BAHAN AJAR UUBJ REVISI

BAHAN AJAR
UNGGAH-UNGGUH


BASA JAWI

"PITEPANGAN"

Kangge Siswa SMK Kelas X

DENING: FIFI ANGGRAINI
PPG DALJAB KATEGORI 2 UNY 2022

Capaian Pembelajaran

Elemen

1.Berbicara : Peserta didik mampu menggunakan Bahasa
Jawa sesuai kaidah kebahasaan dan unggah-ungguh
untuk menyampaikan informasi secara lisan berupa
gagasan, pikiran, perasaan, pandangan, arahan atau
pesan dari berbagai unggah-ungguh Bahasa Jawa.

2.Menulis : Peserta didik mampu menulis gagasan,
pikiran, pandangan, arahan atau pesan tertulis untuk
berbagai tujuan secara logis, kritis, dan kreatif unggah-
ungguh Bahasa Jawa.

Indikator Pencapaian Kompetensi

1. Menganalisis ragam undha-usuk (basa ngoko lugu, ngoko
alus, krama lugu, krama alus) secara mandiri”(HOTS
C4/TPACK)
2. Melakukan simulasi perkenalan di lingkungan sekolah dan
masyarakat sesuai dengan unggah-ungguh bahasa Jawa.
(HOTS P5)

Tujuan Pembelajaran

1.Peserta didik kelas X setelah diperlihatkan video tentang
perkenalan yang sesuai dan tidak sesuai dengan unggah-
ungguh bahasa Jawa dapat menganalisis ragam undha-
usuk (basa ngoko lugu, ngoko alus, krama lugu, krama
alus) secara mandiri”(HOTS C4/TPACK)

2.Peserta didik kelas X setelah menulis/menciptakan teks
pacelathon mampu melakukan simulasi perkenalan di
lingkungan sekolah dan masyarakat sesuai dengan
unggah-ungguh bahasa Jawa. (HOTS P5)

Fase 1. Mengorientasi Masalah

Materi Faktual

Para siswa sumangga nggatosaken tuladha pawicantenan ing video
ingkang ngewrat unggah-ungguh pitepangan wonten ing youtube.
Para siswa saged klik link https://www.youtube.com/watch?
v=DUyo0Ij9pdg . Sasampunipun nggatosaken
tuladha teks pawicantenan saking video, sumangga para siswa
ngrantam pitakenan ingkang gayut kaliyan tuladha unggah-ungguh
pitepangan

Tuladha teks pacelathon pitepangan

Kanca Anyar

Ing sawijining dina Dapin lan Kepin sowan ing daleme

Mbah Dhalang.

Dapin lan Kepin : Kulanuwun mbah kulanuwun

(sinambi ndhodhog lawang)

Mbah Dhalang: Eh kowe to Dapin Kepin,ndene ndene

mlebu kene, iki simbah lagi resik-resik ngomah. Ana

apa le?

Dapin :Boten wonten napa- napa kog Mbah,

namingbadhe dolan mawon.

Kepin :Badhe wonten tamu napa mbah? Wingi

sontenkadose nggih resik- resik latar.

Mbah Dhalang: Iyo pin. Mengkosore putuku sing seko

Jakartaarep mara. Kepin : Wah inggih ta

Mbah. Wayahe kelas pinten mbah?

Mbah Dhalang: Ya sebabag karo koe le. Cahekelas 1

SMP.

Dapin : Ya wis pin saiki awakedhewe ngewangi Mbah

Dhalang wae anggone resik- resik ben cepet rampung.

Sajake sedelo meneh yo rampung.

Kepin : Iya ayo pin. Maaaangkat !

Dapin lan Kepin banjur ngewangi Mbah Dhalang resik-

resik ngomah. Ora let suwe anggone resik- resik

rampung. Banjur Dapin, Kepin, lan Mbah Dhalang

padha leren.

Mbah Dhalang : Dapin kae jukuka wedhang ing pawon,

kene digawa ndene. Gek leren karo ngombe- ngombe

teh ndisik.

Dapin : Nggih mbah.

Kepin : Mangke wayahe njenengandugi jam

pintenmbah ? Mbah Dhalang : Jarene engko tekan jam

4 sore.

Dapin : Mangga mbah diunjukteh e.

Kepin : Berati nggih sedela malih mbah.

Mbah Dhalang: Ya le, yo gek diombe sikik. Iyo paling ya

sedhelamaneh.

Nalika Mbah Dhalang lan Dapin Kepinlagi padha

gunemanteka- teka ana sik ndhodhog lawang.

Santi : Kulanuwun kulanuwun mbah (sinambi

ndhodhog lawang)

Mbah Dhalang : Nggih mangga (sinambi mbukakke

lawang), eh kene- kene putuku wes teka.

Santi : Hehe inggih mbah. Menika sinten Pak? Mbah

Dhalang : Oh iya kui Dapin karo Kepin

Dapin : Ndherek nepangaken nama kula Dapin

lan menikaadhik kula Kepin.

Santi : Nggih, ndherek nepangaken kula Santi.

Bapake Santi : Dapinkaro Kepin ki putune

Mbah Atemo ya le? Dapin : Inggih leres

Pakdhe.

Kepin : Leres…leres…leres

Mbah Dhalang: Iya, cah cah iki pancen sok dolan

mrene.

Kepin : Kang wis sore iki ayo bali, mengkondak

digoleki Mbak Rus. Awake dhewe rak didhawuhi Mbak

Rus ngentasi memean to.

Dapin : Oh iya, yo ayo pin. Nuwun sewu Mbah

Dhalang,Pakdhe lan Santi gandhengmenika sampun

sore. Kula kaliyanKepin badhe nyuwun pamit.

Bapake Santi : Oh ya le. Eh iki ana oleh-oleh digawa
bali ya
Dapin : Nggih pakdhe matur nuwun pakdhe. Sampun
nggih. Bapake Santi : Nggih
Mbah Dhalang : Sing padha ngati- ati le. Dapin lan
Kepin : Nggih mbah.

Pacelathon ing nginggil menika tuladha saking

unggah-ungguh pitepangan. Saking tuladha ing

nginggil saged dipunpirsani kados pundi prayoginipun

menawi pitepangan kaliyan tiyang ingkang dereng

tepang.

Fase 2. Mengorganisasi Peserta Didik

Peta Konsep

Ngoko Ngoko Lugu
Ngoko Alus
Unggah-ungguh

Basa Jawi Krama Lugu
Krama Lugu
Krama

Tuladha ing
Unggah-ungguh

Pagesangan Pitepangan

Materi Konseptual

Ing pepanggihan samenika badhe ngrembag materi
unggah-ungguh basa Jawa, pramila para siswa kedah
diskusi kanthi kelompok alit kanthi satiti anggenipun
maos materi. Materinipun kababar wonten ing
ngandhap menika.

Unggah-ungguh

Unggah-ungguh inggih menika tata-pranataning basa
miturut lenggahing tata krama. Unggah-ungguh ugi saged
dipunwastani undha usuking basa(tingkataning basa
adhedhasar anggenipun ngginakaken). Tiyang ingkang badhe
ngetrepaken unggah-ungguh boten badhe uwal saking tata
krama. Tata krama awujud solah bawa, tindak-tanduk lan
patrap nalika sesambetan (komunikasi) dhateng sinten
kemawon.

Unggah-ungguh Basa Jawi

Unggah-ungguh basa inggih menika tataran basa ingkang
dipun-ginakaken kangge micara kaliyan tiyang sanes.
Ragam basa Jawi kaperang dados kalih inggih menika basa
ngoko saha basa krama.

1. Basa ngoko
Basa ngoko kaperang dados kalih inggih menika
ngoko lugu saha ngoko alus.

2. Basa krama
Basa krama kaperang dados kalih inggih menika
krama lugu saha krama alus

Basa Ngoko Lugu

Ngoko lugu inggih menika wujudipun basa ingkang
sedaya tetembunganipun migunakaken tembung ngoko
sedaya
Ngoko lugu dipun-ginakaken kangge pawicantenan:
a. Tiyang sepuh marang putranipun.
b. Kanca kaliyan kanca ingkang sepantaran.
c. Bandara kaliyan rencangipun.
d. Tiyang ngudarasa

Basa Ngoko Lugu

Tuladhanipun Ngoko Lugu:
Ginemanipun lare kaliyan kancanipun.
Andri: "ndri ayo sesuk mancing ning kali"
Joko: "ayo, aku mau wis bar tuku kambangan"

Basa Ngoko Alus

Ngoko alus inggih menika wujudipun basa ingkang
tetembunganipun ngoko kacampuran krama alus.
Ngoko alus dipun-ginakaken kangge pawicantenan:
a. Pasrawungan tiyang dewasa utawi tiyang sepuh

ingkang sampun rumaket.
b. Tiyang sepuh dhateng tiyang dewasa ingkang

langkung inggil pangkatipun.

Tuladhanipun Ngoko Alus:
Ginemanipun satunggaling tiyang kaliyan kanca
sakantor.
Bu Arum: "Bu Lusi panjenengan wis dhahar durung kok

katon lemes?"
Bu Lusi: "Durung iki Bu, awakku gembreges,

panjenengan ngasta minyak kayu putih ora?"

Basa Krama Lugu

Krama lugu inggih menika wujudipun basa ingkang
tetembunganipun ngginakaken tembung krama,
nanging wuwuhanipun taksih migunakaken
wuwuhan basa ngoko.
Krama lugu dipun-ginakaken kangge pawicantenan:
a. Bocah marang wong tuwa.
b. Sapepadhanipun kangge ngurmati.

Tuladhanipun Krama Lugu:
Ginemanipun Pak Ketua RT dhateng para pemudha ing
rapat (pepanggihan pemuda)

"Adhik-adhik sedaya kula ing ngriki ngaturaken
panuwun dhateng sampeyan sadaya dene sampun
purun dugi ing pepanggihan menika."

Basa Krama Alus

Krama alus inggih menika wujudipun basa ingkang

tetembunganipun ngginakaken krama

dipunkantheni krama inggil.

Krama alus dipun-ginakaken kangge

pawicantenan:

a. Putra dhateng tiyang sepuh.

b. Siswa dhateng dwija.

c. Tiyang ingkang dereng tepang.

Tuladhanipun krama alus:
Gineman antawis wisnu kalyan eyangipun.
Wisnu :Kados pundi Mbah gerahipun, sampun

dhangan menapa dereng? (Krama Alus)
Eyang : Rasane kok durung iki. Miturut kowe kepriye

Le, supayane simbah cepet mari? (Ngoko Lugu)
Wisnu : Makaten kemawon Mbah, ing mangke simbah

kula dherekaken tindak dhateng Puskesmas,
kersanipun dipunpriksa dening Pak Dhokter.
(Krama Alus)

Unggah-ungguh Pitepangan

Limrahipun menawi wonten tiyang ingkang nembe
kemawon kepanggih lajeng sami pitepangan.
Semanten ugi siswa kelas X ingkang enggal, tamtu
kemawon kathah ingkang dereng sami tepang.
Wonten ing pamulangan menika, para siswa badhe
sinau babagan pitepangan. Pitepangan utawi
tetepungan asalipun saking tembung “tepung” utawi
“tepang”, ingkang tegesipun wanuh utawi kenal.
Dados pitepangan menika tegesipun kenalan. Tumrap
siswa ingkang dereng tepang, limrahipun para siswa
banjur sami pitepangan. Pitepangan menika wigatos
sanget amargi saged nambah kanca, langkung
rumaket dados kancanipun, saged dipunajak
rembagan utawi sinau sareng, saha saged nuwuhaken
karukunan. Salebetipun pasrawungan kedah
ngginakaken unggah-ungguh, supados awakipun
piyambak saged srawung kanthi sae saha boten dados
cacading tiyang sanes.

(Winarti, Sri & Suyati. 2017. Kartika Basa Kelas VII. Yogyakarta: Dinas Pendidikan

Pemuda dan Olahraga.)

Fase 3. Membimbing Penyelidikan

Materi Prosedural

Para siswa sasampunipun sinau materi bab unggah-
ungguh basa kangge pitepangan, maos teks pitepangan,
saha ningali video, sumangga dipunsinau kanthi
kelompok, materi ing ngandhap menika ingkang
ngandharaken cara ndamel teks pawicantenan unggah-
unggah nalika pitepangan.

Caranipun damel teks pawicantenan unggah-ungguh
pitepangan
a. Nemtokaken tema utawi topik pawicantenan.
b. Nemtokaken latar panggenan saha wekdalipun.
c. Nemtokaken paraga ingkang wonten ing

pawicantenan.
d. Migunakaken basa Jawi
e. Nyerat ukara pitepangan ngginakaken tandha petik

(“….”)

Kangge pitepangan Ditepungake jenengku Alfi. Aku

antawisipun lare kaliyan siswa kelas X SB. Jenengmu

lare sapa?

Kangge pitepangan kaliyan Ndherek nepangaken nama kula

tiyang ingkang langkung Alfi. Kula siswa kelas X SB.

sepuh Asmanipun panjengan sinten?

Kangge pitepangan tiyang Ditepungake, pak guru iki

sepuh dhateng lare asmane Pak Basori.

f. Ngginakaken ukara kandha kanthi maringi tandha
petik (“….”) wonten ing panyeratan pawicantenan.

g. Ngrembakakaken tema dados teks pacelathon
ingkang jangkep mawi unggah-ungguh basa.

Para siswa saged ngginakaken bausastra online kangge madosi tembung-
tembung ingkang angel, mawi link https://www.sastra.org/leksikon

Praktik pawicantenan unggah-ungguh pitepangan mawi
4W

a. Wicara : pocapanipun kedah cetha, boten pareng
groyok.

b. Wirama : banter alonipun swanten ingkang
dipunlarasaken kaliyan isi pacelathon.

c. Wiraga : ebahipun badan saha polatanipun kedah
luwes, prasaja kaliyan boten lamun dipundamel
damel.

d. Wirasa : penjiwaan, nalika pawicantenan kedah
dipunlarasaken kaliyan isinipun pawicantenan.

Fase 4. Mengembangkan dan Menyajika Hasil

Materi Metakognitif

Negesi Tembung
Kangge pancatan, para siswa saged ngginakaken
bausastra online kangge madosi tetembungan
ingkang angel. https://www.sastra.org/leksikon

Damel Analisis

Fase 5. Menganalisis danMengevaluasi Penyelesaian

Masalah

Wonten ing pasinaon unggah-ungguh Jawa:
Para siswa sampun saged ngecakaken unggah-ungguh
basa wonten ing pawicantenan pitepangan saha saged
damel pawicantenan pitepangan mawi unggah-
ungguhipun.

Wonten ing fase menika saged dipunanalisis saha

dipunevaluasi proses anggenipun manggihaken

sedaya unsur wonten ing pasinaon unggah-ungguh

pitepangan. Bab ingkang taksih angel nalika sinau

materi unggah-ungguh Jawa, inggih menika:
1. Anggenipun damel ukara pitepangan saha pamitan
kedah nggatosaken undha-usuk basanipun, kados ta
kalih sinten ingkang dipunajak pawicantenan, lajeng
kedah ngginakaken tataran basa ingkang kados
menapa.
2. Anggenipun damel teks pawicantenan pitepangan
kedah jumbuh kaliyan tema ingkang sampun
dipuntamtokaken kaliyan dwija.
3. Anggenipun ngecakaken pawicantenan pitepangan
kedah ngginakaken basa ingkang pener saha bener.

Dudutan & Relevansi

Dudutan

Dudutanipun saking materi menika:
1. Unggah-ungguh basa inggih menika tataran basa
ingkang dipun-ginakaken kangge micara kaliyan sinten
kemawon. Tataran basa menika wonten kalih inggih
menika basa ngoko lan basa krama.
2. Tindak tanduk inggih menika patrap nalika micara
kaliyan tiyang sanes.

Relevansi

Unggah-ungguh Jawa menika taksih dipun-ginakaken
dumugi samenika, sanadyan jaman sampun langkung
modern. Unggah-ungguh Jawa menika kalebet salah
setunggaling cara kangge nuwuhaken patrap ingkang
bener saha pener kangge para siswa.

Unggah-ungguh pitepangan kedah dipun-gatosaken
wonten ing pasrawungan, supados anggenipun srawung
kaliyan tiyang sanes saged lumampah kanthi sae.
Unggah-ungguh pamitan nalika bidhal sekolah, menika
ugi kedah dipungatosaken sanget, mliginipun kangge para
siswa, amargi piweling saha donga pangestu saking tiyang
sepuh menika wigati sanget tumrap putranipun saha
dados sarana lancaring gegayuhan para siswa

Kapustakan

Rosidi, Abdul A., dkk, 2015. Wibawa kelas X SMA/SMK.
Yogyakarta: Dinas Pendidikan, Pemudan, dan
Olahraga.
Bausastra online: https://www.sastra.org/leksikon
Jurnal:
Arfianingrum, Puji. 2020. Penerapan Unggah-ungguh
Bahasa Jawa Sesuai dengan Konteks Tingkat Tutur
Budaya Jawa. SMK Assa’idiyyah 2 Kudus Vol. 3 No. 2
hal. 138-141
https://jurnal.umk.ac.id/index.php/JKP/article/view/6
963