Η ιστορία της γραφής

ΤΤεεύύχχοοςς 1133οο

Το περιοδικό μας 1122οοςς 22001155

33ο δημοτικό σχολείο Θεσσαλονίκης (Άσυλο του Παιδιού) ✾ Tμήμα Δ2

ανακαλύπτουνε την
ιστορία της ραφής

✾ Ένα ενδιαφέρον ταξίδι πίσω στον χρόνο
στα ίχνη της ραφής των ανθρώπων

Ρ ΦΗ

1

2

3

Σημείωμα μικρής μαθήτριας προς τον δάσκαλο:

Η ανταλλαγή γραπτών μηνυμάτων είναι
συνηθισμένη σε μικρούς και μεγάλους.

Καθημερινά οι άνθρωποι ανταλλάσσουν
μηνύματα με κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές,

αλλά και με παραδοσιακά σημειώματα…

Λίγα λόγια για το τεύχος αυτό…

Το τεύχος που κρατάτε στα χέρια σας είναι το 13ο κατά σειρά έκδοσης και,
όπως θα έχετε ήδη δει, είναι αφιερωμένο στην ιστορία της γραφής.

Από πότε γράφουμε κείμενα εμείς οι άνθρωποι; Γιατί υπάρχουν τόσα διαφορετικά γράμματα σε
όλο τον κόσμο; Πώς και πότε ξεκίνησε η γραφή; Υπάρχει γραφή και για τους τυφλούς; Υπάρχουν
κείμενα που δεν μπορούν να διαβαστούν; Πού έγραφαν παλιά οι άνθρωποι;

Σε αυτές και σε πολλές ακόμη ερωτήσεις θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στις παρακάτω
σελίδες. Είναι αληθινή πρόκληση για όλους μας η ανακάλυψη των δρόμων εκείνων που
οδήγησαν τους ανθρώπους να μάθουνε και να χρησιμοποιούνε τη γραφή.

Η εκμάθηση της προφορικής γλώσσας είναι έμφυτη στον άνθρωπο και από την αρχή της ζωής
του μαθαίνει να ακούει τους άλλους και να παράγει ήχους, κραυγές, φθόγγους, λέξεις και
ομιλία.

Το πέρασμα από τον προφορικό στον γραπτό λόγο είναι περισσότερο «επώδυνο» και απαιτεί
πολύχρονη εκπαίδευση, την εκπαίδευση στο σχολείο. Είναι δύσκολη υπόθεση το να μάθει κανείς
να γράφει και να διαβάζει κείμενα. Κείμενα που έχουν γραφτεί για να μεταδώσουν κάποιο
μήνυμα. Μήνυμα που με τον προφορικό λόγο θα είχε ξεχαστεί, αλλά, με τον γραπτό λόγο
μπορεί να διατηρηθεί. Όπως έλεγε και μια λατινική παροιμία: «Τα λόγια πετούν, τα γραπτά
μένουν». *

Έτσι, καταφέραμε να γνωρίσουμε τις σκέψεις των προγόνων μας, γιατί κάποιοι, κάποτε,
χρησιμοποιώντας τον γραπτό λόγο, διέσωσαν όλες αυτές τις σκέψεις μέσα στα κείμενα που
έγραψαν. Γνωρίζουμε για τον Τρωικό πόλεμο, γιατί υπάρχει η Ιλιάδα, το θαυμαστό αυτό έργο του
Ομήρου. Γνωρίζουμε για τους Περσικούς πολέμους, γιατί διασώθηκαν μέσα από τις γραπτές
αφηγήσεις του Ηροδότου, του πατέρα της Ιστορίας. Γνωρίζουμε το Πυθαγόρειο θεώρημα και τα
Στοιχεία του Ευκλείδη, γιατί οι αρχαίοι Έλληνες είχαν γραπτή γλώσσα και με αυτή κατάφεραν να
διασώσουνε τις μαθηματικές τους γνώσεις.

Ο άνθρωπος το 1969 κατάφερε πρώτη
φορά να φτάσει μέχρι το φεγγάρι και για
το επίτευγμά του αυτό αισθάνθηκε πολύ
υπερήφανος. Για το λόγο αυτό θέλησε να
διατηρήσει ζωντανή αυτή την ανάμνηση
κυκλοφορώντας αναμνηστικά μετάλλια με
τις απαραίτητες πληροφορίες (λέξεις,
αριθμούς και εικόνες) της διαστημικής
αποστολής του Apollo 11. Όπως έκανε και
παλιά, έτσι και πάλι θέλησε να
καταγράψει μια πληροφορία που
θεωρούσε σημαντική και να την

προστατέψει από
τη φθορά του
χρόνου.

Απόσπασμα των Στοιχείων του Ευκλείδη στους Παπύρους της Οξυρρύγχου (1ος-2ος αιώνας).
University of Pennsylvania - Museum of Archaelogy and Anthropology.

Το ταξίδι μας πίσω στον χρόνο για την ανακάλυψη της γραφής κάπου
εδώ ξεκινάει…

Καλή σας περιήγηση!
Χρήστος Σαμαντζόπουλος

* Verba volant, scripta manent: Η λατινική αυτή παροιμία 4 Το όνομά μου στα αραβικά!
αναφέρεται στην αξία που έχει ένα γραπτό κείμενο που δεν μπορεί
ν΄ αμφισβητηθεί έναντι του προφορικού λόγου, που μπορεί αντίθετα
ακόμα και να ανακληθεί ή να διαψευστεί ως μηδέποτε γενόμενος.

Προϊστορικά σχέδια

Σήμερα οι επιστήμονες πιστεύουν πως η προφορική γλώσσα προϋπήρχε για πολλά χρόνια
μέχρι την εποχή που ανακαλύφθηκε η γραφή. Αρχικά, ένας υποτυπώδης προφορικός λόγος
αντικατέστησε τις κραυγές και τις χειρονομίες των πρωτόγονων ανθρώπων. Η προφορική
μεταβίβαση πληροφοριών, ιδεών και εννοιών βοήθησε τους προγόνους μας στην εξελικτική
τους προσαρμογή και στην επιβίωσή τους. Ήδη πριν από 25.000 – 30.000 χρόνια, οι
άνθρωποι είχαν ζωγραφική εικόνων στους τοίχους των σπηλαίων. Με εικόνες που
ζωγράφιζαν είναι σαν να μας «διηγούνται» ιστορίες!

Βραχογραφία στο σπήλαιο Lascaux, Γαλλία. Εργασία στην τάξη: Ζωγραφική σε πέτρα

(Γιώργος Παπαδόπουλος)

Σχέδια προϊστορικών ανθρώπων έχουν
βρεθεί μέσα σε σπηλιές, σε βράχους,
σε πέτρες, ακόμα και πάνω σε οστά.
Τα σχέδια αυτά, βέβαια, δεν μπορούν
να θεωρηθούν γραφή, αλλά
βρίσκονται σε ένα στάδιο πριν από τη
γραφή.

Επάνω: Σπηλαιογραφία το σπήλαιο της Αλταμίρα
στην Κανταβρία της Ισπανίας

Δεξιά: Βραχογραφία που κάναμε πέρυσι στην
τάξη μας (Αφροδίτη Κούρταλη)

5

Σχεδιάζοντας σύμβολα

Καθώς οι άνθρωποι εξελίσσονταν, οι ζωγραφιές τους γίνονταν συμβολικές.
Τέτοιες εικόνες – σύμβολα, που μοιάζουν με γραφή, μπορούμε να δούμε παρακάτω:

Ο «πολιτισμός Βίντσα» άνθισε από την 6η ως την
3η χιλιετηρίδα π.Χ. στην περιοχή των Βαλκανίων, κοντά
στον Δούναβη ποταμό. Προσέξτε τα σημεία - σύμβολα
που είναι χαραγμένα στον πηλό. Ο πολιτισμός αυτός
διέθετε και ένα είδος «γραφής». Σύμβολα χαραγμένα
σε πηλό ή σε ξύλο, που δε γνωρίζουμε ποια ήταν η
σημασία τους.

Σύμβολα Βίντσα: Η ξύλινη πινακίδα του Δισπηλιού (επίσης γνωστή
και ως Κείμενο ή Δίσκος του Δισπηλιού) είναι ένα από
τα πολλά αρχαιολογικά ευρήματα στον οικισμό της
λίμνης του Δισπηλιού στην Καστοριά. Σύμφωνα με τον
καθηγητή προϊστορικής αρχαιολογίας του Α.Π.Θ.,
Γεώργιο Χουρμουζιάδη, πρέπει να δημιουργήθηκε το
5260 π.Χ. Τα σύμβολα που είναι χαραγμένα στην
πινακίδα αυτή δεν αποκλείεται να αποτελούν ένα είδος
γραφής!

Σύμβολα από την
πινακίδα Δισπηλιού:

Αναπαράσταση νεολιθικού οικισμού του Δισπηλιού.
6

Οι άνθρωποι μαθαίνουν να γράφουν: Η σφηνοειδής γραφή

Πρώτη φορά συναντούμε
πολιτισμούς με γραφή στα μέσα
περίπου της 4ης χιλιετίας π.Χ.
Είναι οι πολιτισμοί της
Μεσοποταμίας και της
Αιγύπτου.

Η Μεσοποταμία ονομάστηκε έτσι
από τους αρχαίους Έλληνες, γιατί
ήταν η χώρα αυτή βρισκόταν στο
μέσο δύο ποταμών: του Τίγρη
(ανατολικά) και του Ευφράτη
(δυτικά).

Σφήνα: Οι λαοί της Μεσοποταμίας
χρησιμοποίησαν ένα είδος
Σκάλισμα με γραφής, τη σφηνοειδή. Αυτή ονομάστηκε έτσι, επειδή τα γράμματά της έχουν σχήμα
σφηνοειδή σφήνας. Τα σκάλιζαν σε πήλινες πλάκες με την μυτερή άκρη ενός καλαμιού. Στα ποτάμια
υπήρχε άφθονη λάσπη, που, όταν στέγνωνε στον ήλιο ή ψηνόταν, γινόταν σκληρή. Για να
γραφή. σκαλίζουν και να γράφουν τα γράμματα αυτά στον πηλό χρησιμοποιούσαν καλάμια που
φύτρωναν κοντά στα ποτάμια. Η γλώσσα αυτή χρησιμοποιήθηκε για 3.000 χρόνια από
όλους τους λαούς της Μεσοποταμίας (Σουμέριους, Ασσύριους, Βαβυλώνιους), αλλά με τα
χρόνια ξεχάστηκε και κανείς δεν μπορούσε να τη διαβάσει πια.

Τελικά, τον 19ο αιώνα κατάφερε να την αποκρυπτογραφήσει ένας αξιωματικός του

βρετανικού στρατού στο Ιράν, ο Χένρι

Ρόουλινσον (1810-1895),

ο οποίος μελέτησε συστηματικά μια μεγάλη

επιγραφή που ήταν σκαλισμένη πάνω στο

Βράχο του Μπεχιστούν. Η επιγραφή ήταν

γραμμένη σε τρεις γλώσσες: περσική,

ελαμιτική και βαβυλωνιακή, και

εξιστορούσε τα κατορθώματα του Δαρείου

του Μέγα, που ήταν βασιλιάς της Περσίας.

Μέσα σε δύο χρόνια, ο

Ρόουλινσον επισκέφτηκε αρκετές

φορές την τοποθεσία με την

επιγραφή αυτή και την

κατέγραψε προσεκτικά,

αναρριχόμενος ψηλά με ένα

Σφηνοειδής γραφή σχοινί!

Συγκρίνοντας τα κείμενα που ήταν γραμμένα σε διαφορετικές γλώσσες αλλά Henry C. Rawlinson
έλεγαν τα ίδια πράγματα, κατόρθωσε να αποκρυπτογραφήσει πρώτα τα αρχαία
περσικά και έπειτα τα βαβυλωνιακά. Έτσι άρχισε η κατανόηση του
Βαβυλωνιακού πολιτισμού και διαβάστηκε η σφηνοειδής γραφή!

7

Η τριπλή επιγραφή στο Βράχο του Μπεχιστούν

Ο Δαρείος ο Μέγας βασίλευσε στην Περσία από το 521 π.Χ. έως το 486 π.Χ. Τα
κατορθώματά του είναι χαραγμένα σε τρεις γλώσσες σε μια επιγραφή που έβαλε να
χαράξουν για τον εαυτό του στον Βράχο του Μπεχιστούν, ανατολικά της Βαβυλώνας, στη
Μεσοποταμία.
Εκεί σε μεγάλο ύψος βρίσκονται χαραγμένοι 400 στίχοι σε τρεις γλώσσες (αρχαία περσικά,
ελαμιτικά και βαβυλωνιακά) σε σφηνοειδή συλλαβική γραφή, ενώ πάνω από την επιγραφή
εικονίζεται και ο ίδιος να θριαμβεύει μπροστά σε άλλους επαναστατημένους ηγέτες.

Η τριπλή γραφή λειτούργησε για τον Ρόουλινσον ως μοναδική ευκαιρία για να
αποκρυπτογραφήσει τη σφηνοειδή γραφή και έτσι μπορέσαμε να γνωρίσουμε την ιστορία
των λαών της Μεσοποταμίας!

Οι «Αθάνατοι»

Τοιχογραφία στο παλάτι του
Δαρείου στα Σούσα. Οι
«Αθάνατοι» αποτελούνταν από
άριστα εκπαιδευμένους
Ελαμίτες, Μήδους και Πέρσες
πολεμιστές.

Οι αρχαίοι Έλληνες τους

αποκαλούσαν και «Μύριους *

Αθανάτους», επειδή, όταν ένας

άντρας έπεφτε στη μάχη, τον

αντικαθιστούσε αμέσως

κάποιος άλλος, και έτσι η

δύναμη της μονάδας παρέμενε

σταθερή στον αριθμό των

10.000 στρατιωτών. Ο όρος * Μύριοι = 10.000

αποδίδεται στον Ηρόδοτο.

8

Το αρχαιότερο λογοτεχνικό κείμενο

Ανδριάντας To Έπος του Γιλγαμές είναι ένα επικό ποίημα από την Το Έπος του Γιλγαμές,
του μυθικού περιοχή της Βαβυλωνίας. Θεωρείται το αρχαιότερο γνωστό Βρετανικό Μουσείο
λογοτεχνικό έργο και είναι γραμμένο στην ακκαδική γλώσσα.
Γιλγαμές , Περιλαμβάνει μια συλλογή από θρύλους και ποιήματα των
Μουσείο του Σουμερίων για τον Γιλγαμές. Αυτός ήταν βασιλιάς της
Ουρούκ, μιας αρχαίας πόλης των Σουμερίων, ανατολικά του
Λούβρου ποταμού Ευφράτη. Θεωρείται ότι έζησε την 3η χιλιετία π.Χ.
Ανάμεσα σε άλλους μύθους το έπος αυτό περιλαμβάνει και
τον περίφημο μύθο του Κατακλυσμού. Ο Γιλγαμές
πιστεύουμε ότι βασίλεψε περίπου το 2500 π.Χ.!

Ο κώδικας του Χαμουραμπί

Πρόκειται για μια από τις αρχαιότερες σειρές νόμων κι ένα άριστα διατηρημένο εύρημα της
αρχαίας Μεσοποταμίας. Ανακαλύφθηκε το 1901 στα Σούσα του Ελάμ, στο σημερινό Ιράν.
Οι νόμοι του Χαμουραμπί* (Κώδικας) είναι αυστηρότατοι και μας δίνουν μια παραστατική
εικόνα της κοινωνίας εκείνης της εποχής. Οι νόμοι είναι γραμμένοι στην ακκαδική γλώσσα
σε μια στήλη από μαύρο βασάλτη.
Ο Κώδικας ήταν εκτεθειμένος δημοσίως, ώστε να μπορούν να τον βλέπουν όλοι και να μην

υπάρχει άγνοια νόμου, ώστε όλοι να τους εφαρμόζουν.
Ωστόσο, εκείνη την εποχή οι περισσότεροι άνθρωποι δεν
ήξεραν να διαβάζουν! Κατά την ηθική του Κώδικα του
Χαμουραμπί κάθε αδίκημα έπρεπε να κολάζεται με τιμωρία
εξίσου σκληρή.
Στον επίλογο αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι οι ισχυροί δεν
πρέπει να καταπιέζουν τους αδύναμους και ότι οι νόμοι
πρέπει να προστατεύουν τις χήρες και τα ορφανά και να
είναι δίκαιοι απέναντι στους αδύνατους.
Ο Κώδικας του Χαμουραμπί σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο
του Λούβρου στο Παρίσι.

* Ο Χαμουραμπί ήταν Ακκάδιος βασιλιάς της Βαβυλώνας από
το 1792 μέχρι το 1750 π.Χ..

Ο Κώδικας του Χαμουραμπί: Η επιγραφή με τους νόμους γραμμένους με σφηνοειδή γραφή. Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι.
9

Εργασίες στην τάξη:
Α. Κανόνες της τάξης: Γράψαμε τον δικό μας «Κώδικα»!

10

Β. Σκαλίσαμε τις δικές μας πλάκες με σφηνοειδή γραφή

11

Γιατί οι άνθρωποι μιλούνε διαφορετικές γλώσσες;

«Ο Πύργος της Βαβέλ», πίνακας του Πιέτερ Μπρέγκελ, του πρεσβύτερου.
Ελαιογραφία σε σανίδι - Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης στη Βιέννη

Σύμφωνα με το βιβλίο της Γένεσης της Αγίας Γραφής οι απόγονοι του Νώε αυξήθηκαν
γρήγορα και ζούσαν ειρηνικά. Όλοι μιλούσαν την ίδια γλώσσα και μετά τον κατακλυσμό
εγκαταστάθηκαν στην Μεσοποταμία. Εκεί αποφάσισαν να χτίσουν μια πόλη και έναν πύργο
ψηλό. Θα ήταν τόσο ψηλός, που θα έφτανε στον ουρανό. Έτσι πίστευαν ότι θα αποκτούσαν
δύναμη όμοια με τον Θεό.
Η πράξη τους αυτή όμως θα αποτελούσε μεγάλη ασέβεια. Πείραξε τόσο πολύ τον Θεό, που
αποφάσισε να τους τιμωρήσει παραδειγματικά. Μια μέρα λοιπόν, οι εργάτες του βασιλιά
που εργάζονταν στον πύργο έχασαν το μυαλό και τη λαλιά τους . Ο Θεός τούς έκανε να μην
μπορούν να συνεννοηθούν μεταξύ τους. Έτσι, τα έργα των ανθρώπων δεν ολοκληρώθηκαν
ποτέ και ο πύργος εγκαταλείφθηκε και αργότερα κατέρρευσε. Από εκείνη την εποχή οι
άνθρωποι διασκορπίστηκαν σε όλη τη γη, δημιούργησαν έθνη χωριστά και μιλούνε
γλώσσες διαφορετικές ....
Ο άνθρωπος μέχρι σήμερα έχει χρησιμοποιήσει περίπου 140.000 γλώσσες. Τη στιγμή αυτή
υπολογίζεται ότι οι ομιλούμενες γλώσσες είναι περίπου 6.800 κι από αυτές σε 100 χρόνια
οι 3.000 θα πάψουν να ομιλούνται!

12

Τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίων

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι από το 3200 π.Χ. περίπου χρησιμοποίησαν ένα άλλο είδος γραφής. Τα
γράμματά τους, τα ιερογλυφικά, έμοιαζαν με ζωγραφιές. Η λέξη προέρχεται από τα
αρχαία ελληνικά: (ιερός + γλυφίς) «ιερές γλυφές» (δηλαδή ιερά ανάγλυφα), επειδή
χρησιμοποιήθηκαν σε ιερά θρησκευτικά κείμενα. Το πρώτο είδος γραφής στη Αρχαία
Αίγυπτο εμφανίστηκε το 3.100 π.Χ. περίπου και ήταν η ιερογλυφική. Γύρω στο 2.000 π.Χ.
επικράτησε ένα άλλο είδος γραφής που ονομάζεται ιερατική γραφή. Και γύρω στο 700 π.Χ.
εμφανίστηκε και η δημοτική αιγυπτιακή γραφή.

Για τους αρχαίους Αιγυπτίους οι λέξεις «γράφω» και «ζωγραφίζω» σήμαιναν το ίδιο
πράγμα. Θεωρούσαν τη γραφή θείο δώρο και για το λόγο αυτό ελάχιστες υπήρξαν οι
μεταβολές της γραφής τους μέσα στα 3.500 χρόνια που τη χρησιμοποίησαν.

Η αποκρυπτογράφηση της ιερογλυφικής γραφής έγινε μετά την ανακάλυψη μιας
τρίγλωσσης εγχάρακτης επιγραφής που βρέθηκε στο λιμάνι Ρασίντ (Ροζέττα της Αιγύπτου).
Η πλάκα, η οποία έφερε την επιγραφή, προερχόταν από το ναό του Πτολεμαίου Ε΄ του
Επιφανούς (χρονολογείται στον 2ο αιώνα π.Χ.) και το κείμενό της ήταν γραμμένο (Α) με την
αιγυπτιακή ιερογλυφική, (Β) με τη δημοτική αιγυπτιακή και (Γ) με την ελληνική γραφή.
Ανακαλύφθηκε τυχαία από κάποιον Γάλλο αξιωματικό του Ναπολέοντα, το 1799, ο οποίος
κατάλαβε την αξία της και τη διέσωσε, αλλά εκείνος που μπόρεσε τελικά να τη διαβάσει
ήταν ο σπουδαίος Γάλλος γλωσσολόγος Ζαν – Φρανσουά Σαμπολιόν. Με συγκριτική
μελέτη και άλλων επιγραφών κατάφερε να αποκρυπτογραφήσει τα ιερογλυφικά (1822 –
1823). Σαν «κλειδί» χρησιμοποίησε τα ονόματα του Πτολεμαίου και της Αρσινόης και μετά
κατάφερε να διαβάσει και τα υπόλοιπα.

Α

Β ← Η Στήλη της Ροζέττας,
από γρανοδιορίτη.

Βρετανικό Μουσείο του

Λονδίνου

Η ελληνική Γ
γραφή

Ζαν-Φρανσουά
Σαμπολιόν

13 Το ελληνικό μέρος της στήλης αρχίζει ως εξής: « Βασιλεύοντος του νέου

και παραλαβόντος την βασιλείαν παρά του πατρός... »

Εργασία στην τάξη:

Γράψαμε τα ονόματά μας με ιερογλυφικά

Ονοματόσημο ή Δέλτος.

Η Δέλτος είναι ένα είδος
πινακίδας που
χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι
Αιγύπτιοι για να γράφουν το
όνομα του Φαραώ αλλά και
κάποιες φορές ονόματα
βασιλικών αξιωματούχων,
βασιλισσών και πριγκιπισσών.
Περιβάλλεται από ένα
τυλιγμένο σχοινί, σαν θηλιά,
που έχει κόμπο στη μία άκρη.
Το πλαίσιο αυτό θεωρείται
ιερό και τον προφυλάσσει από
κάθε κακό!

Οι πινακίδες διαβάζονται από
το άκρο που βρίσκεται
απέναντι από τον κόμπο και
μπορεί να είναι γραμμένες είτε
οριζόντια, είτε κάθετα. Η
ιερογλυφική γραφή μπορεί να
ξεκινάει είτε από αριστερά -
οπότε ο κόμπος βρίσκεται στα
δεξιά - είτε από δεξιά οπότε ο
κόμπος βρίσκεται στα
αριστερά (όπως τη γράψαμε
εμείς).

14

Υπογραφές και σφραγίδες

Οι προϊστορικοί άνθρωποι αποτύπωναν τις παλάμες τους πάνω στις σπηλιές. Έτσι ήταν σαν
να άφηναν την προσωπική τους «υπογραφή» σε αυτά που ζωγράφιζαν.

Βραχογραφία, Σάντα Κρουζ, Ν. Αμερική, περίπου 8.000 έτη π.Χ. Αργότερα, για να κατοχυρώνουν κάτι σαν
δικό τους, άρχισαν να χρησιμοποιούνε
διάφορες σφραγίδες. Συνήθιζαν να
σφραγίζουνε με διάφορες χαραγμένες
πέτρες, τους σφραγιδόλιθους.
Οι σφραγιδόλιθοι (σφραγίδα + λίθος,
δηλ. πέτρα) είχαν χαραγμένες
παραστάσεις με σύμβολα ή γράμματα.
Άλλοι σφραγιδόλιθοι είχαν σχήμα
δαχτυλιδιού και άλλοι κυλινδρικό.
Υπήρχαν ακόμη και κάποιοι
σφραγιδόλιθοι που τους κρεμούσαν στον
λαιμό σαν κοσμήματα ή σαν φυλαχτά!

Σφραγιδόλιθοι έχουν βρεθεί σε πολλές περιοχές του κόσμου, όπως στην Αίγυπτο, τη
Βαβυλωνία, την Ασσυρία καθώς και στην προϊστορική Ελλάδα, στη Μινωική και Μυκηναϊκή
εποχή.

Κυλινδρικός σφραγιδόλιθος από την πόλη Ουρ της Χρυσό δαχτυλίδι – σφραγιδόλιθος του 15ου αι. π.Χ. από την
Μεσοποταμίας και δίπλα το αποτύπωμά του σε πηλό, 2.600 π.Χ. Τίρυνθα της Πελοποννήσου που παραστάνει δαίμονες
(κατώτερες θεότητες) να προσφέρουν σπονδές σε θεό.
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα.

Καθώς περνούσαν κι άλλο τα χρόνια, οι άνθρωποι συνήθιζαν να χρησιμοποιούν απλά την
υπογραφή τους. Υπογράφανε σε βιβλία, έγγραφα, επιστολές, συμβόλαια, εκθέσεις και σε
ό,τι άλλο θέλανε να κατοχυρώσουν σαν «δικό τους».

Εδώ βλέπετε την υπογραφή του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, του τελευταίου αυτοκράτορα του
Βυζαντίου, 1405 – 1453 μ.Χ.

Όπως βλέπετε υπέγραφε με κόκκινο μελάνι, γιατί το κόκκινο ήταν το χρώμα του αυτοκράτορα.

15

Στη σημερινή εποχή θα έχετε προσέξει πως
τα προϊόντα που αγοράζουμε από ένα
σούπερ μάρκετ έχουν μια άσπρη περιοχή
στη συσκευασία τους, με κάτι μαύρες
γραμμούλες, συνήθως με κάτι νουμεράκια
στα άκρα τους.
Αυτό είναι το barcode ή στα ελληνικά ο
γραμμωτός κώδικας. Οι γραμμούλες του
κωδικοποιούν διάφορα χαρακτηριστικά του
προϊόντος. Αν αποκωδικοποιηθούν μέσω
ενός υπολογιστή, τότε ο υπολογιστής αυτός μπορεί να μας εμφανίσει διάφορα
χαρακτηριστικά του προϊόντος (π.χ. την τιμή στο ταμείο).

Εργασία στην τάξη: Φτιάξαμε τους δικούς μας
σφραγιδόλιθους

16

Σφραγίδες με την τεχνική του φροτάζ:

Μια σημερινή σφραγίδα: Η σφραγίδα του άρτου

Ποιο παιδί δεν έχει πάρει αντίδωρο από την εκκλησία; Αντίδωρο ονομάζεται το μικρό
κομμάτι άρτου από το αγιασμένο στην προσκομιδή πρόσφορο. Λέγεται έτσι, γιατί
παλαιότερα προσφερόταν «αντί του δώρου» (της Θείας Κοινωνίας) σε όσους πιστούς δεν
κοινωνούσαν. Σήμερα προσφέρεται σε όλους τους πιστούς.
Το πρόσφορο (αλλιώς άρτος ή λειτουργιά) είναι το ψωμί που προσφέρουμε στον Ναό, για
να τελεσθεί η Θεία Ευχαριστία. Μαζί με το κρασί, καθαγιάζονται στο μυστήριο της Θείας
Ευχαριστίας και αποτελούν τα Τίμια Δώρα (ο άρτος και ο οίνος μετουσιώνονται σε σώμα
και αίμα Χριστού).
Με τη στρογγυλή σφραγίδα του άρτου σφραγίζουν τον άρτο, όταν είναι ακόμη ζυμάρι, και
μετά τον ψήνουν.

17

Ο δίσκος της Φαιστού: μια πινακίδα με σφραγίδες

Πριν από χιλιάδες χρόνια στην Κρήτη…

γεννήθηκε και αναπτύχθηκε ένας σπουδαίος
πολιτισμός.

Σήμερα τον ονομάζουμε Μινωικό πολιτισμό από το μυθικό
βασιλιά Μίνωα.

Το νησί αυτό τότε είχε μεγάλο στόλο και τα καράβια των
Κρητών – Μινωιτών ταξίδευαν σε ολόκληρη την ανατολική

Μεσόγειο.

Σφραγίδα
με παράσταση Μινωικού πλοίου, Μόλχος

Στα ταξίδια τους αυτά, εκεί που έφθαναν, πουλούσαν τα προϊόντα τοΚυρςήτ(ηλάδι, μέλι, κρασί,
αγγεία, κοσμήματα και άλλα) και έφερναν πίσω μέταλλα (όπως χαλκό και ασήμι),
ελεφαντόδοντο και πολύτιμους λίθους.

Μαζί με όλα αυτά τα αγαθά έφερναν ακόμη πίσω νέες γνώσεις, ιδέες και εμπειρίες από τα
μακρινά μέρη που είχαν πάει.

Ο Άγγλος αρχαιολόγος Αρθούρος Έβανς ήταν ο πρώτος έκανε
ανασκαφές στην Κρήτη και ανακάλυψε την Κνωσό.

Τα ανάκτορα της Κνωσού Μινωικά πλοία (κατασκευές μαθητών)
18

Ένας άλλος Ιταλός αρχαιολόγος, ο Λουίτζι Περνιέ, που έκανε ανασκαφές στη Φαιστό της
Κρήτης ανακάλυψε έναν όμορφο πήλινο δίσκο που ήταν γραμμένος και στις δυο του
πλευρές.

Επάνω ο δίσκος της Φαιστού

Η διάμετρος αυτού του δίσκου ήταν περίπου 15 εκ. και το πάχος του πάνω από 1 εκ.
Στις δυο του όψεις βρισκόταν διάφορα σύμβολα, όπως ψάρια, πουλιά και ανθρώπινες
μορφές.
Τα σύμβολα αυτά (122 στην πρώτη πλευρά και 119 στη δεύτερη) είχαν τοποθετηθεί όλα
σπειροειδώς και ήταν τυπωμένα με σφραγίδες – κινητά τυπογραφικά στοιχεία!
Πρόκειται για ένα είδος γραφής (ιερογλυφική) που κανένας μέχρι σήμερα δεν έχει
καταφέρει να τη διαβάσει. Ίσως να πρόκειται για μια προσευχή, μια ιστορία, ένα
ημερολόγιο ή κάτι άλλο.
Μέχρι σήμερα αυτός ο δίσκος παραμένει ένα άλυτο μυστήριο που περιμένει κάποιον
σπουδαίο ερευνητή για να το λύσει!

Οι δύο όψεις του δίσκου

19

Εργασία στην τάξη:
Φτιάξαμε με πηλό τον δίσκο της Φαιστού:

20

Η Γραμμική γραφή:

Η Γραμμική γραφή των Μινωιτών:

Μια άλλη γραφή, την οποία χρησιμοποίησαν αργότερα οι Μινωίτες, ήταν η Γραμμική Α
(1700 - 1400 π.Χ.). Ονομάστηκε έτσι, γιατί χρησιμοποιούσαν γραμμές για να γράψουν με
αυτή τη γραφή.

Η γραφή αυτή ήταν πιο απλή από την ιερογλυφική. Εξυπηρετούσε τους Μινωίτες που
έγραφαν βιαστικά, επειδή ταξίδευαν συνέχεια και ήταν πολυάσχολοι. Κανείς δεν έχει
καταφέρει να διαβάσει τη γραφή αυτή μέχρι σήμερα!

Πήλινη πινακίδα με Η γραφή των Μυκηναίων:
Γραμμική Α
Η γραφή τους ήταν η Γραμμική Β. Η γραφή αυτή
(κατασκευή του είναι η εξέλιξη της κρητικής γραφής (της Γραμμικής
δασκάλου) Α). Σε αυτήν κάθε σημείο είναι μια συλλαβή.
Θεωρείται η πρώτη ελληνική γραφή, γιατί η γλώσσα
της γραφής είναι η αρχαϊκή ελληνική που
χρησιμοποιήθηκε μετά το 1450 π.Χ. Σε πήλινες
πινακίδες κάνανε λογαριασμούς και σημειώνανε τα
αγαθά που έμπαιναν στις βασιλικές αποθήκες,
καθώς και στους ναούς. Αποκρυπτογραφήθηκε το
1952 από τον νεαρό αρχιτέκτονα Μάικλ Βέντρις και
τον καθηγητή φιλολογίας Τζον
Τσάντγουικ.

Η Γραμμική Β είναι κατά κύριο
λόγο συλλαβική γλώσσα. Έχει

συλλαβογράμματα και
ιδεογράμματα:

Μυκηναϊκή επιγραφή με
Γραμμική Β΄ γραφή,

Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών

:

21

Οι Φοίνικες δίνουν το αλφάβητο στους Έλληνες

Οι Φοίνικες ήταν ένας εμπορικός λαός που ζούσε στην ανατολική Μεσόγειο, στην
περιοχή που βρίσκονται σήμερα η Συρία, ο Λίβανος και το Ισραήλ. Το εμπόριο τους έφερνε
σε επαφή τους πολιτισμούς όλης της Μεσογείου. Γύρω στο 1000 π.Χ. ο πολιτισμός τους
άκμασε. Σπουδαίες φοινικικές πόλεις, όπως η Τύρος, η Σιδώνα και η Βύβλος αναπτύχθηκαν
από την εξάπλωση του εμπορίου σε όλη τη Μεσόγειο. Οι Φοίνικες έφτασαν ως τις ακτές της
Β. Αφρικής, όπου εκεί ίδρυσαν την Καρχηδόνα. Αργότερα έφτασαν και στην Ισπανία.

Εκτός από τις εμπορικές τους σχέσεις με τους Έλληνες, πολύ σημαντική ήταν η
μεγάλη συμβολή των Φοινίκων στην ανάπτυξη του ελληνικού αλφαβήτου. Οι Έλληνες
πρόσεξαν πως οι Φοίνικες χρησιμοποιούσαν ένα πολύ έξυπνο σύστημα γραφής, το οποίο
μπορούσε να καταγράψει κάθε λέξη χρησιμοποιώντας μόνο 22 γράμματα. Το σύστημα
αυτό ήταν πολύ πιο απλό από τη Γραμμική Β γραφή των Ελλήνων, που απαιτούσε να
χρησιμοποιείς πάρα πολλά συλλαβογράμματα και ιδεογράμματα.

Οι Έλληνες δεν άργησαν να υιοθετήσουν το φοινικικό αλφάβητο. Δεν μπορούσαν
όμως να το χρησιμοποιήσουν έτσι όπως ήταν, γιατί είχε μόνο σύμφωνα και αυτό τους
μπέρδευε. Για φανταστείτε ποια λέξη θα εννοούσαμε,
αν βγάζαμε τα φωνήεντα από τη λέξη <ΠΟΔΙ> τότε θα γράφαμε ΠΔ

ΠΔ  ΠΟΔΙ ή μήπως ΠΗΔΩ ή μήπως πάλι ΠΑΙΔΙ; Πω, πω ένα μπέρδεμα! Το
φοινικικό
Έτσι, πρόσθεσαν και τα δικά τους γράμματα. Αυτά ήταν τα φωνήεντα, τα οποία οι γράμμα
Φοίνικες δεν είχαν! Σε ένα επόμενο στάδιο πρόσθεσαν τα γράμματα Φ, Χ και Ψ στο τέλος Άλεφ…
του αλφαβήτου τους.

Δείτε τώρα κάτι ενδιαφέρον: Μουου…

Το φοινικικό γράμμα Άλεφ σήμαινε βόδι. Σας θυμίζει τίποτα;

Δείτε τώρα μερικά ακόμη γράμματα του φοινικικού αλφαβήτου με τη σημασία τους, καθώς έγινε
και τα αντίστοιχα ελληνικά γράμματα: το

μπετ (σπίτι) έγινε το Β, γκίμελ (καμήλα) έγινε το Γ, ντάλετ (πόρτα) έγινε το Δ, Άλφα!

χε (παράθυρο) έγινε το Ε, καφ (παλάμη) έγινε το Κ, νουν (ερπετό) έγινε το Ν,

μεμ (νερό) έγινε το Μ, αγίν (μάτι) έγινε το Ο, κτλ.

Εμπορικό πλοίο των Φοινίκων.
Το ανάγλυφο βρέθηκε σε ανασκαφές στη

Σιδώνα.

22

Η γραφή στην αρχαία Ελλάδα

Τα αρχαία ελληνικά κείμενα ήταν γραμμένα χωρίς
κενά διαστήματα ανάμεσα στις λέξεις. Όλες οι
λέξεις ήταν γραμμένες με κεφαλαία γράμματα
και χωρίς τόνους. Να ένα παράδειγμα:

Αρχαίο ελληνικό αλφαβητάριο, Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα

Η επιγραφή αυτή είναι σκαλισμένη σε μάρμαρο και βρέθηκε στην Αθήνα. Μάλλον
αναφέρεται στη Βιβλιοθήκη που έκτισε ο Αθηναίος φιλόσοφος Τίτος Φλάβιος Πάνταινος
στην αρχαία αγορά της Αθήνας. Η Βιβλιοθήκη αυτή κατασκευάστηκε ανάμεσα στο 98 και
102 μ.Χ. Η επιγραφή αυτή είναι γραμμένη με κεφαλαία ελληνικά και γράφει τα εξής:
BYBΛIONOYKEΞENEXΘHΣETAIEΠEIΩMOΣAMEN:ANYΓHΣETAIAΠOΩPAΣΠPΩTHΣMEXPIEKTHΣ
Αν χωρίσουμε τις λέξεις, λέει:
ΒΥΒΛΙΟΝ ΟΥΚ ΕΞΕΝΕΧΘΗΣΕΤΑΙ ΕΠΕΙ ΩΜΟΣΑΜΕΝ. ΑΝΥΓΗΣΕΤΑΙ ΑΠΟ ΩΡΑΣ ΠΡΩΤΗΣ ΜΕΧΡΙ ΕΚΤΗΣ.
Και, αν το μεταφράσουμε:
ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΝ ΘΑ ΕΞΑΧΘΕΙ ΕΠΕΙΔΗ ΩΜΟΣΑΜΕ. ΘΑ ΑΝΟΙΓΕΙ ΑΠΟ ΩΡΑΣ ΠΡΩΤΗΣ ΜΕΧΡΙ ΕΚΤΗΣ.

ΩΜΟΣΑΜΕ = ορκιστήκαμε

Δηλαδή, παιδιά, λέει με απλά ελληνικά:
« Κανένα βιβλίο δεν θα βγαίνει από τη βιβλιοθήκη, γιατί το ορκιστήκαμε. Η βιβλιοθήκη
θα είναι ανοιχτή από την πρώτη μέχρι την έκτη ώρα».
Τώρα, γιατί το βιβλίο είναι γραμμένο με υ στην επιγραφή (ΒΥΒΛΙΟ), μπορείτε να το
καταλάβετε όταν θα διαβάσετε τη σελίδα 34.

Πηγή: Δείγμα επιγραφής από την ιστοσελίδα της Κατερίνας Σαρρή
http://www.webtopos.gr/gr/languages/greek/epigraphy_libraryPantainos_AthensAgora.htm

23

Διδακτική επίσκεψη: Επιγραφή στην Η επίσκεψη αυτή
Η δική μας βιβλιοθήκη είσοδο της πραγματοποιήθηκε

βιβλιοθήκης. Τι κατά τη διάρκεια
σας θυμίζει; της περσινής

χρονιάς, που τα
παιδιά πήγαιναν
στην Τρίτη τάξη.

Στην είσοδο μας περίμενε η κυρία
Δέσποινα Χολίδου, που είναι υπεύθυνη
για τη λειτουργία της και η οποία μας
υποδέχτηκε με μεγάλη χαρά. Μας είπε ότι
χαίρεται πάρα πολύ, όταν βλέπει τα παιδιά

να επισκέπτονται τη δανειστική βιβλιοθήκη.

Αφού μπήκαμε μέσα και καθίσαμε, η κυρία Δέσποινα μας παρουσίασε τα βιβλία της
βιβλιοθήκης και μας είπε πολλά και ενδιαφέροντα πράγματα: Όταν πηγαίνουμε σε μια
βιβλιοθήκη, μας είπε, κάνουμε ησυχία. Στη βιβλιοθήκη του σχολείου μας πέρα από το να
δανειστούμε βιβλία, μπορούμε και να τα μελετήσουμε. Εδώ υπάρχουν μικρά τραπεζάκια
και καρεκλίτσες, είτε γιατί θέλουμε να διαβάσουμε κάποιο βιβλίο ή γιατί θέλουμε την ώρα
του διαλείμματος να ξεφυλλίσουμε κάποιο βιβλίο και να περάσουμε ευχάριστα την ώρα
μας.

Υπάρχουν περίπου 1.000 βιβλία στη βιβλιοθήκη μας. Στα διάφορα ράφια υπάρχουν βιβλία
από διάφορες θεματολογίες: παραμύθια, διηγήματα, ιστορικά, μυθολογίας, επιστημονικά
κ.ά.

Ο δανεισμός των βιβλίων από τους μαθητές γίνεται κάθε Δευτέρα και Παρασκευή στο 1ο
διάλειμμα. Κάθε βιβλίο έχει το συγγραφέα του, τον εικονογράφο του και ακόμη έναν
εκδοτικό οίκο, που το έχει εκδώσει. Στη βιβλιοθήκη κάθε βιβλίο έχει μία ταυτότητα. Η
ταυτότητά του είναι ένα γράμμα και ένας αριθμός (κωδικός). Στην τελευταία σελίδα
υπάρχει ένα φακελάκι με 2 καρτέλες με τον τίτλο αυτού του βιβλίου, στις οποίες
σημειώνονται το όνομα του παιδιού που το δανείστηκε, το όνομα του συγγραφέα και ο
κωδικός του βιβλίου.

Η πρώτη καρτέλα μένει στη βιβλιοθήκη, ενώ η δεύτερη στο φακελάκι που υπάρχει πίσω
στο βιβλίο. Ο δανεισμός κάθε βιβλίου διαρκεί από 1 έως 2 εβδομάδες και πρέπει να
επιστραφεί χωρίς να έχει σκιστεί ή μουντζουρωθεί. Αλλιώς πρέπει να αγοράσουμε άλλο
καινούριο και να το επιστρέψουμε πίσω. Τέλος, κάθε παιδί που δανείζεται βιβλία έχει την
καρτέλα του, στην οποία φαίνονται ποια βιβλία έχει διαβάσει.

Κατά την παρουσίασή της, η κυρία Δέσποινα μας επέτρεψε να πάρουμε και δούμε κάποια
από τα βιβλία που μας ενδιέφεραν, τα οποία στο τέλος βάλαμε πάλι στη θέση τους αφού
πρώτα την ευχαριστήσαμε για όλες αυτές τις πληροφορίες που με τόση χαρά και υπομονή
μας έδωσε.

Ευχαριστούμε πολύ!

24

Η εκπαίδευση
στην αρχαία
Αθήνα

Στην αρχαία Αθήνα η εκπαίδευση ήταν

ιδιωτική. Τα αγόρια για να μάθουν

γράμματα, έπρεπε από τα εφτά τους

χρόνια να πάνε στον γραμματιστή.

Αυτός ήταν ο δάσκαλος που μάθαινε

στα παιδιά ανάγνωση, γραφή και

αριθμητική. Ο παιδαγωγός, ένας

έμπιστος δούλος της οικογένειας, συνόδευε το παιδί. Τα κορίτσια ήταν συνηθισμένο να

μην πηγαίνουν στο σχολείο. Θα μπορούσαν όμως να διδαχτούν στο σπίτι από Ο κιθαριστής και ο
τους γονείς ανάγνωση, γραφή, μουσική, χορό. Μάθαιναν ακόμη να κάνουν γραμματιστής κάνουν
δουλειές, όπως το μαγείρεμα, την ύφανση, τη ραπτική κτλ.
μάθημα. Δεξιά

Όπως είπαμε, οι δάσκαλοι πληρώνονταν. Αυτό σήμαινε πως για να στείλει μια καθισμένος
οικογένεια το παιδί της να μάθει γράμματα, θα έπρεπε να έχει αρκετά λεφτά. παρακολουθεί ο

παιδαγωγός.

Τα παιδιά των φτωχών οικογενειών ή δεν πήγαιναν στο σχολείο ή Αρχαιολογικό Μουσείο

εγκατέλειπαν τις σπουδές τους νωρίς για να μάθουν κάποια τέχνη. Η πολιτεία, του Βερολίνου.

βέβαια, προνοούσε για τα παιδιά όσων είχαν σκοτωθεί σε πολέμους

επιχορηγώντας τις σπουδές τους.

Στο σχολείο οι μαθητές μάθαιναν να γράφουν, να διαβάζουν και να λογαριάζουν. Αυτά
είπαμε τους τα μάθαινε ο γραμματιστής. Ακόμη, μάθαιναν να παίζουν αυλό και ένα είδος
λύρας (την κιθάρα). Αυτά τους τα μάθαινε ο κιθαριστής. Ο παιδοτρίβης (γυμναστής) τούς
έκανε τις ασκήσεις γυμναστικής. Οι μαθητές γυμνάζονταν στην παλαίστρα των δημόσιων
γυμναστηρίων.

Οι μαθητές, για να γράφουν, χρησιμοποιούσαν πλάκες γραφής. Άλλες πλάκες (τα
λευκώματα) ήταν πλάκες που ήταν αλειμμένες με ασβέστη ή
γύψο, ενώ άλλες πλάκες ήταν καλυμμένες με κερί. Στα
λευκώματα μπορούσαν να γράψουν με ένα κάρβουνο, ενώ για
να γράψουν στις δεύτερες (με το κερί) έπρεπε να
χρησιμοποιήσουν μια γραφίδα που το ένα άκρο της να είναι
μυτερό για να σκαλίζει και το άλλο άκρο να είναι πλατύ για να
σβήνει. Ο πάπυρος ήταν γνωστός, αλλά ήταν
πολύ ακριβός.

Κέρινη πλάκα. Αγγειογραφία του Δύο έφηβοι, ο ένας καθιστός διαβάζει Γυναίκα και κορίτσι που
Δούριδος, περ. 500 π.Χ. Ο Δούρις υπήρξε τον πάπυρό του, ο άλλος κρατάει μαγειρεύουν , ύψους 11cm , 500
– 475 π.χ. Μουσείο Βοστώνης ,
αρχαίος Έλληνας αγγειογράφος που λύρα. 420-400 π.Χ. Βρετανικό Μουσείο. ( Boston museum of fine Arts ).
άνθισε το πρώτο ήμισυ του 4ου αιώνα π.Χ..
25

Παράδειγμα
κεφαλαιογράμματης
γραφής

Κεφαλαία και μικρά γράμματα

Κεφαλαιογράμματη γραφή: Όλα σχεδόν τα σωζόμενα ελληνικά βιβλία από τον 4ο
αι. π.Χ. ως τις αρχές του 9ου αι. μ.Χ. γράφονται με τα κεφαλαία γράμματα του αλφαβήτου,
όπως ήταν και η γραφή των αρχαίων επιγραφών.

Μικρογράμματη γραφή: Η γραφή με τα μικρά γράμματα εξελίχθηκε από ανάγκη
στις αρχές του 9ου μ.Χ. αιώνα. Τα ακριβά υλικά γραφής (πάπυρος, περγαμηνή), καθώς και
η ανάγκη να χωρέσουν περισσότερες λέξεις σε μια επιστολή ή χειρόγραφο βιβλίο, έκανε
τους ανθρώπους να χρησιμοποιήσουνε τη μικρογράμματη γραφή. Αυτή συνυπήρχε με την
μεγαλογράμματη, η οποία παρέμεινε για να δίνει έμφαση (π.χ. στους τίτλους).

Παράδειγμα μικρογράμματης γραφής

Η καλλιγραφία είναι η τέχνη της καλής γραφής, τόσο για τη γραπτή επικοινωνία όσο και
για τη διακόσμηση ή την καλλιτεχνική έκφραση. Στην Ελλάδα, σε παλαιότερες εποχές
αποτελούσε μάθημα στο δημοτικό σχολείο για τους μαθητές. Διδάσκονταν πώς να γράφουν
όμορφα, καθαρά, ευανάγνωστα και συμμετρικά.

Παράδειγμα καλλιγραφικής γραφής με κιμωλία από Παλιό τετράδιο καλλιγραφίας
μαθήτρια της τάξης μας, Παιδικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

26

Γράφοντας σαν τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι

Ίσως θα έτυχε να
προσέξετε πως στα
ασθενοφόρα η λέξη
ΑΣΘΕΝΟΦΟΡΟ (αγγλικά
AMBULANCE) είναι
γραμμένη ανάποδα!

Αυτό δεν είναι παράξενο, αν σκεφτούμε πως είναι επίτηδες έτσι γραμμένο για να το 3 ,μ
διαβάζουν πιο εύκολα μέσα από τον καθρέφτη του αυτοκινήτου τους οι
οδηγοί των οχημάτων που προπορεύονται.

Κάποια παιδιά συνηθίζουν να αντιστρέφουν ένα ή περισσότερα γράμματα μ

χωρίς να το θέλουν, όπως για παράδειγμα το <ε> με το <3>. Είναι τα παιδιά με

δυσλεξία.

Η γραφή αυτή, που χαρακτηρίζεται από την αντίθετη κατεύθυνση των γραμμάτων αλλά και
την αντιστροφή κάθε μεμονωμένου γράμματος ή αριθμού, είναι γνωστή με τον όρο
κατοπτρική γραφή (ή καθρεπτική γραφή).

Είναι εύκολο να διαβάσει κανείς ένα κείμενο που
είναι γραμμένο ολόκληρο με καθρεπτική γραφή με τη
βοήθεια ενός καθρέφτη. Η καθρεπτική γραφή είναι
ένας από τους παλαιότερους τρόπους
κρυπτογράφησης.

Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452 — 1519) ήταν Ιταλός
αρχιτέκτονας, ζωγράφος, γλύπτης, μουσικός,
εφευρέτης, μηχανικός, ανατόμος, γεωμέτρης και
επιστήμονας που έζησε την περίοδο της Αναγέννησης.
Ήταν μια ιδιοφυία. Το μεγαλύτερο μέρος των χειρόγραφων σημειώσεών του είναι
γραμμένο με τη χρήση καθρεπτικής γραφής.

Χειρόγραφο του Λεονάρντο Ντα Βίντσι

27

Εργασία στην τάξη: Γράψαμε μυστικά μυνήματα! ΜΑ ΤΙ
ΛΕΕΙ;

Μπορείτε να διαβάσετε τα παρακάτω κείμενα; Είναι γραμμένα με καθρεπτική γραφή και
τα έγραψαν μαθητές της τάξης μας!

Ένας μικρός
καθρέφτης μπορεί
να σας βοηθήσει!

Παλιά και σύγχρονα ιδεογράμματα

Τα ιδεογράμματα είναι γραπτά σήματα που παριστάνουν μια ιδέα ή μία έννοια. Ένα
ιδεόγραμμα μπορεί να είναι είτε ένα σημείο ή μια παράσταση που να μοιάζει ακόμα και με
γράμμα χωρίς όμως να εκφράζει φθόγγο ή συλλαβή.

Στην αρχαία Αίγυπτο για να γράψουν μια λέξη χρησιμοποιούσαν μόνο τα
σύμφωνα. Τα φωνήεντα δεν γράφονταν, παρά μόνο στην αρχή της λέξης .
Αυτό το σύστημα γραφής θυμίζει το φοινικικό σύστημα που περιείχε μόνο

σύμφωνα. Υποθέτουμε πως το φοινικικό αλφάβητο προήλθε από τα
αρχαία αιγυπτιακά ιερογλυφικά.

Ιδεογράμματα χρησιμοποίησαν οι άνθρωποι
στις πρώτες τους αρχαίες γραφές.

Σήμερα τα ιδεογράμματα συνεχίζουν να
χρησιμοποιούνται από τους ανθρώπους με
άλλες μορφές, όπως ως βλέπουμε και στις
διπλανές πινακίδες της Τροχαίας.

28

Η γλώσσα των τυφλών

Στις 4 Ιανουαρίου του 1809 λίγο έξω από το Παρίσι γεννιέται
ένα αγοράκι. Είναι το παιδί ενός τσαγκάρη και το ονομάζουν
Λουδοβίκο. Δυστυχώς όμως, ο Λουδοβίκος χάνει την όρασή
του από τραυματισμό σε πολύ μικρή ηλικία. Είναι περίπου
τριών ετών.

Όταν μεγαλώνει και πρέπει να πάει στο σχολείο, δεν
υπάρχουν σχολεία για τυφλά παιδιά κι έτσι οι γονείς του τον
στέλνουν στο Βασιλικό Ινστιτούτο Τυφλών στο Παρίσι, το
πρώτο σχολείο για παιδιά που δε βλέπουν.

Ο Λουδοβίκος Μπράιγ (Braille) , αυτό είναι το επώνυμό του, αγαπάει πολύ τη μουσική και
μαθαίνει να παίζει εκκλησιαστικό όργανο. Θέλει να μάθει να διαβάζει, αλλά με το σύστημα
που διδάσκεται στο σχολείο αυτό είναι πολύ δύσκολο. Ο ιδρυτής του Σχολείου, ο Βαλεντίν
Χάουϊ, έχει εφεύρει ένα σύστημα ανάγνωσης για τυφλούς με ανάγλυφα χοντρά γράμματα,
αλλά τα βιβλία είναι πολύ μεγάλα σε όγκο και δύσχρηστα.

Ο μικρός Λουδοβίκος όμως είναι χαρισματικό παιδί. Κι αυτό φαίνεται όταν γνωρίζει τον
Κάρολο Μπαρμπιέρ. Αυτός είναι ένας λοχαγός του Γαλλικού Στρατού, που επισκέπτεται το
σχολείο για να δείξει στα παιδιά μία εφεύρεσή του που την ονομάζει: « Η γραφή της
Νύκτας». Αυτή είναι ένας κώδικας από 12 κουκκίδες και παύλες έτσι ώστε να δίνεται η
ευκαιρία στους στρατιώτες κατά την διάρκεια του πολέμου να συνεννοούνται χωρίς να
μιλούν.

«Να, τι χρειάζονται οι τυφλοί» λέει από μέσα του ο Λουδοβίκος και, επειδή δεν είναι
ευχαριστημένος με το σύστημα ανάγνωσης που χρησιμοποιούν στο σχολείο τους,
προσπαθεί να δημιουργήσει ένα δικό του αλφάβητο για τυφλούς βασισμένο σε ένα
συνδυασμό από ανάγλυφες στιγμές (τελείες). Μια παράξενη, μοναδική, δική του γραφή!

Και πράγματι ο Λουδοβίκος Μπράιγ σε ηλικία 15 ετών παρουσιάζει τη μέθοδό του! Οι
πρώτες αντιδράσεις όμως όσων τον παρακολουθούν είναι μάλλον αποκαρδιωτικές…

Ο Λουδοβίκος Μπράιγ απογοητεύεται, αλλά δεν σταματά τις προσπάθειες. Βρίσκει τρόπο
να διδάσκονται οι τυφλοί και μαθηματικά αλλά και μουσική! Και σαν να μη φτάνουν όλα
αυτά, κατασκευάζει και μία γραφομηχανή με την οποία οι τυφλοί θα έχουν τη δυνατότητα
να γράφουν όπως εκείνοι που έχουν τα μάτια τους! Έτσι ο Μπράιγ γίνεται ο ευεργέτης των
τυφλών και χαρίζει στη μοναξιά της ζωής τους ένα σύντροφο πολύτιμο, το βιβλίο, και
ταυτόχρονα τη μουσική!

Τα χρόνια περνούν και ο Λουδοβίκος Μπράιγ γίνεται
εκπαιδευτικός στο Ινστιτούτο που φοίτησε και ο ίδιος.

Στις 6 Ιανουαρίου του 1852 και έπειτα από μια αρρώστια
που θα τον βρει ο Λουδοβίκος Μπράιγ πεθαίνει στην
ηλικία των 43 ετών στο Παρίσι. Το έργο του σήμερα
αναγνωρίζεται παγκόσμια και η εφεύρεσή του
χρησιμοποιείται ακόμα!

29

Βιβλίο Braille για μαθητές της Α΄ Γυμνασίου:

Ο Όμηρος ήταν ένας τυφλός ποιητής. Αλήθεια, πόσο λέτε να χαιρότανε αν γνώριζε να
διαβάζει με τη μέθοδο Braille;

30

Η γραφή στο νηπιαγωγείο Η εξέλιξη

Τα παιδιά πριν έρθουν στο δημοτικό σχολείο έχουν ήδη έρθει σε επαφή με τον γραπτό λόγο
από το νηπιαγωγείο και από την οικογένεια. Ο προφορικός τους λόγος είναι αναπτυγμένος
σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μπορούν να συνεννοούνται με τους άλλους ανθρώπους. Το
νηπιαγωγείο αποτελεί τον πρώτο σταθμό στο ξεκίνημα της μακρόχρονης εκπαίδευσής τους
στις τάξεις του σχολείου και παίζει ουσιαστικό ρόλο για τη θετική σχολική τους εξέλιξη και
την ένταξή τους στην κοινωνία αργότερα. Λένε πως τα πρώτα χρόνια της ζωής είναι
καθοριστικά για την πνευματική και ψυχική υγεία ενός ανθρώπου. Τα μικρά παιδιά
έχουν ανάγκη από πλούσια και ποικίλα ερεθίσματα.

Το κοριτσάκι του νηπιαγωγείου που
έκανε τη διπλανή ζωγραφιά
χρησιμοποίησε έντονα και ζωηρά
χρώματα για να χρωματίσει την
οικογένειά του. Τοποθέτησε στο κέντρο
τον εαυτό του, δίπλα τη μικρότερη
αδερφή του και στις δύο απέναντι
άκρες τους γονείς του.

Μπορούμε ακόμα να προσέξουμε μία
μέλισσα που πετάει (με πελώριο
μέγεθος) και ένα συννεφάκι που
χαμογελάει (με κόκκινα μάγουλα) .

Αξίζει να σημειωθεί ότι στο όνομα του παιδιού το γράμμα Ρ είναι γραμμένο καθρεπτικά,
πράγμα που συμβαίνει συχνά σε παιδιά αυτής της ηλικίας. Πόσα πράγματα μπορεί να
παρατηρήσει κανείς σε ένα παιδικό σχέδιο! Για να τα ερμηνεύσει, θα μπορούσε να γράψει
ένα βιβλίο!

Παραδείγματα
καθρεπτικής γραφής
στο νηπιαγωγείο του
σχολείου μας από το
σχ. έτος 2008 – 2009.
(Αρχείο του δασκάλου)

Η εξέλιξη: Καθώς μεγαλώνουν τα παιδιά, αλλάζει ο τρόπος που
αποτυπώνουν τον κόσμο με τη ζωγραφική. Εδώ βλέπετε μια
ζωγραφιά που έκανε η Μυρτώ το 2013 σαν μαθήτρια της Ε΄

31 δημοτικού. Προσέξτε τα όμορφά της γράμματα.

Διορθώνοντας κείμενα στο σχολείο

Η διόρθωση του γραπτού
λόγου είναι μια διαδικασία
που πρέπει να γίνεται από
τους ίδιους τους μαθητές
(αυτοδιόρθωση, με συνερ-
γασία ή και ομαδικά) στην
τάξη και να συμμετέχουν όλα
τα παιδιά για να έχουμε
καλύτερα αποτελέσματα στη
βελτίωση των κειμένων τους.
Περιεχόμενο, παράγραφοι, προτάσεις, στίξη, έκφραση, ορθογραφία, εμφάνιση του
γραπτού, είναι κάποια από τα πράγματα που πρέπει να μάθουν να προσέχουν κατά το
γράψιμο ενός κειμένου.
Το σημαντικό για τους μαθητές είναι να συνηθίσουν να ξαναδιαβάζουν το γραπτό τους
και να το διορθώνουνε ξανά και ξανά, για να παράγουν κείμενα περισσότερο
ολοκληρωμένα.

Γράφοντας με προδιαγραφές: «Γράψε μου μια περίληψη»

Το γράψιμο μιας περίληψης ενός κειμένου είναι μια εργασία που συχνά χρειάζεται να
κάνουμε σαν μαθητές αλλά και σαν μεγάλοι. Μπορεί να μας ζητηθεί να κάνουμε μια

περίληψη σε συγκεκριμένες σειρές ή με ορισμένο αριθμό λέξεων.

Τι γράφουμε όμως σε μια περίληψη;

– Σίγουρα θα πρέπει πρώτα να διαβάσουμε και να κατανοήσουμε καλά το αρχικό κείμενο.
Γι’ αυτό ξεκινούμε πρώτα με μια προσεκτική ανάγνωση.

– Στη συνέχεια μπορούμε να χωρίσουμε το κείμενο σε νοηματικές ενότητες και να τους
βάλουμε έναν τίτλο. Πρώτα γίνεται αυτό, μετά εκείνο, στο τέλος το άλλο.

– Δεν ξεχνούμε πως μια περίληψη περιέχει μόνο την ουσία και όχι περιττές λεπτομέρειες.
Για το λόγο αυτό εντοπίζουμε στις πιο σημαντικές προτάσεις του κειμένου και

υπογραμμίζουμε τις λέξεις – κλειδιά ή τις φράσεις που είναι σημαντικές και πρέπει να τις
αναφέρουμε.

– Βάζουμε έναν τίτλο σε κάθε παράγραφο (πλαγιότιτλο)

– Στη συνέχεια κάνουμε τη συρραφή, την ένωση δηλαδή, των βασικών προτάσεων –
πλαγιότιτλων που έχουμε επισημάνει. Οι προτάσεις μας πρέπει να ενωθούν σε ένα ενιαίο

κείμενο, το οποίο θα αποτελέσει την περίληψή μας.

– Τέλος, ξαναδιαβάζουμε το κείμενο που γράψαμε και κάνουμε τις τελευταίες μας
διορθώσεις. Μετρούμε τις λέξεις μας προσεκτικά, επαναδιατυπώνουμε ενδεχομένως
κάποιες προτάσεις μας διαφορετικά και ελέγχουμε για ορθογραφία, στίξη και τονισμό.

32

Η εκπαίδευση σε προηγούμενες εποχές

Οι παρακάτω φωτογραφίες συγκεντρώθηκαν από τους μαθητές της τάξης μας κατά τη
διάρκεια της περσινής χρονιάς:

33

Γράφοντας και ζωγραφίζοντας με διαφορετικά υλικά

Στην αρχαία Αίγυπτο χρησιμοποιούσαν την ίδια λέξη για το ρήμα «γράφω» και για το ρήμα
«ζωγραφίζω». Αν ήθελες να μάθεις να γράφεις, τότε θα έπρεπε να μάθεις και να
ζωγραφίζεις τα όμορφά τους ιερογλυφικά γράμματα!

Η εικονογράφηση του κεντρικού τμήματος του Πάπυρου του Άνι, περίπου 1240 π.Χ.

Όπως είδαμε, στα αρχαία χρόνια οι άνθρωποι έγραφαν τα κείμενά τους πάνω σε διάφορα
υλικά, όπως πηλό, πέτρα ή μάρμαρο κι άλλες φορές πάνω σε τοίχους ή σε διάφορα
αγγεία. Στην Αίγυπτο σαν υλικό γραφής χρησιμοποίησαν και τον πάπυρο. Οι πάπυροι ήταν
τα καλάμια του Νείλου, από τα οποία φτιάχνανε ένα υλικό γραφής που έμοιαζε με χαρτί.
Πάνω σε παπύρους γράφανε, λοιπόν, οι Αιγύπτιοι με χρωματιστά τους μελάνια. Και επειδή
οι Αιγύπτιοι εμπορεύονταν τους
παπύρους τους, για να τους πουλήσουν
τους έδιναν στο φοινικικό λιμάνι της
Βύβλου. Από εκεί προήλθε και η λέξη
βιβλίο!

Αργότερα, τον 2ο αιώνα π.Χ., τεχνίτες από Απόσπασμα των Στοιχείων του Ευκλείδη στους Παπύρους της Οξυρρύγχου
την Πέργαμο σκέφτηκαν να (1ος-2ος αιώνας).
χρησιμοποιήσουν σαν υλικό για γράψιμο
την περγαμηνή. Η περγαμηνή ήταν University of Pennsylvania - Museum of Archaelogy and Anthropology.
φτιαγμένη από λεπτό δέρμα ζώου,
συνήθως από κατσικάκι ή πρόβατο. Όταν
άρχισαν να χρησιμοποιούν την
περγαμηνή, έκοβαν τα φύλλα και τα
έραβαν σε σχήμα τετραδίου. Τα τετράδια
αυτά λέγονταν κώδικες.

Αιγαίο Πέλαγος, του 17ου αιώνα. Χειρόγραφο σε περγαμηνή. Ευαγγελιστάριο (Κώδικας 11ου αιώνα)

34

Στην αρχαία Αθήνα τα αγόρια πήγαιναν στον γραμματιστή και έγραφαν πάνω σε πλάκες με
αλειμμένο κερί. Εκεί σκάλιζαν τα γράμματά τους με τη βοήθεια μιας γραφίδας, που στη μια
της άκρη ήταν σουβλερή για να σκαλίζει, ενώ στην άλλη της πλευρά ήταν πλατιά για να
μπορεί να λειαίνει το κερί και να σβήνουν οι λέξεις.

Το χαρτί έγινε γνωστό στους Ευρωπαίους από τους Άραβες, οι οποίοι με τη σειρά τους το
γνώρισαν από τους Κινέζους που το ανακάλυψαν και χρησιμοποιούσαν από πολύ
παλιότερα.

Στα Βυζαντινά χρόνια, τα βιβλία ήταν χειρόγραφα και φτιάχνονταν συνήθως σε
μοναστήρια. Άλλοι μοναχοί τα έγραφαν με καλλιγραφικά γράμματα και άλλοι τα
διακοσμούσαν με υπέροχες εικόνες.

Τα αρχικά γράμματα ή αλλιώς πρωτογράμματα στην αρχή μιας λέξης, ενός κεφαλαίου, ή
μιας παραγράφου ήταν μεγαλύτερα από τα υπόλοιπα γράμματα του κείμενου και
διακοσμημένα με πανέμορφες ζωγραφιές.

Πρωτογράμματα: Επάνω Βυζαντινά πρωτογράμματα που
απεικονίζονται σε γραμματόσημα και δεξιά το αρμένικο αλφάβητο.

Έτσι περνούσε ο καιρός, ώσπου τον 15ο αι. ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος ανακάλυψε την
τυπογραφία. Την αποτύπωση, δηλαδή, του γραπτού λόγου και εικόνων σε χαρτί με τη
βοήθεια ενός πιεστηρίου και των κινητών τυπογραφικών στοιχείων (γραμμάτων από
μόλυβδο). Το πρώτο βιβλίο που τύπωσε ο Γουτεμβέργιος ήταν η Βίβλος (Αγία Γραφή) το
1455.

Ο Ιωάννης Τυπογραφικά
Γουτεμβέργιος στοιχεία

35 Τυπογραφικό πιεστήριο

Η γραφομηχανή: Μέχρι την δεκαετία του 1990 οι γραφομηχανές ήταν πολύ συνηθισμένες
σε όλα τα γραφεία. Οι δακτυλογράφοι που τις χρησιμοποιούσαν τύπωναν κείμενα σε χαρτί
πατώντας τα πλήκτρα της. Τικ, τακ, τικ, τακ, κάθε γράμμα τυπωνόταν στο χαρτί με τη
βοήθεια ανάγλυφων γραμμάτων από μέταλλο και μιας μελανοταινίας που βρίσκονταν στο
εσωτερικό της σπουδαίας αυτής μηχανής!

Η πρώτη πατέντα για μια τέτοια μηχανή δόθηκε το 1714 στον Άγγλο Χένρυ Μιλλ, αλλά
άργησε αρκετά χρόνια μέχρι να γίνει βιομηχανικό προϊόν (μόλις το 1873). Σε κανονική
χρήση η γραφομηχανή μπήκε από τις αρχές του 20ού αιώνα. Αργότερα οι γραφομηχανές
έγιναν και ηλεκτρικές (1930).

Τα κύρια εξαρτήματα της γραφομηχανής:

Η παλιά μου Α. Τα πλήκτρα, που
γραφομηχανή. πάνω τους υπάρχουν
οι διάφοροι τύποι και
Παιδιά, παλιά με αυτή τα στοιχεία.
τη γραφομηχανή

δακτυλογραφούσα τις
διάφορες εργασίες για

το σχολείο.

Ο δάσκαλός σας

Β. Η ταινία, που φέρει ειδική Γ. Ο κύλινδρος πάνω στον οποίο
μελάνη για την αποτύπωση των στηρίζεται το χαρτί και που
γραμμάτων. πάνω σ' αυτόν κτυπούν τα
πλήκτρα.
Μελανοταινία δύο χρωμάτων
36

Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής: Στην εποχή μας οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές βρίσκονται σε
όλους τους χώρους εργασίας. Με αυτούς γράφουμε κείμενα, κρατάμε μεγάλα αρχεία,
κάνουμε υπολογισμούς, διαχειριζόμαστε πολυμέσα, ακούμε μουσική. Οι πρώτοι πλήρως
ηλεκτρονικοί υπολογιστές δημιουργήθηκαν για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1940. Το
μέγεθός τους ήταν τεράστιο και χρειάζονταν πολλοί άνθρωποι για να τους λειτουργήσουν.
Αντίθετα, οι σημερινοί υπολογιστές είναι ασύγκριτα γρηγορότεροι και πολύ μικρότεροι σε
μέγεθος.

Τα μέρη ενός υπολογιστή: Ε. Τα ηχεία

Α. Η κεντρική μονάδα

Β. Το πληκτρολόγιο Δ. Η οθόνη

Γ. Το ποντίκι

Παλιά τεχνολογία
Η δική μας η γενιά ευτύχισε να δει πολλές και
μεγάλες αλλαγές μέσα σε λίγα χρόνια. Παλιότερα, οι
ρυθμοί ανάπτυξης της τεχνολογίας ήταν πολύ σιγανοί
και θα έπρεπε να έχει πολλές ζωές ένας άνθρωπος για
να δει σημαντικές εξελίξεις στην τ. μέχρι να φτάνουν
σ' αυτόν και να τον επηρεάζουν άμεσα. Παιδιά, ο
πρώτος μου υπολογιστής, ο οποίος αξίζει να πω πως
λειτουργεί ακόμη, ήταν ο ORIC atmos, φτιαγμένος στο
Cambridge. Η μνήμη του ήταν μόλις 48K RAM!
(Χρονολογία: 1985-1986)

Ο δάσκαλός σας

37

Εργασίες στην τάξη:
Α. Είδαμε από κοντά μια
γραφομηχανή και
δακτυλογραφήσαμε
τα ονόματά μας:

38

Β. Γράψαμε ένα παραμύθι και το εικονογραφήσαμε σε
μορφή παπύρου:

Γ. Ζωγραφίσαμε δικά μας Πρωτογράμματα:

την Ευρώπη κατά την εποχή του Μεσαίωνα και πριν
από την ανακάλυψη της τυπογραφίας (5ος με 15ος αιώνας μ.Χ..),
υπήρχαν μόνο βιβλία χειρόγραφα. Βιβλιοθήκες τότε υπήρχαν κυρίως
στα μοναστήρια. Τα περισσότερα βιβλία ήταν εκκλησιαστικά, αλλά
υπήρξαν και αντιγραφές κάποιων κλασικών αρχαίων έργων. Έτσι
έφτασαν και τα έργα του Ομήρου στα χέρια μας. Τα χειρόγραφα βιβλία
ήταν γραμμένα καλλιγραφικά και είχαν εντυπωσιακές εικόνες
ζωγραφισμένες με μεγάλη τέχνη. Το πρώτο γράμμα μιας σελίδας, το
ΠΡΩΤΟΓΡΑΜΜΑ, ήταν ιδιαίτερα διακοσμημένο με ζωγραφιές. Επειδή τα
βιβλία ήταν ελάχιστα, ήταν φυσικό να είναι πανάκριβα.

39

μελανοδοχείο

πένα από
φτερό

40

Διαφορετική κατεύθυνση γραφής

Η Βουστροφηδόν ήταν μια περίεργη αρχαϊκή ελληνική γραφή που χρησιμοποιήθηκε σε
παλαιότερες ελληνικές επιγραφές και φαίνεται να εγκαταλείφθηκε τον 7ο με 6ο π.Χ. αιώνα.

Η λέξη δηλώνει μια κίνηση γραφής όμοια με εκείνη που κάνει ένα βόδι, όταν σέρνει το
αλέτρι. Η φορά αυτής της γραφής αλλάζει σε κάθε σειρά. Έτσι, στη μια σειρά είναι
γραμμένη από δεξιά προς αριστερά, ενώ στην επόμενη από αριστερά προς δεξιά.
Η κάθε σειρά ξεκινάει ανάποδα από την προηγούμενη!

Εδώ ξεκινάει από
δεξιά.

Εδώ ξεκινάει από
αριστερά

Βουστροφηδόν γραφή εμφανίζεται και σε κάποιες αρχαίες αραβικές γραφές, καθώς και σε μια μορφή
ιερογλυφικών της Ανατολίας.

Τι κοινό έχει η φοινικική γραφή με την εβραϊκή και την αραβική; Ξεκινούνε από τα δεξιά με
κατεύθυνση προς τα αριστερά.

Ένα αραβικό παραμύθι

Σημείωμα του δασκάλου:

Δεν πάνε πολλά χρόνια από τότε που εργαζόμουνα στο Παιδαγωγικό
Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης της Θεσσαλονίκης ως αποσπασμένος
εκπαιδευτικός. Στη διάρκεια των ετών αυτών, είχα την τύχη να
γνωρίσω μια φοιτήτρια από την Παλαιστίνη, τη Χάλα, η οποία είχε
έρθει εδώ στην Ελλάδα για σπουδές. Κάποια φορά, στην
προσπάθειά μου να της δώσω κάποιες οδηγίες για μια εργασία,
πρόσεξα τις σημειώσεις που κρατούσε καθώς της μιλούσα και δεν
μπόρεσα παρά να μαγευτώ με τον τρόπο που έγραφε – ζωγράφιζε
θα ταίριαζε πιο καλά – τα όμορφα, αραβικά της γράμματα.

Με αφορμή την έκδοση του περιοδικού μας επικοινώνησα μαζί της
μετά από καιρό και της ζήτησα να μας γράψει ένα αραβικό
παραμύθι, το οποίο και σας παραθέτω στη συνέχεια.

Οι Δέκα Εντολές γραμμένες με τη Βιβλική Εβραϊκή

41

Ο Τζόχα, ο γιος του και ο γάιδαρός του

Μια φορά κι έναν καιρό ο Τζόχα* και ο γιος του ετοίμασαν τα πράγματά τους για να
πάνε στη διπλανή πόλη. Ανέβηκαν πάνω στο γάιδαρό τους και ξεκίνησαν το ταξίδι τους.
Στον δρόμο από ένα χωριό άρχισε ο κόσμος να τους σχολιάζει λέγοντας:
«Κοιτάξτε αυτούς τους βάρβαρους και τους παλιάνθρωπους που ανέβηκαν στον
γάιδαρό τους και δεν τον λυπούνται!»
Συνέχισαν τον δρόμο τους και, προτού φτάσουν στο δεύτερο χωριό, κατέβηκε ο γιος
από τον γάιδαρο και περπατούσε με τα πόδια μαζί με τον πατέρα του πάνω στο γάιδαρο
για να μην τους σχολιάσουν. Όταν όμως στο δεύτερο χωριό τους είδε ο κόσμος, άρχισε
να τους σχολιάζει λέγοντας:
«Κοιτάξτε αυτόν τον σκληρό πατέρα που δε λυπάται τον γιο του και τον αφήνει να
περπατάει, ενώ αυτός είναι πάνω στον γάιδαρο!»
Όπως συνέχισαν το ταξίδι τους, προτού φτάσουν στο τρίτο χωριό, ο Τζόχα κατέβηκε
από τον γάιδαρο και άφησε τον γιο του πάνω. Εκεί όμως ο κόσμος άρχισε πάλι να τους
σχολιάζει, λέγοντάς τους:
«Κοιτάξτε αυτόν τον γιο που δε σέβεται τον πατέρα του και τον αφήνει να περπατάει,
ενώ αυτός είναι πάνω στον γάιδαρο!»
Ο Τζόχα νευρίασε με όλη αυτή την κατάσταση και όταν κόντευαν στο τέταρτο χωριό
αποφάσισε να κατέβει και αυτός και ο γιος του από τον γάιδαρο και να περπατούν με τα
πόδια, σέρνοντας τον γάιδαρο από πίσω.
Όταν μπήκαν στο τέταρτο χωριό ο κόσμος άρχισε να τους κοιτάζει σχολιάζοντας:
«Κοιτάξτε αυτούς τους χαζούς που περπατάνε και κουράζονται αφήνοντας το ζώο τους
να προχωράει μόνο του!»
Στο τέλος, όταν φτάσανε στον προορισμό τους, πούλησαν τον γάιδαρο και ζήσανε αυτοί
καλά κι εμείς καλύτερα!

* Πρόκειται για τον Νασταρντίν Χότζα, έναν
δημοφιλή ήρωα μύθων, παροιμιών, ανεκδότων

της Μέσης Ανατολής.

42

Οι αριθμοί

Αναρωτηθήκατε ποτέ πώς μάθαμε να γράφουμε τους αριθμούς;

Οστά και άλλα αντικείμενα που χρονολογούνται από την παλαιολιθική εποχή έχουν
ανακαλυφθεί με σημάδια κοπής πάνω σε αυτά και έτσι πολλοί πιστεύουν ότι είναι σημάδια
καταμέτρησης ένα προς ένα.

Αργότερα οι άνθρωποι, για να καταγράψουν διάφορα
περιουσιακά στοιχεία που είχαν, χρησιμοποίησαν
εικόνες που αντιπροσώπευαν πράγματα. Οι εικόνες
αυτές ονομάζονται εικονογράμματα.

Με τη καταγραφή των περιουσιακών τους στοιχείων οι
ηγεμόνες ενός τόπου, καθώς και άλλοι σημαντικοί
άνθρωποι εκείνης της εποχής, καταφέρνανε να
γνωρίζουν με ακρίβεια όλα τα αγαθά της περιουσίας
τους.

Στη Μεσοποταμία, λαοί όπως οι Σουμέριοι,
χρησιμοποιούσαν αριθμούς δικούς τους με βάση το 60.
Μετρούσαν, δηλαδή, με 60άδες. Το έτος τους είχε 360
ημέρες, 12 μήνες των 30 ημερών. Επινόησαν τα λεπτά
και τα δευτερόλεπτα, τα οποία ακόμη και σήμερα
μετράμε με βάση το 60.

Α. Οστά με σημάδια καταμέτρησης. 1 ώρα = 60 λεπτά
28.000 έτη π.Χ., Δορδόνη, Γαλλία

1 λεπτό = 60 δευτερόλεπτα)

Πίνακας 1: Αριθμητικά σημεία σφηνοειδούς γραφής

αρχαϊκά σουμεριακά ακκαδικά αντιστοιχία

Β. Πήλινη πινακίδα από τη Συρία, που 43
ενδέχεται να κατασκευάστηκε πριν από

5.000 χρόνια. Τα σημάδια πάνω της
σημαίνουν 10 κατσίκες.

Πίνακας 2: Ιερογλυφικά αριθμητικά με τις αντιστοιχίες τους. Στην Αίγυπτο τα ιερογλυφικά αριθμητικά σημεία είναι αυτά που βλέπετε πιο κάτω. Οι
Αιγύπτιοι χρησιμοποίησαν αριθμητικό σύστημα με βάση το 10:

Οι Μυκηναίοι πάλι είχαν τα δικά τους
αριθμητικά σημεία. Ήταν τα
αριθμητικά σημεία της Γραμμικής Β.

Πίνακας 3: Αριθμητικά σημεία Γραμμικής Β γραφής.

Δείτε τώρα τι αριθμούς χρησιμοποιούσαν άλλοι λαοί: Θα προσέξατε πως κάποιοι
λαοί δεν είχαν αριθμό για να
Πίνακας 4: Συστήματα αρίθμησης παραστήσουν το τίποτα,
δηλαδή το μηδέν.

Στην ελληνική φιλοσοφία
δημιουργήθηκαν κάποια
ερωτηματικά σχετικά με το πώς
ένας αριθμός μπορεί να έχει
υπόσταση, ενώ δεν είναι
τίποτα (ουδέν).

Σε απλά ελληνικά η λέξη
«μηδέν» σημαίνει ούτε ένα και
προήλθε από τη φράση
«μηδέ ἕν».

Οι πίνακες 1 – 4 προέρχονται από το βιβλίο «Η γέννηση της γραφής», ΥΠΠΟ, 1985

44

Το ελληνικό σύστημα αρίθμησης από την αρχαιότητα, χρησιμοποίησε τα γράμματα του
αλφαβήτου στη θέση αριθμών. Τα ψηφία που χρησιμοποιούμε σήμερα δεν τα γνώριζαν οι
αρχαίοι Έλληνες. Οι αριθμοί που μαθαίνουμε στο σχολείο και τους χρησιμοποιούμε στην
καθημερινή μας ζωή (το 1, το 2, το 3, κτλ.) ονομάζονται αραβικοί αριθμοί. Για να πούμε
ολόκληρη την αλήθεια, τους αριθμούς αυτούς πρώτοι τους επινόησαν οι Ινδοί και μετά
τους διέδωσαν οι Άραβες. Αν θέλαμε να είμαστε ακριβοδίκαιοι, θα έπρεπε να τους λέμε
ινδικούς αριθμούς, αλλά έχει επικρατήσει να τους ονομάζουμε αραβικούς αριθμούς.
Πάντως, αξιοσημείωτο είναι πως ακόμη και σήμερα χρησιμοποιούμε αυτό το σύστημα των
αρχαίων Ελλήνων. Π.χ. στις τάξεις του δημοτικού σχολείου λέμε Α΄ τάξη και εννοούμε την
Πρώτη, Β΄ τάξη τη Δευτέρα, Γ΄ τάξη την Τρίτη, Δ΄ τάξη την Τετάρτη κτλ.

Πίνακας με ελληνικά σημεία και τους αντίστοιχους αραβικούς αριθμούς:

Αν θέλουμε να γράψουμε τον αριθμό 23, τότε θα πρέπει να γράψουμε κγʹ (κ΄= 20 και γ΄= 3)
Φανταστείτε τώρα να θέλετε να κάνετε κάποιες πράξεις με το ελληνικό σύστημα
αρίθμησης. Για παράδειγμα: με΄ + λβ΄. Κάπως δύσκολο, ε; Ενώ, αν το κάναμε με αραβικούς
αριθμούς, θα είχαμε: 45 + 32 = 77 . Τόσο απλά!
Ποιος όμως ήταν αυτός που μας έκανε γνωστούς τους ινδο-αραβικούς αριθμούς;

Το Σεπτέμβριο του έτους 1170 μ.Χ. γεννιέται στην Πίζα της Ιταλίας ο
μικρός Λεονάρντο. Ο Λεονάρντο της Πίζας ή Λεονάρντο
Πιζάνο πρόκειται να γίνει σπουδαίος μαθηματικός και να μείνει στην
ιστορία για την εισαγωγή των Ινδοαραβικών αριθμητικών ψηφίων
στην Ευρώπη (είναι οι αριθμοί που χρησιμοποιούμε κι εμείς σήμερα:
0,1,2,3 κτλ.) καθώς και πολλών ακόμη μαθηματικών καινοτομιών σε μια
εποχή που επικρατεί πνευματικό σκοτάδι (ευρωπαϊκός Μεσαίωνας).

45

Πατέρας του είναι ο Γκιγιέρμο Μπονάτσι και έτσι ο μικρός Λεονάρντο ονομάζεται αλλιώς
Φιμπονάτσι (δηλ. γιος του Μπονάτσι).

Ο Λεονάρντο θα χρειαστεί να φύγει από την Ιταλία και να πάει να ζήσει στη Βόρεια Αφρική,
γιατί εκεί θα διοριστεί ο πατέρας σε διπλωματικό πόστο ως εκπρόσωπος των εμπόρων της
Πίζας στη Βόρεια Αφρική. Στην πόλη Μπεχάια, λιμάνι της σημερινής Αλγερίας θα
εκπαιδευτεί στα λογιστικά. Διδάσκεται επίσης μαθηματικά και ταξιδεύει με τον πατέρα του
γνωρίζοντας τα τεράστια προνόμια των αραβικών μαθηματικών συστημάτων.

Οι αραβικοί αριθμοί

Γύρω στο 1200 επιστρέφει στην Πίζα, όπου γράφει τα μαθηματικά κείμενα. Τα χειρόγραφά
του ευτυχώς διασώθηκαν, αφού εκείνη την εποχή δεν είχε εφευρεθεί η τυπογραφία. Το
1202 δημοσιεύει το «Βιβλίο των υπολογισμών», γεμάτο με τις μαθηματικές γνώσεις που
είχε περισυλλέξει στα ταξίδια του.

Η ακολουθία Φιμπονάτσι (που κρύβει μέσα της τα μυστικά της φύσης):

Αυτή είναι μια σειρά από αριθμούς που ο καθένας από αυτούς έχει αξία ίση με το άθροισμα των δύο
προηγούμενων αριθμών:

0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377, 610, 987, 1597, 2584, 4181, 6765, 10946 …

Η ακολουθία έχει αποδειχθεί εξαιρετικά χρήσιμη στην Επιστήμη. Επίσης αξίζει να σημειωθεί πως ο λόγος (δηλαδή
το πηλίκο) δύο διαδοχικών αριθμών της ακολουθίας όσο οι αριθμοί μεγαλώνουν προσεγγίζει όλο και περισσότερο
τον γνωστό «χρυσό λόγο» που είναι ίσος με τον άρρητο αριθμό φ = 1,61803…(φ προς τιμήν του Έλληνα γλύπτη
Φειδία).

Όπως παρατηρείτε:

2/1=2

3/2=1,5

5/3=1,666

8/5=1,6

13/8=1,625

21/13=1,615 κτλ.

Τους αριθμούς αυτούς μπορούμε να τους βρούμε στη διάταξη των φύλλων ενός φυτού, στο μοτίβο των πετάλων
ενός λουλουδιού, στο άνθος της αγκινάρας, σε ένα κουκουνάρι, στο φλοιό ενός ανανά και σε αναρίθμητες ακόμα
περιπτώσεις στη φύση. Η 23η Νοεμβρίου έχει καθιερωθεί ως Ημέρα Fibonacci ως αναγνώριση της αξίας των

εισφορών του για τα μαθηματικά.

46

Περιεχόμενα:

1. Εισαγωγικό σημείωμα, σελ. 4
2. Προϊστορικά σχέδια, σελ. 5
3. Σχεδιάζοντας σύμβολα, σελ. 6
4. Η σφηνοειδής γραφή, σελ. 7 – 8
5. Το έπος του Γιλγαμές, σελ. 9
6. Ο κώδικας του Χαμουραμπί, σελ. 9
7. Ο δικός μας «Κώδικας»! , σελ. 10
8. Σκαλίζουμε τις δικές μας πλάκες με σφηνοειδή γραφή, σελ. 11
9. Διαφορετικές γλώσσες, σελ. 12
10. Τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίων, σελ. 13
11. Σκαλίζουμε ιερογλυφικά, σελ. 14
12. Υπογραφές και σφραγίδες, σελ. 15
13. Οι δικοί μας σφραγιδόλιθοι, σελ. 16
14. Σφραγίδες με την τεχνική του φροτάζ, σελ. 17
15. Η σφραγίδα του άρτου, σελ. 17
16. Ο δίσκος της Φαιστού, σελ. 18 - 19
17. Φτιάχνουμε τον δίσκο της Φαιστού, σελ. 20
18. Η Γραμμική γραφή, σελ. 21
19. Οι Φοίνικες δίνουν το αλφάβητο στους Έλληνες, σελ. 22
20. Η γραφή στην αρχαία Ελλάδα, σελ. 23
21. Η δική μας βιβλιοθήκη, σελ. 24
22. Η εκπαίδευση στην αρχαία Αθήνα, σελ. 25
23. Κεφαλαία και πεζά γράμματα / Η καλλιγραφία, σελ. 26
24. Γράφοντας σαν τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι, σελ. 27
25. Γράφουμε μυστικά μυνήματα , σελ. 28
26. Παλιά και σύγχρονα ιδεογράμματα, σελ. 28
27. Η γλώσσα των τυφλών, σελ. 29 - 30
28. Η γραφή στο νηπιαγωγείο, σελ. 31
29. Διορθώνοντας κείμενα στο σχολείο, σελ. 32
30. Το γράψιμο μιας περίληψης, σελ. 32
31. Η εκπαίδευση σε προηγούμενες εποχές μέσα από φωτογραφίες, σελ. 33
32. Γράφοντας και ζωγραφίζοντας με διαφορετικά υλικά, σελ. 34 - 35
33. Η γραφομηχανή, σελ. 36
34. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, σελ. 37
35. Δακτυλογραφούμε στη γραφομηχανή, σελ. 38
36. Γράφουμε ένα παραμύθι και το εικονογραφούμε σε μορφή παπύρου, σελ. 39
37. Ζωγραφίζουμε δικά μας Πρωτογράμματα, σελ. 39 - 40
38. Διαφορετική κατεύθυνση γραφής, σελ. 41
39. Ένα αραβικό παραμύθι, σελ. 41 - 42
40. Οι αριθμοί, σελ. 43 – 46

47

Βιβλιογραφία

Η γέννηση της γραφής, ΥΠΠΟ, 1985
Η ιστορία της γραφής, Κάρολ Ντόναχιου, Μεταίχμιο, 2009
Μια περιπέτεια χωρίς τέλος, Διονύσης Βαλάσης, Κέδρος, 1985
Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Χριστίδης, Α. - Φ. , Το ΒΗΜΑ, - ΙΝΣ, 2013
Οι μηχανές του Λεονάρντο, Μυστικά και εφευρέσεις στους Κώδικες Ντα Βίντσι, Ντομένικο
Λαουρέντσα, Εκδ. Οικος Α.Α. Λιβάνη, 2008

Εκπαιδευτικό υλικό

Στα ίχνη της γραφής, ΥΠΠΟ, 2015

Επόμενο τεύχος:
Αφιέρωμα στην ιστορία των νομισμάτων

Ευχαριστίες

Πρώτα πρώτα θα ήθελα να ευχαριστήσω για ακόμα μία φορά το Δ.Σ. του Ασύλου του
Παιδιού, για την συμπαράστασή του σε κάθε προσπάθεια που κάνουμε εδώ στο σχολείο με
τα παιδιά. Η έκδοση του περιοδικού μας θα ήταν πολύ δύσκολη χωρίς την υποστήριξή του.
Ευχαριστώ πολύ όλα τα παιδιά της τάξης μου για την πολύπλευρη συμμετοχή τους σε αυτό
το πολιτιστικό πρόγραμμα καθώς και για τις εξαιρετικές τους εργασίες, με τις οποίες
πλουτίσαμε το τεύχος αυτό.
Επίσης θα πρέπει να ευχαριστήσω πολύ και το Τμήμα Πολιτιστικών Θεμάτων της
Διεύθυνσης Π.Ε. Αν. Θεσσαλονίκης για τη χορήγηση του φακέλου με εκπαιδευτικό υλικό,
που παρήγαγε η Διεύθυνση Μουσείων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού στο
πλαίσιο της Πράξης «Στα ίχνη της γραφής: η ιστορία της γραφής και της γλώσσας στον
ελλαδικό χώρο».
Τέλος, ευχαριστώ πολύ τη συνάδελφο που έτυχε να γνωρίσω, όταν ακόμη ήταν φοιτήτρια
στο Παιδαγωγικό Τμήμα της Θεσσαλονίκης, την κυρία Almuhsen Hala, για τη συνεργασία
της με το περιοδικό μας.

Χρήστος Σαμαντζόπουλος

48

Η ΤΑΞΗ ΜΑΣ
ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ ΧΛΟΗ-ΝΙΚΟΛΕΤΑ

ΖΕΡΒΟΓΙΑΝΝΗ ΑΡΙΣΤΗ-ΑΝΝΑ
ΗΡΓΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΥΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ
ΚΑΛΑΪΤΣΙΔΟΥ ΟΛΓΑ

ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΡΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
ΚΑΡΑΖΑΦΕΙΡΗ ΕΛΕΑΝΑ

ΚΑΡΑΖΑΦΕΙΡΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ
ΜΑΛΛΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ

ΜΑΤΗ ΡΟΖΑΛΙΑ-ΦΩΤΕΙΝΗ
ΜΟΝΕ ΣΠΥΡΙΔΩΝ

ΜΥΛΩΝΑ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ
ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΣΟΦΙΑ
ΠΑΡΙΣΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
ΠΕΪΤΣΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

ΣΑΜΑΡΑ ΑΛΚΗΣΤΙΣ-ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΑ

49

50