Η ιστορία των νομισμάτων

ΤΤεεύύχχοοςς 1144οο

Το περιοδικό μας 33οοςς 22001166

33ο δημοτικό σχολείο Θεσσαλονίκης (Άσυλο του Παιδιού) ✾ Tμήμα Δ2

ανακαλύπτουνε την
ιστορία των νομισμάτων

✾ Ένα ενδιαφέρον ταξίδι πίσω στον χρόνο:
Το νόμισμα στη ζωή των ανθρώπων

1

Βασικές πηγές της εργασίας αυτής

Ancient Greek, Roman & Byzantine Coins,
British Coins, Numismatic Literature
BALDWIN & Sons
2009

Δραχμουλα μου, καλό σου ταξίδι…
Όθων Τσουνάκος
Ηλιοτρόπιο
2001

Ένα νόμισμα για την Ευρώπη
- Από το ήλεκτρο στο ευρώ
Αργυρώ Αγγελοπούλου
Ένωση Ελληνικών Τραπεζών
Καλειδοσκόπιο
2001

Ιστορία 1 - Κλειώ
Ηρόδοτος
Οδυσσέας Χατζόπουλος
1994

Το νόμισμα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο
Υπουργείο Πολιτισμού - Νομισματικό Μουσείο
Υπουργείο Πολιτισμού
2007

Το χρήμα και η Ιστορία του
Catherine Eagleton, Jonathan Williams
μετάφραση: Σαμάνθα Κωνσταντέα
Φυτράκης A.E.
2010

2

Τι είναι Ο αργυρός στατήρας Αίγινας ήταν
το το πρώτο ελληνικό νόμισμα.

νόμισμα;

Για να αναγνωρίζεται ένα αντικείμενο ως νόμισμα πρέπει:

 Να έχει τυποποιημένη μορφή, βάρος και σύσταση.
 Να είναι τυπωμένη πάνω σε αυτό η αρχή που το παράγει.
 Να εκδίδεται σε μεγάλες ποσότητες και να χρησιμοποιείται ευρέως στις

συναλλαγές.

Η ιστορία του νομίσματος είναι το θέμα του περιοδικού που κρατάτε στα χέρια σας.

Από πότε χρησιμοποιούμε νομίσματα εμείς οι άνθρωποι; Πότε και πού κόπηκαν τα 3
πρώτα νομίσματα; Τι υπήρχε πριν από το νόμισμα; Πώς φτιάχνανε τα νομίσματα στην
αρχαιότητα; Πώς ήταν τα νομίσματα στη Ρώμη και στο Βυζάντιο; Πώς ήταν οι δραχμές;
Από πότε κυκλοφόρησε το ευρώ; Σε αυτά και σε πολλά ακόμη ερωτήματα θα
επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στο τεύχος αυτό.

Η ιστορία του νομίσματος έχει να κάνει με την ιστορία του κάθε λαού και με τον
1 πολιτισμό του. Θεοί και τέρατα, ήρωες και σύμβολα, βασιλιάδες και εμβλήματα

αποτελούν ένα ρεπερτόριο από το οποίο αντλούν τη θεματολογία τους οι παραστάσεις
που απεικονίζονται στις δυο όψεις των αρχαίων νομισμάτων. Το σημερινό ελληνικό ευρώ
έχει στη μία του όψη την κουκουβάγια 1 από το αρχαίο αθηναϊκό τετράδραχμο 2 , ενώ το
νόμισμα των 2 ευρώ έχει την αρπαγή της Ευρώπης από τον Δία 3 .

Σε κάθε αρχαιολογική ανασκαφή η εύρεση νομισμάτων παρέχει πολύτιμες πληροφορίες

για τη χρονολόγηση των ευρημάτων. Τα νομίσματα σε κάθε εποχή φέρουν διαφορετικές
2 παραστάσεις και έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά.

Σε ελληνικά και ξένα Μουσεία υπάρχουν πολλές και διαφορετικές συλλογές
νομισμάτων. Υπάρχουν ακόμη και πολλοί συλλέκτες. Στο περιοδικό μας θα βρείτε
αρκετές πληροφορίες για τα νομίσματα.

Κάποιες φορές μπορεί να τύχει να δείτε και κάποιο ξένο νόμισμα με ελληνικά γράμματα
και να αναρωτηθείτε – τι στο καλό, βλέπω καλά; Μια τέτοια ιστορία μπορείτε να
διαβάσετε κι εδώ, ανάμεσα στις άλλες μας σελίδες.

Καλή σας ανάγνωση!

Χρήστος Σαμαντζόπουλος

3

Πριν από το νόμισμα

Ανταλλαγές: Οι πρώτες κοινωνίες των ανθρώπων δε γνώριζαν ούτε χρησιμοποιούσαν το
νόμισμα. Τα πράγματα τότε ήταν πολύ πιο απλά. Αν σου άρεσε κάτι και δεν το είχες, θα
μπορούσες ίσως να το ανταλλάξεις με κάτι άλλο που είχες εσύ. Αυτό δεν κάνουν και πολλά
παιδιά σήμερα; Ανταλλάζουν αυτοκόλλητα, παιχνίδια και ό,τι άλλο μπορούμε να
φανταστούμε!

Συλλογές παιδιών της τάξης μας.
Τα αντικείμενα των συλλογών γίνονται πολύ συχνά αντικείμενα ανταλλαγής.

Αντιπραγματισμός (Εμπόριο με ανταλλαγές, χωρίς τη μεσολάβηση χρήματος) :
Οι ανταλλαγές προϊόντων διευκολύνανε παλιότερα τους ανθρώπους και έτσι
ανταλλάζανε μεταξύ τους γεωργικά προϊόντα, λάδι, κρασί, ζώα, δέρματα,
κεραμικά και πολλά ακόμη είδη. Όσο πιο σπάνιο ήταν ένα αγαθό, τόσο
μεγαλύτερη αξία είχε. Το πόσο πολύτιμο ήταν ένα προϊόν ήταν κάτι
σχετικό. Αν ένα προϊόν είχε μεγάλη ζήτηση, τότε ανέβαινε η αξία του.
Αυτό είναι το εμπόριο!

Συσκευασία: Για να μεταφέρουν με ασφάλεια τα προϊόντα τους, οι
άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τους αμφορείς. Οι αμφορείς ήταν
πήλινα αγγεία με τα οποία για πολλούς αιώνες οι αρχαίοι Έλληνες
μετέφεραν με τα εμπορικά τους καράβια προϊόντα, όπως κρασί, λάδι
ή δημητριακά.

Εμπορικοί αμφορείς από το ναυάγιο
των Αντικυθήρων.

Χρονολόγηση: μέσα του 1ου αι. π.Χ.
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

Τα ζώα ως μέσο συναλλαγής: Από τον Όμηρο μαθαίνουμε πως ο πατέρας του
Οδυσσέα, ο Λαέρτης, αγόρασε την Ευρύκλεια, όταν ήταν κοπελίτσα και την
αντάλλαξε για 20 βόδια! Ο Λαέρτης της είχε εκτίμηση και μεγάλη εμπιστοσύνη, και έτσι της
ανέθεσε την ανατροφή του γιου του, του Οδυσσέα. Άρα μπορούμε να πούμε πως η
ανταλλαγή που έκανε αγοράζοντάς την ήταν πολύ συμφέρουσα!

Η Ευρύκλεια πρώτη αναγνωρίζει τον Οδυσσέα
που επιστέφει από τον Τρωικό πόλεμο έπειτα από χρόνια

από το σημάδι που έχει στο πόδι του.
Αττικός ερυθρόμορφος σκύφος (είδος αγγείου), 450 π.Χ.

Μουσείο Civico, Chiusi, Ιταλία.

Λαέρτης, ο πατέρας του Οδυσσέα.
Ανάγλυφο από τερακότα, (5ος αι. π.Χ.)
Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης,
Νέα Υόρκη, Η.Π.Α.

4

Μια αρχαία ανταλλαγή

Ο Γλαύκος και ο Διομήδης
ανταλλάσσουν τον οπλισμό τους.
Αττική πελίκη, περίπου 420 π.Χ..

National Gallery of Victoria:
Όταν οι δεσμοί φιλοξενίας ξεπερνούν

τη φρίκη ενός πολέμου. Τρωικός
πόλεμος. Διομήδης και Γλαύκος.
Αντίπαλοι και όμως φίλοι. Μάχονται
έχοντας ο ένας γυρισμένη την πλάτη
προς τον άλλο. Οι δύο πολεμιστές
προτίμησαν να μην αναμετρηθούν...

Ο Γλαύκος, ο γιος του Ιππολόχου, πολεμούσε με το μέρος των Τρώων στον Τρωικό Πόλεμο.
Σε κάποια μάχη, ο Γλαύκος βρέθηκε αντιμέτωπος με τον Διομήδη, έναν από τους
καλύτερους πολεμιστές των Αχαιών, οπότε και οι δυο τους θυμήθηκαν ότι συνδέονταν με
δεσμούς φιλοξενίας: Από τον πατέρα του ο Γλαύκος ήταν εγγονός του Βελλεροφόντη. Ο
Οινέας, παππούς του Διομήδη, είχε κάποτε φιλοξενήσει τον Βελλεροφόντη στο ανάκτορό
του και είχαν ανταλλάξει πολύτιμα δώρα.

Στη συνάντησή τους μπροστά στα τείχη της Τροίας οι απόγονοι των δύο ανδρών
επανέλαβαν την ανταλλαγή των δώρων: Ο Διομήδης έδωσε στον Γλαύκο τα ορειχάλκινα
όπλα του και ο Γλαύκος τού χάρισε τα χρυσά δικά του.

« Ας ανταλλάξουμε λοιπόν τα όπλα μας, να πάρουν είδηση
όσοι μας βλέπουν, πως είμαστε φίλοι προγονικοί
και καμαρώνουμε γι' αυτό».

Ιλιάδα, Ζ΄ ραψωδία.

Ο Όμηρος μάλιστα, αναφέρει ότι τα χάλκινα όπλα του Διομήδη άξιζαν 9 βόδια (εννεάβοια),
ενώ τα χρυσά του Γλαύκου εκατό βόδια (εκατόμβοια).

5

Δείτε τώρα κάτι ενδιαφέρον: Ο Όμηρος, όταν θέλει να πει πως κάποιος είναι πολύ
πλούσιος, τον χαρακτηρίζει ως πολυβούτη (βους = βόδι) και εννοεί πως αυτός έχει πολλά
βόδια! Αντίθετα, όταν θέλει να πει πως κάποιος είναι πολύ φτωχός, τον χαρακτηρίζει ως
αβούτη (χωρίς βόδια)!

Κι όχι μόνο αυτό, αλλά και η λέξη «καπιταλισμός», που χρησιμοποιούμε σήμερα,
προέρχεται από τη λέξη caput, που στα Λατινικά σημαίνει κεφάλι (ζώου που βόσκει).
Από εκεί προέρχεται και η λέξη κεφάλαιο (capital). Σε άλλες εποχές θα λέγαμε πως
καπιταλιστής είναι αυτός που έχει ένα κοπάδι ζώα. Μια ολόκληρη περιουσία, δηλαδή! Ένα
μεγάλο κεφάλαιο ή, αλλιώς, πολλά κεφάλια ζώων!

Μπορούμε να φανταστούμε
πως ήταν δύσκολο πράγμα το
να κουβαλάς μαζί σου ένα ή
και περισσότερα βόδια (έστω
και ένα μοσχαράκι, όπως ο
μοσχοφόρος που βλέπετε στη
διπλανή φωτογραφία) κάθε
φορά που ήθελες να
αγοράσεις κάτι.

Έτσι οι άνθρωποι δεν άργησαν
να βρουν έναν άλλον τρόπο
για να συναλλάσσονται. Έναν
τρόπο περισσότερο πρακτικό
και χρήσιμο. Και ο τρόπος
αυτός ήταν η χρήση των
μετάλλων!

Ο μοσχοφόρος είναι αρχαίο αττικό γλυπτό του 6ου αιώνα π.Χ. Συχνά συναντάμε το θέμα του νεανία που φέρει
τετράποδο στην αρχαία τέχνη, πολύ πριν αλλά και μετά τον μοσχοφόρο. Άλλοτε προβατάκι, κριάρι, ή όπως εδώ,

ένα μοσχαράκι. Μουσείο Ακρόπολης.

Τα μέταλλα ως μέσο συναλλαγής:

Τα μέταλλα χρησιμοποιήθηκαν ως μέσο συναλλαγής, λόγω της μεγάλης
αξίας που είχανε. Σκεφτείτε ότι ήταν δύσκολο το να τα βρει κανείς και
ακόμη πως ήταν απαραίτητα για την κατασκευή εργαλείων, όπλων,
ειδωλίων και άλλων αντικειμένων.

Χάλκινος τρίποδας (τέλη Στην αρχή το εμπόριο μετάλλων γινόταν παράλληλα
8ου αι. π.Χ.). με το εμπόριο των ζώων. Τα μέταλλα που
ανταλλάσσανε είχανε διάφορες μορφές. Άλλοτε ήταν
Ήταν αφιέρωμα πιστού στο ακατέργαστα κομμάτια κι άλλοτε είχαν συγκεκριμένο
ιερό της Ολυμπίας. σχήμα και μορφή. Πολλές φορές μπορεί να ήταν και
μεταλλικά αντικείμενα, όπως τρίποδες, λέβητες κτλ.
(Μουσείο Ολυμπίας).
Ο χρυσός, όπως και σήμερα, είχε μεγάλη αξία και
στην αρχαιότητα.

Άλλα μέταλλα που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι Η ζωγραφιά της Σοφίας
Παπαδοπούλου:
6
Χάλκινο άλογο της γεωμετρικής
περιόδου, Αθήνα, Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο.

στις συναλλαγές τους ήταν ο άργυρος (δηλ. το ασήμι), ο χαλκός, ο μόλυβδος, ο σίδηρος και
άλλα.

Από την 3η χιλιετία π.Χ. στις Κυκλάδες, στη Μέση Ανατολή, στην Αίγυπτο, ακόμη και στη
μακρινή Ινδία οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τα μέταλλα στις εμπορικές τους συναλλαγές.
Κι όχι μόνο τα χρησιμοποιούσαν, αλλά στο τέλος γενικεύτηκε η χρήση τους για μια σειρά
από λόγους.

Τα μέταλλα ήταν ανθεκτικά και ήταν εύκολο να αποθηκευτούν ή να μεταφερθούν.
Μπορούσαν ακόμη να κοπούν σε μικρότερα κομμάτια χωρίς να χάνουν τη συνολική τους
αξία. Τέλος, με μια ζυγαριά μπορούσες εύκολα να βρεις το βάρος και να υπολογίσεις πόσο
πρέπει να πουληθούν.

Δύο νέοι ζυγίζουν σε μεγάλο ζυγό εμπορεύματα χρησιμοποιώντας όχι σταθμά αλλά Ο χρυσός θεωρείται από τα πλέον
ισοβαρή εμπορεύματα (6ος αι. π.Χ.) πολύτιμα μέταλλα λόγω της αντοχής του

Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης. στη διάβρωση. Από την αρχαιότητα
χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή

κοσμημάτων. Αργότερα τον
χρησιμοποίησαν και στην κατασκευή

νομισμάτων.

Χρυσό ομοίωμα ζυγαριάς, Ο χρυσός είναι ευγενές μέταλλο και στη φύση συχνά
16ος αι. π.Χ. βρίσκεται αυτοφυής. Το κομμάτι στην εικόνα είναι αυτοφυής

Από τάφο των Μυκηνών. χρυσός γύρω στα 2 κιλά!
7 Βιέννη, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας.

Στην αρχαία Ελλάδα η χρήση των μετάλλων βοήθησε πολύ
στην ανάπτυξη της τεχνολογίας. Οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν
μεγάλη αξία στην κατεργασία των μετάλλων. Η
μεταλλουργία, μάλιστα, είχε τον δικό της θεό, τον Ήφαιστο.

Μολύβδινα δισκοειδή βάρη (σταθμία), διαφόρων μεγεθών, για το
ζύγισμα των προϊόντων. Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ. Στο Ακρωτήρι

επικρατεί το μινωικό σύστημα μέτρησης του βάρους και παρόμοια
βάρη έχουν βρεθεί στην Κρήτη αλλά και στην κυρίως Ελλάδα.

Xάλκινο εγχειρίδιο με εμπίεστη διακόσμηση από χρυσό και άργυρο. Χρυσή νεκρική προσωπίδα, γνωστή με τη συμβατική ονομασία
Διακοσμείται με ναυτίλους σε θαλάσσιο τοπίο. ''προσωπίδα του Αγαμέμνονα''. Μυκήνες, Ταφικός Κύκλος Α, Τάφος V,
Θολωτός τάφος Μυρσινοχωρίου Πύλου, 15ος αι. π.Χ. 16ος αι. π.Χ.

Αποδίδεται η επιβλητική μορφή γενειοφόρου ανδρός. Η προσωπίδα
είναι κατασκευασμένη από έλασμα, με τα χαρακτηριστικά του
προσώπου έκτυπα. Οι οπές στην περιοχή των αυτιών υποδεικνύουν ότι
η προσωπίδα στερεωνόταν στο πρόσωπο με τη βοήθεια νήματος.

Χάλκινο άγαλμα Διός (ή Ποσειδώνος), το οποίο βρέθηκε σε αρχαίο Χάλκινο ειδώλιο φοράδας, η οποία θηλάζει το πουλάρι της.
ναυάγιο κοντά στο ακρωτήριο Αρτεμίσιο, στη βόρεια Εύβοια. Εργαστηρίου του Άργους. Μέσα 8ου αι. π.Χ.
Χρονολογείται γύρω στο 460 π.Χ..
Το άγαλμα εντοπίστηκε το 1926 σε βάθος πάνω από 45 μέτρα μέσα Ο ίππος, το σύμβολο των προνομιούχων στρωμάτων της αρχαίας
στη λάσπη του βυθού, όταν ψαράδες έπιασαν στα δίχτυα τους ένα ελληνικής κοινωνίας και αγαπημένο ζώο θεών και ηρώων, καθώς
βαρύ ορειχάλκινο χέρι! και η έννοια της μητρότητας έχουν αποδοθεί αφαιρετικά.
O θεός, σε έντονο διασκελισμό, τεντώνει μπροστά το αριστερό χέρι,
ενώ με το δεξί κρατούσε τον κεραυνό ή την τρίαινα. Οι γνώμες Φωτογραφίες από τη Συλλογή του Εθνικού
διίστανται για το αν αποδίδεται ο Δίας ή ο Ποσειδώνας (πιθανότερη Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών.
φαίνεται η πρώτη άποψη). Το άγαλμα είναι ένα από τα λίγα
σωζόμενα πρωτότυπα έργα του αυστηρού ρυθμού με θαυμάσια
απόδοση της κίνησης και της διάπλασης του κορμιού, αναμφίβολα
δημιούργημα μεγάλου γλύπτη της πρώιμης κλασικής εποχής, ίσως
του Καλάμιδος.
Το ύψος του αγάλματος είναι 2,09μ.

8

Τα τάλαντα:

Όπως είπαμε και προηγουμένως, τα μέταλλα χρησιμοποιήθηκαν ως μέσο συναλλαγής.

Από τη 2η χιλιετία π.Χ. στον ελλαδικό χώρο
ως μέσο συναλλαγής χρησιμοποιήθηκαν τα
τάλαντα. Αυτά ήταν πλάκες μετάλλου σε
σχήμα βολικό για τη μεταφορά. Η λέξη αυτή
έχει παραμείνει έως σήμερα και τη
χρησιμοποιούμε με διάφορες σημασίες.
Π.χ. τάλαντο = φυσικό χάρισμα, ταλέντο ή
ταλαντούχος = αυτός που έχει πολλά
ταλέντα.

Σαν μονάδα βάρους ένα τάλαντο Χάλκινο τάλαντο που βρέθηκε στις Μυκήνες.
ισοδυναμούσε με το βάρος του νερού που Σημείωση: Όταν ο χαλκός οξειδώνεται (δηλ. όταν σκουριάζει),
χωρούσε σε έναν τυποποιημένο αμφορέα. Αυτό,
όμως, ποίκιλλε από λαό σε λαό. Κατά τότε πρασινίζει. Κανονικά ο χαλκός είναι κοκκινωπός.

προσέγγιση ένα ελληνικό («αττικό») τάλαντο ισοδυναμούσε με 26 σημερινά χιλιόγραμμα.

Τάλαντα έχουν βρεθεί σε διάφορες περιοχές της Μεσογειακής λεκάνης, στα νότια παράλια

της Μ. Ασίας, στη Σαρδηνία, στην Κύπρο, στις Μυκήνες, στην Κύμη, στην Κρήτη και σε άλλα

νησιά του Αιγαίου.

Ένα άλλο μέσο συναλλαγής, που χρησιμοποιήθηκε από τον 7ο αιώνα π.Χ., ήταν οι σούβλες!
Ναι, καλά διαβάσατε! Ο οβελός, δηλαδή η σιδερένια σούβλα, ήταν αντικείμενο συναλλαγής
που χρησίμευε στο σούβλισμα του αρνιού (οβελία). Έξι οβελούς μπορούσε να κρατήσει
ένας ενήλικος και η αξία τους ήταν μια δραχμή (από το ρήμα δράττω, που σημαίνει αρπάζω
(δράττομαι = πιάνω σφικτά).

Γραφική αναπαράσταση Ηραίου, νότια όψη (Παπαχατζής 1976).
Πηγή: http://www.archaiologia.gr/blog/2012/12/10/το-ηραίο-του-άργους/

Δέσμη έξι σιδερένιων οβελών που Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι: «στον καιρό του έβλεπε κανείς στον ναό
πρόσφερε ο βασιλιάς του Άργους, της Ήρας του Άργους μετάλλινους οβελίσκους, που ο βασιλεύς
ο Φείδωνας, στον ναό της Ήρας, Φείδων αφιέρωσε άλλοτε. Δεν ήσαν παρά δείγματα πού χρησίμευαν
στο Άργος, τον 7ο αι. π.Χ. για την ανταλλαγή, πριν αντικατασταθούν από τα αργυρά νομίσματα,
Νομισματικό μουσείο της Αθήνας. τις χελώνες. Ο Φείδων τα εκρέμασε στο τοίχωμα, σαν ιερά λείψανα,
προς μαρτυρίαν σεβασμού και εθίμων».

http://argolikivivliothiki.gr/tag/φείδωνας/

Σημείωση: Τα τάλαντα είχαν σχήμα δοράς βοδιού, 9
χωρίς την ουρά και το κεφάλι. Η δορά είναι το δέρμα
του ζώου που έχει γδαρθεί.

Το μαντείο των Δελφών, ο Κροίσος και τα αφιερώματά του: Για να δούμε τώρα τι κόστισαν
όλα αυτά στον Κροίσο:
Το Μαντείο των Δελφών ήταν το γνωστότερο μαντείο της αρχαιότητας. Σύμφωνα με
την παράδοση στον τόπο εκείνο συναντήθηκαν οι δυο αετοί που άφησε ο Δίας, έναν Αν καταγράψουμε αυτά που μας
προς την Ανατολή και έναν προς την Δύση. Για το λόγο αυτό το θεωρούσαν «ομφαλό λέει ο Ηρόδοτος, έχουμε:
του κόσμου». Ήταν αφιερωμένο στον θεό Απόλλωνα. Η Πυθία επικοινωνούσε με τον
θεό και έδινε τους χρησμούς της σε όσους ήθελαν να ρωτήσουν κάτι σημαντικό. Στο Από τα πλιθιά
Μαντείο ρωτούσαν για να μάθουν όχι μόνο οι Έλληνες, αλλά πολλές φορές και ξένοι,
ακόμα και βασιλιάδες. Ανάμεσα σε αυτούς συγκαταλέγεται και ο βασιλιάς της Λυδίας, 4 Χ 2,5 = 10 χρυσά τάλαντα
ο Κροίσος. Ο Ηρόδοτος, στο βιβλίο του: Ιστορία 1, Κλειώ, γράφει:
113 Χ 2 = 226 τάλαντα από
[1.50.1] Ύστερα από αυτά ο Κροίσος θέλησε με μεγάλες θυσίες να κερδίσει ήλεκτρο (μείγμα χρυσού με
με το μέρος του τον θεό των Δελφών. Θυσίασε λοιπόν ζωντανά, τρεις ασήμι)
χιλιάδες από κάθε είδους σφάγια, μάζεψε σε σωρό κρεβάτια επίχρυσα και
επάργυρα, χρυσά ποτήρια, ρούχα πορφυρά και χιτώνες, και άναψε με αυτά Από το λιοντάρι
φωτιά μεγάλη και τα έκαιε, ελπίζοντας πως έτσι θα κερδίσει ευκολότερα την
εύνοια του θεού. Μα και σε όλους τους Λυδούς παράγγειλε να προσφέρουν 10 χρυσά τάλαντα
όλοι ανεξαιρέτως κάτι πολύτιμο για την πυρά, καθένας τους ό,τι είχε.
[1.50.2] Αμέσως μετά τη θυσία είπε και έλιωσαν πάρα πολύ χρυσάφι και Σύνολο:
έκανε από αυτό μισά πλιθιά, που ήταν το μήκος τους έξι παλάμες, το πλάτος
τους τρεις, το ύψος τους μια παλάμη, εκατόν δέκα επτά τον αριθμό. Από 20 χρυσά τάλαντα +
αυτά τέσσερα ήταν από καθαρό χρυσάφι που το καθένα τους ζύγιζε δυόμισι 226 τάλαντα από ήλεκτρο!
τάλαντα, τα άλλα ήταν από μίγμα χρυσού και αργύρου και ζύγιζαν δύο
τάλαντα. [1.50.3] Είπε ακόμη ο Κροίσος και έφτιασαν ομοίωμα ενός
λιονταριού από καθαρό χρυσάφι, που ζύγιζε δέκα τάλαντα. Αυτό το λιοντάρι
μετά την πυρπόληση του ναού στους Δελφούς, έπεσε πάνω από τα μισά
πλιθιά (γιατί εκεί επάνω ήταν στημένο) και τώρα βρίσκεται στο θησαυρό
των Κορινθίων και ζυγίζει εξίμισι τάλαντα· γιατί έλιωσαν από το χρυσάφι
του τρεισήμισι τάλαντα.

Πηγή: Ηρόδοτος, Ιστορία Α΄

Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία:

http://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=30&page=7

Φωτογραφίες από τους Δελφούς
(Εκπαιδευτική εκδρομή του σχολείου μας, Απρίλιος 2014)

10

Κατασκευάσαμε τα δικά μας χάλκινα τάλαντα!

11

Τα πρώτα νομίσματα

Τα πρώτα Τα πρώτα νομίσματα κόπηκαν κατά το τέλος του 7ου αιώνα π.Χ. στο βασίλειο της Λυδίας και Η οπίσθια
νομίσματα (Α) στις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας, στην Ιωνία. Ο Ηρόδοτος αποδίδει την εφεύρεση όψη έφερε το
ήταν άτυπα, δεν του νομίσματος στους κατοίκους της Λυδίας: «Πρώτοι αυτοί, όσο ξέρουμε, από τους χτύπημα της
έφεραν δηλαδή ανθρώπους έκοψαν και έθεσαν σε κυκλοφορία νομίσματα σε χρυσό και ασήμι, κι αυτοί σφύρας,
κανένα πάλι πρώτοι έγιναν μεταπράτες». (Ηρόδοτος Ι, 94). Χρυσός και άργυρος ήταν τα μέταλλα σαφή
εικονογραφικό που χρησιμοποιήθηκαν για να φτιαχτούν αυτά τα νομίσματα. Το κράμα αυτών των απόδειξη ότι
τύπο στην μετάλλων ονομαζόταν ήλεκτρο. Είναι και τα δύο πολύτιμα μέταλλα, με χαρακτηριστική το νόμισμα
εμπρόσθια όψη, λάμψη. Τα νομίσματα αυτά είχαν μικρό μέγεθος και ήταν τυποποιημένα, είχαν δηλαδή είχε ζυγιστεί
ενώ στο επόμενο συγκεκριμένο σχήμα και βάρος. Έτσι, και είχε
στάδιο (Β) ως λοιπόν, ήταν εύκολα αναγνωρίσιμα από σφραγιστεί,
εμπροσθότυπος όλους, αφού πάνω τους υπήρχε επιβεβαιώνο
χαράχτηκε ένα αποτυπωμένη η σφραγίδα, είτε του ντας τη
γεωμετρικό άρχοντα, είτε του θεού, είτε του νόμιμη
σχέδιο. συμβόλου της πόλης που ήταν υπεύθυνη κυκλοφορία
για την έκδοσή του. του.

Νόμισμα από ήλεκτρο από τις Σάρδεις της Λυδίας. Στην Η πρωτεύουσα της Λυδίας ήταν οι Σάρδεις, που
μπροστινή όψη απεικονίζεται η κεφαλή μιας λέαινας. βρισκόταν κοντά στον Πακτωλό ποταμό. Ο ποταμός αυτός

Η οπίσθια όψη έφερε το χτύπημα της σφύρας. είχε πλούσια κοιτάσματα χρυσού.

Ο ποταμός Πακτωλός περνούσε από τις Σάρδεις, την πρωτεύουσα της Λυδίας. Ήταν ένας
χρυσοφόρος ποταμός, από τον οποίο οι κάτοικοι της Λυδίας έπαιρναν το πολύτιμο αυτό
μέταλλο. Διαβάστε έναν πολύ όμορφο μύθο για τον Πακτωλό ποταμό:

Ένα παράξενο χάρισμα

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ο Μίδας βασίλευε στη Φρυγία. Το βασίλειό του
βρισκόταν μέσα στα όρια της σημερινής Τουρκίας. Ο βασιλιάς αυτός φημιζόταν για τη
σοφία, την ευσέβεια και τα πλούτη του. Κατά τον μύθο, ο Μίδας φιλοξένησε στο παλάτι
του τον Σειληνό*, μία θεότητα της ακολουθίας του Διονύσου, και σε ανταπόδοση της
φιλοξενίας ο Σειληνός ζήτησε από τον Διόνυσο να ικανοποιήσει μία χάρη στον Μίδα. Ο
Μίδας, που αγαπούσε τον πλούτο, χωρίς να το πολυσκεφτεί ζήτησε
να μετατρέπεται σε χρυσάφι κάθε αντικείμενο που αγγίζει! Έλα
όμως που, ενώ αυτό του φαινόταν καλό στην αρχή, μετά κατάλαβε
πως ήταν λάθος! Ό,τι έπιανε γινότανε χρυσό ακόμα κι όταν ο ίδιος
δεν το ήθελε! Μέχρι και το φαγητό που έπιανε για να φάει
γινότανε χρυσό! Κι ούτε την αγαπημένη του κόρη μπορούσε να
αγκαλιάσει! Τι δυστυχία! Καταλαβαίνοντας το λάθος του ο Μίδας
παρακάλεσε τότε το Διόνυσο να του πάρει πίσω το χάρισμα που
του είχε δώσει. Εκείνος τον άκουσε και τον συμβούλεψε να πάει
στον ποταμό Πακτωλό και να λουστεί με τα νερά του. Όταν πήγε
και ακούμπησε τα νερά του, η δύναμή του πέρασε στον ποταμό και
από τότε ο ποταμός Πακτωλός ανάβλυζε χρυσάφι!

* Οι Σειληνοί ήταν δαίμονες των ρεόντων υδάτων και της ευφορίας της 12 Πίνακας του Walter Crane του 1893
γης, σύντροφοι του Διόνυσου. Έμοιαζαν αρκετά με Κένταυρους, έχοντας που απεικονίζει την μεταμόρφωση
αυτιά, ουρά και οπλές αλόγου και κατάγονταν από τη Θράκη και τη
Φρυγία. της κόρης του σε χρυσό, όταν ο
Αρχηγός τους ήταν ο Σειληνός, που είχε διαπαιδαγωγήσει το θεό Μίδας την άγγιξε.
Διόνυσο και που χρησίμευε σαν μάντης στους ανθρώπους, μόνο όμως
αφού αυτοί τον μεθούσαν.

Πώς ο Σόλωνας έσωσε τον Κροίσο (Τα λεφτά δε φέρνουν την ευτυχία):

Ο Κροίσος, ο γιος του Αλυάττη, ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της Λυδίας. Κατά τη διάρκεια
της εξουσίας του, το βασίλειό του έφτασε στην μεγαλύτερη ακμή.
Ήταν ξακουστός σε όλο τον αρχαίο κόσμο για τα αμύθητα πλούτη του και το παλάτι του
στις Σάρδεις ήταν ένα από τα μεγαλύτερα εκείνης της εποχής.
Από τους φόρους που του έδιναν οι ελληνικές αποικίες της Μικράς Ασίας και από τα
χρυσωρυχεία του Πακτωλού ποταμού, γινόταν όλο και πιο πλούσιος και πιο περήφανος για
τα πλούτη του. Πίστευε μάλιστα ότι δεν υπήρχε πιο ευτυχισμένος άνθρωπος από αυτόν
στον κόσμο!
Στη διάρκεια της βασιλείας του έτυχε να τον επισκεφτεί ο Σόλων, ο Αθηναίος νομοθέτης κι
ένας από τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας. Ο Κροίσος περηφανεύτηκε στον Σόλωνα
ότι είναι ο ευτυχέστερος άνθρωπος του κόσμου και τότε ο σοφός Έλληνας του αποκρίθηκε:
«μηδένα πρό του τέλους μακάριζε», δηλαδή, «μην καλοτυχίζεις κανέναν προτού δεις το
τέλος του». Την ιστορία συνεχίζει ο Ηρόδοτος:

« Κάποτε οι Πέρσες πήραν τις Σάρδεις κι έπιασαν αιχμάλωτο τον Κροίσο, που βασίλευσε δεκατέσσερα χρόνια,

πολιορκήθηκε δεκατέσσερις μέρες και σύμφωνα με το χρησμό κατέλυσε ένα μεγάλο βασίλειο — το δικό του.

Όταν τον έπιασαν οι Πέρσες, τον οδήγησαν μπροστά στον Κύρο. [1.86.2] Κι αυτός έστησε μια πυρά μεγάλη και

ανέβασε πάνω της τον Κροίσο δεμένο με αλυσίδες και πλάι του δεκατέσσερα νέα παλικάρια από τους Λυδούς,

με σκοπό είτε να τον προσφέρει θυσία σε κάποιον από τους θεούς ως απαρχές της λείας του, είτε γιατί ήθελε να

ξεπληρώσει κάποιο τάμα του, είτε γιατί έμαθε ότι ο Κροίσος είναι θεοφοβούμενος και γι᾽ αυτό ακριβώς τον

ανέβασε στην πυρά, επειδή ήθελε να δει αν κάποιος από τους θεούς θα τον γλίτωνε, ώστε να μην καεί

ζωντανός. [1.86.3] Ο Κύρος αυτά έκανε· κι ο Κροίσος στημένος πάνω στην πυρά, θυμήθηκε, παρά το μέγεθος της

συμφοράς του, το λόγο του Σόλωνα, πως ήταν ειπωμένος με θεού φώτιση, ότι δηλαδή κανένας, όσο ζει, δεν

είναι ευτυχισμένος. Και έτσι που ο λόγος έλαμψε μέσα του,

πήρε βαθιά ανάσα κι αναστέναξε· κι ύστερα από μακριά

σιγή πρόφερε τρεις φορές «Σόλων». [1.86.4] Ευθύς ως το

άκουσε ο Κύρος, πρόσταξε τους διερμηνείς του να ρωτήσουν

τον Κροίσο ποιός είναι αυτός που επικαλείται· και εκείνοι

πλησίασαν και τον ρωτούσαν. Ο Κροίσος στην αρχή

σιωπούσε, κι ας τον ρωτούσαν, ύστερα όμως, επειδή τον

πίεζαν, είπε: «Εκείνος, που εγώ θα έδινα ολόκληρη

περιουσία, για να μιλήσουν μαζί του όλοι οι βασιλιάδες».

Καθώς όμως τους μίλαγε έτσι σκοτεινά, τον ξαναρώτησαν τί

νόημα είχαν τα λόγια του. [1.86.5] Και επειδή επέμεναν και

δεν τον άφηναν σε ησυχία, τέλος τούς διηγήθηκε πως ήρθε

κάποτε στην αυλή του ο Σόλων ο Αθηναίος, και αφού

τριγύρισε και είδε όλα του τα πλούτη, πως τα θεώρησε

μηδαμινά (και είπε αυτά που είπε)· πως όλα τού βγήκαν

όπως τα είπε εκείνος, κι ωστόσο τα λόγια του δεν ταίριαζαν

μονάχα για τον Κροίσο, παρά για ολόκληρο το γένος των

ανθρώπων, και περισσότερο για εκείνους, όσοι φαντάζονται

οι ίδιοι πως είναι ευτυχισμένοι. Ενώ ο Κροίσος έκανε τη

διήγησή του, η πυρά είχε κιόλας ανάψει και οι κάτω άκρες

της γύρω γύρω άρχισαν να καίγονται. [1.86.6] Ευθύς ως

άκουσε ο Κύρος από τους διερμηνείς του όσα είπε ο

Κροίσος, άλλαξε γνώμη και συλλογίστηκε πως, όντας ο ίδιος

άνθρωπος, παράδινε ζωντανό στη φωτιά ένα συνάνθρωπό

του, που η ευδαιμονία του δε στάθηκε κατώτερη από τη

δική του. Ακόμη επειδή φοβήθηκε την πληρωμή και

αναλογίστηκε πως τίποτε από τα ανθρώπινα πράγματα δεν

O Κροίσος πάνω στη φωτιά είναι σταθερό, έδωσε διαταγή να σβήσουν το γρηγορότερο
(Αγγείο, Μουσείο Λούβρου) τη φωτιά που έκαιγε και να κατεβάσουν από την πυρά τον
Κροίσο κι αυτούς που ήταν μαζί με τον Κροίσο».

Ηρόδοτος, Ιστορία Α΄

Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία:
http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?page=15&text_id=30

13

Βρετανικό Μουσείο: Το νόμισμα του Κροίσου

Είναι αυτό το νόμισμα του
πάμπλουτου Κροίσου;

Ο βασιλιάς της Λυδίας βασίλεψε περίπου 560-
547 π.Χ.

Ο Κροίσος ήταν γνωστός για τη μεγάλη περιουσία

του. Η έκφραση «είναι πλούσιος σαν τον Κροίσο»

χρησιμοποιείται σήμερα για να χαρακτηρίσει

κάποιον σαν πάμπλουτο. O Κροίσος εισπράττει φόρο υποτέλειας από έναν

Η βασιλική πρωτεύουσά του ήταν στην πόλη των αγρότη της Λυδίας, ελαιογραφία του Κλοντ Βινιόν,
1629, Μουσείο Καλών Τεχνών, Τουρ Γαλλίας.

Σάρδεων, σε μια περιοχή που σήμερα βρίσκεται

στην κεντρική Τουρκία. Βρισκόταν στις όχθες του ποταμού Πακτωλού, από τον οποίο

πήγαζε κατά ένα μέρος ο θρυλικός πλούτος της.

Το ήλεκτρο, ένα κράμα χρυσού και αργύρου, εμφανίζεται με φυσικό τρόπο στην άμμο της
κοίτης του ποταμού και εξήχθη από το ποτάμι στην αρχαιότητα.

Το νόμισμα της εικόνας είναι κατασκευασμένο από ήλεκτρο και είχε κοπεί για πρώτη φορά
τον 7ο αιώνα π.Χ. στη δυτική Μικρά Ασία. Η πιο διάσημη από τις πρώιμες νομισματοκοπίες

πρέπει να βρισκόταν στο βασίλειο της Λυδίας.

Το μπροστινό μέρος του νομίσματος παρουσιάζει ένα λιοντάρι να αντιμετωπίζει έναν
ταύρο, ενώ το πίσω αποτελείται από δύο έγκοιλα τετράγωνα που παράγονται από το
χτύπημα του σφυριού του τεχνίτη που το κατασκεύασε.

Ο αρχαίος Έλληνας συγγραφέας Ηρόδοτος αναφέρει ένα χρυσό νόμισμα που κόπηκε από
τους Λυδούς και μπορεί κάλλιστα να είναι αυτό το νόμισμα στο οποίο αναφέρεται .

Η παραγωγή των νομισμάτων αυτών θα πρέπει να είχε αρχίσει αργά επί της βασιλείας του,
και να συνεχίστηκε για πολύ καιρό μετά το θάνατό του από ηγεμόνες της Περσικής
Αυτοκρατορίας, που είχαν κατακτήσει τη Λυδία .

Οι Πέρσες αργότερα άρχισαν να κόβουν τα δικά τους νομίσματα και η πρακτική της κοπής
νομισμάτων, ιδίως ασημένιων, εξαπλώθηκε γρήγορα και σε όλη τη Μεσόγειο στο
τελευταίο μέρος του έκτου αιώνα π.Χ..

Αργότερα, οι περισσότερες μεγάλες ελληνικές πόλεις έκοψαν δικά τους νομίσματα από
ασήμι και αυτά χρησιμοποιούσαν ευρέως στο εμπόριο στη Μεσόγειο και ακόμη πιο πέρα.

Στατήρας από ήλεκτρο 14
Λυδίας, 575 π.Χ.

Η λυδία λίθος

Η λυδία λίθος ήταν μια μαύρη πέτρα από τη Λυδία
πάνω στην οποία οι δοκιμαστές έτριβαν τα
νομίσματά τους για να διαπιστώσουν αν ήταν
πράγματι χρυσά.

Τη φράση αυτή τη χρησιμοποιούμε σήμερα
μεταφορικά για να υποδηλώσουμε κάθε μέθοδο
που εφαρμόζουμε για την εξακρίβωση της
αλήθειας.

Αλεξία Κιουρτσίδου: « Γιατί το λέμε έτσι. Η προέλευση παροιμιακών εκφράσεων στον καθημερινό μας λόγο»,
Ελληνική λαϊκή σοφία, Το Βήμα

Στατήρας από ήλεκτρο Εφέσου, Στατήρας από ήλεκτρο της Σάμου,
με παράσταση ελαφιού, 620-600 π.Χ. Το με ακανόνιστα βαθουλώματα, 600 - 550 π.Χ.
ελάφι ήταν το ιερό ζώο της θεάς Άρτεμης,

που ήταν προστάτιδα της πόλης.

Στατήρας Αβύδου, 410 π.Χ. Χρυσός στατήρας Αβύδου, 330 π.Χ.
Η Άβυδος ήταν αποικία της Μιλήτου. Μπροστά εικονίζεται η θεά Άρτεμις και πίσω ένας αετός.
Η πόλη ήταν μέρος της Αθηναϊκής συμμαχίας.
Κατά τη διάρκεια του πέμπτου αιώνα Τα νομίσματα από ήλεκτρο έπαψαν να κατασκευάζονται
επαναστάτησε, για να γίνει σύμμαχος των μετά τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. και τη θέση τους πήραν τα
Σπαρτιατών. Παράσταση με έναν αετό και με
νομίσματα από ασήμι (άργυρο).
το κεφάλι της Γοργούς
(μυθικού τέρατος – αλλιώς η Μέδουσα).

Αργυρό τετράδραχμο από τη Σκιώνη της Χαλκιδικής, Εκτίμηση γνησιότητας κοσμήματος με τη
480 - 450 π.Χ. Στην εμπρόσθια όψη είναι η κεφαλή βοήθεια της λυδίας λίθου.
του Πρωτεσίλαου, ενός Έλληνα ήρωα του τρωικού
πολέμου. Στην Ιλιάδα, ήταν ο πρώτος που πήδηξε στο Και στη σημερινή εποχή η πρακτική αυτή
έδαφος της Τροίας και ο πρώτος που πέθανε στον συνεχίζει να εφαρμόζεται από τους
εκτιμητές χρυσού.
πόλεμο. Η πίσω όψη δείχνει ένα πλοίο.
15

Στην αρχαία Ελλάδα κάθε πόλη-κράτος είχε το νόμισμά της

Στην αρχαία Ελλάδα νομίσματα εκδίδονταν από τις πόλεις κράτη. Κάθε πόλη είχε το δικό
της νόμισμα με κάποια χαρακτηριστικά σύμβολα. Τα περισσότερα νομίσματα ήταν
φτιαγμένα από ασήμι (άργυρο). Τα χρυσά νομίσματα είχαν μεγαλύτερη αξία, λόγω της
σπανιότητας του μετάλλου. Μέχρι το 400 π.Χ. τα νομίσματα έγιναν το κατεξοχήν μέσο
συναλλαγής σε ολόκληρη την αρχαία Ελλάδα, χωρίς όμως να επιβάλλεται ένα συγκεκριμένο
νόμισμα. Απλά, σε κάθε περιοχή χρησιμοποιούσαν κάποιο συγκεκριμένο νόμισμα
περισσότερο από τα άλλα. Η Αίγινα, η Αθήνα και η Κόρινθος ήταν οι πρώτες ελληνικές
πόλεις-κράτη που έκοψαν δικά τους νομίσματα.

Η κοπή των νομισμάτων γινόταν με την βοήθεια του σφυριού και του αμονιού, γι’ αυτό και
πολλά από τα νομίσματα της εποχής αυτής δεν ήταν ολοστρόγγυλα, όπως τα σημερινά.

Η Αίγινα, νησί του Σαρωνικού, δίπλα στην Αθήνα, κυκλοφόρησε το δικό της αργυρό
νόμισμα γύρω στο 600 π.Χ. Εικόνιζε μια θαλάσσια χελώνα, που ήταν το σύμβολο της πόλης.
Με την πάροδο του χρόνου, η χρήση του νομίσματος γενικεύτηκε.

Θησαυρός από τη Mύρινα Αργυρός στατήρας Αίγινας, 550 π.Χ. Στη μια πλευρά εικονίζεται μια θαλάσσια
Kαρδίτσας. χελώνα και στην άλλη πλευρά ένα έγκοιλο τετράγωνο, δηλαδή ένα τετράγωνο σε

O θησαυρός ανακαλύφθηκε βαθούλωμα. Τα νομίσματα αυτά ήταν γνωστά και ως χελώνες!
τυχαία το 1970 στο χωριό Μύρινα
του νομού Καρδίτσας, μαζί με το Όταν η Αίγινα καταλήφθηκε από τους Αθηναίους, λίγο πριν τον
αγγείο όπου τον είχε τοποθετήσει Πελοποννησιακό πόλεμο, το νόμισμά της άλλαξε. Στη θέση της
ο αρχαίος κάτοχός του. Ιδιαίτερο θαλάσσιας χελώνας τότε μπήκε η χελώνα της στεριάς (446 π.Χ.).
Η αλλαγή αυτή σήμαινε και το τέλος της θαλάσσιας κυριαρχίας της
ενδιαφέρον παρουσιάζει η Αίγινας.
σύνθεση του θησαυρού.

Αποτελείται από 149 αργυρούς
στατήρες Αίγινας -τις γνωστές
«χελώνες» λόγω της απεικόνισης
της θαλάσσιας ή της χερσαίας
χελώνας στην εμπρόσθια όψη
τους- οι οποίοι αντιπροσωπεύουν
διάφορα στάδια της νομισματικής
παραγωγής του νησιού από τα
μέσα του 6ου μέχρι και μετά τα

μέσα του 5ου αι. π.Χ.

https://newsn.wordpress.com/201
1/07/13/θησαυρός-από-τη-
mύρινα-kαρδίτσας/

16

Το νόμισμα της Αθήνας:

Αργυρό τετράδραχμο Αθηνών, 5ος αιώνας π.Χ. Αριστερά: θεά Αθηνά Μήτρα, η οποία χρησιμοποιήθηκε για να
προστάτιδα της πόλης. Δεξιά: Η κουκουβάγια (γλαύκα) ήταν το ιερό παράγει τις «γλαύκες» των Αθηνών. Μέχρι
πουλί της θεάς, που συμβόλιζε τη σοφία. Τα νομίσματα αυτά ήταν
και 30.000 νομίσματα μπορούσαν να
γνωστά σαν «γλαύκες». παραχθούν από μια τέτοια μήτρα.

Το νόμισμα της Κορίνθου: Η Κόρινθος έκοψε νόμισμα στα μέσα
του 6ου αιώνα π.Χ.
Αργυρός στατήρας Κορίνθου
405 – 307 π.Χ. Μπροστά απεικονίζεται ο Πήγασος,
το φτερωτό άλογο, που κατά τον
μύθο το δάμασε ο κορίνθιος
Βελλεροφόντης με τη βοήθεια της
θεάς Αθηνάς. Το νόμισμα αυτό έγινε
γνωστό ως πώλος (δηλ. πουλάρι).

Σύμφωνα πάλι με τον μύθο, ο
Πήγασος ξεπήδησε από τον λαιμό
της Μέδουσας, όταν ο Περσέας της
έκοψε το κεφάλι!

Αργυρός στατήρας Λευκάδας Γραμματόσημο με τον Βελλεροφόντη και
τον Πήγασο του 1935, αξίας 50 δρχ.
350 - 300 π.Χ.

Και εδώ απεικονίζεται στη μια πλευρά ο Πήγασος και
το γράμμα Λ και στην άλλη η Αθηνά και επίσης το
γράμμα Λ, για το όνομα της Λευκάδας. Η Λευκάδα
είχε κι αυτή τον Πήγασο στο νόμισμά της, γιατί κατά
τον 7ο αι. π.Χ. ήταν αποικία των Κορινθίων.

17

Άλλα ελληνικά νομίσματα:

Αργυρό δίδραχμο της Ερέτριας. Αργυρό τετράδραχμο της Ρόδου. Ο Απόλλωνας και
Αγελάδα και χταπόδι, 500-465 π.Χ. ένα τριαντάφυλλο (ρόδο  Ρόδος) αρχές 4ου αι. π.Χ.

Αργυρό δίδραχμο από τη Σέριφο Αργυρό δίδραχμο Δήλου με μια
με έναν βάτραχο, 500-465 π.Χ. λύρα, τέλος του 6ου αι. π.Χ.

Αργυρό δίδραχμο Κνωσού με Αργυρός στατήρας Χίου με
τον Μινώταυρο, 400 π.Χ. τη Σφίγγα, 478 - 431 π.Χ.

Αργυρός στατήρας Καρπάθου Αργυρός στατήρας από την Κω με
με τρία δελφίνια 500 π.Χ. έναν δισκοβόλο, 480 - 450 π.Χ.

Αργυρός στατήρας Θήρας με Αργυρός στατήρας Πάρου με
δύο δελφίνια 525 π.Χ. κατσίκα, 525 – 515 π.Χ.

18

Κατασκευάσαμε έναν θησαυρό με αργυρούς στατήρες!

Θησαυροί με αρχαία νομίσματα
έχουν βρεθεί πολλοί.
Άλλες φορές εξαιτίας ενός
πολέμου, άλλες φορές εξαιτίας
μιας φυσικής καταστροφής ή για
άλλους λόγους, οι άνθρωποι
φεύγοντας έκρυβαν τις
οικονομίες τους για ασφάλεια,
με την προοπτική να
ξαναγυρίσουν πίσω κάποια άλλη
στιγμή και να τις ξαναβρούνε.
Δυστυχώς, κάποιες φορές δεν
κατάφερναν να επιστρέψουν κι
έτσι αυτοί οι «θησαυροί»
έμειναν κρυμμένοι μέχρι
κάποιος, κάποτε να τύχει να τους
ανακαλύψει…

19

Στατήρας Κνωσού, 300-270 π.Χ., με την
Ήρα νύφη (στους γάμους της στην Κρήτη)
και διάγραμμα διαδρομών Λαβύρινθου.

Δίδραχμο της Φαιστού, 280 π.Χ. Ας ρίξουμε μια γρήγορη ματιά στο πώς κόβονταν
α. Ο φτερωτός Τάλως οπλισμένος με τα νομίσματα πριν από την εφεύρεση της πρέσας:
Η παραγωγή νομισμάτων ήταν μια απλή
πέτρα και β. Ταύρος. διαδικασία. Η μήτρα, ήταν το «αρνητικό» της όψης
του νομίσματος . Αυτή έμπαινε σε μια τρύπα στην
Αργυρός Στατήρας Κνωσού, 440 π.Χ., εσοχή από ένα αμόνι. Μια δεύτερη μήτρα
με τον Μινώταυρο. κρατούσε ο άνθρωπος που έκοβε τα νομίσματα
στη γροθιά του. Ένα ζυγισμένο κομμάτι μετάλλου
έμπαινε στο αμόνι, το λεγόμενο «πέταλο». Με ένα
βαρύ σφυρί ο άνθρωπος χτυπούσε με τη μήτρα της
εμπρόσθιας όψης το πέταλο πάνω στη μήτρα της
οπίσθιας όψης και έτσι με την πίεση σχηματίζονταν
οι δύο όψεις του νομίσματος από τις δύο
διαφορετικές μήτρες που το χτυπούσαν.

Μια τέτοια
μήτρα
εικονίζεται
στη σελ. 15.

Παραστάσεις από τη μυθολογία ήταν πολύ Ένα υπέροχο νόμισμα:
προσφιλείς στη θεματολογία των εικόνων που
Το νόμισμα που βλέπετε είναι ένα αργυρό
εμφανίζονταν στα αρχαία νομίσματα. δεκάδραχμο Συρακουσών. Στην κύρια όψη
(εμπροσθότυπο) εικονίζεται ένα τέθριππο,
Αργυρό δεκάδραχμο Συρακουσών, περίπου 390 π.Χ. που κινείται προς τα αριστερά, και η Nίκη
Οι Συρακούσες ιδρύθηκαν από τους Κορίνθιους αποίκους.
που στέφει τον ηνίοχο. Κάτω υπάρχουν
20 λάφυρα πολέμου. Πίσω (στον οπισθότυπο)

εικονίζεται η κεφαλή της νύμφης
Aρέθουσας, που κοιτάζει προς τα αριστερά,

και γύρω της, κυκλικά διατεταγμένα,
τέσσερα δελφίνια.

Μυθολογία: Ένας έρωτας όλο πάθος!

Σύμφωνα με τον Παυσανία, ο Αλφειός ήταν ένας κυνηγός που ερωτεύτηκε μια νύμφη των πηγών και των
δασών, την Αρέθουσα, συνοδό της θεάς Άρτεμης. Θαμπώθηκε από την ομορφιά της, όταν τυχαία συναντήθηκαν

σε κάποιο δάσος της Πελοποννήσου.

Ο Αλφειός, παραδομένος στον έρωτα, της εξομολογείται το αίσθημά του. Όμως ο έρωτάς
του δε βρίσκει ανταπόκριση και η νύμφη τον αποφεύγει. Εκείνος επιμένει και τότε εκείνη,
προσπαθώντας να τον αποφύγει, ζητάει τη βοήθεια της θεάς Άρτεμης. Η θεά την παίρνει με
ένα σύννεφο και της προσφέρει καταφύγιο σε ένα νησί της Σικελίας απέναντι από τις
Συρακούσες, την Ορτυγία. Εκεί η Άρτεμη, για να μην μπορέσει να την ξαναβρεί ο Αλφειός,
μεταμορφώνει την Αρέθουσα σε πηγή.

Όμως ο έρωτας του Αλφειού ήταν πολύ μεγάλος. Τόσο μεγάλος, που τον κάνει να
μεταμορφωθεί κι αυτός με τη σειρά του σε ένα ισχυρό υποθαλάσσιο ποτάμι και από την
Πελοπόννησο περνάει ορμητικά μέσα από το Αδριατικό πέλαγος, ώσπου στο τέλος ενώνει
τα νερά του με εκείνα της αγαπημένης του Αρέθουσας και έτσι σμίγει μαζί της για πάντα!

Τα ρεύματα γλυκού νερού μέσα στη θάλασσα των Συρακουσών μένουν να μας θυμίζουν
αυτή την όμορφη ιστορία, καθώς και κάποια αρχαία νομίσματα που αποτυπώνουν την
Αρέθουσα πλαισιωμένη από δελφίνια…

1

2

4

1. Ελληνικά γραμματόσημα με την
Αρέθουσα.
2. Η Αρέθουσα σε χαρτονόμισμα των
3 50 δραχμών του 1964.
3. Η νύμφη Αρέθουσα σε πληθωρικό
χαρτονόμισμα των 5 εκατομμυρίων
του 1944.
4. Αλφειός και Αρέθουσα: έργο του
Ιταλού γλύπτη Battista di Domenico
Lorenzi (1568 -1570).

21

5

5. Η νύμφη Αρέθουσα σε
πληθωριστικό χαρτονόμισμα των 10
δισεκατομμυρίων (!) του 1944.
6. Η νύμφη Αρέθουσα σε
χαρτονόμισμα των 500 ιταλικών
6 λιρών (λιρέττες) του 1966.
7. Το αργυρό δεκάδραχμο των
Συρακουσών. Ένα από το
ομορφότερα νομίσματα της
αρχαιότητας!

7

22

Ζωγραφίσαμε τον αργυρό στατήρα με την Αρέθουσα.
Τρεις ζωγραφιές είναι ίδιες. Μπορείς να τις εντοπίσεις;

23

Τα νομίσματα του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου: Μωσαϊκό δάπεδο με κυνήγι ελαφιού στο
Μουσείο Πέλλας.

Χρυσός στατήρας Φιλίππου Β΄
Ο Απόλλωνας με δάφνινο στεφάνι και παράσταση
άρματος. Ο Φίλιππος υπήρξε ο ίδιος Ολυμπιονίκης.

Ο Φίλιππος ο Β΄ υπήρξε βασιλιάς της Μακεδονίας. Γεννήθηκε το 382 π.Χ. στην αρχαία
Πέλλα και δολοφονήθηκε το 336 π.Χ. στις Αιγές, την πρωτεύουσα του βασιλείου των
Μακεδόνων (σημερινή Βεργίνα).

Οι αρχαιολόγοι Ήταν ο βασιλιάς που έκανε τη Μακεδονία ισχυρό κράτος. Επέκτεινε το βασίλειό του Ο Μέγας
αναγνωρίζουν κατακτώντας όλες τις ανεξάρτητες πόλεις της βόρειας Ελλάδας. Απέκτησε έτσι τον έλεγχο
πολλών μεταλλείων στη Μακεδονία και τη Θράκη (ιδιαίτερα σημαντικά ήταν τα μεταλλεία Αλέξανδρος:
στα χρυσού και αργύρου στην περιοχή του Παγγαίου). Με την οικονομική δύναμη που
χαρακτηριστικά απέκτησε και με την πολύ καλή στρατιωτική οργάνωση του κράτους του μπόρεσε να ενώσει έργο
υπό την ηγεμονία του τα υπόλοιπα ελληνικά κράτη και να προετοιμάσει το έδαφος για μια
της μορφής μεγάλη εκστρατεία εναντίον της Περσίας. Τα γεγονότα όμως τον πρόλαβαν και τα σχέδιά ελληνιστικής
αυτής από του διακόπηκαν το 336, όταν ο Φίλιππος δολοφονήθηκε στο ανοιχτό θέατρο της Πέλλας. Το εποχής (1ου –
ελεφαντόδοντο έργο του έμελλε να πραγματοποιηθεί από τον γιο του, τον Αλέξανδρο τον Γ΄, που αργότερα 2ου αι. π.Χ. )
τον Φίλιππο επονομάστηκε «Μέγας».
τον Β’, τον Βρετανικό
πατέρα του
Μεγάλου Μουσείο.
Αλεξάνδρου.
Όταν δολοφονήθηκε ο Φίλιππος, ο Αλέξανδρος ήταν μονάχα 20 ετών. Πολύ νέος. Ο Ήλιος της
Από τα Ενεργώντας πολύ έξυπνα, εξουδετέρωσε όλους τους πιθανούς διεκδικητές του θρόνου και Βεργίνας (αλλιώς
ευρήματα στις έγινε βασιλιάς. Δάσκαλός του υπήρξε ο Αριστοτέλης και πρότυπό του ο Αχιλλέας. Στη
Αιγές (Βεργίνα), διάρκεια της ζωής του κατάφερε τόσα πολλά, όσο κανείς άλλος. Ο Αλέξανδρος έγινε Άστρο της
τάφος Φιλίππου αρχηγός (ηγεμόνας) της Πανελλήνιας Συμμαχίας κατά της Περσικής αυτοκρατορίας, Φαραώ Βεργίνας) είναι
της Αιγύπτου, Βασιλιάς της Ασίας και βορειοδυτικής Ινδίας! ένα σύμβολο
του Β΄.
Μετά τον θάνατό του (στα ελληνιστικά χρόνια) η αχανής αυτοκρατορία που δημιούργησε που
χωρίστηκε στα βασίλεια της Μακεδονίας, της Αιγύπτου, της Συρίας και της Περγάμου. Από απεικονίζεται σε
τότε οι βασιλείς της κάθε περιοχής άρχισαν να απεικονίζονται ηγεμόνες και στα χρυσή λάρνακα
νομίσματα. που βρέθηκε το
1977 σε Βασιλικό
Χρυσός στατήρας Μεγάλου
Αλεξάνδρου, με τη θεά Αθηνά. τάφο που
αποδίδεται στην
Αργυρό τετράδραχμο Νεότερο ελληνικό νόμισμα των 100
Αλεξάνδρου Γ΄, 323-320 π.Χ. δραχμών με τον Αλέξανδρο και τον Ήλιο Μακεδονική
(μεταθανάτια κοπή). Βασιλική
της Βεργίνας (1977). Δυναστεία.

24

Τα ανάκτορα και οι βασιλικοί τάφοι της Βεργίνας

Η θέση της Βεργίνας Η σφραγισμένη είσοδος του τάφου του Ο καθηγητής Μανόλης
στον χάρτη της Ελλάδας. Φιλίππου Β΄. Ανδρόνικος.

Στην περιοχή αυτή υπήρξε η Η ασπίδα του Φιλίππου Β΄. Ο καθηγητής Μανόλης
παλιά πρωτεύουσα του Ανδρόνικος έκανε μια από τις
αρχαίου Μακεδονικού σημαντικότερες ανασκαφές στην
κράτους, οι ΑΙΓΕΣ. Εδώ ιστορία της αρχαιολογίας και
υπάρχουν τα Ανάκτορα, το μαζί με τους συνεργάτες του,
αρχαίο θέατρο και οι δικαιολογημένα, κέρδισαν τον
Βασιλικοί Τάφοι. παγκόσμιο θαυμασμό. Με την
ανακάλυψή τους «απάντησαν»,
Ο Τάφος του Φιλίππου με τα σε ανύποπτο χρόνο, στη
μοναδικής αξίας ευρήματά σκοπιανή προπαγάνδα,
του (χρυσή λάρνακα, υδρία, αποδεικνύοντας ότι ο Φίλιππος
στεφάνια, ασπίδα κ.λ.π.), που έζησε και έδρασε στην Ελλάδα
αποτελούν στοιχεία και ήταν πρόγονος των
παγκόσμιας ακτινοβολίας. Ο Μακεδόνων....
χώρος των Βασιλικών Τάφων
με τα στέγαστρά του, είναι Διαβάστε όλο το άρθρο:
ιδιαίτερα επιβλητικός για τον http://www.mixanitouxronou.gr/o-
επισκέπτη. kathigitis-manolis-andronikos-
anakalipti-ton-tafo-tou-makedona-
Το 1977 η σκαπάνη του Μ. vasilia-filippou-i-sigklonistiki-martiria/
Ανδρόνικου έφερε στο φως
τους βασιλικούς τάφους της Η χρυσή λάρνακα με του τάφου του Ο Ήλιος της
Μεγάλης Τούμπας, ανάμεσα Φιλίππου Β΄ και το χρυσό του στεφάνι. Βεργίνας στη
στους οποίους λάρνακα και
σημαντικότερος ήταν εκείνος 25 στο νόμισμα
του Φιλίππου Β΄ (359-336
π.Χ.), μία ανακάλυψη που των 100
θεωρήθηκε ως ένα από τα δραχμών του
σημαντικότερα αρχαιολογικά
γεγονότα του αιώνα μας. Από 1977.
τότε η ανασκαφή συνεχίζεται
και έχει αποκαλύψει σειρά
σημαντικών μνημείων.

Πηγή:
http://www.imathia.gr:80/tourism/
archaeological/vergina.htm

Αρχαιολογική ανακάλυψη :

Άρθρο από ηλεκτρονική εφημερίδα (10/3/2015)

Εξερευνητές ανακάλυψαν θησαυρό 2.300 ετών από την εποχή
του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Δυο αργυρά νομίσματα της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, δαχτυλίδια, βραχιόλια και
σκουλαρίκια, βρέθηκαν χωμένα σε στενή ρωγμή σε σπήλαιο, στην περιοχή της Γαλιλαίας.
Εξερευνητές σπηλαίων στο Ισραήλ ανακάλυψαν έναν μικρό θησαυρό από νομίσματα και
κοσμήματα της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου που, όπως πιστεύουν οι αρχαιολόγοι,
πιθανότατα τα είχαν κρύψει εκεί άνθρωποι που εκτοπίστηκαν λόγω κάποιου πολέμου.

Ο θησαυρός, ηλικίας 2.300 ετών, είναι ο πρώτος του είδους του που εντοπίζεται στο Ισραήλ
και ανάγεται στην περίοδο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ανέφερε ο Α. Κλάιν, της Ισραηλινής
Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων.
«Αυτά τα πολύτιμα είδη μπορεί να τα έκρυψαν στη σπηλιά κάτοικοι της περιοχής που
προσπαθούσαν να διαφύγουν κατά τη διάρκεια κάποιας αναταραχής, ως αποτέλεσμα του
θανάτου του Μ. Αλεξάνδρου. Πιθανότατα τα έβαλαν στην κρυψώνα αυτήν περιμένοντας να
έρθουν καλύτερες ημέρες», ανέφερε η Υπηρεσία σε ανακοίνωσή της.
Μόλις τον περασμένο μήνα, δύτες είχαν βρει στα ανοιχτά του Ισραήλ έναν ακόμη
μεγαλύτερο θησαυρό, αποτελούμενο από περίπου 2.000 χρυσά νομίσματα του 11ου
αιώνα. Οι αρχαιολόγοι ελπίζουν ότι το εύρημα αυτό θα ρίξει κάποιο φως στις συνθήκες
ζωής που επικρατούσαν την εποχή εκείνη στην περιοχή.

Πηγή: http://www.gargalianoionline.gr/κόσμος/εξερευνητές-ανακάλυψαν-θησαυρό-2-300-ετώ/

Αργυρό τετράδραχμο Μεγάλου Αλεξάνδρου Μακεδονίας.
Αριστερά: Ηρακλής που φοράει λεοντή, ήταν ο μυθικός πρόγονος των βασιλιάδων της Μακεδονίας.
Δεξιά: Ο Δίας καθισμένος σε θρόνο κρατάει έναν αετό και το σκήπτρο του.

26

Στα ίχνη μιας επιγραφής

Πριν από λίγους μήνες αναζήτησα για τη
συλλογή μου κάποια χαρτονομίσματα από
μακρινές χώρες. Στο διαδίκτυο βρήκα μια
προσφορά με κάποια παλιά χαρτονομίσματα
από διαφορετικές χώρες, τα οποία και αγόρασα:

Την ημέρα που τα παρέλαβα, καθώς τα Η επιγραφή έγραφε:
παρατηρούσα με περιέργεια και απορία,
παρατήρησα σε ένα από αυτά κάποια επιγραφή «ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ
ελληνική! Ήταν ένα χαρτονόμισμα που ΕΥΚΡΑΤΙΛΟΥ».
κυκλοφόρησε το 1939 στο Αφγανιστάν!
Από κάτω είχε δύο κέρατα
γεμάτα νομίσματα και την
εκδούσα αρχή: Da Afghanistan
Bank (Τράπεζα του Αφγανιστάν).
Τα άλλα γράμματα δεν τα

καταλάβαινα.

Στην τέχνη των αρχαίων, πολλοί
θεοί εικονίζονταν να κρατούν το
Κέρας της Αμάλθειας*, που ήταν

σύμβολο της αφθονίας, της
ευημερίας και του πλούτου.

Το σπασμένο κέρατο της
κατσίκας Αμάλθειας μπορούσε

να γεμίζει με οποιοδήποτε
αγαθό επιθυμούσε ο κάτοχος
του. Εδώ με πολλά νομίσματα!

Το περίεργο χαρτονόμισμα από το
Αφγανιστάν με την ελληνική επιγραφή!

Μα ποιος είναι αυτός ο ΕΥΚΡΑΤΙΛΟΣ, σκέφτηκα. Δεν τον έχω ακούσει!
Κι έτσι βάλθηκα να ψάχνω για πληροφορίες…

* Ο Δίας μεγάλωσε πίνοντας το γάλα της κατσίκας Αμάλθειας. Σαν παιδί, κάποια μέρα που έπαιζε
μαζί της κατά λάθος της έσπασε το ένα κέρατο. Ο Δίας τότε, για να την παρηγορήσει, ευλόγησε το
κέρατο και το έκανε «κέρας της αφθονίας».

27

Η μικρή αυτή έρευνα έδειξε Στατήρας του Ευκρατίδη Α΄ , 171 - 145 π.Χ. Το λογότυπο της Τράπεζας
τελικά πως στην επιγραφή του Αφγανιστάν με ένα
υπήρχε ένα μικρό λάθος. Το γράμμα λάθος!
ΕΥΚΡΑΤΙΛΟΥ έπρεπε να ήταν Ο Ευκρατίδης στην
ΕΥΚΡΑΤΙΔΟΥ, επειδή δεν
λεγόταν Ευκρατίλος, αλλά αρχαιότητα ήταν βασιλιάς
Ευκρατίδης! της Βακτρίας.

Και πώς το λέω αυτό;

Αν παρατηρήσετε αυτό το
νόμισμα, νομίζω πως θα σας
λυθεί η απορία!

Ο Ευκρατίδης ο Α΄ ήταν βασιλιάς της Βακτρίας (στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα το Αφγανιστάν)
και μέρους της Ινδίας από το 167 π.Χ. μέχρι το 159 π.Χ..

Μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου, η Βακτρία περιέπεσε στο Βασίλειο των Σελευκιδών (κράτος της
Συρίας), το μεγαλύτερο από όλα τα ελληνιστικά βασίλεια. Ήταν ένα πολυπολιτισμικό κράτος.

Η Βακτρία φημίζονταν για τον χρυσό της. Ο Δαρείος Α' αναφέρει την Βακτρία ως προμηθευτή χρυσού
για το αυτοκρατορικό του παλάτι στα Σούσα.

Το χρυσό κέρμα του Ευκρατίδη είναι το μεγαλύτερο χρυσό νόμισμα της αρχαιότητας. Το νόμισμα
που βλέπετε έχει βάρος 169,2 γραμμάρια και διάμετρο 5,8 εκατοστά!

Ευκρατίδης Α' Βακτρίας.
Αργυρό τετράδραχμο, 171-135 π.Χ.
Προτομή βασιλέως/ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΕΥΚΡΑΤΙΔΟΥ.
Έφιπποι Διόσκουροι.

Το χρυσό νόμισμα σε φυσικό μέγεθος!

28

Αναζητώντας πληροφορίες για τον Ευκρατίδη, εντόπισα και ένα πολύ
όμορφο ποίημα του Καβάφη με τίτλο «Νομίσματα». Στα ελληνιστικά βασίλεια,
που έφταναν μέχρι τη Βακτριανή και ως τους Ινδούς, οι Επίγονοι του Μεγάλου
Αλεξάνδρου κάποτε έγραφαν διπλές ονομασίες (ελληνικά και ινδικά) στα
νομίσματα που έκοβαν.

Νομίσματα

Νομίσματα με ινδικές επιγραφές.
Είναι κραταιοτάτων μοναρχών,
του Εβουκρατιντάζα, του Στρατάγα,
του Μεναντράζα, του Εραμαϊάζα.
Έτσι μας αποδίδει το σοφό βιβλίον,
την ινδική γραφή της μιας μεριάς των νομισμάτων.
Μα το βιβλίο μας δείχνει και την άλλην
που είναι κιόλας κ' η καλή μεριά
με την μορφή του βασιλέως. Κ’ εδώ πώς σταματά ευθύς,
πώς συγκινείται ο Γραικός ελληνικά διαβάζοντας,
Ερμαίος, Ευκρατίδης, Στράτων, Μένανδρος.

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης , 1920

(Από τα Κρυμμένα Ποιήματα, Ίκαρος 1993)

(Έρευνα: Χ. Σαμαντζόπουλος)

29

Ρωμαϊκά νομίσματα: Στην άλλη πλευρά: Λάβαρο με τον Αετό
και τα αρχικά του Ρωμαϊκού Κράτους:

Senātus Populusque Rōmānus

που σημαίνει
«Η Σύγκλητος και ο Λαός της Ρώμης»

Επάνω: Ρωμαίοι λεγεωνάριοι

Οι Ρωμαίοι ήταν ένας κατακτητικός λαός με πολλές Στα πρώτα χρόνια της Ρωμαϊκής
αρετές. Είχαν οργανώσει άρτια τον στρατό τους (τις ιστορίας ως χρήματα
ρωμαϊκές λεγεώνες) και κατάφεραν να κατακτήσουν χρησιμοποιήθηκαν τεμάχια
μια μεγάλη περιοχή γύρω από τη Μεσόγειο. ορείχαλκου. Στις αρχές του 3ου αι.
Αποτέλεσμα των κατακτήσεων ήταν όλες οι χώρες της π.Χ. οι Ρωμαίοι άρχισαν να
Μεσογείου να γίνουν ρωμαϊκές επαρχίες. Για το λόγο χρησιμοποιούνε ως «νομίσματα»
αυτό οι Ρωμαίοι ονόμαζαν τη Μεσόγειο τεμάχια από μπρούντζο. Αργότερα
«η θάλασσά μας». ξεκίνησαν να κόβουν ασημένια και
μπρούντζινα νομίσματα,
Μετά το 210 π.Χ. το νομισματικό τους σύστημα αντιγράφοντας τα νομίσματα των
οργανώθηκε με βάση το δηνάριο, που ήταν ένα Ελλήνων αποίκων της Κάτω Ιταλίας
νόμισμα ασημένιο. Το δηνάριο υπήρξε ένα από τα και της Σικελίας. Χρυσά νομίσματα
πλέον μακρόβια νομίσματα της Ρώμης. κόβανε σπανιότερα.

Ο Γάιος Ιούλιος

Καίσαρ

(100 – 44 π.Χ.)

ήταν Ρωμαίος

στρατηγός, Ο Ιανός, τέλη του 3ου αι. π.Χ. Χυτός Το ασημένιο αυτό νόμισμα με Ασημένιο δίδραχμο με την
πολιτικός, ορείχαλκος σε ζυγισμένο κομμάτι. Ο το τέθριππο ήταν το βασικό κεφαλή του θεού Άρη – θεού
ύπατος αλλά νόμισμα των Ρωμαίων από το
Ιανός ήταν ένας από τους 225 π.Χ. ως την εισαγωγή του του πολέμου, 281 π.Χ.
και παλαιότερους θεούς των Ρωμαίων. δηναρίου, περίπου το 210 π.Χ.
διακεκριμένος Χρυσό νόμισμα με τον Γαλέριο,
293 - 295 μ.Χ. Ο Γάιος Γαλέριος
συγγραφέας Βαλέριος Μαξιμιανός Αύγουστος ήταν
Ρωμαίος αυτοκράτορας. Όρισε τη
της λατινικής
Θεσσαλονίκη ως διοικητική
πεζογραφίας. πρωτεύουσα του τμήματος της
αυτοκρατορίας που διοικούσε ο ίδιος.
Έπαιξε

σημαντικό ρόλο

στα γεγονότα

που οδήγησαν

στην

κατάρρευση

της Ρωμαϊκής Ασημένιο δηνάριο με Ιούλιο Ρωμαϊκό νόμισμα του Βεσπασιανού (76 μ.Χ.)
Δημοκρατίας Καίσαρα, 44 π.Χ. Η επιγραφή που απεικονίζει αετό. Ο αετός αποτελούσε το

και την άνοδο «Caesar dict perpetvo» σύμβολο και την ταυτότητα των ρωμαϊκών
λεγεώνων. Για τις επαρχίες ήταν και σύμβολο
της Ρωμαϊκής σημαίνει
της υπεροχής και δύναμης της Ρώμης.

αυτοκρατορίας. «Καίσαρ, μόνιμος δικτάτωρ».

30

31

Ζωγραφίσαμε ρωμαϊκά νομίσματα

32

Σχεδιάσαμε διάφορα ρωμαϊκά νομίσματα. Δύο σχέδια είναι
ακριβώς ίδια. είναι ίδιες. Μπορείς να τα εντοπίσεις;

Με ρωμαϊκά νομίσματα από χρυσό, άργυρο
και χαλκό έκαναν τις συναλλαγές τους οι
άνθρωποι σε όλη την επικράτεια της

33 αχανούς αυτοκρατορίας.

Ρωμαϊκά νομίσματα
(ψηφιακές δημιουργίες με τα έργα των παιδιών)

ΤΑ ΒΡΙΣΚΩ
ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ!

Προτομή του Ιουλίου Καίσαρα, Βιέννη,
Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης.

34

Από τη Ρώμη στο Βυζάντιο:

Η πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας το 330 μ.Χ. μεταφέρθηκε από τον
αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Α΄ από τη Ρώμη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στην τοποθεσία
της αρχαίας ελληνικής πόλης του Βυζαντίου. Η «Νέα Ρώμη» ιδρύθηκε το 324 και
εγκαινιάστηκε στις 11 Μαΐου 330. Η νέα πρωτεύουσα έμεινε γνωστή στους επόμενους
δεκάξι αιώνες με το όνομά του ιδρυτή της: «Κωνσταντινούπολη» ή αλλιώς «Πόλη».

Το νομισματικό σύστημα του Μ. Κωνσταντίνου βασιζόταν στον σόλιδο (solidus), που
διαδέχτηκε το επίσης διεθνοποιημένο ρωμαϊκό δηνάριο και το οποίο ολοκλήρωσε τον
ιστορικό κύκλο του στις αρχές του 4ου αιώνα.

Ο σόλιδος, δηλαδή το χρυσό νόμισμα των Βυζαντινών, αργότερα ονομάστηκε
«υπέρπυρον». Για 800 περίπου χρόνια αποτέλεσε το κατ’ εξοχήν νόμισμα του διεθνούς
εμπορίου! Στα βυζαντινά νομίσματα εκτός από τον αυτοκράτορα προστέθηκαν και
χριστιανικά σύμβολα.

Χρυσό νόμισμα του Μεγάλου Μέγας
Κωνσταντίνου (335 μ.Χ.) Κωνσταντίνος.
Ψηφιδωτό από την
Αγία Σοφία στην
Κωνσταντινούπολη:

Χρυσό νόμισμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου,
Στον οπισθότυπο ο ίδιος έφιππος

κρατώντας ακόντιο και σηκώνοντας
το δεξί χέρι σε χαιρετισμό ειρήνης.

Αναμνηστικό νόμισμα που κόπηκε από
τον Κωνσταντίνο στην ίδρυση της
Κωνσταντινούπολης το 330 μ.Χ.

Χρυσά νομίσματα του αυτοκράτορα Χρυσό νόμισμα με την Αιλία Ευδοκία, σύζυγο του Θεοδοσίου Β΄.
Κωνστάντιου Β', του δευτερότοκου γιου (423 – 425 μ.Χ.)

του Μ. Κωνσταντίνου. Ήταν μία εξέχουσα ιστορική προσωπικότητα με σημαντική
(337-361 μ.Χ.) 35 συμβολή στην καθιέρωση του Χριστιανισμού κατά την έναρξη

της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες σε νομίσματα

Πηγή: http://www.amazon.com/The-Byzantine-Emperors-Coins-Poster/dp/B0077HNKUQ

36

Αρχαιολογική ανακάλυψη βυζαντινού θησαυρού:

Ισραηλινοί αρχαιολόγοι έκαναν μια ανακάλυψη που κόβει την ανάσα. Ανακαλύψανε ένα
χρυσό μετάλλιο και 36 βυζαντινά χρυσά νομίσματα στην παλιά πόλη της Ιερουσαλήμ, 50
περίπου μέτρα από την περιοχή που είναι γνωστή στους Εβραίους ως Όρος
του Ναού.
Η Δρ Μαζάρ, του εβραϊκού Πανεπιστημίου, και οι συνάδελφοί της βρήκανε
χρυσά και ασημένια αντικείμενα σε ένα ερειπωμένο βυζαντινό κτίσμα
(αρχές 7ου αιώνα μ.Χ.) κατά τη διάρκεια ανασκαφών.
Τα αντικείμενα είχαν κρυφτεί για να φυλαχτούν κατά τη διάρκεια της
περσικής κατάκτησης της Ιερουσαλήμ το 614 μ.Χ.
Σύμφωνα με την ανασκαφική ομάδα, τα 36 χρυσά νομίσματα χρονολογούνται
από τη βασιλεία των διαφόρων βυζαντινών αυτοκρατόρων, από το 350 - 625 μ.Χ.

Επάνω: Η περιοχή της ανασκαφής
Αριστερά: Η Δρ Eilat Mazar κρατάει το χρυσό
μετάλλιο που βρέθηκε κατά την ανασκαφή.
Φωτογραφίες: Ouria Tadmor.
Πηγή: http://www.sci-
news.com/archaeology/science-ophel-treasure-gold-
artifacts-coins-temple-mount-jerusalem-01369.html
37

Το νομισματοκοπείο της τάξης μας:
«Κόψαμε» χρυσά νομίσματα με τον Μέγα Κωνσταντίνο…

Ξύλινη μήτρα με τον Μ. Κωνσταντίνο Χρυσό νόμισμα του
(εικόνα με οριζόντια αναστροφή). Μ. Κωνσταντίνου.

Αντίγραφο από Ο Μέγας Κωνσταντίνος (Flavius Valerius
πλαστελίνη που βάφτηκε Aurelius Constantinus Augustus, 27
μετά με μεταλλικό σπρέι. Φεβρουαρίου 272 - 22 Μαΐου 337), γνωστός
και ως Κωνσταντίνος Α΄ ή Άγιος Κωνσταντίνος
Νόμισμα από πηλό που και στην Ορθόδοξη Εκκλησία και ως
βάφτηκε μετά με χρυσό Ισαπόστολος ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας
από το 306 έως το 337 με θρακική-ιλλυρική
μεταλλικό σπρέι. καταγωγή. Ήταν αυτοκράτορας της Δυτικής
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από το 312 έως το
Κωνσταντίνος Α΄ 324 και μονοκράτορας από το 324 έως το 337
Μουσείο Καπιτωλίου
Έμεινε γνωστός για τρεις κοσμοϊστορικές
Ρώμη. αποφάσεις του:

1. Υπέγραψε το διάταγμα των
Μεδιολάνων το 313 μ.Χ. με το οποίο
θεσπιζόταν η αρχή ανεξιθρησκίας.
Έτσι, για πρώτη φορά ο
Χριστιανισμός βρισκόταν υπό την
προστασία του αυτοκράτορος (σημ.
Ο Μ. Κωνσταντίνος δεν ανακήρυξε το
Χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της
αυτοκρατορίας, όπως λανθασμένα
αναφέρεται κάποιες φορές. Αυτό το
έπραξε αρκετά χρόνια αργότερα ο
αυτοκράτορας Θεοδόσιος). Με την
κίνηση αυτή ο διορατικός Μέγας
Κωνσταντίνος συνέχιζε την πολιτική
του Γαλέριου, που αντιλαμβανόμενος
πως οι διωγμοί κάθε άλλο παρά
συνέβαλλαν στην εδραίωση της
εσωτερικής ειρήνης (Pax Romana), το
311 μ.Χ. τους κατέπαυσε με διάταγμα
και εν συνεχεία στα Μεδιόλανα
νομιμοποίησε τον Χριστιανισμό ως
«επιτρεπομένη θρησκεία», οι οπαδοί
της οποίας όφειλαν να προσεύχονται
στον δικό τους Θεό για την ευτυχία
του κράτους.

 2. Μετέφερε την πρωτεύουσα της
αυτοκρατορίας του από τη Ρώμη
στην Κωνσταντινούπολη.

 3. Συγκάλεσε την πρώτη Οικουμενική
Σύνοδο της Νίκαιας, την πλέον
καθοριστική για την μετέπειτα
εξέλιξη της παγκόσμιας Χριστιανικής
Εκκλησίας.

Πηγή:
https://el.wikipedia.org/wiki/Κωνσταντίνος_Α΄
38

… και με την Ειρήνη την Αθηναία:

Ξύλινη μήτρα με την Ειρήνη την Αθηναία
(εικόνα με οριζόντια αναστροφή)

Χρυσό νόμισμα της
Ειρήνης της Αθηναίας

Αντίγραφο από Το 769 η Ειρήνη, μια πανέμορφη κοπέλα
πλαστελίνη που βάφτηκε από την Αθήνα, παντρεύτηκε τον διάδοχο
μετά με γκρι μεταλλικό του βυζαντινού θρόνου, Λέοντα Δ’. Το πώς
επιλέχθηκε η ορφανή Αθηναία παραμένει
σπρέι. άγνωστο, σε αντίθεση με την ταραχώδη
ζωή της. Ο σύζυγός της και ο πατέρας του ο
Νόμισμα από πηλό που Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε’, ήταν
βάφτηκε μετά με χρυσό φανατικοί εικονομάχοι και επέλεξαν μία
γυναίκα από την Αθήνα, την περιοχή της
μεταλλικό σπρέι. Αυτοκρατορίας που κατοικούσαν ως επί το
πλείστον εικονολάτρες. Η ομορφιά της
Ειρήνης ήταν σίγουρα ένας καθοριστικός
παράγοντας για την επιλογή της. Για να
σιγουρέψει τη θέση της, ορκίστηκε στον
Αυτοκράτορα ότι θα συνεχίσει τον αγώνα
εναντίον των εικόνων....

Διαβάστε όλο το άρθρο:
http://www.mixanitouxronou.gr/aftokratir
a-irini-i-radiourga-athinea-pou-skotose-
akomi-ke-to-gio-tis-gia-na-anevi-sto-
throno-tou-vizantiou/

Η Ειρήνη η Αθηναία &
ο ανήλικος γιος της
Κωνσταντίνος ΣΤ΄.

39

Αρχαιολογική ανακάλυψη από θυρωρό βιβλιοθήκης

Ιντιάνα Τζόουνς… κατά λάθος!
Η Tanja Höls εργαζόταν ως θυρωρός στην κρατική βιβλιοθήκη στην πόλη Passau της
Γερμανίας, που λειτουργεί ως μουσείο, και πριν από λίγες ημέρες έκανε μια πολύ
σημαντική –αρχαιολογικού ενδιαφέροντος- ανακάλυψη… εντελώς τυχαία!
Η Tanja σκόνταψε επάνω σε ένα κουτί που ήταν γεμάτο νομίσματα, τα οποία όπως
αποδείχτηκε χρονολογούνται πολλές χιλιάδες χρόνια πριν και η αξία τους είναι ανεκτίμητη!
«Το κουτί δεν έμοιαζε σαν κάτι σημαντικό. Έμοιαζε σαν μια μεγάλη κοσμηματοθήκη με
πολλά μικρά συρτάρια» είπε η ίδια.
Το ανέφερε αμέσως στο διευθυντή της, ο οποίος όπως ήταν φυσικό έμεινε έκπληκτος. Οι
υπεύθυνοι της βιβλιοθήκης εκτιμούν ότι η συλλογή των νομισμάτων ανήκε σε κάποιον
ντόπιο πρίγκιπα-επίσκοπο, ο οποίος την είχε κρύψει εκεί στις αρχές του 19ου αιώνα,
προκειμένου να αποφύγει… τη φορολογία!
Τα χρυσά και ασημένια νομίσματα εκτιμάται ότι ανήκουν στην εποχή της αρχαίας Ρώμης,
της αρχαίας Ελλάδας και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Η Höls, η οποία είχε «πέσει επάνω» στο κουτί πολλές φορές, χωρίς όμως να τολμήσει ποτέ
να το ανοίξει τελικά θα βραβευτεί για την… περιέργειά της! Εκπρόσωπος του μουσείου
δήλωσε ότι: «Ήταν πολύ ειλικρινής. Είναι μια καταπληκτική ιστορικός και… ντετέκτιβ.
Σίγουρα θα προαχθεί σε άλλη υπηρεσία του ενώ θα της δώσουμε και μια αξιόλογη
αποζημίωση»!

Δημοσίευση από ηλ. Εφημερίδα, 12/12/2011,
Πηγή: http://www.newsbeast.gr/world/arthro/273561/arhaiologiki-anakalupsi-apo-thuroro-vivliothikis

40

Λαβύρινθος:
Βρίσκουμε τον δρόμο που οδηγεί στον χαμένο θησαυρό!

ΑΡΧΗ

41

Νομίσματα της νεότερης Ελλάδας: Στην Αίγινα είχαν κοπεί
Από τον φοίνικα στη δραχμή και τα πρώτα νομίσματα
της αρχαίας Ελλάδας, οι

χελώνες!

Στη σύγχρονη ελληνική ιστορία τα πρώτα νομίσματα που κόπηκαν ήταν
οι αργυροί φοίνικες το 1829.

O Iωάννης Kαποδίστριας, ο πρώτος κυβερνήτης της Ασημένιος Φοίνικας
Ελλάδας, ίδρυσε Εθνικό Νομισματοκοπείο στην Αίγινα και του 1828.
καθιέρωσε τον φοίνικα ως εθνικό νόμισμα,
αντικαθιστώντας το Τουρκικό γρόσι. Ο Φοίνικας κατά τη
Μυθολογία είναι ένα πουλί που ξαναγεννιέται απ' τις
στάχτες του.*

Ο Καποδίστριας.

Χάλκινο νόμισμα των 10 λεπτών
του 1830 και χαρτονόμισμα με

50 φοίνικες του 1831.

Η πρώτη δραχμή του νεοελληνικού κράτους

Η πρώτη δραχμή του νεοελληνικού κράτους κόπηκε στο Μόναχο το 1832 και είχε
χαραγμένη τη μορφή του βασιλιά Όθωνα και το εθνόσημό του. Από τότε και μέχρι το έτος
2001 κόπηκαν πολλές διαφορετικές δραχμές μέχρι το έτος 2001. Από το 2002 καθιερώθηκε

το κοινό ευρωπαϊκό μας νόμισμα, το ευρώ.

Ο Όθωνας. Το χρυσό
εικοσάδραχμο του

Όθωνα, 1833.

Η ασημένια δραχμή του
Όθωνα, 1832.

Χάλκινο
λεπτό του
Όθωνα, 1833

* Σημείωση: Ο Ηρόδοτος αναφέρεται σε αυτό και στη μοναδική του
42 ικανότητα να αναγεννιέται από τις στάχτες του, οι οποίες προέρχονται

από την ίδια του τη φωτιά.
Σημείωση: Ο Ηρόδοτος αναφέρεται σε αυτό και στη μοναδική του

Διάφορα ελληνικά νομίσματα

Η δραχμή ήταν το παλιό μας εθνικό νόμισμα από την εποχή του Όθωνα μέχρι και το 2001.
Κάθε εποχή είχε τα δικά της νομίσματα (τη δραχμή με τα πολλαπλάσια και τις υποδιαιρέσεις της) και

κάθε νόμισμα τις δικές του παραστάσεις.

43

Διάφορα ελληνικά χαρτονομίσματα

44

Αντιγράψαμε παλιά ελληνικά νομίσματα
με την τεχνική του φροτάζ:

45

Το ευρώ

Από τον Ιανουάριο του 2002 η Ελλάδα χρησιμοποιεί σαν νόμισμά της το ευρώ (€). Είναι το
ενιαίο επίσημο νόμισμα των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ευρωζώνης). Το ευρώ εισήχθη
την 1η Ιανουαρίου 1999 και έγινε το νόμισμα περισσότερων από 300 εκατομμυρίων
ανθρώπων στην Ευρώπη, χωρίς όμως να έχει υλική υπόσταση. Τα τρία πρώτα χρόνια ήταν
ένα άυλο νόμισμα, το οποίο χρησιμοποιούνταν μόνο για λογιστικούς σκοπούς, π.χ. στις
ηλεκτρονικές πληρωμές.

Τα χαρτονομίσματα και τα κέρματα ευρώ τέθηκαν για πρώτη φορά σε κυκλοφορία την
1η Ιανουαρίου 2002 και αντικατέστησαν τα τραπεζογραμμάτια και τα κέρματα των εθνικών
νομισμάτων σε δώδεκα χώρες, ανάμεσα στις οποίες ήταν και η Ελλάδα.

Όταν καθιερώθηκε η ισοτιμία της δραχμής με το ευρώ, το 1 ευρώ αντιστοιχούσε με 340,75
δραχμές! Στη χώρα μας από το 2002 όλες οι συναλλαγές γίνονται σε ευρώ.

Υπεύθυνη για την νομισματική πολιτική στην Ευρωζώνη είναι η Ευρωπαϊκή Κεντρική
Τράπεζα.

Η τελευταία χώρα που υιοθέτησε το ευρώ είναι η Λιθουανία, την 1η Ιανουαρίου 2015.

Στα κέρματα του ευρώ η μία τους όψη είναι κοινή για όλα τα κράτη-μέλη, ενώ στην άλλη
τους όψη (εθνική όψη) φέρουν διαφορετικές παραστάσεις για κάθε κράτος-μέλος χωριστά.
Στην κοινή όψη απεικονίζεται ο χάρτης της Ευρώπης και τα αστέρια της σημαίας της.

Τέλος, τα χαρτονομίσματα είναι κοινά για όλα τα κράτη-μέλη.

Τα
χαρτονομίσματα
των 5, 10, 20, 50,
100, 200 και 500

ευρώ:

46

Τα κέρματα του ευρώ – η εθνική τους όψη:

47

Το «δικό μας» ευρώ με την κουκουβάγια.
Οι γλαύκες (κουκουβάγιες) ήταν τα αρχαία
τετράδραχμα των Αθηναίων, τα υπέροχα αυτά
νομίσματα που έχουμε γνωρίσει στη σελίδα 18.

Στο νόμισμα των 2 ευρώ απεικονίζεται η αρπαγή της Ευρώπης από τον
μεταμορφωμένο σε ταύρο Δία.
Η Ευρώπη ήταν αυτή που έδωσε το όνομά της στην ήπειρό μας.

Η αρπαγή της Ευρώπης σε στατήρας
από την Κύζικο, περίπου 500-460 π.Χ.

Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών.

Η αρπαγή της Ευρώπης
Palumba, Giovanni Battista, 1500-1510,
χαρακτικό Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο.

Η αρπαγή της Ευρώπης
Πιάτο του εργαστηρίου
του Maestro Giorgio Andreoli,
από την Ούμπρια,
1524, Fitzwilliam Museum.

48

Συλλέγοντας νομίσματα

Το να συλλέγει κανείς νομίσματα είναι μια ευχάριστη ασχολία. Οι άνθρωποι ξεκίνησαν να
συλλέγουν νομίσματα πριν από πολλά χρόνια, γιατί αποτελούν μικρά έργα τέχνης και οι
εικόνες που απεικονίζονται σε αυτά συνδέονται με την ιστορία και τον πολιτισμό κάθε
τόπου. Μάλιστα, κάποια νομίσματα μπορούμε να πούμε πως είναι πραγματικά
αριστουργήματα! Ανάλογα με την παλαιότητα, τη σπανιότητα και την κατάσταση στην
οποία βρίσκονται, τα νομίσματα έχουν και την αντίστοιχη αξία. Κάποια είναι πολύ ακριβά
και θα πρέπει να δώσει κανείς μια ολόκληρη περιουσία για να τα αποχτήσει!

Είναι γνωστό ότι οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες Αύγουστος και Ιούλιος συνέλεξαν ελληνικά
νομίσματα. Άλλοι σημαντικοί συλλέκτες νομισμάτων ήταν ο πάπας Βονιφάτιος ο VIII, ο
Αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός Β' της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και ο Λουδοβίκος ΙΔ΄
της Γαλλίας.

Συλλογή από ελληνικές δραχμές. Διάφορα ξένα νομίσματα.

Συλλογή από ινδικά νομίσματα.

49

Συλλογή από ξένα χαρτονομίσματα.

50