яъни янгиланиш ва эркин- риш, уларнинг фаолияти ва меросини ўр-
лик, адолат ва тенглик, илм-маърифат ва ганиш ҳамда тарғиб этиш борасида изчил
миллий ўзликни англаш ғояларини бай- чора-тадбирлар амалга оширилаётгани
роқ қилиб, кураш майдонига мардона таҳсинга лойиқ.
чиққан.
Қатағон қурбонларини ёд этиш
Аслида бу улуғ зотларнинг мақсади кунига 20 йил тўлди
жаҳолат ва қолоқлик гирдобида қолган
Туркистон халқини дунёвий илм-фан, Мустақилликнинг ўтган даврида ушбу
илғор касб-ҳунарлар билан қуролланти- йўналишда бир қатор муҳим фармон ва
риб, умумбашарий ривожланиш йўли- қарорлар қабул қилинди. Юртимизда 2001
йилдан буён ҳар йили 31 август «Қатағон

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ 5

қурбонларини ёд этиш куни» сифатида номлари ва хотираларини абадийлашти-
кенг нишонланиб келинмоқда. риш, уларнинг жасорати ва матонати ми-
солида ёш авлодимизни Ватанимизга
Пойтахтимизда «Шаҳидлар хотираси» муҳаббат ва садоқат руҳида тарбиялаш
ёдгорлик мажмуаси, «Шаҳидлар хотира- долзарб вазифа бўлиб қолмоқда.
си» жамоат фонди, шунингдек Қатағон
қурбонлари хотираси давлат музейи ҳамда Бу бежиз эмас. Чунки, айни мавзудаги
ҳудудлардаги олий таълим муассасалари тарихий маълумотларни холис ва ҳаққо-
қошида унинг бўлимлари ташкил этилган. ний ўрганиш мамлакатимиз мустақиллиги
қандай оғир ҳамда машаққатли курашлар
Кейинги йилларда «Шаҳидлар хо- билан қўлга киритилганини янада чуқур
тираси» ёдгорлик мажмуасида қатағон англашга хизмат қилади. Шу билан бир
қурбонларининг номлари қайд этила- қаторда, бугунги эркин, озод ва обод ҳа-
диган рамзий китоб яратилди. Қатағон ётимизни асраб-авайлаб, қадрлаб яшаш
қурбонлари хотираси давлат музейи ва кераклигидан сабоқ беради.
унинг ҳудудлардаги олий таълим муас-
сасалари қошидаги бўлимларининг, шу- Булар, ўз навбатида, халқимизнинг
нингдек «Шаҳидлар хотираси» жамоат фидойи фарзандлари, маърифатпарвар
фондининг моддий-техник базаси мус- аждодларимиз ҳаёти ва фаолияти би-
таҳкамланиб, фонднинг ҳомийлар гу- лан боғлиқ ҳақиқатни тўлиқ юзага чиқа-
руҳи таркиби янгиланди. риш, уларга нисбатан тарихий адолатни
тиклаш, бу борадаги ишларнинг кўлами ва
Юртимизда Маҳмудхўжа Беҳбудий, самарасини оширишни тақозо этади.
Абдулла Авлоний, Исҳоқхон Ибрат, Аб-
дурауф Фитрат, Абдулҳамид Чўлпон, Аб- Қатағон қурбонлари номларини
дулла Қодирий каби улуғ маърифатпарвар тиклаш йўлидаги янги қадам
аждодларимиз хотирасига бағишланган
муҳташам ҳайкаллар, музейлар бунёд Ўзбекистон Республикаси Президен-
этилди. Уларнинг номи билан боғлиқ ижод тининг 2020 йил 8 октябрда қабул қилин-
мактаблари фаолияти йўлга қўйилган. ган «Қатағон қурбонларининг меросини
янада чуқур ўрганиш ва улар хотирасини
Қолаверса, сиёсий қатағон йилларида абадийлаштиришга доир қўшимча чо-
ноҳақ қурбон бўлган юртдошларимизнинг ра-тадбирлар тўғрисида»ги Фармойиши
номларини аниқлаш, уларнинг қолдирган бу борада муҳим аҳамият касб этди.
меросини ўрганиш ва кенг жамоатчилик-
ка етказишга қаратилган илмий-тадқиқот Фармойишга мувофиқ, қатағон қурбон-
ишлари, бадиий ва ҳужжатли асарлар ларининг меросини янада чуқур ўрганиш,
яратилмоқда. улар хотирасини абадийлаштириш ишла-
рини ташкил этиш ва мувофиқлаштириш
Шу билан бирга, бутун дунёда глобал бўйича Республика ишчи гуруҳи ташкил
хавф-хатарлар кучайиб бораётган ҳо- этилди. Ишчи гуруҳнинг таркиби тас-
зирги даврда миллий ўзликни англаш ва диқланиб, асосий вазифалари белгилаб
ҳақиқий тарихимизни тиклаш ҳар қачон- берилди.
гидан муҳим аҳамият касб этаётгани ҳам
бор гап. Ишчи гуруҳга қатағон қурбонлари ном-
ларини аниқлаш ва уларнинг хотирасини
Бугунги кунда мустабид тузум томони- абадийлаштириш билан боғлиқ ишларни
дан шафқатсиз қатағон қилинган давлат ва амалга ошириш учун давлат органлари ва
жамоат арбоблари, илм-фан, маданият ва бошқа ташкилотлар, илмий-тадқиқот му-
санъат, адабиёт намояндалари, оддий касб
эгаси бўлган минглаб юртдошларимиз

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

6 СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ

ассасаларининг юқори малакали мутахас- билитацияси бўйича масала ўрганилиб, бу
сислари, экспертлар, шунингдек хорижий борадаги таклифлар Республика ишчи гу-
давлатлардаги дипломатик ваколатхона- руҳига кўриб чиқиш учун юборилди.
ларимиз вакилларини жалб этиш ҳуқуқи
берилди. Иккинчидан, Олий суд ва қуйи судлар
томонидан ҳудудлардаги барча архивлар-
Президентимиз Фармойиши билан қа- да қатағон қурбонларига оид ишлар ин-
тағон қурбонларининг номларини тиклаш вентаризация қилиниб, оқланган 1 минг
ва хотирасини абадийлаштириш бўйича 868 нафар шахснинг рўйхатлари вилоят-
«Йўл харитаси» тасдиқланди. Ушбу «Йўл лар кесимида шакллантирилди ҳамда Рес-
харитаси»да 5 та йўналишда 32 та аниқ ва- публика ишчи гуруҳига тақдим этилди.
зифа белгиланган. Бу борада давлат ҳоки-
мияти идоралари ва фуқаролик жамияти Учинчидан, Олий суд раисининг шу
институтлари ана шундай тизимли ишлар- йил 9 февралдаги Фармойишига биноан,
ни изчил амалга ошираётган бир пайтда муайян сабабларга кўра реабилитация
Олий суд томонидан ҳам қатағон қурбон- қилинмай қолиб кетган қатағон қурбон-
ларининг номларини тиклаш ва хотира- ларининг номларини оқлаш ва уларнинг
сини абадийлаштириш бўйича бир қатор хотирасини абадийлаштириш масалалари
муҳим натижаларга эришилгани эътироф- бўйича ишларни амалга ошириш мақсади-
га сазовор. да ишчи гуруҳ тузилди.

Олий суднинг ибратли ишлари Тўртинчидан, Қатағон қурбонлари
хотираси давлат музейи директори, Рес-
Авваламбор, қатағон қурбонларининг публика ишчи гуруҳи аъзоси Б. Ҳасанов
номларини аниқлаш борасида изланишлар томонидан мустабид шўро тузуми даври-
кўламини кенгайтириш учун масъулларга да қатағон қурбони бўлган ва ҳозирги кун-
Олий суд архивидаги мавжуд ҳужжатлар- га қадар оқланмаган шахсларнинг рўйхати
дан фойдаланиши учун шароит яратилди. тақдим қилинган бўлиб, мазкур шахслар-
Қолаверса, бу борадаги тегишли ҳужжат- дан етти нафарига нисбатан жиноят ишла-
ларни ўрганиш зарурияти туғилган тақ- ри Давлат хавфсизлик хизматининг ар-
дирда мутахассислар ишлаши учун Олий хивида сақланаётгани аниқланди ҳамда
суд идоравий архивида алоҳида хона таш- жиноят ишлари чақиртириб олинди.
кил этилди.
Бешинчидан, Олий судга 120 нафар
Энг муҳими, «Йўл харитаси»да Рес- шахсга нисбатан 6 та жиноят иши келиб
публика ишчи гуруҳи, Олий суд ҳамда му- тушган бўлиб, Олий судда ташкил этилган
тасадди вазирлик ва идораларга тегишли ишчи гуруҳи томонидан 18 жилддан ибо-
илмий-тадқиқот ишларини амалга оши- рат ушбу ҳужжатлар ўрганиб чиқилмоқда.
риш жараёнида аниқланган, айрим сабаб-
ларга кўра реабилитация қилинмай қо- Мазкур жиноят ишлари ҳужжатларида
либ кетган қатағон қурбонлари номлари- суд мажлиси баённомаси ёки суд ҳужжат-
ни оқлаш юзасидан белгиланган тартибда лари, яъни ҳукм ёки бошқача қарор мав-
таклифлар киритиш вазифаси юклатилган. жуд эмаслиги, ишларда фақатгина ОГПУ
(Бирлашган давлат сиёсий бошқармаси –
Мазкур вазифа ижроси доирасида ўт- собиқ СССР давлат хавфсизлиги махсус
ган қисқа даврда салмоқли ишлар амалга органи) учлик мажлиси баённомасидан
оширилди. кўчирма мавжудлиги аниқланган.

Биринчидан, қатағон қурбонлари реа- Бундан ташқари, Олий суд томонидан
вилоят судлари ва уларга тенглаштирилган
судларда ишчи гуруҳлар ташкил этилиб,

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ 7

суд идоравий архивида мавжуд бўлган қамоқда сақланган. 1930 йил 16 июлда 56
ҳужжатлардаги сиёсий қатағонлар (пах- ёшида яна қамоққа олинган.
та иши) даврида судланиб, оқланмаган
шахсларга оид жиноят ишлари ўрганиб Иш ҳужжатларида ёзилишича, Носир-
чиқилган. Иш бўйича айби етарли далил- хон Тўра 1929 йил ўрталарида фаолият
лар билан тасдиқланмаган ҳамда оқлани- юритган «босмачилик» гуруҳларини ри-
ши лозим бўлган шахсларнинг рўйхати вожлантириш мақсадида фаол аксилинқи-
Олий судга тақдим қилинган. лобий ҳаракатларни амалга оширган. Ху-
сусан, у 1929 йилнинг сентябрь ва октябрь
Бугунги кунга қадар вилоят судлари ва ойларида Фарғона вилоятидаги «босмачи-
уларга тенглаштирилган судлардаги ишчи лик» гуруҳларининг ҳаракатларига раҳ-
гуруҳлар томонидан жиноят ишлари ўр- барлик қилиб, Косон шаҳридаги совет
ганилиб, Олий судга мавжуд иш ҳужжат- жамоат ташкилотларига нисбатан таҳдид
ларида айби тўлиқ тасдиқланмаган ҳамда ўтказган ва бунинг натижасида ушбу жа-
реабилитация этилиши лозим бўлган 151 моат ташкилотлари янчиб ташланган.
нафар шахсга нисбатан жиноят ишлари
бўйича хулосалар тақдим этилган. Қадрли ўқувчи, бу ва кейинги ўринлар-
да «босмачилик» сўзини нима сабабдан
Оқланган марҳумлар: қўштирноқ ичида ёзишимизни мухтасар
улар ким бўлган? изоҳлаймиз. Гап шундаки, босмачилик –
Туркистонда совет ҳокимияти ва босқин-
Албатта, узоқ йиллар архивлар тубида чи қизил армияга қарши курашган қу-
чанг босиб ётган ва бугун биз кетма-кет ролли ҳаракатга шўро ҳукумати даврида
рақамлар орқали ифодалаётган иш ҳуж- берилган расмий ном.
жатларининг сарғайган саҳифаларида
қисматлари битилган юртдошларимиз ўзи Бинобарин, «босмачи» ва «босмачилик»
ким бўлган ва уларнинг айб-гуноҳлари ни- иборалари 1919 йилнинг ўрталаридан
мада, деган савол туғилиши табиий. бошлаб аввал вақтли матбуот, сўнгра
расмий ҳужжатларда кенг ишлатилган.
Шунинг учун мустабид шўро тузу- Ушбу иборалар миллий озодлик ҳара-
ми даврида қатағон қурбони бўлган ва катининг моҳиятини сохталаштириш,
шу вақтгача оқланмаган, Президентимиз аждодларимизнинг совет режими ва боль-
Шавкат Мирзиёевнинг инсонпарварлик шевиклар ҳукмронлиги ҳамда қизил ар-
сиёсати туфайли бу борадаги адолати ва миянинг босқинчилик сиёсатига қарши
ҳақиқати тикланган юртдошларимиздан қаршилик курашларини ниқоблаш учун
айримларининг аччиқ қисмати ҳақида ми- ўйлаб топилган ҳамда «бандитлик», «қа-
соллар келтирамиз. роқчилик» деган сўзлар билан асоссиз ра-
вишда бир қаторга қўйилган.
Носирхон Тўра Саид Камолхон Тўра-
ев – Туркистон тараққийпарвар уламола- Энди Носирхон Тўрага нисбатан айб-
рининг сардори, Туркистон Мухторияти ловлар тафсилотига қайтамиз. Шу тариқа
ҳукуматида маориф нозири. Носирхон «босмачилар» раҳнамоси ва раҳбари бўл-
Тўра ХХ аср бошларида Россияда бўлиб миш Носирхон Тўра билан яқин алоқада
ўтган февраль ва октябрь революциялари бўлиб, унинг аксилинқилобий жиноятига
даврида Наманган шаҳар думасида фаоли- оид топшириқларини бажариб келганлик-
ят юритган. Наманган диний бошқармаси да, жумладан, озиқ-овқат ва кийим-кечак-
раиси бўлиб ишлаган. ОГПУнинг қарори- лар етказиб бериганликда ҳамда 1929-
га кўра, у 1925 йилдан 1928 йилга қадар 1930 йилларда мустабид тузумни ағдариш
мақсадида «босмачилик» тайёргарликла-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

8 СУД-ҲУҚУҚ ИСЛОҲОТЛАРИ

рида ўзаро ҳамкорлик қилишда айбланиб, ютқазиши ҳақида аҳоли ўртасида ваҳи-
96 нафар юртдошимиз қамоққа олинган. мали гапларни тарқатиб, Совет Итти-
фоқига қарши тарғибот олиб борган.
Жиноят ишида айбланувчи тариқасида
ўтган ана шу шахсларнинг барчаси ҳибсга Латиф Даминов сўроқ ва қўшимча
олингач, дастлаб айбловни инкор қилиб сўроқ пайтида ҳам айбига иқрор бўлма-
келган бўлса-да, сўнг тазйиқлар остида ган. У ҳеч қандай ноқонуний ташкилот-
айбларига иқрорлик билдириб кўрсатма ларга аъзо бўлмаганини, Митан туманида
берган. Уларнинг ўртасида юзлаштириш аксилинқилобий ташкилот борлигидан бе-
ўтказилмасдан, фақат берган кўрсатмала- хабарлигини билдирган.
ри ишга тикилган.
Шунга қарамай, СССР Олий суди ҳар-
Шу асосда «Носирхон тўра иши» бў- бий ҳайъати сайёр судининг 1938 йил 15
йича қатағон қилинганларнинг 28 нафа- октябрдаги ҳукмига кўра, Латиф Дами-
ри 1930 йил 30 январда Тошкентда отиб нов Жиноят кодексида назарда тутилган
ташланган. Бошқа айбланувчилар турли энг оғир жазо – отишга ҳукм қилиниб,
муддатларга озодликдан маҳрум этилган. мол-мулки мусодара қилиниши белгилан-
ган. 1938 йил 15 октябрдаги маълумотно-
Иброҳимбек Чакабаев – Иброҳим- мага қараганда, Латиф Даминовни отиш
бек қўрбоши. Иш ҳужжатларига кўра, ҳақидаги ҳукм ижроси ўша куниёқ амалга
Иброҳимбек қўрбоши 1921 йилда Бухо- оширилган.
ро амири чақируви билан «босмачилар»
тўдасига аъзо бўлиб, шўро тузумига қар- Биз бу ўринда Республика Бош проку-
ши курашувчи йирик қуролли тўдага раҳ- рори ўринбосари томонидан тегишли тар-
барлик қилган. тибда жиноят ишлари бўйича судлов ҳайъ-
атига киритилган протест асосида Олий
Иброҳимбек қўрбоши 1931 йил апрели- суд томонидан куни кеча оқланган 115
да қақшатқич жангда мағлуб бўлган. Сўнг нафар марҳум юртдошимизнинг фақат уч
Кофирниҳон дарёси орқали Афғонистонга нафарининг қай тарзда қатағон қурбонига
ўтиб кетмоқчи бўлганида йигитлари би- айлангани ҳақида қисқача маълумот бе-
лан бирга қўлга олинган. риш билан чекландик.

Шундан кейин 1932 йил 13 апрелда Шунга алоҳида эътибор қаратиш жо-
Иброҳимбек қўрбоши ва 16 нафар йигити- изки, жиноят ишларида суд ҳукми ёки
га оид жиноят иши ОГПУ томонидан кў- баённомаси мавжуд эмас. Бу ишлар бў-
риб чиқилиб, уларни отиб ўлдириш тўғри- йича фақат ОГПУ учлиги томонидан айби
сида қарор қабул қилинган. Иброҳимбек судда исботланмаган инсонларга нисба-
қўрбоши 1932 йил 31 августда, унинг йи- тан чиқарилган бешафқат қарорлар сўзсиз
гитлари эса, ўша йилнинг 10 сентябрида ижро этилган, холос.
отиб ташланган.
Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки,
Латиф Даминов – Самарқанд ви- Президентимиз Шавкат Мирзиёев раҳна-
лояти Митан туманидаги «Сталин молигида халқимизнинг миллий ўзликни
йўлидан» газетасининг муҳаррири. англаш, Янги Ўзбекистонни бунёд этиш
Айблов хулосасига кўра, 1936 йил- йўлида қўяётган қутлуғ қадамлари мукар-
да Латиф Даминов газета муҳарри- рам инсон зотига ҳурмат-эҳтиром кўрса-
ри эканидан фойдаланиб, совет ту- тиш, унинг хотирасига нисбатан адолат ва
зумини ағдариш, Ўзбекистоннинг ҳақиқатни қарор топтиришдек эзгу амал-
мустақиллигига эришиш, Япония ва Гер- лар билан узвий боғлиқ бўлиб, келгусида
мания давлатлари СССРга қарши уруш халқимиз манфаатларига хизмат қилади.
эълон қилиши ҳамда СССР бу урушда

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 9

СУД ПРОЦЕССИДА ПРОКУРОР
ИШТИРОКИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

Ўзбекистон Республикаси Президен- шимчалар киритиш тўғрисида»ги ЎРҚ-
тининг 2019 йил 13 декабрдаги «Консти- 664-сонли ҳамда 2021 йил 18 февралдаги
туция ва қонун устуворлигини таъмин- «Ўзбекистон Республикасининг Жиноят
лаш, бу борада жамоатчилик назоратини ҳамда Жиноят-процессуал кодекслари-
кучайтириш ҳамда жамиятда ҳуқуқий га ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш
маданиятни юксалтириш бўйича қў- тўғрисида»ги ЎРҚ-675-сонли қонунла-
шимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ри билан амалдаги Жиноят-процессуал
ПҚ-4551-сонли Қарори, 2020 йил 2 март- кодекси (ЖПК)га прокурорнинг суддаги
даги «2017-2021 йилларда Ўзбекистон иштирокига тааллуқли жиддий ўзгартиш
Республикасини ривожлантиришнинг ва қўшимчалар киритилди.
бешта устувор йўналиши бўйича Ҳара-
катлар стратегиясини «Илм, маърифат ва Жиноят суд процессидаги прокурор-
рақамли иқтисодиётни ривожлантириш нинг вазифалари бевосита ЖПКнинг
йили»да амалга оширишга оид Давлат мақсад ва принциплари билан боғлиқ
дастури тўғрисида»ги ПФ-5953-сонли, бўлиб, жиноят ишларини юритишнинг
2020 йил 24 июлдаги «Судлар фаолия- процессуал қонунчиликда белгиланган
тини янада такомиллаштириш ва одил тартиби қонунийликни мустаҳкамлаш-
судлов самарадорлигини оширишга доир га, жиноятларнинг олдини олишга, шахс,
қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»- давлат ва жамият манфаатларини кафо-
ги ПФ-6034-сонли, 2020 йил 10 август- латли ҳимоялашга қаратилган.
даги «Суд-тергов фаолиятида шахснинг
ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш ЖПКнинг 33-моддасига асосан Ўзбе-
кафолатларини янада кучайтириш чо- кистон Республикаси Бош прокурори ва
ра-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ-6041- унга бўйсунувчи прокурорлар суришти-
сонли фармонлари талабларига асосан рув ва дастлабки тергов босқичларида
суд-ҳуқуқ ислоҳотларини янада кенгай- Ўзбекистон Республикаси қонунларининг
тириш ҳамда прокурорнинг суддаги роли аниқ ва бир хилда ижро этилиши устидан
борасида бир қатор вазифалар белгилаб назоратни амалга оширади.
берилган.
ЖПКнинг прокурор ваколатлари деб
Айнан шу вазифалар ижросини таъ- номланган 34-моддасида прокурор-
минлашга қаратилган Ўзбекистон Рес- нинг суриштирув ва дастлабки тергов
публикасининг 2021 йил 12 январда- босқичларидаги ваколатларини назарда
ги «Жиноят ишлари бўйича суд қарор- тутувчи бир қатор нормаларга ҳаволалар
ларини қайта кўриш институти тако- берилган.
миллаштирилиши муносабати билан
Ўзбекистон Республикасининг Жино- Ушбу нормада, шунингдек прокурор-
ят-процессуал кодексига ўзгартиш ва қў- нинг суд муҳокамасидаги иштирокига
оид ваколатлари ҳавола тарзида ЖПКнинг
409-моддасида назарда тутилганлиги қайд
этиб ўтилган.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

10 ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН

Прокурор ЖПКнинг 409-моддасида айян жазо чорасини қўллаш тўғрисида
белгиланган ваколатларни амалга оши- ўз фикрини баён қилиш орқали давлат
риш, чунончи, судланувчининг жиноят айбловини қувватлаш функциясини амал-
содир этганлигини фош этиш, суд терго- га оширади.
ви жараёнида унинг айбини исботлаш,
далилларга ва судланувчининг ҳаракат- Суд жараёнида иштирок этаётган про-
ларига қонун талаблари ва ишнинг барча курор зиммасига кенг қамровли вазифалар
ҳолатларини қараб чиқишга асосланган юклатилганлиги сабабли илмий манба-
ўз ишончига амал қилган ҳолда ҳуқуқий ларда прокурорнинг жиноят суд процес-
баҳо бериш, судланувчига нисбатан му- сидаги роли ва иштироки хусусида турли
фикрлар мавжуд.

АННОТАЦИЯ

Ушбу мақолада жиноят суд процессида прокурор иштирокининг хусусиятлари бора-
сида бир қатор олимларнинг илмий қарашлари келтирилиб, улар амалдаги қонунчилик
талаблари асосида таҳлил этилган, прокурорнинг биринчи ва юқори суд инстанциялари-
даги функциялари ва ваколатларининг айрим жиҳатлари, биринчи инстанция ва юқори
суд босқичларида ишларнинг кўрилишида прокурор иштирокининг ўзига хос хусусият-
лари, суд процессида прокурор зиммасига юклатилган вазифалар ва уларнинг моҳияти
хусусида фикр юритилган.

Калит сўзлар: жиноят суд ишини юритиш босқичлари, жиноят суд ишини юритиш
иштирокчилари, процессуал мақом, процессуал функциялар, прокурор ваколатлари, та-
рафлар музокараси, прокурор нутқи, апелляция инстанцияси, кассация инстанцияси.

***
В статье приведены научные взгляды ряда учёных об особенностях участия прокуро-
ра в уголовном судебном процессе, проведен их анализ в соответствии с требованиями
действующего законодательства, изложены суждения относительно отдельных сторон
функций и полномочий прокурора в суде первой инстанции и в вышестоящих судах,
особенностей участия прокурора в различных стадиях судебного процесса, возложен-
ных на него задач и их сущности.
Ключевые слова: стадии уголовного судопроизводства, участники уголовного судо-
производства, процессуальное положение, процессуальные функции, полномочия про-
курора, прения сторон, речь прокурора, апелляционная инстанция, кассационная ин-
станция.

***
The article provides viewpoints regarding the requirements of the current legislation on the
participation of the prosecutor in criminal proceedings, certain aspects of the functions and
powers of the prosecutor in the court of first instance and in higher courts, the peculiarities
of the participation of the prosecutor in various stages of the trial, the tasks and the essence
of the tasks assigned to them. The article, by means of analysis, highlights the conclusions of
individual scientific works on the study of the place and role of the prosecutor in the criminal
trial, their functions and powers; as well as the opinions on the procedural position of the
prosecutor both in the court of first instance and in higher courts.
Key words: stages of criminal proceedings, participants in criminal proceedings, procedural
position, procedural functions, powers of the prosecutor, discussion of the parties, speech of
the prosecutor, appellate instance, cassation instance

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 11

Прокурорнинг суддаги ўрни ва роли вини қувватлаш жараёнида ҳам, апелля-
ҳақида Л.П.Чумакова таҳрири остида ция, кассация ва назорат суд инстанция-
чоп этилган «Юридик фаннинг замона- ларида ҳам прокурор қонунлар ижроси
вий муаммолари» тўпламининг ўнин- устидан назоратни амалга оширувчи ор-
чи нашрида1 қайд этилишича, жиноят ган вакили бўлиб қолаверади4.
суд ишини юритиш жараёни бир қанча
босқичлардан иборат бўлиб, уларнинг В. И. Басков судда прокурор назорати-
орасида суд муҳокамаси босқичи жиноят нинг предмети нафақат суд қарорларининг
процессининг марказий, якуний аҳами- қонунийлигини, балки суд таркиби ва суд
ятга эга босқичи ҳисобланади. Жиноят муҳокамасининг барча иштирокчилари
суд ишини юритиш жараёнининг бошқа томонидан моддий ва процессуал қонун
босқичлари ёки суд муҳокамасига тайёр- талабларига риоя этилишини таъминлаш
гарлик босқичларидир. бўлиб ҳисобланади, деб қайд этади5.

Л.П.Чумакованинг фикрича, умумий Э. Н. Примова, Н. Н. Примовларнинг
процессуал фаолият бўлган жиноят суд фикрига кўра, прокурорни жиноий суд
иши юритишнинг турли босқичлари аҳа- ишларини юритиш иштирокчиларидан
мияти талқинидан келиб чиқиладиган бири сифатида белгилаш унинг жино-
бўлса, прокурорнинг бирламчи вазифаси ят суд процессидаги роли ва мақомини
судда малакали давлат айбловини таъ- торайтиришга олиб келади ва «Россия
минлаш бўлиб, бошқа барча босқичлар Федерациясининг прокуратура тўғриси-
ушбу вазифага эришишга хизмат қили- да»ги Федерал Қонунига асосан ҳар бир
ши керак. алоҳида прокурорга ва умуман проку-
ратура органларига берилган қонунни,
Бошқа бир қатор процессуалист олим- ҳуқуқни ҳимоя қилиш функцияларига
лар, чунончи, С.Н.Алексеев, В.А.Лазаре- мутлақо зиддир6.
валар ҳам шундай фикр тарафдорларидир2.
Б. А. Тугутов, Д. И. Прушинский ўзи-
Айрим олимлар прокурор судда фақат нинг «Жиноят судида прокурор ваколатла-
тараф бўлиб ҳисобланиши ва ҳеч қандай рининг классификацияси» номли ишида
назорат функцияларини амалга ошириш Д.С.Карев, М.Ю.Рагинский каби олим-
ваколатига эга эмаслиги ҳақидаги ғояни ларнинг прокурор жиноят суд процессида
илгари сурадилар. назорат органи бўлиб ҳисобланган проку-
ратура тизимининг вакили, деган фикрла-
М.С.Строгович прокурорнинг жиноят рини келтиради7.
суд процессидаги функциялари ва вако-
латларига тавсиф берар экан, судда дав- Б. А. Тугутов, Д. И. Прушинский
лат айбловчиси сифатида майдонга чиқа- яна бир гуруҳ олимларнинг, жумладан,
диган прокурор тараф ва фақат тараф Н. Н. Полянский, Р. Д. Рахуновларнинг
ҳуқуқий мақомига эга бўлиб, суд процес- прокурор судда қонунийликка риоя этили-
сида ўзига қарама-қарши тенг ҳуқуқли шини назорат қилиш ва давлат айбловини
ҳимоя тарафи билан мунозарага киради, қувватлаш каби икки хил процессуал функ-
деб таъкидлайди3. цияларни амалга оширади, деган фикрлари
хусусида тўхталиб, улар билан мунозарага
В.И.Басковнинг фикрича, прокурор- киришган ҳолда прокурор суд процессида
нинг процессуал мақоми жиноят процес- уч хил функцияни бажаради деб кўрсата-
сининг ҳар қандай босқичида қонунийлик дилар. Чунончи, давлат айбловини қувват-
кафолати сифатида ўзгаришсиз қолади. лаш, қонунийликни тиклаш, қонунларга
Биринчи инстанция судида давлат айбло-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

12 ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН

риоя этилиши устидан назоратни амалга этишга қаратилган ҳуқуқий ҳужжатлар
ошириш8. қаторига прокурорнинг аризалари, илти-
мосномалари, протест ва тақдимномала-
С. В. Новожиловнинг таъкидлашича, рини прокурор таъсир чоралари сифатида
суд жараёнида иштирок этаётган проку- киритадилар10.
рорнинг асосий функцияларидан бири,
қонунийликни таъминлаш бўлиб, Консти- ЖПК 25-моддасининг тўртинчи қисми-
туцияга ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳуж- га мувофиқ давлат ва жамоат айбловчи-
жатларга риоя этилиши устидан назорат- лари, судланувчи, вояга етмаган судла-
ни амалга оширишдан иборат9. нувчининг қонуний вакили, ҳимоячи,
жамоат ҳимоячиси, шунингдек жабрла-
Бизнинг фикримизча, юқорида қайд нувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий
этилган олимларнинг нуқтаи назарлари жавобгар ва уларнинг вакиллари суд маж-
чуқур ўрганишни талаб қилади. лисида тарафлар сифатида иштирок эта-
дилар ва далиллар тақдим этиш, уларни
Б. А. Тугутов, Д. И. Прушинскийлар текширишда қатнашиш, илтимос билан
алоҳида қайд этиб кўрсатган прокурор- мурожаат қилиш, ишнинг тўғри ҳал этили-
нинг суд процессидаги уч хил функцияси, ши учун аҳамиятга молик ҳар қандай ма-
яъни давлат айбловини қувватлаш, қону- сала бўйича ўз фикрларини билдиришда
нийликни тиклаш, қонунларга риоя эти- тенг ҳуқуқлардан фойдаланидалар11.
лиши устидан назоратни амалга ошириш
ҳақидаги қарашлари мунозара талаб қила- Суд процессида қонун бузилиши ҳо-
ди. Негаки, давлат айбловини қувватлаш латларини, суд процесси иштирокчилари
ва қонунийликни тиклаш тушунчалари ҳуқуқларининг бузилишига йўл қўйил-
ўзаро боғлиқ бўлиб, прокурор томонидан ганлигини аниқлаган прокурор эътироз
давлат айбловини қувватлаш функция- билдириш орқали судга ўз муносабатини
си қонунийлик принципига риоя этилган кўрсатади. Ариза, илтимоснома, протест
ҳолда амалга оширилишини назарда тута- (эътироз) мана шу муносабатнинг кўри-
ди (ЖПКнинг 11-моддаси). нишлари ҳисобланади ва бундай ҳуқуқ
суд процессининг бошқа иштирокчилари-
Б. А. Тугутов ва Д. И. Прушинскийлар- га ҳам бирдек тегишли.
нинг прокурор суд жараёнида қонунларга
риоя этилиши устидан назоратни амалга Шу билан бирга, суд процессидаги про-
оширади, деб келтирган фикрлари ҳам му- курорнинг процессуал мақоми суд мажли-
нозарали. Фикримизча, назоратни амалга си бошқа иштирокчиларининг ҳуқуқий
ошириш функцияси таъсир чораси қўл- мақомидан бир мунча фарқ қилади.
лаш ваколати билан бевосита боғлиқ бў-
либ, прокурорнинг суд жараёнидаги вако- Давлат айбловчисининг жиноят суд
латларини амалга оширилаётган назорат процессидаги роли шундан иборатки, у
натижасида қўлланиладиган таъсир чора- давлат номидан ҳаракат қилади. Бу эса,
лари қаторига киритиш мумкинми, деган унинг вазифалари айнан бир шахсни ҳи-
ўринли савол туғилади. моя қиладиган адвокат вазифаларидан
анча кенг эканлигини англатади.
Суд жараёнида давлат айбловини қув-
ватлаётган прокурор назорат функцияси- Агарда, судланувчи, жабрланувчи,
ни амалга оширади, деган фикр тарафдори уларнинг вакиллари ҳамда ҳимоя тарафи
бўлган В.И.Басков, Б.В.Коробейниковлар суд жараёнида йўл қўйилган қонун бузи-
жиноят суд процессларида йўл қўйилган лиши ҳолатлари бўйича муносабат бил-
қонун бузилиши ҳолатларини бартараф диришлари мумкин бўлиб, бу уларнинг

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 13

мажбуриятига киритилмаган бўлса, яъни судланувчи ва суд процессининг бошқа
улар бундай муносабатни билдиришла- иштирокчилари ҳуқуқлари ва қонуний
ри ҳам, билдирмасликлари ҳам мумкин манфаатлари бузилишини олдини олиш
бўлса, давлат номидан суд процессида чораларини кўради.
иштирок этаётган, давлат вакили бўлган
прокурор йўл қўйилган қонун бузилиши ЖКнинг 18-моддасида фуқаролар-
ҳолатлари бўйича муносабат билдириши нинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза
унинг мажбуриятидир. қилиш қоидаси мустаҳкамланган.

Бундай мажбурият бевосита прокурор Ушбу нормага мувофиқ жиноят ишини
атамасининг мазмуни, унинг луғавий маъ- юритиш учун масъулиятли барча давлат
носи билан ҳам узвий боғлиқ. органлари ва мансабдор шахслар жино-
ят процессида қатнашаётган фуқаролар-
Энциклопедия маълумотларига кўра, нинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза
прокурор лотинча procurare – «бошқа- қилишлари шарт. Суд процессида ишти-
риш», «ғамхўрлик қилиш», «айблов рок этаётган прокурор эса, қонуннинг
вакили» деган маъноларни англатади. ушбу талаби бузилган тақдирда бу қонун
Айблов, бу жиноят иши бўйича суд жа- бузилишини бартараф қилиш хусусида
раёнида жиноят содир этишда айблана- муносабат билдириши лозим бўлади.
ётган шахсга қарши унинг айбдорлигини
илгари сурадиган ва асослаб берадиган М. РАДЖАПОВА,
суд процессининг тарафидир12. Бош прокуратура Академиясининг

Ўзининг суд процессидаги иштиро- «Судларда прокурор
ки билан прокурор жабрланувчи, фуқа- ваколатини таъминлаш»
ровий даъвогар, фуқаровий жавобгар,
кафедраси бошлиғи

1 Илмий мақолалар тўплами/ Л.П.Чумакова, Новосибирск, 2011.–125-133.
2 Алексеев С.Н., Лазарева В.А. Жиноят процесси фанида прокурорнинг дастлабки тергов
босқичидаги процессуал мақоми// Ҳуқуқ ва сиёсат.–2001.–№8.–68.
3 М.С.Строгович Курс советского уголовного процесса. Издательство Наука. Москва
1970 г. Стр.223
4 В.И.Басков Курс прокурорского надзора.М.,Издательство «Зерцало», 2000. Стр.208
5 Ўша ерда 205-б.
6 Э.Н.Примова, Н.Н.Примов. Прокурор: правозащитник или государственный обвини-
тель.//Евразийский Союз Учёных, 2016 №30-5, стр.71-76
7 htps://cyberleninka.ru Б.А.Тугутов, Д.И.Прушинский Классификация полномочий про-
курора в уголовном суде.
8 Ўша ерда
9 С.В.Новожилов Проблемные вопросы участия прокурора в судебных стадиях уголов-
ного процесса
10 24 В.И.Басков, Б.В.Коробейников Курс прокурорского надзора, М., Издательство «Зер-
цало», 2000г.
11 Lex.uz/docs Ўзбекистон Республикасининг Жиноят процессуал кодекси
12https://uz.sputniknews.ru/society/20181206/10178478/Uzbekistan-priglasili-v-
Mezhdunarodnuyu-assotsiatsiyu-prokurorov.html

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

14 ҲУҚУҚ МОНИТОРИНГИ

ЮРИДИК ШАХСНИ ҚАЙТА ТАШКИЛ
ЭТИШНИ ҲАҚИҚИЙ ЭМАС ДЕБ ТОПИШ

Фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларини вужудга этиш тўғрисидаги қарор ҳам юридик фактлар,
келтирадиган, ўзгартирадиган ва бекор қи- жумладан, битимларнинг ҳақиқийлигига оид
ладиган ҳар қандай юридик факт тегишли шартлар билан бирга, бевосита қайта ташкил
талабларга жавоб бериши лозим. Яъни, юри- этиш жараёнлари ва таомиллари билан боғ-
дик фактнинг қонунийлиги, уни амалга оши- лиқ тартиботларга риоя этиш шартларига ҳам
раётган субъектларнинг ҳуқуқий мақоми ва жавоб берганида ҳақиқий ҳисобланади.
ваколатлари учинчи шахсларнинг ҳуқуқла-
ри ва қонуний манфаатларини бузмаслиги Амалдаги қонунчиликда қайта ташкил
шарт. Юридик факт, хусусан, битимларнинг этишнинг ҳақиқийлиги ёки ҳақиқий эмаслиги-
ҳақиқий саналиш шартлари хусусида таниқ- га оид қоидалар, талаблар, шартлар ва мезон-
ли олим И. Зокиров қуйидагиларни кўрсатиб лар назарда тутилмаган. Қайта ташкил этишни
ўтади: битимларнинг мазмуни қонунчилик ҳақиқий эмас деб топиш борасида масала юза-
ҳужжатлари ва умуминсоний қоидаларга зид га келганида эса, бу Фуқаролик кодексининг
бўлмаслиги; уни тузаётган шахсларнинг му- 11-моддасида белгиланган фуқаролик ҳуқуқла-
омала лаёқати мавжудлиги; муайян юридик рини ҳимоя қилишга оид умумий қоидалар
оқибат туғдириш учун тузилганлиги; тегиш- ҳамда битимларнинг ҳақиқий эмаслигига оид
ли гувоҳлантириш ва рўйхатдан ўтказишга қоидалар билан ҳал этилиши мумкин. Бироқ,
нисбатан талабларга риоя қилинганлиги1. бундай умумийлик бевосита юридик шахс-
Битимларнинг қонунийлиги масаласига ни қайта ташкил этиш тўғрисидаги қарорни
баҳо берар экан, академик Ҳ. Раҳмонқулов ҳақиқий эмас деб топиш учун асос вазифасини
битим қонунга мос, қонунга риоя қилинган ўтамайди. Мазкур муаммонинг ечимини то-
ҳаракатлар сифатида тан олинишини, қонун- пиш эса, ўз навбатида, хорижий мамлакатлар
га мос келиши унинг муҳим белгиси эканли- қонунчилигига эътибор қаратиш заруратини
гини, ҳар қандай фуқаролик ҳуқуқий битим кўрсатади.
қонунга риоя қилинган ҳаракатлар сифати-
да фараз қилинишини ва бундай талабларга Хорижий мамлакатлар ҳуқуқи қайта таш-
жавоб бермайдиган битимлар ҳақиқий эмас кил этиш жараёнларини тугаши масаласида
деб ҳисобланишини таъкидлайди2. Ҳуқуқ- қатъий позицияни эгаллайди. Қайта таш-
шунос олим Н. Жамалов юридик фактлар- кил этиш таомили суд орқали қайта таш-
нинг илмий-назарий масалаларини тадқиқ кил этишга қарши эътироз билдираётган
қилар экан, юридик фактнинг нуқсонига кредиторларнинг талаблари кўриб чиқи-
эътибор қаратиб, юридик фактнинг нуқсони либ, қаноатлантирилмагунича тугаллани-
(дефекти) деганда, ҳуқуқ нормаси талабла- ши мумкин эмас. Яъни, қайта ташкил этиш
рига мос келмайдиган, бироқ тақиқланма- рўйхатдан ўтказилгунига қадар кредитор-
ган юридик фактнинг бирор-бир белгиси, лар билан боғлиқ барча низолар ҳал қили-
хусусияти, тавсифи тушунилади3, деган ниши лозим. Кредиторлар тўғридан-тўғри
хулосага келади. қайта ташкил этишни (қайта ташкил этиш
тўғрисидаги қарорни) ҳақиқий эмас топиш
Юридик фактларнинг, жумладан, битим- талабини билдиришга ҳақли эмас. Улар
ларнинг ҳақиқийлиги масаласи бевосита ҳуқуқларини ўзларига тақдим этилган маж-
юридик шахсларнинг қайта ташкил этилиши буриятни бажаришни (айрим мамлакатлар-
масаласи учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шу да эса мажбуриятни муддатидан илгари ба-
сабабли, юридик шахсларни қайта ташкил жаришни) таъминлаш шакли доирасида ва
қайта ташкил этилган ва янгидан ташкил

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ҲУҚУҚ МОНИТОРИНГИ 15

этилган компанияларни солидар жавобгар- циядорлар умумий йиғилишининг ҳар қандай
ликка тортиш асосида ўз ҳуқуқларини ҳи- қарорини, шу жумладан, қайта ташкил этиш
моя қилишлари мумкин. Хорижий мамла- тўғрисидаги қарорини ҳақиқий эмаслигининг
катлар ҳуқуқи бўйича амалга оширилиши умумий принципларини ифодалайди. Мазкур
режалаштирилаётган қайта ташкил этиш Қонунда қайта ташкил этиш тўғрисидаги қа-
тўғрисида кредиторларни хабардор қилмас- рорнинг ҳақиқийлиги ва унинг суд тартиби-
лик истисно этилади, чунки қайта ташкил да низолашилиши мумкинлиги тўғрисидаги
этиш тўғрисидаги қарорни эълон қилиш масалага тааллуқли махсус нормалар билан
ёки кредиторларни ёзма хабардор қилиш бирга, қайта ташкил этишнинг турли шаклла-
рўйхатдан ўтказувчи орган (суд, савдо пала- рига бағишланган «Суд иш юритиши» номли
таси) томонидан амалга оширилади. Қайта 6-боб ҳам мавжуд ва унда суд иш юритиши
ташкил этишга қарши эътироз билдираёт- (судловлилик, даъво муддати, суд қарорлари-
ган кредиторлар ўз талабларини компанияга нинг кучга кириши)нинг умумий масалалари
эмас, бевосита судга қаратишлари лозим. Бу ҳам жамланган.
ҳолатда суд қайта ташкил этилаётган компа-
ния кредиторларига нисбатан хавф мавжуд Қайта ташкил этишни ҳақиқий эмас деб
бўлса уни баҳолайди ва кафолатлар тақдим топиш тўғрисидаги масала билан айрим хо-
этиш ёки мажбуриятни муддатидан илгари рижий мамлакатлар ҳуқуқида назарда тутил-
бажаришнинг зарурати тўғрисида қарор қа- ган акциядорлар умумий йиғилиши қарорла-
бул қилади. Агар суд рўйхатдан ўтказувчи рини тузатиш институти узвий боғлиқдир.
орган ҳисобланмаса ҳам, у кредиторлар би- Германиянинг «Акциядорлик тўғрисида»ги
лан боғлиқ низоларни ҳал қилиш учун қайта Қонунининг 242-параграфида белгилан-
ташкил этиш жараёнига жалб этилади. ган умумий қоидага кўра, лозим даражада
расмийлаштирилмаган умумий йиғилиш
Суд тартибида низолашиш қайта ташкил қарорининг ҳақиқий эмаслиги, агар қарор
этишни мустақил баҳолаш ва компания раҳ- савдо реестрида рўйхатга олинган бўлса
бариятини жавобгарликка тортиш имконияти бартараф этилади. Ушбу қоида Қонун 20-па-
билан бирга қайта ташкил этилаётган компа- раграфининг 4-бандида ҳам такрорланади.
ния акциядорларининг ҳуқуқларини ҳимоя Мазкур нормага биноан қўшиб олиш тўғри-
қилиш усули ҳисобланади. сидаги шартномани нотариал тасдиқлашда-
ги, шунингдек қўшиб олишни акциядор-
Масалан, Германиянинг қайта ташкил ларнинг алоҳида тоифаси маъқулламаслиги
этиш тўғрисидаги қонунчилиги қайта таш- билан боғлиқ камчиликлар қўшиб олишни
кил этишни ҳақиқий эмас деб топиш билан рўйхатдан ўтказиш билан бартараф этилади.
бирга акциядорларга қайта ташкил этиш жа-
раёнида сотиб олинаётган акциялар қиймати, Англия ҳуқуқида қайта ташкил этишни
шунингдек акциялар айирбошланиши нисба- ҳақиқий эмас деб топиш масаласи мавжуд
ти юзасидан низолашиш ҳуқуқини беради. эмас, чунки ҳар қандай қайта ташкил этишда
якуний қарорни суд қабул қилади. Қайта таш-
Қайта ташкил этиш тўғрисидаги қарор- кил этишни ҳақиқий эмас деб топиш ҳолатла-
нинг ҳақиқий эмаслиги масаласи Германия ри Англия акциядорлик қонунчилигида амал-
қонунчилигида тўлиқ ҳал этилган. Германия- да истисно қилинган4.
нинг «Акциядорлик тўғрисида»ги Қонуни ак-

АННОТАЦИЯ

Ушбу мақолада юридик шахсларни қайта ташкил этишни ҳақиқий эмас деб топиш асос-
лари, тартиби ва қонунчиликни такомиллаштиришнинг айрим муаммолари ёритилган.

Калит сўзлар: юридик шахс, қайта ташкил этиш, ҳақиқий эмаслик, битим, йиғилиш
қарори, акциядорлик жамияти, масъулияти чекланган жамият, акциядорларнинг умумий
йиғилиши, жавобгарлик, зарарни қоплаш.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

16 ҲУҚУҚ МОНИТОРИНГИ

Кейинги йилларда хорижий мамлакат- пиши лозим деб ўйлаймиз. Фикримизча, «Ак-
ларнинг қайта ташкил этиш тўғрисидаги қо- циядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг
нунчилиги акциядорлар ва кредиторларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қо-
ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, суд ва маъмурий нуннинг 113-моддасига «Йиғилиш қарорлари-
органларнинг ролини, айниқса, қайта ташкил ни ҳақиқий эмас деб топиш ва унинг оқибатла-
этишни якунлаш босқичидаги ролини кучай- рини қўллаш» қоидасини киритиш зарур.
таришга қаратилган бир қатор қоидалар би-
лан тўлдирилди, қўшимча ва ўзгартиришлар Юридик шахсларни қайта ташкил этишни
киритиш йўли орқали қайта ишланди. Герма- ҳақиқий эмас деб топиш, аввало, бу ҳақдаги
ния эса, қайта ташкил этишни тартибга солиш қарорни ҳақиқий эмас деб топиш билан амал-
манбаларини тубдан ўзгартириш йўли билан га оширилади. Бунинг учун эса, фуқаролик қо-
бу соҳадаги замонавий ғоялар ўз ифодасини нунчилигида мазкур масалаларнинг ҳуқуқий
топган қонунни қабул қилди. асослари белгиланиши, қайта ташкил этиш
тўғрисидаги қарорни ҳақиқий эмас деб топиш
Қайта ташкил этишни ҳақиқий эмас деб асослари ва тартибига оид қоидалар ўз ифода-
топиш ва унинг ҳуқуқий оқибатларига бағиш- сини топиши лозим.
ланган махсус нормалар Ўзбекистон қонун-
чилигида ҳозирча ўз аксини топмаган. Бундан Хулоса қилиб айтганда, Фуқаролик ко-
ташқари, миллий қонунчиликда юридик шахс- дексининг 522-моддаси сифатида «Юридик
ларнинг йиғилиш қарорларининг тушунчаси, шахсни қайта ташкил этиш тўғрисидаги қарор-
ҳуқуқий табиати, мазмуни, уларни расмий- ни ҳақиқий эмас деб топиш оқибатлари» номли
лаштириш тартиби ва асослари каби маса- моддани киритиш ва уни қуйидаги таҳрирда
лалар ҳам белгиланмаган. Мазкур масалани ифодалаш мақсадга мувофиқ бўлади:
таҳлил қилар экан, Н. Имомов ва Қ. Меҳмонов
Фуқаролик кодексига йиғилиш қарорларига «Юридик шахсни қайта ташкил этиш тўғри-
оид алоҳида боб киритишни таклиф қилишади сидаги қарор қайта ташкил этиш тугаллангу-
ва ўз таклифларининг асоси сифатида Россия нига қадар ҳақиқий эмас деб топилган ва қайта
Федерацияси Гражданлик кодексининг 9.1-бо- ташкил этиш натижасида вужудга келадиган
бини келтириб ўтишади5. юридик шахларнинг бир қисми давлат рўйха-
тидан ўтказиб бўлинган ҳолларда, ҳуқуқий
Ушбу фикрга қўшилган ҳолда, юридик ворислик фақат рўйхатдан ўтказиб бўлинган
шахсларни қайта ташкил этиш масаласида юридик шахсларга нисбатан вужудга келади,
ўтказилган акциядорлик жамияти ёки масъ- ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг қолган қисми эса
улияти чекланган жамиятни иштирокчила- аввалги юридик шахсларда сақланиб қолади».
ри (акциядорлари)нинг умумий йиғилиши
қарорининг тушунчаси ва мазмуни, унинг Ф. ҚУТЛЫМУРАТОВ,
қарорини ҳақиқий эмас деб топишга оид қо- Қорақалпоқ давлат
идалар махсус қонунларда ҳам ўз аксини то-
университети доценти,
юридик фанлар номзоди

1. Зокиров И.Б. Фуқаролик ҳуқуқи: дарслик. I-қисм. И.Б.Зокиров; Масъул муҳаррир: Ҳ.Раҳ-
монқулов: Қайта ишланган ва тўлдирилган бешинчи нашр. – Т.: ТДЮИ нашриёти, 2009. – 318-б.

2. Раҳмонқулов Ҳ. Битимлар. Ўқув қўлланма. – Т.: ТДЮИ. 2009. – 18-б.
3. Жамалов Н.К. Фуқаролик ҳуқуқида юридик фактларнинг назарий ва амалий асосларини
такомиллаштириш: юрид. фан. номз. дис. ... автореф. – Тошкент: 2012. – 11-б.
4. Бакулина Е.В. Совершенствование правового регулирования реорганизации хозяйствен-
ный обществ [Электронный ресурс]: Дис. ... канд. юрид. наук : 12.00.03 .-М.: РГБ, 20 0 5 (Из
фондов Российской Государственной Библиотеки). –С. 87.
5. Имомов Н.Ф., Меҳмонов Қ.М. Фуқаролик қонунчилигини такомиллаштириш истиқбол-
лари (Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси. Биринчи қисм, I Бўлим (1–163-модда-
лар), (ахборот-таҳлилий материал). – Тошкент: ТДЮУ, 2020. – 70-б.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ 17

ҚУРИЛИШДА УЛУШБАЙ ИШТИРОК
ЭТИШ ШАРТНОМАСИ ТАРАФЛАРИ

Бугунги кунда Ўзбекистон ҳудудида лик билан шуғулланиш учун нотураржой
шерикчилик асосида фаолият юритиш- бўлган иморатнинг қурилишида вужуд-
нинг янги турларидан бўлган қурилишда га келадиган муносабатлар қурилишда
улушбай иштирок этиш жуда тез ривож- улушбай иштирок этиш шартномаси
ланиб бормоқда. Қурилишда улушбай орқали ҳам тартибга солинади. Хусусан,
иштирок этиш шартномаси жамиятимиз- тарафлар якка қават ва кўп хонадан ибо-
да ривожланаётган кўчмас мулк соҳаси- рат бино қуриб, ундан ҳамкорликда фой-
даги айрим муносабатларни тартибга со- даланишлари мумкин. Бундай ҳолларда,
лишда жуда муҳим ўринни эгаллайди. шартнома тўғридан-тўғри «Кўп квар-
тирали уйларни улуш киритиш асоси-
Хусусан, қурилишда иштирок этиш да қуриш тўғрисида низом» нормалари
шартномаси улушдорлик асосида кўч- билан тартибга солинмайди ва бу шарт-
мас мулк объектларининг қурилишида номаларни Низомда белгилангани каби
иштирок этаётган шахсларнинг фаоли- рўйхатдан ўтказиш талаб этилмайди.
яти натижасини қўлга киритиш, кўчмас
мулк объектларини қуриш, қабул қилиш Қайд этилган Низомга кўра, улуш
ва топширишга қадар бўлган жараёнда киритиш асосида қурилишда иштирок
улушдор, қурувчи ва учинчи шахслар ўр- этиш тўғрисидаги шартнома кўп квар-
тасида вужудга келувчи муносабатларни тирали уйларни улуш киритиш асосида
тартибга солишга йўналтирилган шарт- қуриш бўйича қурувчи ва улушдор ўрта-
нома турларидандир. сидаги муносабатларни тартибга солув-
чи ҳамда мазкур Низом талабларига му-
«Кўп квартирали уйларни улуш ки- вофиқ ҳисобга қўйилган ёзма шаклдаги
ритиш асосида қуриш тўғрисида»ги битимдир.
Низомнинг 3-бандида қайд этилишича,
улуш киритиш асосида қуриш кўп квар- Улушдор қурилиш мажмуасида бир
тирали уйларни қурувчилар ва улуш- ёки бир нечта қурилиш объектини мулк
дорларнинг маблағлари ҳисобидан қу- ҳуқуқи билан олиш мақсадида улуш ки-
риш, реконструкция қилиш ва қайта ритиш асосида қурилишда иштирок этиш
ихтисослаштиришдир. тўғрисида шартнома тузган жисмоний
ёки юридик шахсдир.
Мазкур таъриф кўп квартирали уй-
ларни улуш киритиш асосида қуриш Мазкур Низом нормасига кўра, юри-
доирасидагина берилган бўлиб, умумий дик шахс ҳам қурилишда улушбай ишти-
қурилишда улушбай иштирок этиш ту- рок этиш шартномасининг тарафи бўли-
шунчасини тўлиқ очиб бера олмайди. ши мумкин.
Яъни, қурилишда улушбай иштирок
этиш нафақат кўп квартирали уйларни, Ўзбекистон Республикаси Олий суди
балки бошқа объектларни қуришда ҳам Пленумининг 2020 йил 3 июлда қабул қи-
учраши мумкин. Мисол учун, икки юри- линган «Жисмоний ва юридик шахслар
дик шахснинг иштирокида тадбиркор- ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини
суд орқали ҳимоя қилиш тўғрисида»ги

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

18 ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ

қарорига кўра, суд орқали ҳимоя қилиш лик фаолиятини амалга ошираётган ва
деганда, судларнинг жисмоний ва юри- якка тартибдаги тадбиркор мақомини қо-
дик шахсл­ арнинг бузилган ёки низола- нунда белгиланган тартибда олган фуқа-
шилаётган ҳуқуқлари, эркинликлари ва ролар, шунингдек корпоратив низолар
қонун билан қўриқланадиган манфаатла- бўйича ишлар кўрилаётганда тарафлар
рини тиклашга қаратилган, процессуал бўлган фуқаролар ўртасидаги фуқаровий,
қонунларда белгиланган тартибда амалга маъмурий ва бошқа ҳуқуқий муносабат-
ошириладиган фаолияти тушунилади. лардан юзага келадиган низоларга доир
ишлар ҳам тааллуқлидир.
Суд орқали ҳимоя қилиш ҳуқуқини
биринчи инстанция судида иш қўзғатиш Демак, қурилишда улушбай иштирок
учун қонунда назарда тутилган шартлар- этиш шартномасининг тарафлари юридик
га риоя этган ҳолда амалга ошириш мум- шахслар бўлса, улар ўртасида келиб чиқи-
кин. Ушбу шартларга риоя этмаслик суд ши мумкин бўлган низолар иқтисодий
томонидан мурожаатларни қабул қилиш судлар томонидан кўриб чиқилиши мум-
ва кўришни рад этиш учун асос бўлади. кин. Яъни, қурилишда улушбай иштирок
этиш шартномаси тарафлари юридик шахс
Ўзбекистон Республикасининг Фуқа- бўлганда, шартномнинг ушбу иштирок-
ролик процессуал, Иқтисодий процессу- чиларида ўзларининг ҳуқуқ ва манфаат-
ал, Жиноят-процессуал, Маъмурий суд ларини ҳимоя қилиш учун иқтисодий суд-
ишларини юритиш ва Маъмурий жавоб- ларга мурожаат этиш ҳуқуқлари вужудга
гарлик тўғрисидаги кодексларига муво- келади.
фиқ, судга мурожаат қилиш:
Мурожаатларнинг процессуал тартиби
- фуқаролик, маъмурий ҳуқуқий му- бевосита Иқтисодий процессуал кодекси
носабатлардан келиб чиқадиган низолар ва тегишли Пленум қарорлари билан тар-
бўйича – даъво аризаси, ариза (шикоят) тибга солинган бўлиб, мурожаатга қўйил-
шаклида; ган талаблар, унинг кўриниши, муддати
ва бошқа жиҳатлари мурожаатни берув-
- буйруқ тартибида иш юритиш бўй- чи томонидан амал қилиши лозим бўл-
ича, алоҳида тартибда юритиладиган ган шартлар саналади. Мазкур шартлар
ишлар, алоҳида тоифадаги ишлар ва про- «Жисмоний ва юридик шахслар ҳуқуқла-
цессуал қонунларда назарда тутилган бо- ри ва қонуний манфаатларини суд орқа-
шқа ҳолларда – ариза шаклида; ли ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Олий суд
Пленуми қарорида ҳам назарда тутилган.
- апелляция, кассация ва назорат инс-
танцияси судларига мурожаат этилганда Қурилишда улушбай иштирок этиш
– шикоят шаклида амалга оширилади. шартномаси бўйича келиб чиқадиган
низо бўйича судга мурожжат қилувчи
Иқтисодий процессуал кодекси 3-мод- аризачининг аризаси ваколатли шахс то-
дасининг биринчи қисмига мувофиқ, ҳар монидан имзоланиши лозим. Мазкур
қандай манфаатдор шахс ўзининг бузил- шартга амал қилмаслик суд томонидан
ган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини аризани иш юритувига қабул қилишни
ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфа- рад этиш учун ёки кўрмасдан қолдириш-
атларини ҳимоя қилиш учун иқтисодий га асос бўлиши мумкин.
судга Иқтисодий процессуал кодексида
белгиланган тартибда мурожаат қилишга Иқтисодий процессуал кодексининг
ҳақли. 149-моддасида иқтисодий судларга бе-
риладиган даъво аризаларга қўйилади-
Мазкур Кодекснинг 25-моддасига ган мажбурий талаблар акс эттирилган.
кўра, иқтисодий судга иқтисодиёт соҳа-
сида юридик шахслар ҳамда юридик
шахс ташкил этмаган ҳолда тадбиркор-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ 19

Шунингдек, Кодекснинг 151-моддасида - жавобгар билан низони судгача ҳал
даъво аризасига илова қилинадиган ҳуж- қилиш (талабнома юбориш) тартибига
жатлар ифодаланган. риоя этилганлигини тасдиқловчи ҳуж-
жат, агар бу шу тоифадаги низолар учун
Қурилишда улушбай иштирок этиш қонунда ёки шартномада назарда тутил-
шартномаси бўйича келиб чиқадиган ни- ган бўлса;
золарни ҳал этиш учун иқтисодий судга
топшириладиган даъво аризаларида қу- - даъво талабларига асос бўлган ҳолат-
йидагилар кўрсатилиши лозим: ларни тасдиқловчи ҳужжат;

1) ариза берилаётган суднинг номи; - даъвогарнинг юридик шахс ёки якка
2) даъвогарларнинг, жавобгарларнинг тартибдаги тадбиркор сифатида давлат
ва учинчи шахсларнинг номи, жойлашган рўйхатидан ўтганлигини тасдиқловчи
ери (почта манзили), аризачининг хоҳи- ҳужжат;
шига кўра тарафларнинг яшаш манзили;
3) агар даъвода ундирилиши лозим - агар даъво аризаси вакил томонидан
бўлган сумма бўлса, даъвонинг баҳоси; имзоланган бўлса, унинг ваколатини тас-
4) даъво аризасида кўрсатилган талаб- диқловчи ҳужжат.
ларга асос бўлган ҳолатлар (низо кўп
квартирали уйларни улуш киритиш асо- Даъвогар хоҳишига кўра, бошқа ҳуж-
сида қуриш шартномаси бўйича бўлса, жатлар ёки уларнинг нусхалари ҳам тақ-
шартноманинг рўйхатдан ўтказилганли- дим этилиши мумкин.
ги тўғрисида маълумотлар);
5) даъво талабларининг асосларини Хулоса қилиб айтганда, қурилишда
тасдиқловчи далиллар; улушбай иштирок этиш шартномасининг
6) ундирилиши сўралган ёки низола- тарафлари ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш
шилаётган сумманинг ҳисоб-китоби; учун судларга мурожаат этиш имконига
7) даъвогарнинг қонун ҳужжатларига эга.
асослаб келтирган талаблари, даъво бир
нечта жавобгарга нисбатан тақдим этил- Бироқ, қурилишда улушбай иштирок
ганда эса, уларнинг ҳар бирига нисбатан этиш самарадорлигини ошириш мақса-
талаблар; дида, қурилишда улушбай иштирок этиш
8) агарда қурилишда улушбай ишти- шартномаси юзасидан келиб чиқадиган
рок этиш шартномасида ёки норма- низоларни тартибга солувчи Олий суд
тив-ҳуқуқий ҳужжатларда низоларни Пленуми қарорини қабул қилиш;
судгача ҳал қилиш (талабнома юбориш)
тартиби назарда тутилган бўлса, жавоб- «Кўп квартирали уйларни улуш кири-
гар билан низони судгача ҳал қилиш (та- тиш асосида қуриш тўғрисида»ги Низом
лабнома юбориш) тартибига риоя этил- томонидан тартибга солинадиган шарт-
ганлиги тўғрисидаги маълумотлар. номалар доирасини кенгайтириш мақсад-
Аризага қуйидагилар илова қилинади: га мувофиқдир.
- белгиланган тартибда ва миқдорда
давлат божи ва почта харажатлари тўлан- Юқоридаги таклифлар билан боғлиқ
ганлигини тасдиқловчи ҳужжат; ўзгартиришларни татбиқ этилиши на-
- даъво аризасининг кўчирма нусхаси фақат шартнома иштирокчилари учун
ва унга илова қилинган ҳужжатлар жа- балки судлар ва бошқа тегишли органлар
вобгарга ва учинчи шахсларга юборил- учун ҳам фойдали бўлар эди.
ганлигини тасдиқловчи ҳужжат;
К. ХАЛМУХАМЕДОВ,
Зангиота туманлараро
иқтисодий суди раиси,

О. МАМАРАСУЛОВ,
ТДЮУ мустақил изланувчиси

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

20 ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ

МУЛК ИЖАРАСИ ШАРТНОМАСИ ВА
УНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Бугунги кунда дунёда юз бераётган учун бошқа бировга ўзаро келишувга му-
глобаллашув жараёнида турли ижтимо- вофиқ топширишидир. Мулк эгаси (ижара
ий, иқтисодий ва ҳуқуқий тизимларни берувчи) ўз мулкини бошқа бировга (ижа-
инобатга олган ҳолда мулк ижараси му- рачига) вақтинча эгалик қилиш ёки фой-
носабатларини тартибга солиб турувчи даланиш учун беради.
халқаро аҳамиятга эга бўлган қоидалар-
ни изчил ривожлантириш муҳим аҳамият Ижара муносабатларида ижарага бе-
касб этмоқда. рувчи ижарага олинган ишлаб чиқа-
риш воситаларининг мулкдори бўлиб
Шу жиҳатдан, республикамизда хусу- қолаверади. Ижарачи эса, шартномада
сий тадбиркорликни ҳар томонлама қўл- кўрсатилган муддат давомида мулкдор-
лаб-қувватлаш, унинг мамлакат иқтисо- нинг баъзи ҳуқуқларини олади ва бу-
диётидаги роли ва улушини кенгайтириш, нинг учун ижара ҳақини тўлайди. Шу
соҳада фуқаролик ҳуқуқий шартномалар- билан бирга, ижарачи ижара фаолияти
ни тузиш ҳамда унга амал қилиш мадани- давомида ишлаб чиқариш воситалари-
ятини янада ошириш бўйича кенг қамров- нинг вақтинча эгаси, олинган маҳсулот
ли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. ва даромадларнинг эса мустақил эгаси
ҳисобланади1.
Мулк ижараси шартномаси юзасидан
келиб чиқадиган низоларни иқтисодий Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик
судларда кўриб чиқиш ва иш юритиш- кодекси (ФК)нинг 535-моддасида мулк
нинг процессуал тартибига оид норма- ижараси шартномасига қуйидагича таъ-
тив-ҳуқуқий базани янада такомиллашти- риф берилган: «Мулк ижараси шартно-
риш учун таклиф ва тавсиялар ишлаб маси бўйича ижарага берувчи ижарага
чиқиш бугунги куннинг долзарб вазифа- олувчига ҳақ эвазига мол-мулкни вақтин-
ларидандир. ча эгалик қилиш ва фойдаланиш ёки фой-
даланиш учун топшириш мажбуриятини
Хусусан, мулк ижараси шартномасини олади».
қўллаш самарадорлигини, айниқса, унинг
хусусий тадбиркорликдаги аҳамияти ва Агар қонун ёки мулк ижараси шартно-
таъсирини янада ошириш бўйича илмий масида бошқача тартиб назарда тутилган
хулоса ва амалий таклифларни ишлаб бўлмаса, ижарага олувчи ижарага олин-
чиқиш муҳим вазифа ҳисобланади. ган мол-мулкдан фойдаланиш натижаси-
да оладиган маҳсулот, мева ва бошқа да-
Ҳақиқатан ҳам қaбул қилинaдигaн ромадлар унинг мулки ҳисобланади.
қoнунлaрнинг суд амалиёти ва ҳуқуқни
қўллаш амалиётидаги самарадорлиги- Мулк ижараси шартномасининг ол-
ни ошириш суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг ди-сотди шартномасидан фарқланадиган
муҳим устувор вазифаларидан биридир. муҳим хусусияти ҳар доим мулкни тасар-
руф этиш ҳуқуқи мулкдор қўлида сақла-
Ижара мулк эгасининг ишлаб чиқариш ниб қолиши ҳисобланади2.
воситалари ва бошқа буюмларни муайян
тўловлар эвазига вақтинча фойдаланиш Мулк ижараси шартномасига қуйидаги

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ 21

ҳуқуқий белгилар хосдир: 538-моддасида кимлар ижарага берув-
- ижарага олувчига мулк ҳуқуқининг чи бўлиши назарда тутилган, жумладан,
мол-мулкини ижарага бериш ҳуқуқи шу
икки элементи – эгалик қилиш ва фойда- мол-мулк эгасига тегишлидир. Қонун ёки
ланиш ҳуқуқи ўтади; мулкдор томонидан мол-мулкни ижарага
бериш ваколати берилган бошқа шахслар
- шартнома тарафлар келишуви билан ҳам ижарага берувчи бўлишлари мумкин.
маълум ҳақ эвазига тузилади;
Ижарага олувчи ўз фаолиятида зарур
- шартнома икки томонлама ҳисобла- бўлган мол-мулкни эҳтиёжни қондириш
нади; мақсадида ҳақ эвазига вақтинча ўзига
олиб турган шахсдир.
- шартнома консенсуалдир3.
Мулк ижарасининг объекти. Мулк ижа- Ижара муносабатларида тарафлар си-
расининг объекти, яъни предмети шарт- фатида жисмоний ва юридик шахслар,
номанинг муҳим шартларидан бири ҳи- давлат, чет эл юридик шахслари, хорижий
собланади. ФКнинг 537-моддасида мулк давлатлар иштирок этиши мумкин4.
ижарасининг объектлари кўрсатилган бў-
либ, ер участкалари, ер ости бойликлари Мулк ижараси шартномаси тарафлар
жойлашган участкалар ва бошқа алоҳида келишуви билан белгиланадиган муай-
табиий объектлар, корхоналар ва бошқа ян муддатга тузилади. ФКнинг 540-мод-
мулкий комплекслар, бинолар, иншоот- дасига мувофиқ, мулк ижараси шартно-
лар, ускуналар, транспорт воситалари ва маси шартномада белгиланган муддатга
фойдаланиш жараёнида ўзининг табиий тузилади.
хусусиятларини йўқотмайдиган бошқа
ашёлар (истеъмол қилинмайдиган ашё- Агар мулк ижарасининг муддати шарт-
лар) мулк ижарасига берилиши мумкин. номада белгиланмаган бўлса, шартнома
Мулк ижараси билан прокат шартно- номуайян муддатга тузилган ҳисобла-
маси ўртасида маълум ўхшаш ва фарқли нади. Бунда, тарафлардан ҳар бири бо-
жиҳатлар мавжуд. шқа тарафни бир ой олдин, кўчмас мулк
Қонунда мулк ижараси шартномаси- ижарасида эса уч ой олдин ёзма равишда
нинг шаклига алоҳида аҳамият берил- огоҳлантириб, истаган пайтда шартно-
ган. Агар мулк ижараси шартномаси бир мадан воз кечиши мумкин. Қонун ёки
йилдан ортиқ муддатга тузилиши мўл- шартномада номуайян муддатга тузилган
жалланган бўлса, тарафлардан биронтаси мулк ижараси шартномасини бекор қи-
юридик шахс бўлган ҳолларда эса, мудда- лиш ҳақида олдиндан огоҳлантиришнинг
тидан қатъи назар, ёзма шаклда тузилиши бошқа муддатлари ҳам белгилаб қўйили-
шарт. ши мумкин.
Кўчмас мулк ижараси шартномаси
нотариал гувоҳлантирилиши ва давлат Ҳ. Бобоев, С. Ҳасанов ва бошқа
рўйхатидан ўтказилиши лозим. олимларнинг кўрсатишича, одамлар-
Мулк ҳуқуқининг келгусида ижарачига нинг кўчмас мол-мулклари, яъни ўз-
ўтишини назарда тутувчи мулк ижараси лари яшаётган уйлар, экинзор ерлар
шартномаси бундай мулкнинг олди-сотди ва боғлар уларнинг мол-мулки бўлган,
шартномаси учун назарда тутилган шакл- деб ҳисобланган. Энг асосийси шунда-
да тузилади. ки, уларнинг таъкидлашича, мулкчилик
Мулк ижараси шартномасида ҳар доим ҳуқуқи амалда эгалик ва фойдаланиш
тараф сифатида ижарага берувчи ва ижа- ҳуқуқи билан чекланмаган. У ўз ичига
рага олувчи иштирок этади. ФКнинг бошқариш ҳуқуқини, яъни бошқа шахс
эгалигига топшириш, бошқа шахс мулки-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

22 ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ

га шартнома билан эгалик қилишни ҳам устуворлик касб этган. Ижарага берув-
ўз ичига олади5. чининг иқтисодий ҳукмронлиги шунда
яққол намоён бўлган. Ижарачи қадимги
«Авесто»даги кишиларнинг ўзаро Римда мол-мулк эгалловчиси сифатида
иқтисодий муносабатларида ўз аҳдида ту- тан олинмаган ва ўз ҳуқуқини ўзбошим-
риш, берилган ваъданинг устидан чиқиш, чалик билан бузишлардан ҳимоя ҳуқуқига
қасамга содиқ бўлиш, савдо-сотиқ ишла- эга бўлмаган.
рида мажбурият ва шартномаларга қатъ-
ий амал қилиш, омонатни, яъни қарзни ўз Ислом ҳуқуқида ижара муносабатла-
эгасига вақтида қайтариш каби шартно- рини ҳуқуқий тартибга солиш ўзига хос-
мавий муносабатларнинг шакли ва айир- ликларга эга. Ушбу ўзига хосликлар ислом
бошлаш турлари ҳақидаги фикрлар муҳим ҳуқуқида мазкур муносабатларни тартиб-
аҳамиятга эга6. га солувчи манбалар, ҳуқуқий тизимнинг
хусусиятлари билан белгиланади. Мулк
Қадимги Римда ҳам мулк ҳуқуқидан ижараси шартномасида мулкдан фойдала-
ташқари ўзгалар мол-мулкига нисбатан ниш ва унинг ҳақини тўлаш назарда тути-
ашёвий ҳуқуқлар мавжуд бўлган. лиши лозим.

Рим ҳуқуқи бўйича ёллаш шартномала- Ўзбекистон Республикасининг 1929
рининг уч тури мавжуд: йилдаги Гражданлик кодекси (ГК) 3-бўли-
мининг 152-170-моддалари мулк ижара-
1) ашёларни ёллаш – ижарага олиш сига бағишланган эди. Ушбу ГКга асосан
(лоатио-ондутио рерум). мулк ижарасининг максимал муддати 12
йил қилиб белгиланган (ГКнинг 154-мод-
2) хизмат кўрсатиш учун ёллаш (лоа- даси). Ижара шартномаси бир йилдан
тио-ондутио операрум). ошиқ муддатга тузиладиган бўлса, ёзма
равишда тузилиши шарт қилиб қўйилган.
3) ишларни ёллаш ёки пудрат (лоатио- Давлат корхоналари ва коммунал корхо-
ондутио оперисёкиоперис фаиенди). наларни ижарага олиш тўғрисидаги шарт-
номалар нотариал гувоҳлантирилиши
Ашёларни ёллаш ёки мол-мулк ижа- шарт қилиб қўйилган. Акс ҳолда, шартно-
раси деб шундай шартномага айтилади- ма ҳақиқий ҳисобланмаган. Унда асосий
ки, бунга кўра, бир тараф, яъни ижарага эътибор турар-жой ижараси шартномаси-
берувчи (лоатио) бошқа тарафга, яъни га берилган.
ижарачига (ондутио) бир ёки бир неча
хусусий аломатларни белгилайдиган ашё- 1929 йилги ГКнинг мулк ижараси
ларни вақтинчалик фойдаланиш учун топ- тўғрисидаги нормаларида қатор ўзига
ширади. Бошқа томон эса ашёдан фойда- хосликлар мавжуд бўлган. Масалан, ГК-
ланганлик учун муайян ҳақ тўлаш (мерес нинг 159-моддасида давлат корхоналари
пенсио) ва фойдаланиш тугагандан кейин ва коммунал корхоналар ижарага олинган
ашёни бус-бутун ҳолда қайтариш мажбу- ҳолда капитал ремонт мажбурияти ижа-
риятини олади7. рага олувчининг зиммасига юклатилган.
Ижара ҳақи сифатида пул, натура билан
Қадимги Рим эркин фуқаролари ўрта- ҳақ тўлаш маълум бир хизмат бажарил-
сида мулкий табақаланиш жуда эрта рўй ганда бериладиган мол-мулкдан олинган
берган. Кўп сонли қулларга эга бўлган фойдадан улуш ажратиш тарзида бўли-
бой заминдорлар билан бир вақтда, оз шига йўл қўйилган (ГКнинг 165-модда-
ерга эга бўлган ёки умуман ерга эга бўл- си). Мулкка бўлган эгалик ҳуқуқи ижара-
маган камбағал деҳқонлар ҳам кўп бўл-
ган. Айни вақтда ўз уйига эга бўлмаган
фуқаролар ҳам бор эди. Ижарага берувчи-
лар ва ижарачилар ўртасидаги муносабат-
ларда ижарага берувчиларнинг ҳуқуқлари

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ 23

га берилганда, бошқа бировга ўтказилган дан сўнггина уларда ҳуқуқ ва мажбурият
тақдирда ижара шартномаси янги эга учун вужудга келади8.
ҳам ўз кучида қолади.
Ижарага берувчи ашёни муайян муд-
Умуман олганда, 1929 йилдаги ГКнинг датга фойдаланиш учун ижарага олувчи-
мулк ижараси тўғрисидаги нормаларини га бериш мажбуриятига, ижарага олувчи
таҳлил этиб, унда қуйидаги хусусиятлар шартнома бўйича келишилган ашёни ўзи-
мавжуд бўлган деб қайд этиш мумкин: га топширишни талаб қилиш ҳуқуқига,
ижарага берувчи бунинг учун ҳақ олиш
а) ижара бўйича аввалдан мав- ҳуқуқига эга бўлади, ижарага олувчи эса
жуд бўлган анъанавий нормаларнинг ҳақ тўлаш мажбуриятига эга бўлади. Бун-
ўз ифодасини топганлиги (масалан, да, ҳуқуқ ва мажбуриятлар бир-бирига
ижарачининг ижара шартларини ян- қарама-қаршидек кўринса-да, улар бир
гилашда имтиёзга эга бўлиш ҳуқуқи. мақсад сари йўналтирилган бўлади. ФК-
Ижарага берувчи мулк эгаси ўзгарган- нинг мулк ижарасини тартибга солади-
да ижара шартномасининг ўз кучида қо- ган нормаларида тарафларнинг ҳуқуқ ва
лиши, ижарачини ижарага берган мол- мажбуриятлари тенглик асосида ишлаб
мулкни унинг мулкдоридан талаб қилиб чиқилган. Хусусан, бир тарафнинг ҳуқуқи
олиш ҳуқуқи ва ҳоказо); қаршисида иккинчи бир тарафнинг маж-
бурияти бўлишини ва аксинча ҳар бир
б) социалистик ҳуқуқ тизимига хос бурчли тараф ўз қаршисида унга ҳуқуқи
бўлган коммунистик мафкура ва давлат бўлган тарафнинг бўлишини талаб этади.
мулкининг устуворлигидан келиб чиқувчи
нормалар (масалан, давлат корхоналари, Мол-мулкнинг ижарага топширилиши
бинолари ижарага олинганда капитал ре- бу мол-мулкка нисбатан учинчи шахслар-
монт қилиш мажбуриятини ижарага олув- нинг ҳуқуқлари бекор бўлиши ёки ўзгари-
чи зиммасига юклаш, айрим мол-мулк ши учун асос бўлмайди.
обьектларини ижарага бериш тақиқлан-
ганини кўп ҳолларда ижара шартномаси Шартнома тузишда ижарага берув-
маъмурий ҳужжатлар асосида тузилиши чи ижарага олувчини ижарага топши-
ва ҳаказо). рилаётган мол-мулкка нисбатан учинчи
шахсларнинг барча ҳуқуқлари (серви-
Мулк ижараси шартномасининг мазму- тут, гаров ҳуқуқи ва ҳоказолар) ҳақида
нини тарафлар ўртасида белгиланадиган огоҳлантириши лозим. Ижарага берувчи
ҳуқуқ ва мажбурият ташкил этади. томонидан бу мажбуриятнинг бажарил-
маслиги ижарага олувчига мол-мулкдан
Мулк ижараси шартномаси бўйича бар- фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақни
ча муҳим шартлар тўғрисида тарафлар камайтиришни ёхуд шартномани бекор
ўзаро келишган ва қонун билан талаб қи- қилиш ва зарарни тўлашни талаб қилиш
линган шаклда расмийлаштирилган вақт- ҳуқуқини беради.
дан бошлаб тузилган деб ҳисобланади.
Мулк ижараси шартномасининг муҳим Ижарага олувчи жавобгар бўлмаган ҳо-
шартлари – шартнома объекти, шартнома латлар натижасида келиб чиққан шоши-
муддати ва ҳақнинг миқдори, шунингдек линч зарурат туфайли ўтказиладиган таъ-
тарафларнинг шартнома шартларини буз- мирлашни ижарага берувчи ўз ҳисобидан
ганда қўлланиладиган жавобгарликлар амалга ошириши шарт.
ҳисобланади.
Капитал таъмирлаш мулк ижараси
Томонлар шартнома шартларига рози шартномасида белгиланган муддатда,
бўлиб ўзаро келишганларидан ва уни бел- агар бу муддат шартномада белгиланма-
гиланган шаклда расмийлаштирганлари-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

24 ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ

ган ёки шошилинч зарурат туфайли ўтка- ҳисобланади.
зилса, оқилона муддатда амалга оширил- Мол-мулкдан фойдаланганлик учун
моғи лозим.
ҳақ ижарага олинган барча мол-мулк учун
Ижарага берувчининг капитал таъмир- яхлит ҳолда ёки унинг ҳар бир таркибий
лаш мажбуриятини бажармаслиги ижара- қисми учун алоҳида-алоҳида ҳолда қуйи-
га олувчига ўз хоҳишига кўра: даги кўринишларда белгиланади:

– шартномада белгиланган ёхуд шо- – вақти-вақти билан ёки бир йўла тўла-
шилинч зарурат тақозо этаётган капитал надиган қатъий суммада белгиланган
таъмирлашни амалга ошириб, таъмирлаш тўловлар тариқасида;
қийматини ижарага берувчидан ундириб
олиш ёхуд мол-мулкдан фойдаланганлик – ижарага олинган мол-мулкдан фой-
учун тўланадиган ҳақ ҳисобига ўтказиш; даланиш натижасида олинган маҳсулот,
мевалар ёки даромадларнинг белгиланган
– ҳақни тегишлича камайтиришни та- улуши тариқасида;
лаб қилиш;
– ижарага олувчи томонидан кўрсати-
– шартномани муддатидан олдин бе- ладиган маълум хизматлар тариқасида;
кор қилиш ва зарарнинг қопланишини
талаб қилиш ҳуқуқини беради (ФКнинг – ижарага олувчи томонидан ижарага
547-моддаси). берувчига шартномада келишилган ашё-
ни мулк қилиб ёки ижарага топшириш та-
Ижарага олувчи мол-мулкдан шарт- риқасида;
нома шартларига мувофиқ, агар бундай
шартлар шартномада белгиланган бўл- – ижарага олинган мол-мулкни яхши-
маса, мол-мулкнинг вазифасига мувофиқ лаш бўйича шартномада келишилган ха-
фойдаланиши лозим. ражатларни ижарага олувчи зиммасига
юклаш тариқасида.
Агар ижарага берувчининг ёзма огоҳлан-
тиришига қарамай, ижарага олувчи мол- Тарафлар мулк ижараси шартномаси-
мулкдан шартнома шартларига ёки мол- да мол-мулкдан фойдаланганлик учун
мулкнинг вазифасига номувофиқ фойда- ФК 544-моддасининг учинчи қисмида
ланса, ижарага берувчи шартномани муд- кўрсатиб ўтилган ҳақ шаклларини ара-
датидан олдин бекор қилишни ва зарар- лаш амалга оширишни ёки ҳақ тўлаш-
нинг қопланишини талаб қилишга ҳақли нинг бошқа шаклларини назарда тутиш-
(ФКнинг 545-моддаси). лари мумкин.

Мол-мулкдан фойдаланганлик учун Агар мулк ижараси шартномасида бош-
ҳақ тўлаш ижарага олувчининг асосий қача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
мажбуриятларидан бири бўлиб, ФКнинг мол-мулкдан фойдаланганлик учун тўла-
544-моддасида назарда тутилган. Унга надиган ҳақ миқдори шартномада бел-
кўра, ижарага олувчи мол-мулкдан фой- гиланган муддатларда, бироқ бир йилда
даланганлик учун ҳақни ўз вақтида тўлаб кўпи билан бир марта тарафларнинг ке-
туриши шарт. лишуви билан ўзгартирилиши мумкин.
Қонун ҳужжатларида мулк ижарасининг
Мол-мулкдан фойдаланганлик учун ҳақ айрим турлари учун, шунингдек айрим
тўлаш тартиби, шартлари ва муддатлари мол-мулк турларининг ижараси учун ҳақ
мулк ижараси шартномаси билан белги- миқдорини қайта кўриб чиқишнинг бо-
ланади. Булар шартномада белгиланма- шқача энг кам муддатлари назарда тути-
ган ҳолларда, одатда, худди шундай мол- лиши мумкин.
мулкни ўхшаш ҳолатларда ижарага бе-
ришда қўлланиладиган тартиб, шарт- Ижарага олувчининг қонун ҳужжатла-
лар ва муддатлар белгиланган, деб ри билан белгиланадиган ҳуқуқларидан
бири бу ижарага олинган мол-мулкни

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ 25

тасарруф қилишдир. Бу ҳақда ФКнинг ўз хоҳишига кўра:
546-моддасида қуйидагича қоида назар- – ижарага берувчидан ё мол-мулкдаги
да тутилган. Агар Фуқаролик кодексида,
бошқа қонун ҳужжатларида ўзгача тар- камчиликларни текинга бартараф этишни
тиб белгиланган бўлмаса, ижарага олув- ёки мол-мулкдан фойдаланганлик ҳақи-
чи ижарага олинган мол-мулкни ижарага ни мутаносиб камайтиришни ёхуд мол-
берувчининг розилиги билан иккиламчи мулкдаги камчиликларни бартараф этиш
ижарага (қўшимча ижарага) топшириш- учун қилган ўз харажатларини қоплашни
га, мулк ижараси шартномаси бўйича ўз талаб қилишга;
ҳуқуқ ва мажбуриятларини бошқа шахсга
ўтказишга (қайта ижара), ижарага олин- – ижарага берувчини олдиндан
ган мол-мулкни текин фойдаланиш учун огоҳлантирган ҳолда ўша камчиликларни
беришга, шунингдек бу ҳуқуқларини га- бартараф этишга сарфлаган харажатлари
ровга қўйишга ва уларни хўжалик шир- суммасини мол-мулкдан фойдаланганлик
катлари ва жамиятлари устав фондига учун тўланадиган ҳақдан бевосита чеги-
(капиталига) ҳисса сифатида ёки ишлаб риб қолишга;
чиқариш кооперативига пай бадали сифа-
тида топширишга ҳақли. Кўрсатиб ўтил- – шартномани муддатидан олдин бекор
ган ҳолларда ижарага олувчи шартнома қилишни талаб қилишга ҳақли9.
бўйича ижарага берувчи олдида жавобгар
бўлиб қолаверади, қайта ижара бундан Ижарага олувчининг талабларидан ёки
мустасно. Мол-мулкни бошқа шахслар- унинг мол-мулкдаги камчиликларни ижа-
га топшириш ҳақидаги шартнома ижара рага берувчи ҳисобидан бартараф этиш
шартномасининг амал қилиш муддатидан ниятидан хабардор қилинган ижарага бе-
ортиқ муддатга тузилиши мумкин эмас. рувчи ижарага топширилган мол-мулкни
тегишли ҳолатда бўлган бошқа шундай
Агар қонун ҳужжатларида бошқача мол-мулк билан дарҳол алмаштириб бе-
тартиб белгиланган бўлмаса, ижарага риши ёки мол-мулкдаги камчиликни те-
олинган мол-мулкни иккиламчи ижарага кинга бартараф этиши мумкин.
топшириш ҳақидаги шартномага нисба-
тан мулк ижараси шартномаси ҳақидаги Агар ижарага олувчининг талаблари-
қоидалар қўлланилади. ни қаноатлантириш ёхуд унинг камчи-
ликларни бартараф этиш харажатларини
Агарда қонун ёки шартномада бошқа- мол-мулкдан фойдаланганлик учун тўла-
ча тартиб белгиланган бўлмаса, ижарага надиган ҳақдан чегириб қолиши ижарага
олувчи мол-мулкни яхши ҳолда сақлаши, олувчи кўрган зарарни қопламаса, у за-
уни ўз ҳисобидан жорий таъмирлаши ва рарнинг қопланмаган қисмини тўлашни
сақлаш бўйича бошқа харажатларни қи- талаб қилишга ҳақли.
лиши лозим.
Шартнома тузиш вақтида ижарага бе-
Ижарага топширилган мол-мулкдаги рувчи олдиндан айтиб қўйган ёки ижара-
камчиликлар учун ижарага берувчининг га олувчига олдиндан маълум бўлган ёхуд
жавобгарлиги. Ижарага берувчи ижарага шартномани тузишда ёки мол-мулкни
топширилган мол-мулкнинг ундан фой- ижарага топшириш пайтида уни кўздан
даланишга тўлиқ ёки қисман тўсқинлик кечирганда ёхуд унинг созлигини текшир-
қиладиган камчиликлари учун, ҳатто у ганда ижарага олувчи аниқлаши керак
шартнома тузиш вақтида булар ҳақида бўлган камчиликлар учун ижарага берув-
билмаган бўлса ҳам, жавобгардир. Бун- чи жавобгар бўлмайди.
дай камчиликлар аниқланганда ижарачи
Мол-мулкнинг ижарага топширилиши
бу мол-мулкка нисбатан учинчи шахслар-
нинг ҳуқуқлари бекор бўлиши ёки ўзгари-
ши учун асос бўлмайди10.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

26 ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ

Шартнома тузишда ижарага берув- бўлса, ижарага олувчи ФКнинг 331-мод-
чи ижарага олувчини ижарага топши- дасига мувофиқ, бу мол-мулкни ундан та-
рилаётган мол-мулкка нисбатан учинчи лаб қилиб олиш ва ижронинг кечикканли-
шахсларнинг барча ҳуқуқлари (серви- ги туфайли етказилган зарарни қоплашни
тут, гаров ҳуқуқи ва ҳоказолар) ҳақида талаб қилиш ёки шартномани бекор қи-
огоҳлантириши лозим. Ижарага берувчи лиш ва унинг бажарилмаганлиги сабабли
томонидан бу мажбуриятнинг бажарил- етказилган зарарни қоплашни талаб қи-
маслиги ижарага олувчига мол-мулкдан лиш ҳуқуқига эга.
фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақни
камайтиришни ёхуд шартномани бекор Ижарага олувчи шартнома муддати ту-
қилиш ва зарарни тўлашни талаб қилиш гаши билан ижарага олинган мол-мулкни
ҳуқуқини беради. ўзига топширилган ҳолатда, нормал эски-
ришини ҳисобга олиб ёки шартномада
Ижарага олувчи мол-мулкдан фойда- белгиланган ҳолатда қайтариши лозим.
ланганлик учун ҳақни ўз вақтида тўлаб
туриши шарт. Агар ижарага олувчи ижарага олган
мол-мулкни қайтармаса ёки кечикиб қай-
Юридик шахслар ва фуқаролар ўзла- тарса, кечиктириб қайтарилган барча вақт
ри етказган зарарни, шу жумладан, бой учун ижара ҳақини тўлашни ижарага бе-
берилган фойдани Ўзбекистон Республи- рувчи талаб қилишга ҳақли. Бу ҳақ ижа-
каси қонунларида белгиланган тартибда рага берувчининг кўрган зарарини қопла-
тўлашлари шарт деб кўрсатилган. ФКнинг маган тақдирда, зарарни тўлашни талаб
541-моддасида ижарага олувчига ижара қилишга ҳақли.
мол-мулкини тўлиқ ва ўз вақтида топшир-
маганлик учун ижарага берувчининг жа- Ижарага олинган мол-мулк ўз вақтида
вобгарлиги белгиланган. Унга кўра: қайтарилмаганлиги учун шартномада не-
устойка ундириш назарда тутилган тақ-
– агарда шартномада бошқача тартиб дирда, агар шартномада бошқача тар-
назарда тутилган бўлмаса, мол-мулк бар- тиб белгиланган бўлмаса, неустойкадан
ча мансуб ашёлари ва унга алоқадор ҳуж- ташқари зарар тўлиқ миқдорда ундирили-
жатлар (техник паспорт, сифат сертифи- ши мумкин (ФКнинг 554-моддаси).
кати ва ҳоказолар) билан бирга ижарага
топширилади. Агарда бундай мансуб ашё- Мамлакатимизда амалга оширилаёт-
лар ва ҳужжатлар топширилган бўлмаса ган иқтисодий ислоҳотлар тадбиркорлик
ва уларсиз ижарага олувчи мол-мулкдан субъектларининг ҳуқуқ ва қонуний манфа-
унинг ўз вазифаси бўйича фойдалана ол- атларини устувор ҳимоя қилишнинг сама-
маса ёхуд шартнома тузиш пайтида мўл- радорлигини ошириш, рақобат муҳитини
жаллашга ҳақли бўлган анча нарсасидан шакллантириш, ишлаб чиқаришни техник
маҳрум бўлса, у ижарага берувчидан бун- ва технологик янгилаш ва модернизация
дай мансуб ашёлар ва ҳужжатларни топ- қилиш, мулк ижараси фаолиятини ри-
ширишни ёхуд шартномани бекор қилиш- вожлантириш ҳамда уларнинг ҳуқуқий
ни, шунингдек зарарни қоплашни талаб асосларини янада такомиллаштиришни
қилишга ҳақли; тақозо этмоқда.

– агар ижарага берувчи ижарага олув- Шунингдек, мулк ижараси шартномала-
чига ижарага берилган мол-мулкни шарт- ри билан боғлиқ муносабатларни тадқиқ
номада кўрсатилган муддатда, башарти этиш жараёнида тадбирколик субъектла-
шартномада бундай муддат кўрсатилган рининг мулк ижараси шартномаси билан
бўлмаса, оқилона муддатда топширмаган боғлиқ масалаларни ҳар томонлама ўрга-
ниш нафақат илмий, балки тадбиркорлик

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ 27

субъектларининг ҳуқуқлари ва эркинлик- олиятига доир норматив-ҳуқуқий ҳуж-
лари ва қонуний манфаатларини самара- жатларни амалий қўлланма сифатида чоп
ли ва сифатли ҳимоя қилишнинг амалий этиш;
натижаси бўлиб ҳисобланиши баробари-
да, тадбиркорлик субъектларининг мулк иккинчидан, Ўзбекистон Республикаси-
ижараси муносабатлари бўйича тадқиқот нинг «Ижара тўғрисида»ги Қонунининг
ишларини олиб боришни янада кучайти- мониторингини ўтказиш натижалари бў-
риш, мамлакатни демократик янгилаш- йича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш;
нинг энг муҳим йўналишларидан бири
қонун устуворлиги ва қонунийликни мус- учинчидан, тадбиркорлик субъектла-
таҳкамлаш, тадбиркорлик субъектлари- рининг мулк ижара фаолиятни амалга
нинг мулк ижараси шартномасини ту- оширишда ҳуқуқий билим ва савиялари-
зишда уларнинг ҳуқуқий онги ва мада- ни ошириш бўйича ўқув машғулотларини
ниятини юксалтиришни сифат жиҳатдан мунтазам ташкил этиш;
янги босқичга кўтариш ҳамда тадбир-
корлик субъектларининг жаҳон бозорига тўртинчидан, мулк ижарасига оид тур-
чиқишига шарт-шароитлар яратишда ҳал кум кўрсатув ва радиоэшиттиришларни
этилиши лозим бўлган қуйидаги айрим ташкил этиш жоиздир.
ташкилий-ҳуқуқий масалаларни иқтисо-
дий соҳада тўлиқ амалга оширишга эри- Ш. БЕГМАТОВ,
шиш учун: Зомин туманлараро
иқтисодий суди раиси,
биринчидан, тадбиркорлик субъект-
ларининг электрон дастурлардан кенг Н. АБДАЗОВ,
фойдаланишини йўлга қўйиш ва тадбир- Зомин туманлараро иқтисодий
корлик субъектларининг мулк ижара фа-
суди девонхона мудири

1. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексига шарҳ.Профессионал шарҳлар. Т2./ Адлия
вазирлиги. Т.: «Baktria Press», 2013. – 263-264-б.

2. Ro‘ziеv R.J. Mulk ijаrаsi sifаtidа prоkаt shаrtnоmаsining o‘zigа xоs bеlgilаri //J.Huquq-Prаvо-
Law. -2001. -2-sоn. 64-b.

3. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексига шарҳ.Профессионал шарҳлар. Т2./ Адлия
вазирлиги.Т.: «Baktria Press», 2013. – 271-б.

4. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексига шарҳ.Профессионал шарҳлар. Т2./ Адлия
вазирлиги.Т.: «Baktria Press», 2013. 264-б.

5. Бобоев Ҳ., Дўстжонов Т., Хасанов С., Олламов Я. «Авесто» ва унинг инсоният тараққиёти-
даги ўрни. Хоразм. Урганч. 2002. 35-б.

6. Бобоев Ҳ., Дўстжонов Т., Хасанов С., Олламов Я. «Авесто» ва унинг инсоният тараққиёти-
даги ўрни. Хоразм. Урганч. 2002. 37-б.

7. Новицкий И.Б. Римское право. – М.: ТЕИС, 1994. 185-б.
8. Bоbоqulоv S.B. Ijаrаchi huquqlаri yoxud ijаrаchi vа ijаrаgа bеruvchi o‘rtаsidаgi huquqiy
munоsаbаtlаr. //J. Huquq vа burch. -Tоshkеnt: 2008. -№4..; Binо vа inshооt ijаrа shаrtnоmаsining o‘zigа
xоs xususiyatlаri. –T.: Xo‘jаlik vа huquq. 2003.
9. Bоbоqulоv S.B. Ijаrаchi huquqlаri yoxud ijаrаchi vа ijаrаgа bеruvchi o‘rtаsidаgi huquqiy
munоsаbаtlаr. //J. Huquq vа burch. -Tоshkеnt: 2008. -№4..; Binо vа inshооt ijаrа shаrtnоmаsining o‘zigа
xоs xususiyatlаri. –T.: Xo‘jаlik vа huquq. 2003.
10. Fuqаrоlik huquqi. 2-qism. Dаrslik. H.Rаxmоnqulоv, I.Zоkirоvlаrning umumiy tаhriri оstidа. -T.:
Ilm-Ziyo, 2008. 535-b.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

28 МУНОСАБАТ

ТЕРРОРЧИЛИК ХУСУСИЯТИГА ЭГА
ҚЎПОРУВЧИЛИКНИНГ ЮРИДИК ТАҲЛИЛИ

Қўпорувчилик (лот. «diversio» – «чал- кўпроқ шахсларни жалб этишга ҳаракат
ғиш») адабиётларда мақсадга эришиш қилинади.
учун энг муҳим объектлар ёки уларнинг
элементларини портлатиш, ўт қўйиш, сув Кўп ҳолларда қўпорувчилик жиноя-
бостириш, шунингдек жанг қилиш билан ти оқибатида на ҳарбий ҳаракатларга, на
боғлиқ бўлмаган бошқа бузғунчи усул- қабул қилинган сиёсий қарорларга дахли
ларни қўллаган ҳолда ишдан чиқариш бўлмаган оддий фуқаролар жабр кўра-
бўйича қўпорувчи гуруҳлар ёки алоҳида дилар. Қўпорувчилик ҳаракатлари кўп
шахслар томонидан махсус пухта тайёр- сонли инсонларнинг барвақт ўлими, кўп
гарлик кўрилган яширин чора-тадбирлар миқдордаги моддий бойликларнинг вай-
сифатида таърифланади1. Қўпорувчи- рон (нобуд) бўлиши, жиддий иқтисодий,
лик ижтимоий хавфли қилмиш сифатида сиёсий, дипломатик ва бошқача оқибат-
бошқарув шаклидан қатъи назар, кўплаб ларга сабаб бўлиши билан тавсифланади.
давлатларнинг жиноят қонунчилигида Шу билан бирга, қўпорувчилик тизимли,
тақиқланган. давом этувчи хусусият касб этиши мум-
кин бўлиб, мазкур ҳолатларда ташкилот-
Қўпорувчилик портлатиш, ўт қўйиш чи, бажарувчи ва ёрдамчиларни аниқлаш
ёки бошқа усул билан корхоналар, иншо- қийин бўлади.
отлар, йўллар, алоқа воситаларини ёхуд
бошқа давлат, жамоат мулкини бузиш ёки Руминиялик олим Г. Дьяконеску
шикастлантириш, ёппасига заҳарлаш ёки фикрича, ўзининг йирик жамоатчилик
эпидемиялар ва эпизоотиялар тарқатиш резонанси туфайли қўпорувчилик ҳара-
(ҳайвонларга касаллик юқтириш)дир2. катлари жамият асосларига путур етка-
зади, аҳолида қўрқув, хавотир, мағлу-
Қўпорувчилик жиноий қилмиш си- бият, давлат органларининг ижтимоий
фатида ўзига хос хусусиятларга эга. Би- муносабатларнинг барқарор ривожла-
ринчидан, у давлат органлари фаолияти нишининг таъминлаш қобилиятига бўл-
ёки ижтимоий-сиёсий вазиятнинг барқа- ган ишончсизлик туйғуларини келтириб
рорлигига ёки иқтисодиётга путур ет- чиқаради. Жамиятдаги ушбу ҳолатлар-
казишга қаратилган. Бунда, қўпорувчи- га ташқи сиёсий ва иқтисодий ҳамкор-
нинг қасди давлат органлари фаолияти лар ҳам эътибор қаратиши натижасида
ёки ижтимоий-сиёсий вазиятни беқарор- бошқа турли кутилмаган салбий оқибат-
лаштириш ёки иқтисодиётга путур етка- лар рўй беради3.
зишни қамраб олади. Иккинчидан, қўпо-
рувчилик фаолияти кўпинча яширин, Қўпорувчилик содир этилиши на-
хаспўшланган хусусият касб этади (тех- тижасида мамлакат халқ хўжалигининг
нологик фалокат сифатида кўрсатиш ва муҳим объектлари йўқ қилиниши мумкин.
ҳ.к.). Учинчидан, қўпорувчилик фаолия- Бу эса, иқтисодиётга катта зиён етказади.
ти уюшган ҳолда иштирокчиликда содир Қўпорувчилик натижасида одамлар ҳалок
этилиб, мазкур жиноятларга имкон қадар бўлади, уларнинг соғлиғига зарар еткази-
лади, аҳолининг руҳий ҳолатига салбий

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

МУНОСАБАТ 29

таъсир этилади, саросимага тушиш ва этилган вақт, жой, вазият ва жиноятни
бошқа салбий ҳодисалар юз бериши мум- содир этиш усулини (факультатив) ўз
кин. Қўпорувчиликнинг ҳайвонларни қи- ичига олади5. Бу – жиноий қилмишнинг
риб, нобуд қилишга йўналтирилган тури ташқи томонини тавсифловчи юридик
ҳам бор, қўпорувчилар бу билан халқ аҳамиятга эга белгилар мажмуи. Жино-
хўжалигини барбод этиш мақсадини кўз- ятнинг объектив томонини жиноий қил-
лайдилар. Кишиларни заҳарлаш, юқумли мишнинг ўзаги деб аташ мумкин. Зеро,
касалликлар тарқатиш шаклидаги қўпо- қилмишнинг ижтимоий хавфлилиги,
рувчилик ҳаракатлари ҳам оғир жиноят- энг аввало, жиноятнинг ташқи томони-
лардан ҳисобланади4. да объективлашади. Демак, жиноятнинг
объектив томони – бу бошқаларнинг
Мазкур жиноятнинг объектив томо- ҳуқуқ ва қонуний манфаатларига зарар
нини ўрганиш уни тўғри квалификация етказадиган ёки зарар етказиши мумкин
қилишда муҳим аҳамиятга эга. Умуман бўлган қилмишни содир этишдир.
олганда, жиноят таркибининг объектив
томони ҳаракат ёки ҳаракатсизликни, Латвиялик профессор У.Крастинс жи-
ижтимоий хавфли оқибатни, ҳаракат ноят ҳуқуқида «ҳаракат» атамасининг
ёки ҳаракатсизлик ўртасидаги сабабий мазмунини тушунтирар экан, ҳаракат
боғланишни (зарурий), жиноят содир шахснинг жиноий ҳаракат объектига

АННОТАЦИЯ

Мақолада террорчилик хусусиятига эга қўпорувчилик жиноятининг объектив томони ту-
шунчаси ва ўзига хос хусусиятларининг илмий-назарий тавсифи, қўпорувчилик объектив
томони тўғрисида миллий қонунчилик ҳужжатлари, шунингдек жиноят ҳуқуқи соҳасидаги
мутахассис олимларнинг қарашлари таҳлил қилинган. Мақолада амалга оширилган таҳлил-
лар натижаси бўйича қўпорувчилик жинояти объектив томони таркибини кенгайтириш юза-
сидан таклифлар ишлаб чиқилган.

Калит сўзлар: террорчилик хусусиятига эга жиноят, қўпорувчилик, қўпорувчиликка қар-
ши курашиш, қўпорувчиликнинг объектив томони, ижтимоий хавфли қилмиш.

***
В статье проанализировано понятие объективной стороны диверсии как преступления тер-
рористического характера и дано научно-теоретическое описание его специфических черт. Про-
анализировано национальное законодательство об объективном аспекте подрывной деятельно-
сти, а также взгляды ученых, специализирующихся в области уголовного права. На основании
анализа статьи внесены предложения по расширению содержания объективной стороны дивер-
сии, как преступления террористического характера.
Ключевые слова: преступления террористического характера, диверсия, борьба с диверсией,
объективная сторона диверсии, общественная опастное деяние.

***
Annotation: The article analyzes the concept of the objective side of diversion as crimes of a
terrorist nature and gives a scientific and theoretical description of their specific features. Analyzed
the national legislation on the objective aspect of subversion, as well as the views of scientists
specializing in the field of criminal law. Based on the analysis of the article, proposals were made
to expand the content of the objective side of the crime of diversion.
Key words: terrorist crimes, diversion, the fight against diversion, the objective side of diversion,
socially dangerous act.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

30 МУНОСАБАТ

қаратилган онгли, фаол ва ҳуқуққа хи- мақсадига кўра фарқланади. Яъни, қўпо-
лоф хулқ-атвори бўлиб, жиноят қонуни рувчиликда юқоридаги ҳаракатлар «Ўз-
билан қўриқланадиган бошқа шахслар- бекистон Республикасининг давлат ор-
нинг манфаатларига зарар етказиши ёки ганлари фаолияти ёки ижтимоий-сиёсий
етказиш хавфи остида қолдиришини вазиятнинг барқарорлигига ёки иқтисо-
таъкидлайди6. диётига путур етказиш» мақсадида содир
этилади.
Бошқа манбаларда ёзилишича, жи-
ноятнинг объeктив томони қонун билан Қўпорувчиликнинг объектив томо-
қўриқланадиган ижтимоий муносабат- ни унинг турларига қараб фарқ қилиши
ларга нисбатан муайян шарт-шароит, жой мумкин. Масалан, фикримизча, қўпо-
ва вақтда амалга ошириладиган ташқи рувчиликни иқтисодий, сиёсий, ахборот
тажовуз ҳисобланади7. (мафкуравий), психологик (миш-мишлар
тарқатиш), киберқўпорувчилик (электрон
Жиноят ҳуқуқида объeктив томон қўпорувчилик, хакерлар ҳужуми) каби
ўта муҳим аҳамият касб этади. Хусусан, турларини ажратиб кўрсатиш мумкин.
биринчидан, жиноят ҳуқуқи нормаси-
нинг диспозициясида жиноят-ҳуқуқий Хусусан, қўпорувчилик объектив томо-
тақиқининг моҳиятини, хусусан, унинг ни жиноят содир этиш усулларидан бири
ташқи шаклини очиб беради, бу эса му- бўлган одамларни қириб юбориш деган-
айян ижтимоий хавфли ҳаракатни тўғри да, икки ёки ундан ортиқ шахсларнинг
квалификация қилишга имкон беради. ўлимига сабаб бўладиган ҳаракатларни
Иккинчидан, жиноят таркибий қисмла- тушуниш лозим. Қўпорувчилик натижа-
ридан бири сифатида объектив томон сида одам ўлими кўринишида оқибат ке-
қилмиш учун жиноий жавобгарликни либ чиқадиган бўлса, ушбу жиноят тар-
белгилашнинг зарурий ҳуқуқий асоси киби билан қамраб олинади. Лекин, шу
ҳисобланади. Учинчидан, ҳукм чиқа- билан бирга қўпорувчилик Жиноят ко-
ришда объектив томоннинг белгилари (у декси 97-моддасининг иккинчи қисмида
ёки бу объектга қарши қаратилган ижти- назарда тутилган икки ёки ундан ортиқ
моий хавфли қилмиш – ҳаракат ёки ҳа- шахсни ёхуд бошқа шахсларнинг ҳаёти
ракатсизлик; ижтимоий хавфли оқибат; учун хавфли бўлган усулда қасддан ўл-
қилмиш ва оқибат ўртасидаги сабабий дириш жиноятларидан субъектив томони
боғланиш; жиноятни содир этиш усули, билан фарқланади.
жойи, вақти, воситалари ва қуроли) ҳи-
собга олинади8. Яъни, ушбу икки жиноятлар объектив
томондан ўхшаш бўлса-да, қўпорувчилик
Бевосита қўпорувчилик жиноятининг давлат органлари фаолияти ёки ижтимо-
объектив томонига тўхталадиган бўлсак, ий-сиёсий вазиятнинг барқарорлигига
Жиноят кодексининг 161-моддасида маз- ёки иқтисодиётига путур етказиш мақса-
кур жиноят одамларни қириб юбориш, дида содир этилиши билан фарқланади.
уларнинг соғлиғига зиён, мулкка шикаст Шу билан бирга, таъкидлаш лозимки,
етказиш ёки уни нобуд қилишга қаратил- Жиноят кодекси 97-моддасининг иккин-
ган ҳаракатлар орқали содир этилиши чи қисмида назарда тутилган ҳаракатлар
белгиланган. Жиноят ҳаракатсилик оқи- учун ўн беш йилдан йигирма беш йилга-
батида амалга оширилмайди. Шу ўрин- ча озодликдан маҳрум қилиш ёки умрбод
да таъкидлаш лозимки, мазкур жиноят озодликдан маҳрум қилиш жазоси назар-
бошқа турдош жиноятлардан ўзининг да тутилган бўлса, қўпорувчилик учун

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

МУНОСАБАТ 31

ўн йилдан йигирма йилгача озодликдан иқтисодиёт тармоғида муҳим бўлган
маҳрум қилиш билан жазоланади. Шу объектларни вайрон қилиш ёки уларга
боис, фикримизча, мазкур жиноятни шикаст етказиш, шу жумладан, техно-
одамлар ўлимига сабаб бўладиган оғир- логик тартиб-таомилларни ёки хавфсиз-
лаштирувчи ҳолат сифатида Жиноят ко- лик қоидаларини қасддан бузиш орқали
декси 161-моддасининг иккинчи қисми- турли хил техноген фалокатлар, ишлаб
да белгилаш ҳамда ушбу ҳаракат учун чиқариш аварияларини уюштириш,
жиноий жазо миқдорини ўн беш йилдан муҳим объект, масалан, коммуникация,
йигирма беш йилгача озодликдан маҳрум энергетика, транспорт ёки алоқа инфра-
қилиш тарзида қайд этиш мақсадга тузилмаси объектини ишламай қолиши-
мувофиқ. га олиб келадиган уларнинг бир қисмига
шикаст етказиш каби ҳаракатлар орқали
Қўпорувчилик жинояти объектив то- ҳам содир этилиши мумкин.
мондан одамларнинг соғлиғига зиён ет-
казиш орқали ҳам содир этилиши мум- Шу ўринда таъкидлаш лозимки,
кин. Бунда, одамларнинг соғлиғига зиён Жиноят кодексининг 2785-моддасида
етказиш деганда, икки ёки ундан ортиқ «Компьютер саботажи», яъни ўзганинг
шахсга ўртача оғир ёки оғир тан жароҳа- компьютер ускунасини ёки хизматда
тини етказиш тушунилади. фойдаланиладиган компьютер уску-
насини қасддан ишдан чиқариш, худди
Шу билан бирга, мол-мулкка шикаст шунингдек компьютер тизимини бузиш
етказиш – бу иқтисодий жиҳатдан қайта учун жиноий жавобгарлик белгиланган.
тиклаш имконияти мавжуд бўлган мод- Ҳозирги ахборот-коммуникация техно-
дий объектларни қисман ёки вақтинча- логиялари шиддат билан ривожланиб
лик яроқсиз ҳолга келтириш, мол-мулк- келаётган ҳамда «Электрон ҳукумат»
ни йўқ қилиш эса, моддий объектларни тизими сезиларли даражада шаклланиб
шундай ҳолатга келтиришки, уларни қай- бўлганини ва натижада бугунги кунда
та тиклаш имкони бўлмаслиги ёки қай- айрим тизимлар давлат органлари фао-
та тиклаш иқтисодий жиҳатдан бефой- лиятини ташкил этишга бевосита таъсир
да бўлган ҳолатдир9. Бошқача айтганда, кўрсатишини инобатга олиб, Жиноят ко-
мол-мулкка шикаст етказишда моддий дексининг 2785-моддасида белгиланган
объект вақтинча ишдан чиқарилиб, уни ҳаракатлар «давлат органлари фаолияти
қайта тиклаш имконияти сақлаб қоли- ёки ижтимоий-сиёсий вазиятнинг барқа-
нади, йўқ қилишда эса, у тўлиқ ишдан рорлигига ёки иқтисодиётига путур ет-
чиқади ҳамда уни қайта тиклаб бўлмай- казиш» мақсадида содир этилганда қил-
ди ёки қайта тиклаш иқтисодий жиҳат- мишни қўпорувчилик сифатида ЖКнинг
дан зарарли бўлади. 161-моддаси билан квалификация қилиш
тўғри бўлади.
Умуман олганда, қўпорувчилик одатда
бошқалар учун ижтимоий хавфли бўл- Қўпорувчилик жиноятини террорчи-
ган усуллар, хусусан, портлатиш, ўт қў- лик хусусиятига эга жиноятлар турига
йиш, сув бостириш, оммавий заҳарлаш, ҳам киритиш мумкин. Махсус тайёр-
эпидемия, эпизоотия тарқатиш ва бошқа гарлик кўрган бир гуруҳ шахслар томо-
кўпчилик учун хавфли бўлган усуллар- нидан террористик ҳаракатларни, яъни
да содир этилади. Қўпорувчилик бун- қўпорувчиликни содир этиш ҳолатлари
дан ташқари давлат органлари нормал чет элларда учраб туради. Ушбу ҳолат-
фаолияти, ижтимоий инфратузилма ёки

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

32 МУНОСАБАТ

да қўпорувчиликни содир этганларнинг қилиниши тарзидаги оқибатлар қўпо-
террористик ташкилотлар билан алоқа- рувчиликни тамомланган жиноят сифа-
дорлиги, уларнинг кўрсатмалари ёки буй- тида баҳолаш учун аҳамиятга эга эмас.
руқлари асосида бажарилганлигига ҳам Бунда, оқибат келиб чиқмаса-да, шахс-
алоҳида эътибор қаратиш лозим. нинг мақсади Ўзбекистон Республика-
сининг давлат органлари фаолияти ёки
Шу билан бирга, таъкидлаш лозимки, ижтимоий-сиёсий вазиятнинг барқа-
қўпорувчиликни содир этиш усуллари рорлигига ёки иқтисодиётига путур ет-
жиноят квалификациясига таъсир этмай- казишнинг ўзи эканлиги кифоя қилади.
ди, балки жиноий жазо миқдорини белги- Бироқ, қўпорувчилик натижасида келиб
лашда инобатга олиниши мумкин. чиққан оқибатлар ушбу жиноятнинг
ижтимоий хавфлилик даражасига таъ-
Жиноят қонунида қўпорувчилик фор- сир кўрсатади ва шу тариқа мазкур қил-
мал таркибли жиноят сифатида шакл- миш учун жазо белгилашда суд томони-
лантирилган. Яъни, ушбу жиноят давлат дан инобатга олинади.
органлари фаолияти ёки ижтимоий-си-
ёсий вазиятнинг барқарорлигига ёки Хулоса қилиб айтганда, қўпорувчилик
иқтисодиётга путур етказишга қаратил- оғир жиноятлардан бири бўлиб, унга қар-
ган одамларни қириб юбориш, уларнинг ши самарали курашиш ҳамда жавобгар-
соғлиғига зиён, мулкка шикаст етказиш ликни дифференциация қилиш лозим.
ёки уни нобуд қилиш ҳаракатларини со-
дир этган вақтдан бошлаб тугалланган Ж. ИБРОҲИМОВ,
ҳисобланади. юридик фанлар бўйича
фалсафа доктори (PhD)
Қўпорувчилик оқибатида одамлар
ўлими, уларнинг соғлиғига зиён етиши,
мол-мулклари шикастланиши ёки йўқ

1. Давитадзе М.Д. Уголовная ответственность за диверсию // Вестник Московского университета
МВД России. – 2020. – №3. – С. 169.

2. Qomus.info onlayn ensiklopediya // www.qomus.info/encyclopedia/cat-q/qoporuvchilik-uz/
3. Diaconescu Gh. Infractiunile in Codul penal roman. Vol. I. – Bucuresti: Oscar Print, 1997. – 481 p.
4. Qomus.info onlayn ensiklopediya // www.qomus.info/encyclopedia/cat-q/qoporuvchilik-uz/
5. Рустамбаев М.Х. Курс уголовного права Республики Узбекистан. В пяти томах. Т.1. Общая часть.
Учение о преступлении. Учебник для вузов. – Ташкент: ТГЮИ, 2008. – С. 205.; Жиноят ҳуқуқи.
Умумий қисм: Дарслик / А.С.Якубов, Р.Кабулов ва бошқ. – Тошкент: ЎзР ИИВ Академияси, 2004.
132-б.; Очилов Ҳ. Саволлар ва жавоблар. Жиноят ҳуқуқи (Умумий қисм). Ўқув-услубий қўлланма
/ Маъсул муҳаррир: проф. Ф.Тохиров. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2009. – 28-б.; Мальцев В.В.
Объективная сторона преступления (факультативные признаки). – М., 1995. – С. 17.; Ковалев М.И.
Проблемы учения об объективной стороне преступления. – Красноярск, 1991. – С. 24.
6. Krastiņš U. Noziedzīgs nodarījums. – Rīga, 2000. – 50.lpp.
7. Уголовное право России: в 2 т. Т. 1. Общая часть / отв. ред. А.Н. Игнатов, Ю.А. Красиков. – М.,
1998. – С.114.; Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика. – М., 2003. –
С.85. ва б.қ.
8. Торговченков В.И. Объективная сторона заведомо ложного сообщения об акте терроризма //
Вестник ТГУ. – 2012. – № 1(105). – С.259-261.
9. Рустамбаев М.Х. Ўзбекистон Республикаси жиноят ҳуқуқи курси. Т.3. Махсус қисм. Шахсга
қарши жиноятлар. Тинчлик ва хавфсизликка қарши жиноятлар. Дарслик. 2-нашр. – Тошкент: ҲТИ,
2018. 438-б.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ 33

ЖИНОЯТ ИШЛАРИ ЮРИТУВИДА
РЕАБИЛИТАЦИЯ МЕХАНИЗМЛАРИ:

ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА

Реабилитация институтининг турли дав- қутулган шахсларга тўлов беришни кўзда
латлардаги процессуал шакли юзасидан тутадиган давлатлар;
фарқлар жиноят процессининг фундаментал
ғояларидан келиб чиқади. Мазкур институт 3) жиноят иши қайси босқичга етиб
жиноят-ҳуқуқий низони давлатнинг шахсга борганлиги, қачон тугатилганлиги ва те-
нисбатан даъвоси сифатида биладиган, жи- гишли шахсларга чеклов қандай ҳажмда
ноят процессининг тортишув моделига асос- бўлганлигидан қатъи назар, жиноят ишла-
ланган англосаксон ҳуқуқ тизимига хос ри бўйича судга айбсиз жалб қилинадиган
эмаслигини таъкидлаш жоиз. шахсларни мукофотлашни кўзда тутади-
ган давлатлар1.
Айнан шу сабабдан реабилитация док-
тринал ва амалий жиҳатдан континентал Континентал Европанинг барча дав-
ҳуқуқ тизими давлатларида (Швейцария, латларида давлат томонидан шахсга ет-
Бельгия, Германия, Австрия, Франция, казилган зарарни қоплаш адолат ва айб-
МДҲ давлатлари) кўпроқ ўрганилган. Зо- сизлик презумпциясини амалга ошириш
тан, континентал жиноят процесси мод- шарти ҳисобланса-да, реабилитация
дий ҳақиқат принципига асосланган ва турли шаклларда амалга оширилади ва
ишни судга қадар юритувчи органлар мазкур шакллар қуйидаги принципларга
ва судга иш ҳолатларини ҳар томонлама асосланади:
ва тўлиқ аниқлаш вазифасини юклаган.
Бундай ҳолатда тергов органлари ва суд 1) давлатнинг шахс олдидаги жавоб-
шахсни оқловчи ҳолатларни аниқламаган- гарлиги принципи;
лиги ва уларга баҳо бермаганлиги учун
ўз-ўзидан айбдор бўлади. 2) зарар етказган шахснинг (айблов
эълон қилган, ҳукм чиқарган, процессуал
Н. Н. Розин ноқонуний жиноий таъқиб мажбурлов чораларини қўллаган) шахс-
ва ҳукм қилиш оқибатларини қўлловчи нинг давлат олдида регресс жавобгарлиги;
давлатларни уч турга ажратган:
3) бевосита зарар етказувчи шахс
1) суднинг хатоси билан айбсиз суд- (судья, прокурор, жабрланувчи, эксперт,
ланган ва ўзлари лойиқ бўлгандан кўра гувоҳ)нинг жавобгарлиги.
оғирроқ жазони тўлиқ ёки қисман ўтаган
шахсларга, агар ишни қайта кўриш вақти- Ғазнанинг жавобгарлигига романо-гер-
да ушбу шахслар оқланган ёки енгилроқ ман ҳуқуқ тизимида «казуал», «объектив»,
жазо тайинланган бўлса, тўлов беришни «легал» деб қаралади, сабаби у ноқону-
кўзда тутадиган давлатлар; ний ҳаракатлар таркиби бор-йўқлиги-
дан қатъи назар, келиб чиқади, зарарни
2) жиноий таъқиб остида бўлган ва қоплаш ҳақида аксарият қонунларда
қамоқда сақланиб, кейинчалик суд томо- давлатнинг мажбурияти сифатида ифода-
нидан оқланган ёки иш судга қадар туга- ланади, бошқаларда патернализм ғояси-
тилганлиги сабабли жиноий таъқибдан нинг таъсири ошкора кузатилади2.

Бироқ, умумий ҳуқуқ оиласига мансуб
кўпгина давлатларда давлат ва унинг ор-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

34 ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ

ганлари, судья, прокурор, полициясининг либ, прокуратура иммунитетга эгалиги са-
тўлиқ ёки қисман иммунитети белгилан- бабли жавобгарликдан озод қилинган3.
ган бўлиб, бундай ҳолларда шахс етказил-
ган зарарни ундириш масаласида даъво АҚШда давлатнинг чекланган жавоб-
қўзғата олмайди. гарлиги принципи амал қилади, яъни шахс-
нинг компенсация олиш ҳуқуқи фақатги-
Мазкур ёндашувни Жон Томпсоннинг на ноқонуний жиноий таъқиб натижаси-
АҚШнинг Луизиана штатига нисбатан да юзага келади. Бунда, нафақат жиноий
даъвосида кўриш мумкин. Жон Томпсон таъқиб ноқонунийлигини, балки ўзининг
ўлимга ҳукм қилиниб, 18 йил қамоқда «процессуал айби» йўқлигини исботлаш
сақланган бўлиб, шундан 14 йил ўлим жа- мажбурияти даъвогарга юклатилган.
зоси ижросини кутиб яшаган. 2003 йил
Томпсон оқланганида Луизиана штати АҚШда суд хатолари 2 тоифага ажра-
унга 10 АҚШ доллари ва автобусга билет тилади: айбдор шахсни оқлаш ва айб-
олиб берган. Унинг округ прокурорига сиз шахсни жазолаш. Биринчи тоифа-
нисбатан даъвоси, прокурор унинг айб- даги хатоликнинг кўпайиши қўрқувни
сизлигини тасдиқловчи далилни 15 йил (қонундан қўрқиш назарда тутилмоқда)
яшириб келганлиги сабабли суд томони- тўғридан-тўғри пасайтиради, чунки у ку-
дан қаноатлантирилиб, ўлим жазосини ку- тиладиган жазони камайтиради. Иккинчи
тиб яшаган ҳар бир йили учун 1 млн. АҚШ тоифадаги хатоликнинг ортиши (кўпроқ
долларидан жами 14 млн. АҚШ доллари айбсизларни қамоққа юбориш) қўрқувни
компенсация ундириш белгиланган. 2011 билвосита камайтиради, чунки у қонунни
йил 29 мартда иш Луизиана штатининг бузишдан кутиладиган жазо ва қонунни
даъвосига асосан Олий судда кўриб чиқи- бузмаслик ўртасида фарқни камайтиради.
Агар фарқ ноль бўлса, фойда қанчалик

АННОТАЦИЯ

Ушбу мақолада шахсни ноқонуний жиноий таъқиб ва айбловдан, ҳуқуқ ва эркинликлари-
ни чеклашдан ҳимоя қилишнинг муаммоли масалалари таҳлил этилган. Шунингдек, ноқо-
нуний ёки асоссиз жиноий айблов натижасида етказилган зиённи қоплаш тартиби муҳокама
этилган. Қонунчиликни такомиллаштириш юзасидан таклифлар илгари сурилган.

Калит сўзлар: ноқонуний ҳаракатлар, реабилитация, зиённи қоплаш, ҳуқуқларни
тиклаш, жиноят процесси.

***
В статье проанализированы некоторые проблемные вопросы в области защиты личности
от незаконного уголовного преследования и обвинения, ограничения их прав и свобод. Так-
же рассматривается порядок возмещения вреда, причиненного незаконными или необосно-
ванными уголовными обвинениями. Обосновываются предложения по совершенствованию
законодательства.
Ключевые слова: незаконные действия, реабилитация, возмещение вреда, восстановле-
ние прав, уголовный процесс.

***
The article explores some mattersin the fieldof the citizen protection from illegal criminal
prosecution and accusation, restrictionof their rights and freedoms.
Also examined a mechanism ofcompensation for harm caused by unlawful or unjustified
criminal charges. Proposals for improvinglegislation are justified.
Key words: illegal actions, rehabilitation, reparation, restoration of rights, criminal proceedings.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ 35

кам бўлишидан қатъи назар, жиноят содир (Innocence Protection Act (IPA)га мувофиқ
қилинади, қўрқув батамом йўқолади4. федерал даражада бир хил компенсация
тўлаш назарда тутилиб, қамоқда сақлаш-
АҚШ «Ўлим жазоси юзасидан ахбо- нинг бир йилига 50 000 АҚШ доллари,
рот маркази»нинг маълумотларига кўра, ўлим жазоси ижросини кутиш учун қа-
1973 йилдан буён 25 та штатда 185 нафар моқда сақланганда йилига 100 000 АҚШ
шахс айбсизлиги ҳақидаги далиллар асо- доллари тўлаш кўзда тутилмоқда.
сида ўлим жазосини ижро этиш учун на-
вбатдан чиқариб ташланган, шу билан бир Сўнгги йилларда ДНК тадқиқотлари-
вақтда 1976 йилдан 2020 йилга қадар 1533 нинг янги воситалари ривожланиши нати-
та ўлим жазоси ижро этилган5. 1989-2003 жасида 1980-1990 йилларда судланган бир
йилларда АҚШда биринчи инстанцияда қанча шахсларнинг айбсизлиги аниқланиб
айбли деб топилган 340 нафар шахс, юқо- оқланган.
ри инстанциялар томонидан оқланган6.
Масалан, 1983 йилда номусга тегишда
Колумбия университети томонидан айбланиб 16 йилга озодликдан маҳрум
ўтказилган тадқиқотларда ўлим жазоси- қилинган Habib Wahir Abdal 1999 йилда
га ҳукм қилинган шахсларнинг 7 фоизи оқланиб, 2002 йилда суд штатдан унинг
кейинчалик оқланганлиги аниқланган7. фойдасига 2 млн. АҚШ доллари ундириш
ҳақида қарор қабул қилган.
АҚШ Федерал қонунчилигига мувофиқ
(28 U.S.C. § 2513) асоссиз қамоққа олиниб, 1978 йилда номусга текканлик ва 2 ки-
кейинчалик оқланган шахс учун компенса- шини ўлдирганлик учун 75 йил муддатга
ция миқдори қамоқда қанча вақт бўлгани- озодликдан маҳрум қилишга ҳукм қилин-
дан қатъи назар, 5 000 АҚШ доллари этиб ган Kenneth Adams 1996 йилда оқланган.
белгиланган. Бироқ, бу минимал миқдор 1999 йилда суд оқланган шахснинг тергов-
бўлиб, масалан, Калифорния штатида озод- ни амалга оширган полиция офицерлари-
ликдан маҳрум қилишнинг ҳар бир куни дан 36 млн. АҚШ доллари ундириш ҳақи-
учун 100 АҚШ доллари8, Илинойс шта- даги даъвосини кўриб чиқиб, 8 млн. АҚШ
тида 4 йилгача қамоқда сақланган бўлса доллари ундириш ҳақида қарор чиқарган.
15 000 АҚШ доллари, 4 йилдан 14 йилгача
30 000 АҚШ доллари, 14 йилдан кўп бўл- АҚШ тарихида айбсиз бўла туриб энг
са 35 000 АҚШ доллари9, Айова штатида кўп муддат жазони ўтаган шахс Malcolm
адвокат хизмати харажатлари, қамоқда Alexander ҳисобланади. У 1980 йилдан
сақланганлик учун кунига 50 АҚШ дол- 2018 йилга қадар номусга тегиш жиноя-
лари, йилига 25 000 АҚШ долларигача ти учун 38 йил озодликдан маҳрум қилиш
иш ҳақи10, Нью Жерси штатида оқланган жазосини ўтаган. 2018 йилда ДНК тести
шахснинг бир йилги даромадининг икки натижасида унинг айбсизлиги аниқланиб,
баробари ёки 20 000 АҚШ доллари ва адво- етказилган зарарни компенсация қилиш
кат харажатлари11, Огайо штатида қамоқда масаласи судда кўриб чиқилмоқда.
сақлашнинг ҳар бир йилига 40 330 АҚШ
доллари, иш ҳақи ва адвокат харажатлари12 Бироқ, АҚШда компенсация тўлаш-
тўланиши мумкин. Бироқ, АҚШнинг фақат нинг суд хатоларининг олдини олишда-
17 та штатида оқланган шахсларга компен- ги самарадорлиги шубҳа остига олина-
сация тўлаш кўзда тутилган. ди, бу албатта, АҚШ сиёсий тизимининг
ўзига хос хусусиятлари, шу жумладан,
Сенатга киритилган «Айбсизликни ҳи- прокурорларнинг сайланиши билан боғ-
моя қилиш тўғрисида»ги қонун лойиҳаси лиқ. Фуқаровий жавобгарликдан қўрқув
асоссиз ҳукм чиқаришни камайтириши

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

36 ЧЕТ ЭЛ ТАЖРИБАСИ

жуда шубҳали13. ри фуқаронинг реабилитацияга бўлган
Буюк Британияда 2001 йил мартдан ҳуқуқи ҳам конституцияда белгиланган15.

2003 йил март ойига қадар ноқонуний Иккинчи гуруҳ давлатларида ноқону-
ҳукм қилинган 106 нафар даъвогарга жами ний жиноий жавобгарликка тортиш, ҳукм
3.5 млн. фунт тўланган14. қилиш ва процессуал мажбурлов чорала-
рини қўллаш натижасида етказилган за-
Давлат органлари томонидан шахсга ет- рарни қоплаш жиноят-процессуал қону-
казилган зарар, шу жумладан, ноқонуний нида тартибга солинган.
жиноий жавобгарликка тортиш ва ҳукм
қилиш натижасида етказилган зарарни Учинчи гуруҳ давлатларида жиноят
қоплашни ҳуқуқий тартибга солиш маса- ишлари юритувида шахсга етказилган
ласида дунёда турлича ёндашув мавжуд. мулкий зиённи қоплаш масаласи махсус
қонунлар билан тартибга солинган ва жи-
Айнан ҳуқуқий тартибга солиш масала- ноят-процессуал қонунида кўзда тутилма-
сида уч хил ёндашувни кузатиш мумкин. ган. Масалан, Украинада 1994 йил 1 де-
кабрда «Суриштирув органлари, дастлаб-
Биринчи гуруҳ давлатлари шахснинг ки тергов, прокуратура ва суднинг ноқону-
давлат томонидан етказилган зарарнинг ний ҳаракатлари натижасида фуқароларга
қопланишига бўлган ҳуқуқини конститу- етказилган зарарни қоплаш тартиби ҳақи-
ция даражасида мустаҳкамлаган (Озар- да» қонун қабул қилинган.
байжон, Жазоир, Албания, Австрия,
Болгария, Бразилия, Венгрия, Вьетнам, А. САТТОРОВ,
Германия, Греция, Италия, Испания, Хи- Тошкент ҳарбий суди раиси,
той, Жанубий Корея, Португалия, Польша,
Руминия, Швейцария, Япония). Албания, Судьялар олий мактаби
Вьетнам, Гватемала ва Гондурасда зарар мустақил изланувчиси
қопланишига бўлган ҳуқуқдан ташқа-

1. Розин Н.Н. Уголовное судопроизводство. 3-е изд. Пг., 1916. – С. 571.
2. Бойцова Л.В. Реабилитация необоснованно осужденных граждан : Автореф. дис.. канд.
юрид. наук. –Л. 1990. –С.19.
3. https://supreme.justia.com/cases/federal/us/563/51/.
4. VincyFon - Hans-Bernd Schaefer. State Liability for Wrongful Conviction: Incentive Effects on
Crime Levels.Journal of Institutional and Theoretical Economics, Vol. 163, No. 2, June 2007.
5. https://www.initiative-gegen-die-todesstrafe.de/unschuldige-kopie/.
6. Samuel R. Gross et al., Exonerations in the United States: 1989 through 2003, 95 J. CRIM. L. &
CRIMINOLOGY 523, 524 (2005).
7. http://www2.law.columbia.edu/instructional.
8. California Penal Code §4900-4906https://codes.findlaw.com/.
9. http://www.legis.state.il.us/legislation/ilcs/ch705/ch705act505.htm.
10. http://www.legis.state.ia.us/cgi-bin/IACODE/Code2001SUPPLEMENT.pl.
11. N.J. Stat. Ann. § 52:4C1-5.
12. Ohio Rev. Code Ann. §2743.48.
13. Lawrence Rosenthal, Second Thoughts on Damages for Wrongful Convictions, 85 Chi.-Kent L.
Rev. 127 (2010).
14. http://www.mojuk.org.uk/2003/wrongful.html.
15. Правовые системы стран мира. Энциклопедический справочник / под ред. А.Я. Сухарева.
– М. : НОРМА, 2003. – С. 976.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

1 ОКТЯБРЬ – ЎҚИТУВЧИ ВА МУРАББИЙЛАР КУНИ 37

УМР ДЕГАНЛАРИ ИБРАТ, САОДАТ!

Инсон умрининг ҳар фасли – болалик, ерда беклардан кўра, оддий деҳқон одам-
ёшлик ва кексаликнинг ҳам ўзига хос лар кўп эди. Зоир ака ҳам ана шундай од-
гашти, қувончу ташвишлари бўлади. Шу дий деҳқон оиласида вояга етди. Отаси
билан бирга, бу бетакрор даврларнинг си- Абдуфаттоҳ ака ва онаси Зулайҳо опа
новли сўқмоқлари, пасту баланд йўллари етти нафар фарзандини бировдан кам
ҳам борки, уларни матонат билан босиб қилмасдан туну кун меҳнат қилиб, ши-
ўтишга тўғри келади. Ана шу даврлар мо- рин сўз, ҳалол луқма билан катта қила
байнида яратилган катта тажриба, малака бошлади.
ва мактаб ёш авлодга, шогирдларга ибрат
бўлса, демак бу инсоннинг умри бесамар Аммо, Иккинчи жаҳон урушидан жа-
кетмаган бўлади. Бугунги кунда кексалик роҳат олиб келган Абдуфаттоҳ ака узоқ
нашидасини сураётган Зоир Алиев ҳам яшамади. Зоирнинг бошига отадан эрта
намуна қилиб кўрсатса арзийдиган ҳаёт айрилиш мусибати тушди. Болалигида-
йўлларини босиб ўтган. ноқ қалбида ота меҳрига аталган жой
бўм-бўш қолди.
У суд-ҳуқуқ соҳасида кўзга кўринган
устозлардан бири, ўз касбининг чинак- Оддий колхозчи бўлиб ишлайдиган
кам устаси, етук билимдони. Аммо, унга онасига ёрдамчи бўлди. Ёшлигидан
ҳаётнинг бундай чўққисини эгаллаш меҳнатда суяги қотди. Турмуш қийин-
осон кечмаган. чиликлари, отасизлик азоби юрагини
эзса ҳам, онасига билдирмади. Уйнинг
Зоир Алиев туғилган Самарқанд ви- ишини ҳам қилди, колхозникига ҳам ул-
лоятининг Пастдарғом туманидаги қиш- гурди, ўқишини ҳам ташлаб қўймади.
лоқнинг номи «Беклар қишлоғи» эди. У Мактабда тиришқоқлиги, илмга инти-
лувчанлиги билан ўртоқларидан ажра-
либ турар эди.

Мактабни битирмасданоқ колхозга
ишга кириб олди. Тракторчилик уқувини
олди. Ишга меҳр, олдига мақсад қўйди.

Ҳарбийга хизматга бориб келгач,
яна ўз ишига – колхозга қайтди. Аммо,
унинг ўй-хаёлини бир орзу тарк этмасди
– «ҳуқуқшунос бўламан!».

Феъл-атворидаги қайсарлик, бир сўз-
лилик уни ўз мақсадлари сари етаклай
бошлади. Кундузи – иш, кечаси – ўқиш.
Ана шу тартибда институтга тайёрлана
бошлади.

Ниҳоят орзусига ҳам эришди: Тош-
кент давлат университетининг ҳуқуқ-
шунослик факультетига сиртдан ўқиш-
га киришга мушарраф бўлди. Ўқиганда
ҳам астойидил, масъулият билан ўқи-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

38 1 ОКТЯБРЬ – ЎҚИТУВЧИ ВА МУРАББИЙЛАР КУНИ

ди. Ҳуқуқшунослик касбининг нақадар ди Зоир ака. – Бугун ўзим устозлик мақо-
масъулиятли касб эканлигини жуда яхши мига эришган бўлсам-да, ҳаёт йўлларимда
тушунарди. менга ўгитлари, сабоқлари, йўл-йўриқла-
ри билан устозлик қилган инсонларнинг
У бир ишни қилсанг чин юракдан қил, ҳар бир сўзи хаёлимда, ҳеч қачон унут-
бўлмаса умуман қилмай қўяқол, деган майман. Ҳали ҳам уларнинг гапига қулоқ
ақидага амал қилиб ишлайдиганлардан соламан...
эди. Ўзи танлаган касбнинг нечоғли ма-
съулиятли, машаққатли, айни чоғда ма- Фарзанд қалбида бирор касбга меҳр уй-
роқли эканлигини йиллар ўтган сари яна- ғотиш – осон иш эмас. Зоир ака рафиқаси
да чуқурроқ англади, англади-ю, янада Шарофатхон ая билан 6 фарзандни – икки
зўр иштиёқ билан ишлади. ўғил ва тўрт қизни вояга етказди. Бугунги
кунда фарзандларининг барчаси касб-кор-
Меҳнат инсонни улуғлайди, дейди до- ли, турли соҳада фаолият юритишмоқда.
нишмандлар. Ҳақ гап. Зоир ака эл ишон-
чини қозонган мутахассислардан бўлди. –Ҳаётимнинг мана шу манзилида ор-
Шу боис, унинг лаёқати тўғри баҳоланиб, тимга бир нигоҳ ташлайман. Ва ҳеч аф-
кўплаб лавозимларга тайинланди – хиз- сусланмайман, касбимни тўғри танлаган-
мат пиллапояларидан бирин-кетин юқо- ман, адашмаганман, – дейди устоз.
рига томон одимлай бошлади.
Ҳамон ғайрат-шижоат тарк этмаган
Устоз дастлаб Пастдарғомдаги Зоир аканинг сўзлари, ўйлари ўзи каби
ширкат хўжалигида тракторчи, Тош- самимий. «Инсонлардаги ҳаққонийликни,
кентдаги 70-сонли қурилиш бошқар- тўғриликни, фидойиликни қадрлайман»,
масида қурувчи, Пастдарғом қишлоқ дейдилар отахон. Худди шу хислатлар
хўжалиги бошқармасида ҳуқуқшунос, ўзининг ҳаёт йўлларида дастуриламал
нотариал идорада нотариус, Большевик бўлди. Бу фазилатлар билан фарзандлари-
туман судининг раиси, Самарқанд вилоят ни камолга етказди, эл орасида обрў топ-
судининг судьяси, Жомбой туман суди- ди, шодумонлик, бахтиёрлик манзиллари
нинг раиси, Пастдарғом туман судининг сари юрди.
судьяси, Самарқанд вилоят суди раиси-
нинг ўринбосари, Жиноят ишлари бўй- Меҳнат қилган элда азиз, дейди доно
ича Жиззах вилоят судининг раиси, Жи- халқимиз. Умрини, ҳаётини эл корига, ва-
ноят ишлари бўйича Самарқанд вилоят тани равнақига бағишлаган инсон ҳамиша
судининг раиси каби масъулиятли лаво- ҳурматга, эъзозга лойиқ. Агар бундай фи-
зимларда самарали меҳнат қилиб элнинг дойилик инсонийлик фазилатлари билан
раҳматига ва давлатимизнинг юксак ун- уйғунлашган бўлса-чи? Қарилик гаштини
вонларига сазовор бўлдилар. суриб юриб ҳам, юртим учун нимадир қи-
лишим керак, деб куюнчаклик қилиб, са-
Зоир Алиевнинг хизматлари муносиб воб ишлар билан машғул бўлса-чи? Унда,
қадрланиб, Ўзбекистон Республикаси Ад- бундай юртпарвар отахонларни ҳазрати
лия вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси инсон деб аташ жоиз бўлади.
Олий суди, Жиззах ва Самарқанд вилоят
ҳокимликларининг Фахрий ёрлиқлари, Зоир Алиевни ана шундай инсонлар қа-
«1-даражали меҳнат фахрийси кўкрак торига қўйиш мумкин.
нишони», «Дўстлик» ордени, «Ўзбеки-
стон Республикаси Мустақиллигининг Зоир ака чин маънода ҳазрати инсон
30 йиллиги» кўкрак нишони ҳамда «Суд мақомига лойиқ азиз устоздир!
фахрийси» кўкрак нишонлари билан тақ-
дирланди. Ш. ЭРМАТОВА,
фуқаролик ишлари бўйича
– Устоз деган ном жуда улуғдир, – дей-
Чирчиқ туманлараро
суди судьяси

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ЖИНОЯТ ВА ЖАЗО 39

«БЕЧОРА АЁЛ»НИНГ
НАЙРАНГЛАРИ

Адҳам ака оппоқ «Ласетти»сини се- тоҳалокатда қурбон бўлишган. Эрим-
кинлатиб келиб, йўл четида қўл кўта- нинг иши юришмай ичкиликка берилиб
риб турган қирқ ёшлар чамасидаги аёл- кетди. Кейин урадиган одат чиқарди.
нинг олдига тўхтади. Фарзанд кўрмаяпсан деб таҳқирлай
бошлади. Жабрига чидолмай, ундан
-Қаерга борасиз, синглим? ажрашдим. Ота-онамдан қолган уйда
-Юнусободга, бозорга,- деди жувон акам турарди. Бир муддат уларникида
машинанинг ярим очиқ кўзгусидан эги- турдим. Акам иш излаб четга кетгач,
либ қараркан. У қадди-қомати келиш- янгам билан келишолмай, уйдан чиқиб
ган, кўҳликкина бўлса-да, анча юпун кетдим. Шундан буён қаердан нима иш
кийинган эди. Шу сабабли, Адҳам ака у топсам ишлаб, кун ўтказиб юрибман, -
билан тортишиб ўтирмади – айтганига деб йиғлаб юборди.
дарров кўниб қўя қолди.
Йўлда кетишаётганда Адҳам ака ма- Адҳам аканинг кўнгли бўшаб, нима-
шинанинг олд ойнасидан аёлга бир-ик- дир ёрдам қилгиси келди. Аммо, нима
ки қараб қўйди. Авваллари бунақа одати қилишни билмади. Бозорга етиб келиб,
йўқ эди. Йўловчиларни сўраган жойига у тушаётганда пулини олмади. Бирор
туширарди ва берган пулини олиб кета- ёрдам керак бўлса, телефон қилинг
верарди. Бу сафар негадир юпун кийин- деб рақамини берди. Аёл бор дардини
гани учунми, унга раҳми келди. Маши- унутгандек жилмайиб хайрлашди-ю,
на чорраҳада тўхтаганда беихтиёр яна тезгина бозорга кириб кетди.
бурилиб қаради.
-Синглим, ўзи нима иш қиласиз? Бо- ***
зорга нима учун кетаяпсиз,- деди.
Аёл боядан бери унинг қараб-қараб Адҳам ака ишга чалғиб бу воқеани
қўяётганини сезиб келаётганди. Гўё шу унутди. Орадан ўн кунлар ўтиб унинг
саволни кутиб тургандек гапга тушиб қўл телефони жиринглади. Аввалига
кетди. танимади. Сўнгра овозидан ўша кунги
-Мен ўзига тўқ бир оилада ишлай- аёлни эслади.
ман. Уйини тозалайман, овқатини пи-
шираман, кирини юваман, хуллас нима -Адҳам ака, ёрдам керак бўлса, айта-
иш буюрса, барини қиламан. Бозори сан дегандингиз. Минг хижолатда теле-
ҳам менинг бўйнимда. Лекин, кун бўйи фон қилаяпман. Агар вақтингиз бўлса,
ишлатиб арзимас иш ҳақи бериша- ўша кунги жойга келсангиз, - деди ил-
ди. Айниқса, аёли жуда зиқна, бунинг тижоли оҳангда у.
устига ўтакетган инжиқ. Кетай де-
сам қаерга боришни билмайман. Ота- Адҳам ака ярим соатдан сўнг айтилган
онам мен турмушга чиққан йили ав- жойга етиб борди. Аёл ўша кунги эски ки-
йимда, лекин ўзига пича оро берганди.
Ҳол-аҳвол сўрашишди. У тоби қочга-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

40 ЖИНОЯТ ВА ЖАЗО

нини, шифокор қимматроқ дори ёзиб жилмайиб.
берганини, пул топиб ололмаётганини Шу пайт улар дорихонага етиб ке-
айтди.
лишди. Адҳам ака қизга зарур дорини
-Дори бор эканми? Қанча турар экан? олиб берди. Қайтиб ўша жойга олиб бо-
-Битта дорихонадан зўрға топдим. риб қўйди.
Саккиз юз минг деди. Кечадан бери ўй-
лаб-ўйлаб ноилож сизга қўнғироқ қил- -Адҳам ака, сиз менга катта ёрдам
дим,- деди ерга қараб. қилдингиз. Йўқ демасангиз, мен ҳам
Адҳам ака чўнтагидан ва машинаси- сизга ёрдам бериб турсам,-деди.
дан пул олиб унга узатди.
-Бошқа хаёлга бормаслигингиз учун Адҳам ака ҳайрон бўлиб унга
ўзингиз дорихонадан олиб берсангиз,- қаради.
деди аёл.
Адҳам ака майли деди. Яхшиликни -Ҳайрон бўлманг, уч-тўрт кунда бир
охиригача қилмоқчи бўлди. Тўсатдан бориб уй-жойингизни тозалаб бериб
аёлни исмини сўрамагани ёдига тушди. турсам. Шунда қарзимдан қутулган,
-Исмингиз нима? Сўраш хаёлимга хижолат бўлмаган бўлар эдим.
келмабди,-деди.
-Роҳила,- деди у ийманибгина. Адҳам акага бу таклиф ўринлидек
Иккиси машинага ўтириб дорихона- туюлди. Қизлариниям кўп безовта қил-
га йўл олишди. Адҳам ака йўл-йўлакай майди, қолаверса, бу аёлга ёрдам бери-
негадир ўзи ҳақида гапира кетди. ши учун яхши имконият туғилди.
-Мен катта бир корхонада бўлим бо-
шлиғи бўлиб ишлардим. Пул топишим ***
яхши эди. Иккита қизимни яхши жой-
ларга узатганман. Ўзим катта бир ҳов- Уч кундан кейин Роҳила унга қўнғи-
лида ёлғиз тураман. Қизларим навба- роқ қилиб «бугун бўшман» деди. Адҳам
ти билан келиб хабар олиб туришади. ака уни ўша жойдан бориб уйига олиб
Уларга ҳам қийин. келди. Роҳила ҳовлининг тўрт томонига
-Аёлингиз-чи,- деди Роҳила. айлантириб солинган икки қават уйлар-
-Аёлим икки йил олдин бир касаллик ни кўриб оғзи очилиб қолди. Ҳовлидаги
туфайли вафот этган. ҳамма нарса тартиб ва дид билан жой-
-Уйланмадингизми? лаштирилган эди. Жимжимадор эшик ва
-Биринчидан, ёшим олтмишга бо- деразалар бир хил оқ рангда, ерга ётқи-
риб қолди. Иккинчидан, қизларим, та- зилган кошинлар ҳам қаймоқ рангда бў-
нишларим олдида ноқулай бўлаяпти. либ, бари уйғунлашиб кетганди. Ҳовли
Аммо, қизларим бизлар розимиз, кўн- саҳнидаги бир-иккита гилосни айт-
глингизга ёқадиган ўзингиз тенгини то- маса, қолган бари қимматбаҳо манзара-
пиб уйланинг дейишаяпти. Тўғриси, бу ли дарахтлар эди. Ўртада саккиз бурчак
киракашликни ҳам пул учун эмас, гоҳо- қубба қилиниб, остига жигарранг стол
гоҳо зерикканимдан қиламан. Уй-жой- ва стуллар қўйилганди. Ундан сал на-
им, пулим ўзимга етарли. рида кичик ҳовузча бўлиб, ўртасида
-Нима, кўнглингизга ёқадигани то- бир наҳанг оғзидан сув пуркаб турарди.
пилмаяптими?- деди Роҳила сирли Буларнинг бари кишини мафтун қилиб,
роҳат бағишлар эди.

Роҳиланинг анқайиб қолганини
кўриб, унинг хаёлини бўлди.

-Сиз менинг ётоқхонам билан меҳ-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ЖИНОЯТ ВА ЖАЗО 41

монхонани чангини тозаласангиз бўл- хотиржам тортишди. Оталарининг кей-
ди. Қолган хоналар шарт эмас. Тепа- инги пайтларда аввалгидек ўйчан қиё-
даги хоналарда гоҳи-гоҳида куёвларим фада эмас, аксинча, анча очилиб юра-
чет эл сафарига кетишса, қизларим ва ётганидан хурсанд бўлишди. Бундан
невараларим келиб бир-икки кун туриб таскин топишиб, кам қатнов бўлиб қо-
кетишади, - деди. лишди. Чунки, уйлар тоза-озода, ота-
сининг кирлари ювилган, ҳафтада икки
Роҳила айтилган хоналар тоза бўл- марта бўлса ҳам иссиқ овқати тайёр
са-да, чангларини артиб чиқди. Адҳам эди.
аканинг қаршилигига қарамай, ошхо-
нани ҳам тозалаб, ўзи билганича овқат ***
пиширди. «Эркак киши ҳадеб кўча-
дан овқат емай, уйда ҳам овқатланиб Роҳила бу гал эрталабдан эмас, туш-
туриши керак», деди. Сўнг кетишга дан кейин келди. Боши озроқ оғриёт-
чоғланди. Адҳам ака қанча қистамасин, ганини, озроқ ҳолсизлигини айтди.
овқат ҳам емади, «ҳали сиздан қарздор- Унинг «майли, бугунча ишламай қўя
ман-ку» деб берган пулини ҳам олмади. қолинг» дейишига қарамай ишга ту-
«Йўловчи машинада кетаман» деб шун- шиб кетди. Уйларни тозалади, кирлар-
га яраша олди. ни ювди, қуриганларини дазмол қил-
ди. Уйда керакли жиҳозлар бўлса-да,
*** у бу ишларнинг барисини қўлда қи-
ларди. Юмушлар тугаганда қоронғу
Роҳила шу тахлит уч-тўрт кунда бир тушиб бўлганди.
келадиган, уй-жойларни тозалаб, бирор
овқат қилиб кетадиган бўлди. У кет- Адҳам ака олиб бориб қўяман деса
гач негадир Адҳам ака ўзини ёлғиз ҳис ҳам кўнмади. У берган пулни олиб, дар-
қиладиган, у билан яна бир оз суҳбат- воза томон йўналди. Қўш қаватли дар-
лашгиси келадиган бўлиб қолди. Буни возани кичик эшигини очишга чоғла-
зерикканимдан бўлса керак, деб ўй- ниб қўл чўзди-ю, шу пайт шилқ этиб
ларди. Бир бечорага ёрдам бераётгани- ерга қулади. Адҳам ака бир пас нима
дан таскин топарди. Қизлари келганда қиларини билмай шошиб қолди. Сўнг
ҳамма ёқ саришталигини кўриб ҳайрон хаёлини йиғиб, чопиб бориб ошхона-
бўлишганда «бир аёл озроқ пул эвази- дан сув олиб келиб унинг юзига сепди.
га шу ишларни қилаётганини» айтди. Роҳила хиёл кўзини очиб, «менга нима
Қизлари муҳтож аёллар ҳам борлиги- бўлди», деди.
ни, аммо улар ичида ўғри ёки фирибга-
ри бўлиши мумкинлигини айтишганда, -Ўзингиздан кетиб қолдингиз.
«Мен уни синаб кўрдим. Бир келганида -Шифокорлар бозорга чиққанингиз-
меҳмонхонадаги гилам устига ойин- да қуёш таъсир қилибди. Бир-икки кун
гнинг тилла узугини ташлаб қўйдим. уйдан чиқмай ётинг дейишганди. Мен
У бўлса уйни тозалаб бўлгач, узукни парво қилмадим, ўтиб кетади деб ўйла-
стол устига олиб қўйиб кетибди. У ҳам гандим. Қолаверса, сизнинг бу ишла-
индамади, мен ҳам индамадим. Қай- рингизни қилмасам бўлмасди. Энди бу
танга бу ишимдан хижолат бўлдим», аҳволда қаерга бораман,- деб пиқиллаб
деди. Бу гапдан сўнг қизлари бир оз йиғлаб юборди.
Адҳам ака анча ўйланиб қолди. Чиқа-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

42 ЖИНОЯТ ВА ЖАЗО

риб юборишни ҳам, олиб қолишни ҳам, воқеа бўлганини сира эслолмай ҳайрон
тез ёрдам чақиришни ҳам билмай боши бўларди.
қотди. Сўнг бир қарорга келди, шекил-
ли, уни қўлтиғидан суяб меҳмонхонага -Сиз қўрқманг, ҳаммасига ўзим айб-
олиб кирди. Сув ичирди, овқат берди. дорман. Бу ерга келмаслигим керак эди.
Муҳтожликдан келган бўлсам ҳам қол-
-Бу оқшом шу ерда қоласиз. Эрталаб маслигим лозим эди. Милицияга ҳам
айтган жойингизга олиб бориб қўяман, айтмайман, қизларингизга ҳам билдир-
- деди. майман. Мен бир бечора аёл бўлсам,
майли бошқа учрашмаймиз. Бу ишлар
-Йўқ, бир амаллаб кетаман, иккимиз- виждонингизга ҳавола. Битта илтимо-
га ҳам ноқулай, - деб у турмоқчи бўл- сим, агар лойиқ топсангиз, - у бир зум
ди-ю, гандираклаб кетди. ерга қараб турди, - никоҳингизга ол-
сангиз. Сиз ҳали ёшсиз, уйланишин-
Адҳам ака уни диванга ётқизиб, бо- гиз керак. Мен ҳам турмуш қуришим
шини тагига ёстиқ қўйди, устига чой- керак. Бу балки тақдирдир. Лекин, мен
шаб ташлади. Ўзим хабар олиб тураман сизнинг тенгингиз эмасман. Сиз ме-
деб чироқни ўчирмай чиқиб кетди. нинг ожизлигимдан, бечоралигимдан
фойдаландингиз.
У бу қилган иши тўғрими ёки
нотўғрими билолмай боши қотган- У хонадан кўзда ёш билан чиқиб
ди. Бир томондан ёш жувонни уйига кетди.
олиб қолганидан хижолат чекса, бир
томондан уни бу аҳволда кўчага чиқа- ***
риб юборишга виждони йўл қўймасди.
Негадир ўзининг ҳам кўнгли беҳузур Адҳам ака бир ҳафта-ўн кун боши қо-
бўлиб, салгина боши айлана бошлади. тиб юрди. Бу ишлар гўё унинг тушида
Ором олиш учун ўрнига чўзилди. бўлиб ўтгандек туюларди. Бир қарорга
келолмай сиқилгани сари у ҳақда ўй-
*** лагиси келмасди. Қизларини чақириб,
уйини тозалаттирди, кирларини ювдир-
Эрталаб кечроқ кўз очди. Ўзини ди. Уларнинг аёл ҳақидаги саволларига
ланж сезди. Керишмоқчи бўлиб ётган «у касал бўлиб қолибди» деб қўя қол-
жойида қўлини икки ёнга чўзди-ю, се- ди. Кичкина қизи шаддод ва шўхроқ
сканиб кетди... эди. «Дада, шунга сиқилиб юрибсизми,
яхши аёл бўлса уйланиб қўя қолинг»,
-Сиз... сен бу ерда нима иш қи- деди кулиб. Катта қизи ингичка қилиб
ляпсан?! терилган қошларини бир чимириб қўй-
ди-ю, индамади. У сиқилганимни қиз-
-Ўзингиз...- аёл ерга қаради. - Ярим ларим сезибди деб ўйлаб, ичидан зил
тунда хабар олгани бордингиз. Мен кетди.
қўрққанимдан ухлолмай ётгандим. Йўқ
десам ҳам қўймай шу ерга олиб кел- ***
дингиз...
Икки ўт ичида ёниб юрган кунлари-
Адҳам ака кўнгли бўшлиги учун ўзи- нинг бирида дарвозаси тақиллаб қолди.
ни ёмон кўриб кетди. Бундан кейин
нима қилишни ўйлай бошлади. Бу гап-
ни бировга айтиб ҳам, маслаҳат олиб
ҳам бўлмайди. Қандай бўлмасин бир
қарорга ўзи келиши керак. Тунда нима

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

ЖИНОЯТ ВА ЖАЗО 43

Бориб очди. Роҳила салом берди-ю, ин- тузиб юрганда тўсатдан ойиси оғриб
дамай ичкарига кириб ҳар галги ишига қолди. У бундан осонгина фойдаланиб,
тутиниб кетди. Адҳам ака индамади. ойисини дорисини ўзим учун деб унга
«Муҳтожликдан келибди-да, бечора олдирди. Дорихонага кетаётиб Адҳам
аёл» деб ўйлади. аканинг ўзининг ёлғизлиги ҳақидаги
ҳикояси унга янги режа тузиш учун
Кейинги сафар келиб ишларни би- туртки бўлди. Ўзини бечора аёл қилиб
тириб бўлгач, унга илтижоли боқиб, кўрсатиб, унининг уйини тозалашга
«Биласиз, дугонамникида турар эдим. борди. Уйни кўргач эса, фикри қатъ-
Бугун меҳмон келаркан. Бир оқшомга ийлашди. Бундай имкониятни қўлдан
ўзингга жой топиб тур деди. Қолсам чиқаргиси келмади. Ҳар қандай қийин-
майлими», деб сўради. Адҳам ака нега- чиликни бўйнига олиб бўлса ҳам, узоқ
дир ўзи ҳам уни бугун қолишини хоҳла- вақт кетса ҳам чидашга аҳд қилди. Бир
ётганди. Шу сабабли индамади. кўнгли ҳар галгидек уйдан у-бу нарса-
ни ўғирлаб қорасини кўрсатмай кетги-
Орадан чамаси бирон ойлар ўтиб, си келди. Адҳам аканинг меҳмонхона-
Адҳам ака Роҳилага уйланди. га атайлаб узук ташлаб қўйганини ҳам
балодек сезди. Бир олгиси келди-ю,
Сиз маъқул иш бўлибди деб ўйлаёт- лекин аёли йўқ уйдаги меҳмонхонада
гандирсиз ҳойнаҳой. Афсус... узук бекорга ётмаслигини билди. Кат-
та ўлжа турганда майдасига алданмади.
Турмуш қурганларидан олти ой ўтиб, «Ҳали кўрамиз ким кимни алдашини»
бир куни Роҳила бири ўн ёшлик, бири деб мийиғида кулиб қўйди. Адҳам ака-
ўн тўрт ёшлик иккита болани етаклаб нинг самимийлиги, соддалиги, қийнал-
келди. Адҳам аканинг «булар ким» де- ганларга ёрдам қўлини чўзиши унга
ган саволига безрайиб, «иккиси ҳам бо- қўл келаётганди. У сабр-қаноат билан
лаларим. Эртага ойим ҳам келадилар», режасини пишитиб, амалга ошириб
деди. Адҳам ака юрагини чангаллаган- бораётган эди. Ўша тун ўзини касалга
ча ранги оқариб диванга ўтириб қолди. солиб қолиши ҳам режанинг бир қисми
эди. Касаллиги ишончли чиқиши учун
*** деярли уч кун тайинли овқат емади.
Чунки, Адҳам ака тез ёрдам чақириб
Роҳила аслида фирибгарлик қилиб қолса, у чиндан ҳам касалга ўхшаши
пул топиб яшаб юрарди. Ростдан ҳам керак эди. Шу сабабли ҳам атайлаб у
отаси автоҳалокатда нобуд бўлганди. кеч борган, қолаверса Адҳам аканинг
Эри эса уни йўлдан қайтара олмагач, овқатига одамни лоҳас қилиб, хаёлини
шу қилиқлари учун икки боласи билан қочирадиган дори солиб берганди. Шу
ҳайдаб юборганди. У онаси билан икки сабабли ҳам Адҳам ака икки хаёл бўлиб
хонали уйда турарди. Ўша куни уйла- юрганда юзини қаттиқ қилиб ўзи кел-
рига рўзғор қилиш учун бозорга кета- ганди. «Ўзим айбдорман. Ҳеч кимга ай-
ётиб Адҳам ака билан танишиб қолгач, тмайман» деб айёрлик қилганди. Орада
хаёлига турли режалар келди. Шу са- гўё ўз номусини ўйлаган киши бўлиб,
бабли ўзини бечора аёл қилиб кўрсат- никоҳ тўғрисида гап очганди. Бу воқе-
ди. Бўлмаган воқеаларни тўқиб-бичди. а-ю, бу гаплар самимий ва содда одамга
Адҳам аканинг «ёрдам керак бўлса те-
лефон қилинг» деб рақамини бериши
ишини янаям осонлаштирди. Ундан
қандай фойдаланиш тўғрисида режалар

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021

44 ЖИНОЯТ ВА ЖАЗО

жиддий таъсир қилишини у билганди. Фуқаролардан бири туман ички
Аслида уни исми Роҳила эмас, Райҳон ишлар бўлимига тунда уйида ўғирлик
эди. бўлгани тўғрисида ариза берди. Су-
риштирув ишлари бошланди. Гумон-
*** дорлардан, қўшнилардан сўраб-су-
риштирилди. Кўча бошидаги кузатув
Адҳам ака шифохонада даволана бо- камерасидаги ёзувлар олиб ўрганилди.
шлади. Қизлари воқеани эшитиб келиб Шунда ўша тунда соат учларда кўча
жанжал кўтаришганди, у ажрашиш ва бошида йўл четида рақами ечиб олин-
уйни бўлиб олиш учун судга ариза бе- ган «Ласетти» машинаси турганлиги
ришини айтиб пўписа қилди. «Сизлар- аниқланди. Машина турган ердан тек-
нинг ҳаққингиз бўлса, менинг ҳам бу шириш учун унинг изларидан намуна
уйда ҳаққим бор. Мен отангизнинг қо- олинди. Суриштирув пайтида қўшни-
нуний хотиниман», деб улардан баланд лардан бири «уйида бир ҳафтадан бери
келди. Роҳила исмли қирқ ёшлар чамасида-
ги аёл ишлаётганини, катта невараси
Адҳам ака бу аёлнинг кимлигини ва унинг қўлидаги телефонида 333 рақам-
асл мақсадини энди англаб етган эди. ли «Ласетти» миниб, ҳар хил ҳолатда
Бундан кейин у билан яшашнинг ҳеч тушган расмлари борлигини кўргани-
имкони қолмаганини ҳис қилиб турар- ни айтганида эътибор бермаганини,
ди. Дарҳақиқат, биргина йўли – ундан бирорта танишининг машинасида қи-
ажрашиш. Лекин, у бунга осонликча зиқиб суратга тушгандир деб ўйлагани-
кўнмайди. Катта нарса талаб қилиши ни» гапириб берди.
аниқ. Шу ҳақда ўйлар экан, боши тарс
ёрилиб кетай дерди. Қизлари, танишла- Дарҳол режа тузилиб, машина ва
ри олдида юзи шувит бўлишини ўйлаб эгасини қидириш ишлари бошланди.
баттар сиқиларди. Ўзининг соддалиги- Икки кун ўтиб, машина ва эгаси учта
дан, нодонлигидан куюнарди. шериги билан Чирчиқ бўйидаги дала
ҳовлилардан биридан топилди. Улар
Шифохонадан даволаниб чиққач, миниб келган машинанинг рақами 333
Роҳиладан ниятини сўради. У бамай- эди. Текширувда олинган намуна изла-
лихотир тикилиб, «уйнинг ярмини ёки ри машинанинг ғилдирак излари билан
шу миқдорда пулини берасиз», деди. бир хил чиқди. Улар рад этиб бўмас да-
Узоқ тортишувлардан, қизларнинг ара- лилларни кўргач, ўз айбларига иқрор
лашувидан сўнг аёл инсоф қилди – бит- бўлишди.
та янги «Ласетти»га кўнди. «Тинчгина
кетаман, бошқа кўзингларга кўринмай- Суд жараёнида уларнинг бошқа қил-
ман», деб ваъда берди. Ростдан ҳам ма- мишлари ҳам ошкор бўлди. Оқибат-
шинани олгач, индамай чиқиб кетди. да жиноятчилар тегишли жазоларини
Чунки, у бу хонадоннинг юмушларини олишди. Машина босқинчилик ва ўғри-
шу кунни кутиб, ноилож қилиб юрган- лик қуроли сифатида давлат фойдасига
ди. Бир эркакнинг қош-қовоғига қараб мусодара қилинди. Қарангки, «Ласет-
яшаш унга тўғри келмасди. Ўз ўрнида ти» маккора аёлга насиб қилмади.
Адҳам ака ҳам бир балодан қутулгани-
га шукр қилаётганди. М. СОДИҚОВ,
масъул котиб
***

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 10 / 2021