Nivadk_MoMBo_2017

150 निवडक मामबो २०१७

आवडायचं प्रपठल.ं ते करूि नतला हळुवार हातािे भरवाव,ं असं फार मिात होत,ं पण
त्याआधीच ती निघूि गेली. परदेशात वामतव्य असल्यािे आपल्या आईबाबांच्या मतृ ्यसू मयी
आपण भारतात असूच ही कधी खात्री िसतेच. पण ती शक्यता वामतवात उतरली की काळीज
पार चचरलं जात.ं असो.
माझ्या जावा नि िणदं ा मवयपं ाकात अगदी तरबेज आहेत. पण प्रपठलं मात्र खावं तर माझ्याच
हातचं असं माझ्या िवऱ्याचं मत. यात ककती तथ्य आहे ते तोच जाणे, पण प्रपठलं माझ्या
आवडीचचं . माझ्या दृष्टीिे अगदी कं फटश फू डच आहे ते. कु ठल्याही गात्रं थकविू टाकणाऱ्या
िवासातूि घरी आल,ं की झटपट करता येणारा नि रुचकर असा हा िकार. अजिू ही एखाद्या
हदवशी मी एकटीच घरी असले, की फोि करूि िवरा शमस्श्कलपणे प्रवचारतो- ‘मग काय, आज
प्रपठलं भाताचा मेिू िा तझु ा?’

एकदा अशीच एका िातवे ाईकांकडे जवे ायला गेले होत.े मवयंपाकघरात चलु ीपाशी पािं माडं लेली.
फार मोठी िव्हते तवे ्हा. खपू भकू लागलेली. ‘हे काय, जेवायला प्रपठलं भात?’ असा प्रवचार
आला मिात. पण खरंच सांगते, त्यांिी अगदी वगे ळयाच पद्धतीिे के लं प्रपठलं. आधी
पातेल्यात भात जरा अधाशकच्चाच शशजवला. मग बेसिाचं कालवलेलं पीठ- त्यात कसले
mystery ingredients होते माहीत िाही- तर ते पीठ पसरवलं त्या भातावर. मग ते सारं
िकरण शशजल्यावर एकदम खमगं फोडणी घातली वरच्या थरावर. काय लागत होतं ते िकरण
म्हणूि सागं !ू त्याला वडीचं प्रपठलं म्हणतात असं त्याचं ी लेक म्हणाली. पण िीट रेशसपीच
माहीत िसल्यािे कधी करायची हहमं त िाही के ली मी.

माझ्या मावशीच्या हातचहं ी प्रपठलं अफाट व्हायचं. काय घालतेस त्यात असं प्रवचारल्यावर-
‘त्यात मि घालावं लागतं बायो’ असं हसूि सागं ायची. माझ्या लेकाला प्रपठल्यात मुळीच रस
िाही. तो तसा गुणाचा असल्यािे के लेला पदाथश खातो प्रविातक्रार. फक्त खातािा त्याच्या
चहे ऱ्याकडे बघायचं िसत.ं पामता, प्रपझा यासारखे मवगीय पदाथश सोडू ि हे लोक हे ‘धावतं’
प्रपठलं िामक िकार करतात का नि त्यापके ्षाही खातात कसे ह्याचं आश्चयश नि प्रवषाद दोन्ही
हदसत असतात त्याच्या चहे ऱ्यावर. पण लेकीला मात्र खपू आवडतो प्रपठलं भात. ‘मॉम, कॅ ि यू
मेक प्रपटालं प्लीज?’ अशी फमाईश श ती अिेकदा करते. मूळची अमेररकि असल्यािे चमच्यािे
प्रपठलं खाते- नि बोटांऐवजी चमचाच चाटत बसत.े

मला कधीकधी खपू भीतीही वाटते माझ्या आवडीनिवडीचं ी. म्हातारपणी जर एखाद्या िशसगां
होममधे रहायला लागलं, तर मला भारतीय पदाथश कसे शमळतील? नि माझं ् आवडतं प्रपठलं
कसं शमळेल? यावर माझी लेक म्हणते, ‘आई, तू कशाला िशसगंा होममधे जाशील? तू
माझ्याकडचे राहा. मी शशकू ि घेईि तलु ा आवडणाऱ्या डडशसे …’ (शहाणी माझी बाळी ती)!

निवडक मामबो २०१७ 151

माझी बहीण म्हणते, ‘त्याची िको काळजी. आपल्या खािदािात म्हातारपणी भ्रशमष्ट होतात
लोक. मग पामता खाल्ला काय नि प्रपठलं, कसं कळणार?’
माझी मात्र त्या परमेश्वराला - (अिके मागण्यांसोबत) ही देखील एक मागणी आहे -
‘शवे टपयतां माझे आवडते पदाथ,श ज्यात प्रपठलं भात अथाशतच अग्रक्रमावर आहे, खाऊ दे मला.
अगदी तपृ ्त होईमतोवर.’ हो िा, िाहीतर प्रपठलं भाताची इच्छा अपरु ी राहहली, म्हणूि मला
पनु ्हा पथृ ्वीतलावर जन्म घ्यायला पाठवावं लागल,ं तर कस?ं ?

152 निवडक मामबो २०१७

‘आम्र’- आम्हा सवांाचा लाडका आंबा

अमतृ ा हमीिे

रं ं ंगत. ं तं र ळ टर त
. ं टतं. ं ग- र गग गं

तं

गर .

र ं गर गं .

-

- टं त रर

रं - तर (herb that increases the bulk of

feces) र र त. ळ तंत अ

अळ र.

ं- (diuretic). ळ तत

ळ ररत त. अ ळ ं ररत

ंत र त. र ळ ग , रं र त

, र त त.

ग:

र - र, , (तरट)

- ट (undergoes pungent taste conversion after digestion)

- त (coolant) तं र र र र र र

र: , रअ त त
ं- त

-
ग-

अ त-अ अ रर त त.
त- र त त तरतर त. र र त र

निवडक मामबो २०१७ 153

त -र तळ तर त. र ंट .
ळ .र र र र त त. ं
ंटर त
तत . त.
र तत

ं-

र - ट, (तरट), (sour), र

र :त र

तं ऋत , (mid-March to mid-May) त त. र ऋतत
ं रत
ं त ळ त त ळ तळ त अ
र
ळत र र र त. र

ग र र ळ, ं, र ं ट-ग ट र

.

त ऋतत(mid-May to mid-July) त त त.
ं
त. त र रअ ळ ररत

त अ त.

अ ळ र, र अत र रत .

154 निवडक मामबो २०१७

िाचे मि मोरा

मजं ुषा दवडं े

ज्येष्ठातलं रखरखणारं ऊि, िचडं उकाड्यामुळे होणारी कासावीस करणारी गुदमर. स्जवाची
काहहली. आता सगळी वाट फक्त आषाढाची. आखण अकममात कधीतरी ऊि-सावलीचा लपडं ाव
सरु ू होतो. कधी ऊि, कधी सावली करता करता उन्हाची िखरता कमी कमी होत जाते. आखण
दरू वर अत्यतं हवहे वेसे राखाडी काळे ढग हदसायला लागतात. सततच्या गरम झोतामं धिू
हळूच एखादी थडं हवचे ी शीतल झुळूक ओझरता मपशश करूि जाते. राखाडी ढग काळे होत
जातात...आखण काही क्षणातं संपणू श आसमतं ती काळीशार दलु ई पांघरूि घेतो. बारीकबारीक
चांदीच्या तारा अधिू मधूि चमकत दलु ईची शोभा वाढवू लागतात. थडं हवचे ्या शीतल झुळुका
हळूहळू सोसाट्याच्या वाऱ्यात पररवनततश होतात. पक्ष्यापं ासूि माणसांपयतंा सगळयाचं ीच घरी
परतण्याची लगबग सरु ू होत.े गडगडाट..… कडकडाट..… आखण मग..… धवंु ाधार.....!
तषृ ात,श आतरु , मीलिोत्सुक धरतीला प्रियकराचा झालेला मपशश आपल्यालाही सुखवूि जातो.
त्या धसमसु ळया उत्कट पहहल्यावहहल्या िणयािंतर अख्ख्या सषृ ्टीवर िवीि खझलई चढते.
स्जथवर िजर जाईल नतथवर हहरवके ं च शालूशले े प्रवखरु लेले… िसन्ि मि आिंदािे ओथबं ूि
येत.ं … मिाची ही तरल, आल्हाददायक अवमथा व्यक्त करण्यासाठी भैरवीच्या या सरु ांखरे ीज
अजूि काय योग्य असणार.....!

“िाचे मि मोरा मगि… नतक दा धीगी धीगी...
बदरा नघर आये..… रुत है शभगी शभगी....”

१९६३ मध्ये ररलीज झालेल्या ‘मेरी सूरत तेरी आखं ें’ या चचत्रपटातलं हे अत्यंत मिोहर गीत.
भैरवी रागावर आधाररत. श्रवणसुखाचा अत्युच्च आिंद देत हे गीत मिालाही मवगसश खु ात जणू
शभजवूि टाकतं. हदग्गज एकत्र आले की काय अहद्वतीय घडू शकतं याचं उत्तम उदाहरण.
शैलेन्द्रच्या शबदालकं ारािं ा सचचिदांचा सगं ीतसाज, मोहम्मद रफीच्या अवीट मखमली मवगीय
आवाजाला पंडडत समतािसादांच्या तबल्याची जोड.

“कु हूके कोयशलया… कु हूके कोयशलया
कहीं दरू पपीहा पकु ारे

झुला झूलें सखखयााँ.… झुला झूलंे सखखयाँा
के घर आ जा बालम हमारे
नघर आये.… बदरा नघर आये
रुत है भीगी भीगी.…”

निवडक मामबो २०१७ 155

पावसािे के वळ मािवी मिच िाही तर िाणी, पक्षीसुद्धा आिदं ािे भारूि जातात. आिदं ाचा हा
सोहळा, या निरनिराळया मिोवमथा ित्येक कडव्यात ककती सरु ेख व्यक्त झाल्या आहेत.
आंबयाच्या डहाळयामं ागे लपलेल्या कोककळेचे मधरु मवर, मैबत्रणी भेटल्यामळु े आिहं दत
झालेल्या माहेरवाशशणी खेळता खेळता गाण्यांमधिू ही आपल्या प्रियकरालाच आवाहि करतात.

“यहीं रूक जाये…. यहीं रूक जाये
ये शाम आज ढलिे ि पाये

टू टे िा ये सपिा.… टू टे िा ये सपिा
कोई अब मझु े िा जगाये

नघर आये.… बदरा नघर आये
रुत है शभगी शभगी.…”

रफीचा मूळचाच मधरु मवर या गाण्यात जरा जामतच गोड, हळवा भासतो. ही भरै वीची
कमाल. ित्येकाच्याच ममनृ तपटलावर अशा काही वेळा, अशी एखादी सधं ्याकाळ असतेच असते
की स्जथे काळ थांबिू जावा असं वाटलेलं असतं. आता ककतीही पढु े आलेलं असलं आयुष्य
तरी मि पुन्हा मागे जाऊि मतं ्रमुग्ध करणाऱ्या त्या हळव्या क्षणाभं ोवती रुं जी घालूिच येतं या
पावसाळी गारव्यात. तवे ढेच ते िाजूक क्षण पनु ्हा एकदा जगल्याचा आभास. ते हळुवार क्षणच
तर आयषु ्यातले fixed deposits असतात.

“छु प छु प ऐसे में.… छु प छु प ऐसे में
कोई मधरु गीत गाये

गीतों के बहाि.े … गीतों के बहािे
छु पी बात होठों पे आये

नघर आये.… बदरा नघर आये
रुत है शभगी शभगी.…”

या चचत्रपटातली अशोककु मारिे मवीकारलेली अत्यंत कु रूप ‘प्यारे’ची भूशमका हे त्याचं फार
मोठं धाडस म्हणावं लागेल. या गाण्यासाठी त्यािे चहे ऱ्याच्या हावभावावं र फार मेहित घेतली
असं म्हणतात. याचं एकमवे कारण म्हणजे रफीच्या आवाजाशी मळे साधणं. हे गाणं
मवतुःमध्येच जणू एक मािवंदिा आहे, रफीच्या मखमली आवाजाला, पडं डतजींच्या जादईु
बोटािं ा आखण अथातश च सचचिदांच्या समथश सगं ीताला.
पावसाळयातल्या सषृ ्टीच्या िणयाबरोबरच तरूण-तरुणीचं ा रोमान्सही खलु तो. आपल्या मिातल्या
हळुवार भाविा प्रिय व्यक्तीपयतां पोचवण्यासाठी अजिू कु ठले हदवस असतात योग्य? या
ओल्या हदवसातं च मिहं ी िमे ािे शभजिू जातात. भरै वीचे सूर नििादत राहतात.

156 निवडक मामबो २०१७

गाण्याच्या शवे टची जुगलबदं ी तर बस ् ऐकत रहावी. रफीचा आवाज, पंडडतजींचा तबला आखण
मटेजवर िाचणाऱ्या आशा पारेखच्या पायातं ले घगंु रू..… या सगळयांचा समन्वय साधत जाणारं
सचचिदांचं सगं ीत. Hats Off!!
आशा पारेख ककती संुदर हदसलीय आखण ककती सरु ेख िाचलीय.

गाणी इतकी िचडं आवडत असिू ही सगं ीताचं शास्त्रोक्त शशक्षण ि घेतल्याची खतं या एकमवे
गाण्यािे निमाशण के ली माझ्या मिात.
हे गाणे ज्यावर आधाररत आहे त्या अनतशय िाचीि अशा भरै वी रागाबद्दल थोडसे े -
भरै वी थाटातला हा भरै वी राग हहन्दमु तािी क्लाशसकल सपं ूणश राग आहे. It is considered
as Queen of Melodies. भैरवी रागात सगळे कोमल मवर वापरले जातात जसं ररषभ (रे),
गंधार (ग), धवै त (ध), निषाद (नि). या कोमल मवरांचं नततकं च मधरु , हळुवार सादरीकरण
ऐकणाऱ्यावर जणू मोहहिीअस्त्राचा ियोग करूि त्याला मंत्रमगु ्ध करूि टाकतं. अनतशय
िसन्ि, शांत, िमे आखण भडक्तरसपणू श वातावरण तयार होऊि दैवी अस्मतत्वाची खात्री पटायला
लागत.े अख्ख्या चराचरातं ल्या आहदशक्तीचं जे ितीक आखण भगवाि शशवाची सहचाररणी अशा
भरै वीचं िाव या रागाला हदलं गेलेलं आहे. हा पहाटेचा राग आहे, आखण साधारणतुः
मकै फलीच्या शवे टी गायला जातो. याचं कारण त्यात आवाजाच/ं मवरांचं एकत्रीकरण करण्यासाठी
असलेला फार मोठा वाव आखण भाविाचं ा अहद्वतीय संपूणपश णा.

त:

प्रववेक देशपाडं :े रसग्रहण करता येणे, करणे, ही एक कला आहे. त्यात रसग्रहण करणाऱ्या
व्यक्तीला मवत:ची िनतभा, शबद, सूर, ताल, संगीत, त्या गाण्याचं शसिेमातलं चचत्रीकरण, ते
सादर करणारे चचत्रपटातले कलाकार, ह्या सवाांिा असा सूर देणारे, गाण्याची पाश्वभश ूमी इतक्या
पैलूचं ं भाि ठे वावं लागत!ं
रसग्रहणाची खमु ारी तवे ्हाच चढते जवे ्हा आपण वरील सवश गोष्टीिं ा न्याय देत सवाांची दखल
घेतो, परंतु एका प्रवश्लेषकाच्या भूशमके त साचबे ंद ि राहता मवत:ला त्या गाण्यात जे िकषाशिे
भावलंय ते ताकदीिे माडं तो. शास्त्रीय सगं ीतावर आधाररत हे गाणं तू समजिू घेतलं आहेस,
आषाढसरीत मवत:ला शभजवूि घेतलं आहेस. त्यामळु े हे अिनतम रसग्रहण अवतरलं. तझु ं
अशभिदं ि.
ित्येक काव्यपंक्तीचा भावाथ,श मवरसाजाचे कौतकु तू छाि मांडलेस. तषृ ातश िेशमकाचं ी
मिस्मथतीही संदु र मांडलीस. राखाडी काळे होत जाणारे ढग, शषु ्क वाऱ्याचं थडं गार
झुळकीमध्ये होणारं रुपातं र, क्षक्षनतजावर लखलखणारी वीज ह्याचं ्या अिनतम वणिश ािे तषृ ातश

निवडक मामबो २०१७ 157

धरा, बरसत्या जलधारा यांच्या मीलिाच्या तपृ ्तीचा हुंकार आम्हाला ऐकवण्यात तू पूणपश णे
यशमवी झालीस.
भरै वीचे सोप्या शबदात के लेले संदु र वणिश सवश वाचकािं ा आवडले आखण शास्त्रीय संगीताची
गोडी वाढेल इतक्या तरलतिे े तू मांडले आहेस. राग शशकण्याचा, जाणण्याचा, थेट काळजाला
हात घालण्याचा हा सदुं र ियत्न. तझु ी भरै वी पहाटे पाच वाजता मी वाचली आहे. मैकफलीची
सांगता करणारी ही भैरवी अिुभवल्यामळु े, मवर-सांगता झाली. आता काही ऐकणे िोहे! आज
भाजूि काढणारं मे महहन्याचं ऊिदेखील भैरवीच्या ‘कोमल’ सरु ासं माि भासेल.

ऊशमलश ा ताम्हिकर: हळुवार क्षण, आयषु ्यातले fixed deposits खरंच!

स्ममता भागवत: खपू छाि, तरल आखण भावूक रसग्रहण. अगदी साठच्या दशकात िेणारं.
िॉमटास्ल्जयासाठी आभार.

श्रीकातं हदवशीकर: अिनतम गाणे आखण त्याहीपेक्षा कसदार, अभ्यासपूणश रसग्रहण. गाण्याची
सवांगा ािे के लेली समीक्षा आखण अिनतम लेखि शैली. खपू च छाि. आवडले.

सजु ाता जोशी-सािे: मजं ुषा, ककती छाि शलहहलं आहेस. आत्ता परभणीच्या रखरखीत
उन्हाळयातसुद्धा बाहेर पाऊस पडतोय असं वाटतंय. गाणं आवडत.ं पण अथाशकडे कधी प्रवशषे
लक्षच हदलं िव्हतं. तझु ्यामळु े गाण्याचा अथश समजला. ममतच!

158 निवडक मामबो २०१७

समुद्र शबरी धरणी राम

स्ममता भागवत

वणे ा सजृ िाच्या....
िमे क्या वेळी प्रवशशष्ट प्रवचार प्रवशशष्ट भाषेत का व्यक्त होतो, हा सिाति िश् आहे. वमततु :
मराठी, गजु राती, हहदं ी आखण इंग्रजी चारही भाषात सारख्या सहजतिे े मी व्यक्त होत.े तरी
एखादा प्रवचार अमुक भाषते का व्यक्त होतो ते मला कळत िाही. कु णी म्हणतात, creation
is perversion. िा मला ते पटते की सजृ ि काय गौडबंगाल आहे, िा ते उमजते! हे सारे
कु ठू ि येते ते सांगू शकत िसले तरी हे कसे घडते ते - सजृ िाची िकक्रया- मी काही वळे ा
शबदात मांडू शकते. माझ्या मत.े ...
मिात सतत अरूप भावभाविांची घुसळण होत असते. िविीत बाहेर येण्यासाठी धडपडत
असते. रूप आखण अरूप याचं े मीलि होते तवे ्हा सजृ िाची वाट मोकळी होते. कु ठलासा िसंग
वा घटिा वा मिाची तडफड यास कारण ठरत.े मग अचािक जणू शबद लोभस पाखरासारखे
अलगद खांद्यावर येऊि बसतात! शबदांच्या ‘पंखांची’ फडफड अिाम साखळी रचू लागत.े नि
अिायासे शबद हातात हात घालिू कागदावर वा संगणकावर उतरू लागतात. कप्रवतचे ्या रूपात
तर कधी मुक्तक बिूि वा कधी कथेच्या रूपात! कधीकधी माझचे शबद मला चककत करतात...
हे मी शलहहलयं ? हे सारे शबद माझ्या शबद भांडारात बालपणापासिू होत.े मग आजवर त्यांिी
‘अशी’ साखळी का रचली िाही? या यक्षिश्ाचे उत्तर माझ्यापाशी िसते.

आता हेच बघािा! हदवाळीस मी िातवाला रामायण आखण महाभारताच्या दृकश्राव्य कफतीचं ी

माशलका भेट हदली. दरू दशिश वर या माशलका येत होत्या तेव्हा तो माझ्या ससं ाराचा
अनतव्यमततेचा काळ होता. माशलका बघायला मला वळे िसे. ित्येक भारतीय व्यक्तीिमाणे

रामायण आखण महाभारताच्या कथावमतूशी मी पररचचत असणे मवाभाप्रवकच! तरी ित्येकाच्या
सादरीकरणात फरक असतो. म्हणूि गाठी निवांत वेळ असल्यािे मी िातवाबरोबर माशलका
बघायला बसले. ‘त्या’ हदवशी शबरीचा कथाभाग होता. अथाशत बहुतके ािं माणे मलाही पररचचत
असलेला! ककत्येकदा पदाथश चाखिू ‘माझी शबरीची बोरे’ अशी मखलाशी करत मी माझ्या
सगु रण िसण्याच्या वामतवावर पाघं रूण घातलेहोते – पढु ेही घालणार आहे. तरी….
‘त्या’ हदवशी घडले ते तोवर घडले िव्हते, याचे मलाही िवल वाटले. झाले असे की....

शबरीचा भाग पाहूि मी उठले नि सरळ संगणकाशी बसले. खांद्यावर फडफडणारी शबद
पाखराचं ी साखळी अचािक सगं णकावर उतरू लागली - मकु ्तकाच्या रुपात!

निवडक मामबो २०१७ 159

समदु ्र शबरी धरणी राम!

म्हणतात वसधु ेवर आहे तीि भाग पाणी आखण एक भाग जशमिीचा!
तसा आहे अजिू एक अिपु ात

मािव देहात असते तीि भाग पाणी आखण एक भाग अमथी आखण मिायचंू ा!
हृदय धडकते जशी असते समुद्राची गाज,

असेल का ती सागराची भाषा की असले धरेच्या हृदयाची धडधड?
हे खरं आहे की समुद्राचं पाणी खारट असतं,

मग त्यािं धरणीला हदलेलं दाि का गोड असतं?
खरंच पावसाचं पाणी का बरं खारट िसत?ं

सागराच्या जलािं बिलेल्या ढगात का खारं पाणी िसत?ं
माित असेल का समुद्र धरणीला राम?

असेल का शबरी सागराच्या मिात दडलेली?
चाखिू गोड बोरं रामास देणारी शबरी आखण
खारेपण मवतुःपाशी ठे ऊि धरेवर वषाशव करायला
मघे घडवणारा रत्नाकर असतील का एका जातीचे?
आज वाटतयं , समुद्र शबरी आखण धरणी राम,
यगु ायुगापं ासूि चालू आहे ही कहाणी अप्रवराम!

ही कहाणी अ-प्रवराम!!

त:

प्रिया साठे : फार संुदर शलहहलं आहेत स्ममता मावशी. कोणत्याही िकारची creativity ही बरेच
वेळा out of body experience सारखी असते असं मला वाटतं. काही शलहहल्यावर, चचत्र
काढल्यावर, शशल्प तयार के ल्यावर, अगदी गातािा आखण वाद्य वाजवतािा सदु ्धा असं वाटू ि
जातं की आपण खरंच हे के लं?! समुद्र आखण धरणीची अशी कल्पिा फार आवडली. संुदरच.

वषै ्णवी अंदरु कर: खपू छाि िनतमा! खरं आहे. शबद, भाव सगळे आत कु ठे दडू ि असतात.
वगे वेगळया हठकाणी. आखण कधी एखाद्या तालावर सवश कलाकाराचं ी साखळी होऊि सुंदर ितृ ्य
चचत्र हदसावं तशी कप्रवता, लेख होऊि जातात. हे कोऑडीिेशि सहज संुदर.

160 निवडक मामबो २०१७

प्रववेक देशपाडं :े फार सदुं र! िथम तुमचं अशभिदं ि! तमु ्ही चार भाषांमध्ये प्रवचार करता अि
जी मिातिू उमटेल त्यात शलहहता. ही चतुरस्रता िशंसिीय आहे. समुद्र-शबरी, धरा-राम ही
कल्पिाही थोर आहे. त्यामुळे शबरीची रामाला उष्टी बोरं देण्याची कृ ती उदात्त वाटते, त्यातलं
िेम ककती प्रवशाल आहे याचा ित्यय येतो. छाि वाटलं वाचिू .

अमतृ ा हमीिे: स्ममताताई, खपू सदुं र शलहहलयं . अगदी खरंय! कोणतीही कलाकृ ती म्हणजे
भाविचे े उत्कट रूपच आखण त्याच्या िसवाची वेळही ठरलेली. म्हणूिच म्हणतात, कवीता
िसवत.े समुद्र आखण धरणीच वेगळच िातं सांचगतलंत तुम्ही! अिनतम!

दगु ाश पाच्छापरू कर: वा! वा!! स्ममता! ही शबदांची फडफड ‘ चालू असतचे ित्येक मिांत आखण
त्याला संमकाराचे भरजरी काठ पण लावलेले असतात… पण ते व्यक्त करण्यामागे एका
‘अप्रवराम’ ओढीची पण जरुरी असतचे िा? म्हणूिच (माझ्यासारखे) बरेच जण िसु ते रशसक
वाचक तरी रहातात ककं वा कडवट टीकाकार तरी बितात! आजच्या तझु ्या ‘मकु ्तकाला ‘ दाद!!

निवडक मामबो २०१७ 161

अल्पप्रवराम आखण पूणपश्रवराम

सधं ्या (रजिी) मसराम

आपण कु ठलेही वाक्य शलहहतािा, त्यात अल्पप्रवराम आखण पूणपश्रवराम वापरूि ते पूणश करतो.
त्या शशवाय वाक्य आखण कु ठलहं ी शलखाण पणू श होत िाही. आखण वाक्य शलहहतािा जर आपण
तो अल्पप्रवराम आखण पूणपश्रवराम योग्य जागी वापरला िाही तर त्या वाक्याचा अथचश बदलतो.
आखण त्या वाक्याचे सवश संदभचश बदलिू अथाशचा अिथश होऊ शकतो.
तसेच आपले आयषु ्य अथपश णू श करायचे असेल तर आपल्यालाही आयुष्यात कु ठे अल्पप्रवराम
घ्यायचा आखण कु ठे पूणपश्रवराम द्यायचा हे जमायला पाहहजे.
जीवि जगतािा बरेच क्षण असे येतात की पढु े काय हे आपल्याला सचु त िाही. सकं टािं ी पुढे
रमता हदसत िाही. तेव्हा थोडा अल्पप्रवराम घेऊि िंतर परत पढु े वाटचाल करायची असते.
बरेच वळे ा पररस्मथतीमळु े शशक्षण घेता येत िाही; लवकर िोकरीच्या जंजाळात अडकावे लागत.े
पण नतथे पणू पश्रवराम ि घेता अल्पप्रवराम घेऊि ितं र शशक्षण पणू श करता येत.े बरेचदा घरगुती
कारणामळु े आपण िोकरी सोडतो, पण काही काळािे आपण त्या पररस्मथतीतिू बाहेर पडू ि
पनु ्हा िोकरी करू शकतो, म्हणजेच अल्पप्रवराम घेऊि पुढे जाऊ शकतो. पण असे ि करता
जर आपण नतथेच पूणपश्रवराम घेतला तर मिातल्या इच्छा पणू श ि झाल्यामळु े एक कमतरता
मिात राहत.े कधी कधी एखादी व्यक्ती िरै ाश्यातिू जीविालाच पणू पश्रवराम देते, अशावेळेस खरं
तर एक अल्पप्रवराम घेऊि पनु ्हा आयुष्य जगायला पाहहजे.
तसचे आयषु ्यात पणू पश्रवराम कधी घ्यायचा हे पण आपण ठरवायला पाहहज.े बरेचदा कामात
आपण इतके बुडू ि जातो की घरच्यािं ा वेळच देत िाही, तवे ्हा कामाला थोडावळे पूणपश्रवराम
द्यायला हवा. तरच आयषु ्य थोडे मजते जाईल. कधी कधी पसै े कमवायच्या िादात इतके
वाहवत जातो की कु ठे थांबायचे हेच बऱ्याच जणांिा कळत िाही, आखण त्या िादात आयुष्य
जगण्याचे पण राहूि जाते. आखण आयषु ्याची परवड होत.े
म्हणूिच आयषु ्यात पण अल्पप्रवराम आखण पणू पश्रवराम योग्य जागी द्यायला हवा तरच आयषु ्य
अथपश णू श होईल आखण अिथश टळेल.

त:

प्रववेक देशपाडं :े पॉझ घ्यायला लावला ह्या प्रवचारांिी. अल्पच काय मवल्पप्रवरामही हदसले
िाहीत, आजपयतंा कामाच्या रेट्यापढु े. मग जाणवलं; फार मटेशिं मागे गेली. ित्येक मटेशि
सुटतािा नतथलं काही हवंहवसं ं झरशकि हदसिू िजरेआड व्हायच,ं ती रुखरुख अिभु वायलाही

162 निवडक मामबो २०१७

थाबं लो िाही कधी. अि ् आता ते निसटलेले क्षण. उडणाऱ्या मऊ प्रपसाच्या रेशमी
म्हाताऱ्यासारखे अवतीभोवती तरंगतािा हदसतात पण पकडता येत िाहीत. मग अल्पप्रवराम
घेतला; स्मथर बसलो. आता त्या म्हाताऱ्या आपोआप तरंगत येऊि माझ्या अगं ाखादं ्यावर
गदु गलु ्या करताहेत. माझ्या गालािं ा, पापण्यािं ा मपशश करताहेत. निदाि परतीच्या िवासात
तरी ‘मलो लोकल’ घेतल्याचं चीज झालं. सगळी मटेशिं बघता आली असं वाटतं.

निवडक मामबो २०१७ 163

झाड - गूढ

अमेय पडं डत

कोल्हापूर-जोनतबा रमत्यावर हे झाड पाहहले. रमतारुं दीकरणात ककं वा असेच एखाद्या वादळात
मुळापासूि उखडले गेले असाव.े जे हदसले त्यावर मेंदतू िकक्रया होऊि समोरचे दृष्य
उमजायला काही सेकं द जावे लागले, िीट निरखिू बघावे लागले.

साधारणत: मुळे अशी अचािक तटु ली की जीविरसाच्या अभावािे झाडाचा मतृ ्यू अटळच.
त्यातूि झाड स्जतके मोठे नततके त्याचा दगावण्याचा धोका जामत. वाढत्या वयासोबत
मुळांवरचे अवलंबबत्व वाढत असाव.े िवीि रोपाची माती बदलता येते, अलवार उचलिू त्याला
दसु रीकडे िते ा येत.े जुिी माती काही काळ मुळाभं ोवती ठे विू सवश काही ठीक असल्याचा
आभास निमाशण करता येतो आखण त्यालाही ते खरे वाटते. मोठ्या झाडाला वयपरत्वे आलेले
शहाणपण दसु रीकडे रुजू देत िाही. आयषु ्यभर एकाच जागी घट्ट उभे राहण्यात जगण्याची
सगळी ऊजाश खचश झाली असत.े स्जजीप्रवषा सरत आलेली असते बहुधा, म्हणिू च मळु े

164 निवडक मामबो २०१७

दरु ावल्यावर ‘सुकू ि जाणे’ हे िशीब, अशी झाडे वाधकश ्याच्या अपररहायतश ेिे मान्य करतािा
हदसतात.

या झाडाचहे ी िाक्ति तसेच असायचे पण इथे एक चमत्कार घडला. उन्मळल्यावर हे दसु ऱ्या
झाडावर पडले. कदाचचत पहहल्यापासूिच त्याचं ी मुळे जशमिीखाली गंुतलेली असतील, ककं वा
सततच्या सवं ादािे एकमके ापं ्रवषयी स्जव्हाळा निमाशण झाला असले . काय असेल ते असले पण
बाह्यशक्तीिे उखडू ि काढल्यावर शजे ारी इतर कोणतेही झाड िसतािा बरोबर दसु ऱ्या झाडावरच
पडावे यातील निसगयश ोजिा पाहूि थक्क झालो खरा! आखण त्या दसु ऱ्या झाडािे काय छाि
सावरले आहे या ददु ैवाला! बुंध्याकडचा जशमिीलगतचा काही भाग पडणाऱ्या झाडािे गमावला
पण उरलेला भाग सपं ूणरश रत्या रसरशीत आहे, स्जवंत आहे. झाडाच्या पारंबया आधारदात्याच्या
खोडाशी एकरूप झाल्या आहेत आखण त्यातिू हक्काचे जीवितत्त्व झाडापयतंा व्यवस्मथत पोचते
आहे. झाडाच्या टोकाशी साल खरवडली तर आत हहरवे चतै न्य अजिू जागे असल्याच्या खणु ा
हदसत आहेत. एक फादं ी तर पुढच्या झाडापयतां पोचिू मवत:ची हहरवाई त्याच अशभमािािे
जपतािा हदसत आहे. आणखी एक वशै शष्ट्य म्हणजे या िवीि िात्यात कोणताही ताण हदसत
िाही. झाडे एकमके ांशी पक्की जोडली गेली आहेत, अगदी मुद्दामूि जोडावीत अशी. िकोशी
जबाबदारी अगं ावर आल्यावर हदसणारा राग ककं वा अवचचत आलेल्या ओझ्यामुळे येणाऱ्या
थकव्याचे आधारदात्या झाडाच्या चयेवर कोणतहे ी चचन्ह हदसत िाही. एका आपल्याच फादं ीला
वाढवावे इतक्या सहजतेिे झाडािे झाड पले ूि घेतले आहे. दोघांचीही निरोगी वाढ सुरू आहे.

काय पाहूि काय आठवले सांगता येत िाही. एकदम हदलीप आठवला. आईवगे ळा मलु गा,
सहावी-सातवीपयतंा आमच्या वगातश होता. गररबीसोबत संवदे िेचाही शाप लाभला होता त्याला.
बरेचदा शाळा सटु ल्यावर आमच्या घरी यायचा. खळे ायचा, अभ्यास करायचा. माझी आई
मराठी कप्रवता, धडे समजावूि सागं त असतािा -अिेकांिा शमळूिही कदर िसलेल्या आखण
त्याला जीव जाळूिही कधीही ि शमळू शकणाऱ्या- ‘वात्सल्य’ िावाच्या निसगाशतील सवातश
सहज आखण सवाशत मौल्यवाि भाविेचे तुषार काठावरूि का होईिा साठविू घ्यायचा. वगातश
जीवशास्त्राच्या शशक्षकािं ी “झाडे व माणसांत फरक सागं ा”, असे प्रवचारल्यावर हदलीपिे
“माणसांचे अवयव गळले-तटु ले तर परत उगवत िाहीत” असे सांचगतले होते. एरवी कडक
भासणाऱ्या त्या शशक्षकांिी उत्तर ऐकल्यावर चष्मा काढू ि डोळे पुसल्यासारखे का के ले, ते तवे ्हा
कळले िव्हत.े या झाडािं ा पाहतािा मला त्या वरकरणी थटे संबधं िसलेल्या घटिेमागचे
रहमय उकलल्यासारखे वाटले.

माणसाचं ्या मुळांचे काय? कु ठे असतात त्यांची मळु े? कु ठे तरी जन्मतात, कु ठेतरी वाढतात
आखण कु ठे तरी संपिू जातात. घरपरतीची कवाडे बंद झालेल्यािं ा, बंद के ली आहेत त्यािं ा तर
याची तयारी ठे वायलाच हवी. आपल्या मातीतच आधार शमळण्याचे सुदैव अिेकांिा लाभलेले

निवडक मामबो २०१७ 165

िसते नतथे परिदेशात जाऊि उखडले जाणाऱ्यांचे काय होत असले ? कु ठल्या आशवे र जगत
असतील ही माणसे? ज्यांिी डोळसपणे भटके पण मवीकारले आहे त्यांचे ठीक पण ज्यांिा
के वळ तगण्यासाठी, स्जवंत राहण्यासाठी फरफट करावी लागते त्याचं े िशीब कोणत्या सटवाईिे
शलहहले असते? ‘बिगरवाडी’त “माणसे जगायसाठी गावाबाहेर पडली” अशा अथाशचे वाक्य आहे.
ककती दारुण आहे असे प्रवमकटलेले, उसवलेले कपाळ घेऊि जन्माला यणे े! पुढे हदलीपचीही
मळु े उखडली. पोटासाठी िकली हहऱ्याचं ी काराचगरी शशकण्यासाठी वडडलािं ी त्याला िातलगाकडे
मबुं ईला पाठवले. दोिके वषांािी गावी सुट्टीला म्हणूि आल्यावर आसुसिू शाळेत आलेला
हदलीप हा तोच आमचा शमत्र, हे पटणे अशक्य होते. गावच्या मोकळया वातावरणाची सवय
असलेला, चचत्रकार होण्याची महत्त्वाकांक्षा बाळगणारा मवच्छं द जीव, चाळीच्या खरु ाड्यात राहूि
काजळला होता. मवप्िे प्रवझवूि अकाली मोठा झाला होता. ‘भकू ’ िावाच्या राक्षशसणीिे
आणखी एक बळी घेतला होता.

निसगाचश े नियम अगाध असतात. एकाच रागाला शभन्ि गायकािं ी आपापल्या प्रवचारधारेिुसार
उलगडू ि दाखवावे तसे ‘ उत्पत्ती, स्मथती व लय’ या ढोबळ चाकोरीतूि ककती तऱ्हेचे व्यवहार
निसगश दाखवत असतो. फु लपाखराचे रंगही त्याचचे आखण फु लपाखराच्या आयषु ्याचे
क्षणभंगुरत्वही त्यािचे हदलेले. सदाहररत जंगले त्याचीच आखण अमयाशद-वरै ाण वाळवटं ेही.
सूक्ष्मतर कीटकांचे जीवि फु लावे म्हणिू योजिा आखणाराही तोच आखण क्रोधाच्या वादळांत,
निशमलश ेले सवश एका झटक्यात िाशाित िणे ाराही तोच. कशाचे म्हणिू अिपू करायच!े
बरसणाऱ्या पाण्याच,े चमकणाऱ्या ताऱ्याचं े की भणाणणाऱ्या वाऱ्याचं .े . मती गंुग होऊि जाते.

या झाडाच्या रुपात जे काही अिभु वले त्याची जातकु ळी मात्र वगे ळीच. स्मथर-अचल जीवि
कं ठणारे झाड दसु ऱ्याच्या मदतीला जणू धावूि गेले आहे. झाड उखडतािा शजे ारच्या झाडावर
पडणे हा योगायोग मािला तरी ते अशा तऱ्हेिे मवीकारले जाणे, वाढवले जाणे याला कोरडा
योगायोग मािायला मि तयार होत िाही. मटाइिबके म्हणतो की िाणी के वळ आपल्या भाषते
बोलत िाहीत म्हणूि त्याचं े मिोव्यापार साध,े बबिगंतु ागतंु ीचे आहेत असे माणूस का समजतो,
कळत िाही. झाडांिाही हे लागू पडतेच िा. ‘मरणे’ तुम्हा-ं आम्हांला ककं वा या दोि झाडांिाही
चकु लेले िाही पण आहे तोवर जीविाला लढवत ठे वण्याची ही प्रवस्जगीषा पाहणे भाराविू
टाकणारे आहे.

माणसाचे तरी काय वगे ळे आहे? मालवू पाहणाऱ्या आशचे ्या हदव्याला अकस्ल्पत सुरक्षेची
ओजं ळ शमळते आखण आयुष्य तेवायला पुन्हा सरु ूवात होते. नितातं गरज असतािा आधार
शमळणे यासारखे भाग्य कु ठले? सदु ैवािे अजूि उखडिे अशी सकं टे आली िाहीत माझ्यावर;
पण मळु े हलवणारे िसंग आलेच आले. त्यावेळी ज्यांिी ज्यांिी आपल्यापरीिे आधार हदले
त्यांचहे ी ममरण यावेळी झाले. ककतीतरी थोरांच्या चररत्रातं त्यांिा शमळालेल्या सधं ीच,े वळे ेवर

166 निवडक मामबो २०१७

शमळालेल्या मदतीचे कृ तज्ञतापणू श उल्लेख आहेत. त्याचं े मिोबल अभंग राहहले, आयुष्य
उजळले आखण एखादा व्हॅि गॉग मात्र अगं ात शभं र िबं री कला असिू ही हव्या तशा, कलेला
ओळखणाऱ्या, िजरेची दाद ि शमळाल्यािे भरकटू ि प्रवझूि गेला. शवे टी माणसू अबजाधीश
असो ककं वा सवसश ामान्य, टेकवण्यासाठी एखादा खादं ा हवाच हवा असतो. भकू असते ती चार
गोड शबदांची, सुखद:ु ख वाटू ि घेण्याची. ज्याला शमळत िाही तो व्यसिांत आखण इतर
प्रवकतच्या, कृ बत्रम सुखांत ती भकू भागवू पाहतो, मगृ जळामागे धावत राहतो. आपण
असण्याचा-िसण्याचा कु णालाही कवडीमोलाचा फरक पडत िाही यासारखी भयाण भाविा
िसले दसु री. ‘कोणीतरी मागे काळजी करणारे आहे’ यातील आपलेपणाची ओल सनै िकाला
सीमवे र लढते ठे वत,े खलाश्याला वादळाशी झुजं वत घरी आणते आखण वैमानिकाला त्याच्या
प्रवमािात यंत्रांसोबत समोर आपल्या मलु ाबाळांचे छायाचचत्र लावावे असे वाटण्यामागचे कारण
असते.

तुम्ही कु ठे ही असाल, आपल्या मातीत अथवा परमलु ुखात आखण नतथे तमु ्हालं ा आधार देणारी,
िसंगी सावरूि-तोलिू धरणारी देवमाणसे तुमच्या आजूबाजलू ा असतील, तर तुमचे िशीब या
पडता पडता सावरलेल्या, मरता मरता जगलेल्या भाग्यवाि झाडासारखे सवु णाचश ्या शदु ्धतते
न्हालेले आहे असे समजा आखण संध्याकाळच्या िाथिश ते अशाचं ी िावे असू द्या. स्जवापाड
शांतता लाभेल याची मला खातरी आहे.

निवडक मामबो २०१७ 167

माझी पंढरी

िनतमा आपटे

शबदाचं े तारागं ण
भाषचे े िभागं ण
िमे ाचे मधरु ागं ण
गीताचे मवरांगण
देवाचे अभयांगण
भक्तीचे ररगं ण
मायेचे गुंफण
आत्म्याचे मफु रण
मुक्तीचे कोंदण
संताचं े मुक्तांगण

माझी पंढरी!

त:

उल्का कडले: तुम्ही इतकी संुदर भडक्तभावािे िटलेली कप्रवता हदलीत त्याबद्दल तमु ्हालं ा खपू
खपू धन्यवाद!

सुषमा जोशी: ककणककणे भाषचे ं कं गि, रेखे भावाचं गोंदण ।

प्रववेक देशपाडं :े सुरेख! वाचता पंढरीचे वणिश , झाले सारे भक्तगण ।

सुबोध कंे भावी: पुणे-जजे ुरी-पढं रपरू हा िवास करायचाय एकदा. तमु च्या कप्रवतमे ुळे हे परत
एकदा आठवलं आखण इच्छाही जरा बळावली.

168 निवडक मामबो २०१७

हे गाणे अंतरीचे

प्रियदशिश मिोहर

हे गाणे अतं रीच!े लाभले सूर निसगाचश ,े लाभले ताल निसगाचश े
हे चचत्त हरपले, बभे ाि, पाहता रंग निसगाचश ,े पाहता िमे निसगाचश !े

झुकले अबं र ओले ओले, जलदामं धिु ी ढोल घुमे
सुसाट वारा, प्रपसाट पािे, सखु े िाहली हहरवी रािे!
रुणझणु पाणी, पजंै ण वाज,े मातीवरती पाऊस िाचे
मदृ ्गन्ध सटु े, उन्माद उठे , झुंबर पटे े मघे ामं धले!।।१।।

रक्तबबबं सौभाग्य कपाळी, िील समदु ्री सोि झळाळी
मीि रुप्याचा घेई उसळी, पुळणीवरती लाट चळु बुळी
भरार वारा, झुले डहाळी, खखदळत पुष्पे निळीजाभं ळी
हहरव्या पाती, दंव रागं ोळी, उधळीत भवं ती रंग-करंड!े ।।२।।

प्रपकली पािे गळता पडता, खलु िू ी आपलु े रंग दाप्रवता

जणू मवागता सज्ज अक्षता, िवे धमु ारे जन्मा येता!

ओ ं त, , अत

ळ रत ं रत , ट ग !३

निवडक मामबो २०१७ 169

शशशशराच्या भटे ीखातर, रािे ल्याली संदु र

ककतीक मिोहर आकारांच,े इंद्रधिुचे रंग तयाचं े

झरे सवु णी आिदं ाचे, लाल अिावर िमे प्रियेचे

कफकट गुलाबी शमत्रत्वाचे, मवागत हसरे िाररगं ीचे

गडद हहरवे सखु शातं ीच,े िील िभाचे अध्यात्माचे!।।४।।

हे गाणे अतं रीच.े ..

त:

शमशलदं डबली: सषृ ्टीचा हा असा िवरंग सोहळा मिाच्या अवकाशात अलगदपणािं शमसळल्यावर
आत उमटणारं गीत या अतं रीच्या गाण्यात हुबहे ुब साकार झालयं !

वदे ा भावे: अिनतम! कप्रवता तालासुरात गुणगुणतच अतं री उतरत,े झलु वत.े जीविाचे गाणे व्हावे
अस.े ..कु णास ठाऊक का, बालकवींची ‘औदंबु र ‘ आठवली.

अमतृ ा हमीि:े मला फु लराणी आठवली.

रमा जाधव: निसगाशचे निरनिराळे रंग उधळणे खपू सखु द...काव्य तर अनतशय सदंु र...

170 निवडक मामबो २०१७

पाश्शे

शसद्धाथश अकोलकर

रप्रववारची सकाळ. आळसावलेली. त्यात थडं ीतली. कु डकु डवणारी. िको वाटतं बबछान्यातिू
बाहेर यायला. रजई बाजूला करुि हाताची बोटंही बाहेर काढू ियेसं वाटतं. बरं, कटाक्षािे सटु ्टी
पाळली जातचे त्यामळु े बाहेरची कामं िक्कीच िसतात आखण ह्या गोष्टीची खात्री अजूि आळस
वाढवते. पण तरीही आज आठवड्याची म्हणिू जी काही राहहलेली कामं असतात त्याची
आठवण बायको िाहीतर आई कोणीतरी करुि देतातच. हो हो करत हदवस चागं ला वर आला
की अममाहदक उठतात.

घरातल्या गाड्याचं ं तले पाणी, चाकातली हवा वगरै े बघणं हे आजच्या मुख्य कामापं ैकी एक.
अनतशय कं टाळयािे सुरुवात होते खरी, पण थोड्याच वेळात हररदश्वाच्या कृ पेिे उत्साह ऊतू
जायला लागतो. उन्हात काम करायला बरं वाटतं. चाकामं धे हवा भरण्याचं यंत्र घरीच आहे,
पण पेट्रोल भरण्यासाठी बाहेर जायलाच लागत.ं तरी बरं, घरापासूि एखाद्या मलै ावरच आहे
पेट्रोलपपं . आखण एक काय, ओळीिे तीि आहेत. माझी कायिेहटक घेऊि निघतो मी एकदाचा.

काय कारण माहीत िाही पण मला आदशश पेट्रोलपंप जरा बरा वाटतो. तरीही मी डडमेलोवर
एक िजर टाकतोच. तो िेहमीसारखाच गदीिे भरलेला असतो. आता मी नतथे कधीच जात
िाही मग बघायचं कशाला त्याच्याकड?े पण िाही. माि हलवायची आखण गाडी पढु े हाकायची.
मग एक नििावी पंप येतो. तो मला आवडत िाही. का? तर नतथला रमता खडबडीत आहे.
गेली पंधरा वषश तो तसाच आहे पण दर वेळी, “कधी सधु ारणार हे” वगरै े प्रवचार करत
त्याच्याकडे बघायचं टाळत मी माझ्या लाडक्या ‘आदश’श वर पोहचतो. िेमकी आज इथहे ी बरीच
मोठी रागं आहे. वतै ाग सावरत शातं पणे माझी गाडी रांगेत लावली जात.े

शांतपणे उभं रहाणं कधी जमत िाहीच. आपोआप सवयीिे माणसं ‘वाचण’ं सुरु होत.ं आज
माझ्या समोर एक गांधीटोपी, शुभ्र बेलबॉटम पायजमावाले पाटील त्याचं ी भलीमोठी बलु ेट
सावरत ‘लायिीत’ उभे असतात. मागे एक लेकु रवाळी लेकरासह मकु टी साभं ाळत असते. ते
लेकरू त्याची अखडं बडबड करत त्याच्या आईला दमवत असतं. त्याच्या आईचं लक्ष िसतािा
मी हळूच त्या छोट्याकडे बघिू वऽॅ ऽ करुि दाखवतो. ते खखदळतं. बरंच पढु े एक गहृ मथ डबे ीट
काडचश ी प्रपि फोिवरुि मोठ्ठय् ा आवाजात कु णालातरी प्रवचारत असतात. थोड्या अतं रावर दोि
युवक “भाताशत आता लय िॉबलम” होणार असल्याचं एकमेकांिा सागं त असतात. रेबॅि

निवडक मामबो २०१७ 171

‘टाकलेला’ एक लंबू सारखा खखशामधिू त्याची तीि चार काडां काढू ि त्यावर काहीतरी बघत
असतो. अनतशय सऽं ऽऽऽऽऽऽऽथ गतीिे आमची रांग पढु े सरकत असते.

साधारण पचं वीस शमनिटािं ी माझ्या पढु च्या पाटलाचं ा िबं र येतो. पाटील सावधपणे पेट्रोल
भरणाऱ्या मुलाबरोबर काही गरु ्फतगु करू पाहतात. हळूहळू आवाज तापतात आखण थडं ीमधलं
बारा वाजताचं ऊि देखील थडं गार वाटायला लागतं...

“पाश्शे चाल्णार का?”
“िाय. संपलं त”े
“आं? िाय म्हंज?े ”
“मुदत सपं ्ली वो काका!”
“आरं..? असं कसं रं, आत्ता तर चालत व्हती की!”
“ओ, घरला टीवी बीवी बगा की. समदं बंद के लंय मुदीिं. मैिा जाला की आता”
“ये... काय खळु ा समजतो का मला. त्ये ठावं हाय मला..”
??? त्या मुलाला बोलायला काही सचु तचं िाही.
“पि के ल्तकी सुरु परत. आ?ं ” उत्तरासाठी त्याचं ी िजर कफरत कफरत माझ्यावर येऊि थाबं ते.
मी आपला गडबडू ि िसु ता माि डोलावतो.
“बगा... त्येबी म्हित्यात. चाल्ते. मी पि सांगतयु िं. घी की.”
“ओ काका... कशाला टाय्म खराब करताय. लय बडी लायि संपवायचीय मला”
“काका असल रं तझु ा बा..!” आता त्या मुलाचे बाबा त्याचचे काका कसे असतील, पण पाटील
पटे ले होते.
“बाप काडायचं काम िाय हां… सागं त”ू
“जा रं... येक घंटा थाबं ीवलं लायिीला अि ् म्हन्तो पाश्शे िाय चालत!” पाटलांिी डोळे गरागरा
कफरवत सत्तावीस शमनिटांची डायरेक साठ के लेली असतात. हां... डायरेक..!!

रांग आता उभी राहूि कं टाळलेली असते. माझ्या मागच्या आईसाहेबािं ा त्याचं े सुपतु ्र “ते दोगं
का भांडतात गं आई” करुि प्रपडत असतात. एवढं फोि करुि माठमोठ्यांदा प्रवचारलेला प्रपि
परत प्रवसरल्यािे गहृ मथांिी आता तो एस.् एम.् एस.् वरच मागवलेला असतो. भाताशतले िॉबलम
इतक्या लवकर आपल्याही वाट्याला आलेले बघूि यवु काचं ी हळहळ होत असते. लबं चू ्या
डोळयांवरचा रेबॅि डोईवर गेलेला असतो. बाकीची रांग च ् च ् करत गमु ाि उभी असते.
दसु रीकडे जाऊि परत अधाश पाऊण तास रांगेत थांबायची कु णाचीच तयारी िसते. पण तरीही
पाटील काही ऐकायला तयार िसतात.

“गपगुमाि गे माझे पाश्श.े कं प्लटं ठोकीि िायतर..!”

172 निवडक मामबो २०१७

इतका वेळ शातं पणे दरू वरुि मजा(!) बघणारा मॅिजे र कं प्लंेटचं िाव ऐकू ि धावतच नतथे येतो.
“ओ... िसेल भरायचं तर व्हा पुड.ं लोकं खळु ंबल्यात.”
“तू कोि रं शािा मला शशकवतो!”
“ओ सायेब, मघास धरिं बघतोय लय आवाज लावताय, आ?ं बोडश लावलंय ते वाचायचं की
आदीच. िाय चालत आता पाचश,े हजार”
“तुजं काय रे जळाया लाग्लयं … सोता फु क्टात भरता प्रपट्रूल. का िाय चाल्णार पाश्शे तं सांग
पय्ले…”
“मोदीला प्रवचारा की जाऊि. आमचं काय त्यात.”
“आयला, मदु ीला धरंि िाय तर त्याच्या बा ला… तुला काय कराचं रं”
रांग आता पाँ पाँ करायला लागलेली असते. जाऊ द्या. सोडा. कशाला उगाच लाविू धरताय.
अशा शबदाचं ा पाऊस सरु ु झालेला असतो. पाटील िाही म्हंटलं तरी जरा बबचकतातच. त्यािं ा
पाहठंबा देणारे त्या रागं ेत तरी कु णीच हदसत िसतात.
“कसा जायचा मी आता गावापत्तरू ! गाडीत प्रपट्रूलच िाय”
“न्यावा डकलत िायतर टाका ट्रकात…” तो मलु गा.
“ए शान्या. गप त.ू ..! च्यायला त्या मुदीच्या. कदीबी न्वोटा थाबं वतयं .. साचं ्याला येतयं
टीवीला आि ् करतयं बडबड.. काय आता टीवीच बगत बसायचा काय हदसभर...”
“सरा बाजलू ा... बाककच्यामिी सोडतु पटे ्रोल.” मॅिजे र.
“मी िाय हटिार...”
“बारक्या लायि पलीकल्डं घे. सुड नतकडि.ं ओ चला. जीरो बघा पयला..” मॅिेजर. मला
उद्देशिू .

मी टाकी भरुि पेट्रोल घेतल.ं काडिश े पैसे हदले. पुढे जाऊि गाडी झाडाखाली लावली. परत
आलो. मॅिेजरकडे बबल माचगतलं. तो ते शलहहतािा सहज पाटलाकं डे बनघतलं. साठीला आलेला
तो माणसू चक्क डोळयातलं पाणी पुसत होता. त्याचं ा चहे रा कसिसु ा झालेला होता. वाईट
वाटलं. त्याचं ्याकडे गेलो, म्हणालो, “िममकार. ते पाचशे रुपये मला द्या. मी काडिश े तमु चे पसै े
भरतो. िंतर माझ्या बाँके त भरेि मी ती िोट.” पाटील गहहवरले. “लय उप्कार व्हतील व्हो
तुम्च.े पांडु रंगासारकं धाव्ले तमु ी माज्या मदतीला.. द्येव भलं करलं तमु ्च”ं अस काहीतरी
बोलले. मी आपला “कसचं कसचं” असा चहे रा के ला.

पाटलांची बलु ेट चांगलं ‘पाश्श’े रुपयाचं ं पटे ्रोल प्यायली. मी परत एकदा काडश वापरलं. मॅिजे र
माझ्याकडे बघिू हसला. मी त्याला काहीही िनतसाद हदला िाही. बबल द्यायला सांचगतल.ं
पाटलांिी खखशामधे हात घातला. पाचशे रुपयाचं ी एक िवी िोट माझ्या हातावर ठे वली. मी
हतबुद्ध होऊि एकदा त्यांच्याकडे आखण एकदा हातातल्या िव्या कोऱ्या पाचशचे ्या िोटेकडे
बघत असतािाच ऐटीमधे बलु ेटला ककक् मारुि, “येतू देवा” म्हणिू पाटील हदसेिासे झाले.

निवडक मामबो २०१७ 173

निलचगरीच्या जंगलात - निलचगरी ट्रेक

व्यंकटेश कु लकणी

निलचगरीचे जंगल हे दक्षक्षण भारतातल्या पस्श्चम घाटातील जैवप्रवप्रवधतिे े िटलेले एक मोठे
जंगल. याची व्याप्ती ताशमळिाडू , किाशटक आखण के रळ या तीि राज्यात आहे. या जंगलाचा
सगळयात मोठा भाग ताशमळिाडू राज्यात येतो. ताशमळिाडू राज्यात या जगं लाचा प्रवमतार
साधारण २४७९ चौरस ककमी आहे. या भागातील एका स्जल्ह्याला निलचगरी असे िाव हदलेले
आहे. डोंगर, दऱ्या, लहािमोठे पाण्याचे तलाव, ६-७ महहिे सतत वाहणारे शभु ्रधवल धबधबे,
वगे वेगळया विमपती, फु लझाड,े िाणी, पक्षी ही खरी या जगं लाची संपदा. वषभश र सदाहररत
झाड,े चहाचे मळे, शुद्ध हवा असा एक िकारचा मौशलक निसगश ठे वा निसगिश ेमींिा इथे
अिभु वायला शमळतो. समदु ्रसपाटीपासूि साधारण २६३७ मीटर उं चीवर असलेल्या या
पवतश रांगामं धील जवळजवळ २४ शशखरे २००० मीटरपेक्षा (६६०० फू ट) उं च आहेत. भारतातील
िमुख थडं हवचे ्या हठकाणापं ैकी एक, उटी हा निलचगरी पवतश रांगाचं ाच एक भाग. अशा भागात
टु ररमट म्हणूि बदं गाडीतूि कफरणे, शहराच्या हठकाणी चांगल्या हॉटेल्समध्ये राहणे वगे ळे
आखण अपुऱ्या साधिांिी जंगलाच्या गाभाऱ्यात मिसोक्त पायपीट करणे वेगळे. खऱ्या अथाशिे
निसगश वाचायचा असेल तर त्याच्या अतं भाशगात जाऊि राहायला हवे, त्याच्या नियमाशं ी
एकरूप व्हायला हवे, त्याच्या मवाधीि व्हायला हवे. २०१५ ऑक्टोबरमध्ये मला आखण माझ्या
लातूरच्या काही शमत्रािं ा हे भाग्य लाभले. त्याचा हा इनतवतृ ्तांत.

ऑगमट मध्ये दपु ारी कोईम्बतरू ला कचरे ीत बसलो असतािा फोि वाजला. लातूरहूि शमत्र
शशरीष कु लकणी बोलत होता. “अरे शमत्रा, आम्हाला कोईम्बतूरवरूि उटीला जाण्यासाठी टॅक्सी
हवी आहे, आम्ही ८-१० जण येत आहोत”. मी सहज चौकशी के ली असता कळले की YHAI
तफे ऑक्टोबर मध्ये निलचगरी ट्रेक आहे व लातूरचे काही शमत्र जाणार आहेत. ६ हदवसांचा हा
ट्रेक उटीपासिू सरु ू होऊि मदमु लाई इथे संपणार होता. मला औरंगाबादला असतािा ‘निसगश
शमत्र मंडळ’च्या काही छोट्या एक हदवसाच्या ट्रेकचा व फोटोग्राफीसाठी जंगलात भटकण्याचा
अिभु व होता. पण असा सलग ६ हदवसाचा ट्रेक मी कधी के लेला िव्हता. मी शशरीषला
म्हणालो, “मी पण येतो”. दरम्याि औरंगाबादचे लेखक शमत्र दत्ता जोशी यांिी शलहहलेला
‘आमच्या गोव्याच्या ट्रेकची गोष्ट’ हा बलॉग वाचला होता. असा अिुभव घेण्याची मिात खपू
उत्कं ठा होती. मग सगळे ठरत गेले, जमत गेले. मी माझ्या काही शमत्रािं ा WhatsApp वर
कळवले. माझे कॉलेजचे शमत्र शशरीष खदं ाडे व अनिल मदिे हे पण ट्रेकला येण्यासाठी तयार
झाले.

174 निवडक मामबो २०१७

हदवस पहहला : उटी बसे कॅ म्प

ठरल्यािमाणे १० ऑक्टोबरला छायाचचत्रकार शशरीष कु लकणी, कृ षी खात्यातील शशरीष खदं ाडे,
सुिीम पाईपचे प्रवतरक शशवदास शमटकरी, भारतीय जीवि प्रवमा िनतनिधी सुिील पाटील,
मदिे रेडडमडे ्सचे अनिल मदिे, उममािाबादचे ज्वेलसश िमोद खडं ले वाल, आयुवहे दक औषधांचे
व्यावसानयक वामि भमू कर हे सगळे कोईम्बतूरला माझ्याकडे आले. दपु ारी भोजि करूि
आम्ही खाजगी वाहिािे उटीकडे निघालो. कोईम्बतरू ते उटी हा िवास थडं , पावसाळी
धकु ्यातला. सगळे मौजमजा करत निघालो, रमत्यात गरम कॉफी घेऊि छाि ताजेतवािे
झालो. सायंकाळी उटीला पोहोचलो. उटीतला ऑक्टोबर हा पावसाळी व थडं , मिाला उल्हशसत
करणारा.

YHAI समं थचे ा बसे कॅ म्प शोधण्यात थोडा वेळ गेला. इथल्या भाषेची अडचण मला िवीि
िव्हती पण बाकी सगळे जरा वैतागले. शवे टी एकदाचे मकु ्कामी पोहचलो. िंतर Registration
करणे तसेच Backpack (पाठप्रपशवी / सॅक) ताबयात घेणे, झोपण्यासाठी जागा बळकावणे
असे सोपमकार झाले. उटीच्या बाजारपेठे त सायकं ाळी जाऊि रेिकोट तसचे चॉकलेट वगरै े
खरेदी के ली व बसे कॅ म्प वर परत आलो. भोजि करूि डॉशमटश रीजवर जाऊि पथारी मांडली.
आमच्या ग्रुपमधील तोडकर मडे डकलचे धिाजी तोडकर, सुगरे िोस्व्हजिचे राजशे सगु रे, प्रवश्व
ट्रॅव्हल्सचे सिु ील देशपाडं ,े िाथशमक शशक्षक जीवि साळंुके , पणु ्याचे डॉक्टर तषु ार दाते रात्री
उशशरा बेसकॅ म्प वर पोहचले.

निवडक मामबो २०१७ 175

हदवस दसु रा: उटी ते पासिश व्हॅली.

सकाळी गारठलेले सगळे ममत गरम पाण्यािे अघं ोळ करूि िामता करूि तयार झाले. दपु ारचे
जवे ण सोबत पॅकलंच मवरूपात शमळते ते आम्ही सगळयांिी घते ले. िंतरOrientation व
ट्रेकची अचधकृ त माहहती कॅ म्प लीडरिे हदली. एकमेकांचा पररचय झाला व सगळे निघालो.
पहहली बॅच ५० जणांची. वगे वगे ळया राज्यातील ट्रेकसश ह्या ग्रुपमध्ये होत.े सगळे उत्साहात
निघालो. आजची पायपीट ही उतारावरची, उटीच्या माथ्यावरूि सुरू होणारी होती.

निलचगरीच्या जगं लातिू खाली उतरत १६-१७ ककमी दरू पासिश व्हॅली येथे मकु ्कामी जायचे
असा आजचा हदिक्रम होता. जगं लात मोठमोठी निलचगरीची झाडे, त्याचं ्या पािाचं ा छाि
औषधी सवु ास, झाडा-दगडांवर वाढलेले शवे ाळे, बुरशी, भछू त्र्या. सरु ुवातीचा चालण्याचा उत्साह,
अमाप निसगसश ौन्दयश, छाि मूड लागला होता. रमता िागमोडी, मधचे सपाट जमीि, एका
बाजूला पाण्याचे छोटे तलाव असा निसगश भरभरूि डोळयांत साठवत निघालो होतो. आमच्या
ग्रपु मध्ये काही ज्येष्ठ िागररक, महहला, कॉलेजच्या मुली होत्या. ह्यातील बरेच जण अिुभवी
होते तर काही िथमच या ट्रेकला आलेले. निसगश कधी काय अिभु व देईल सागं ता यते िाही.
साधारण तासभर चालिू झाले होते, हवेमध्ये दमटपणा जाणवत होता.

वाळवी, मगंु ्याचं ी वारुळे मधेच हदसत होती, पक्ष्याचं ी ककलबबल सरु ु होती, पायवाट काढत
काढत आम्ही पुढे जात होतो. मी व शशरीष खंदाडे थोडे पढु े होतो व बाकीचे मागे पडले होते.
आजूबाजूला निलचगरीची उं च झाडे गगिाशी मपधाश करत वर गेलेली. रमतगमत जात होतो
अि ् अचािक डाव्या बाजूिे पाठीमागूि कडकड असा मोठा आवाज आला. मागे वळूि पाहतो
तो एक उं च झाड कडकड करीत आमच्या डाव्या बाजलू ा अवघ्या १० फु टावं र पडले. काय
होतंय समजले िाही. पायातले त्राण गेले अि ् आम्ही सनु ्ि होऊि थांबलो, बाकीचे सगळे

176 निवडक मामबो २०१७
धावत आले. वाळवीिे मळु ािं ा खाऊि झाडाचा आधार तकलादू के ला होता व वजि ि पेलविू
झाड जमीिदोमत झाले. निसगातश ला हा िहे मीचाच िकार पण आमच्यासाठी मात्र िवीि व
अगं ावर शहारे आणणारा. अथातश थोड्याच वळे ात सगळे पूवपश दावर आले, आम्ही पढु े चालू
लागलो.

दपु ारी जवे ण्यासाठी कु ठे थांबायचे ह्यावरूि जंगलातले वातावरण जरा तापले. काही जणांिा पढु े
जायचे होते तर काही जण लगेच डबे उघडायच्या घाईत होते, शवे टी साधिाताईंिी आपला
पणु ेरी हहसका दाखवला. मकु ाट्यािे सगळे थांबलो आखण जेवूि घेतले. दपु ारी अचािक निसगश
लहरी होण्याच्या मिस्मथतीत आला. ढग दाटू ि येऊ लागले, प्रवजा कडकडायला लागल्या, १५
शमनिटात एकदम वातावरण बदलले. आम्ही अदं ाजे ६०-७० टक्के अतं र पार के ले होते, आणखी
दोिएक तासात आजच्या मकु ्कामी पोहोचणार होतो. पण जंगलात आमच्यापुढे काही वेगळेच
वाढू ि ठे वले होत.े आम्ही झपझप पावले उचलत, एकमेकांिा आधार देत वाट चालू लागलो,
मधे थांबायला आसरा िव्हता, पुढे जाण्याशशवाय पयाशय िव्हता. गाईड परभाषी, जशी
मुक्याबहहऱ्याचं ी जोडी. तो काय म्हणायचा आम्हाला कळायचे िाही, आम्ही बोललो कक तो
मक्ख.

अचािक पाऊस सुरु झाला, चहे ऱ्याला सयु ा टोचायला लागल्या, वाऱ्याचा संू... सूं... असा िाद
जंगलात आणखीिच भेसूर होऊ लागला. प्रवजांचा आवाज तीव्र व शभववणारा. झाडाचा आधार
घ्यावा तर प्रवजचे ी भीती, पुढे जावे तर टोचणारा पाऊस, काहीच समजत िव्हत.े पहहलाच
हदवस आमची परीक्षा घेणारा. अगं पूणश शभजलेले. थोडे पुढे गेलो अि पाण्याचा एक मोठा
लोंढा डोंगरावरूि आमच्या देखत समोरील १० फु टावरील ओढ्यात जोरात आला व आमची
वाट बंद झाली. पाणी वाढत होत,े आम्ही कसेतरी धीर करूि ओढा पार करायचा ियत्न करत

निवडक मामबो २०१७ 177

होतो. खड्डे हदसत िव्हते, ित्येकजण पाय हळूहळू पुढे सरकवत रमत्याचा अदं ाज घेत पुढे
जात होत.े ओढ्याच्या कडले ा अनिल दसु ऱ्याला आधार देतादेता कमरेपयतां खोल पाण्यात
घसरला होता. पण शशवदास, शशरीष व इतर काही जणािं ी िसंगावधाि राखिू त्याला पट्कि
ओढू ि वर खचे ले. बाका िसंग आला होता. आम्ही सगळे भीतीिे गारद झालो होतो. कसे तरी
मकु ्कामाचे हठकाण गाठले. रात्री गारठू ि झोपी गेलो पण डोळयासमोर हदवसभराचे निसगतश ाडं व
हदसत होते. निसगश कडक परीक्षा घेत होता.

हदवस नतसरा : पासिश व्हॅली - मकु ु ती डॅम

बब्रहटश अशभयंता पासिश ह्यािे ही व्हॅली सि १८६२ मध्ये शोधिू या हठकाणाचा प्रवकास के ला
म्हणिू या हठकाणाला पासिश व्हॅली हे िाव पडले. सकाळी जवळच असलेले धरण पाहायला
गेलो. निलचगरी स्जल्ह्याला प्रपण्याच्या पाण्याचा पुरवठा येथिू च होतो. िसन्ि, शांत वातावरण,
निळे आकाश झाड-पािािं ा सोबत घेऊि या मवच्छ पाण्यात उतरल्याचा भास होत होता.
मखणरत्नम यांच्या िशसद्ध रोजा चचत्रपटचा क्लायमॅक्स सीि याच हठकाणी चचत्रबध्द के ला
गेलाय. पोटभर शुद्ध हवा छातीत भरूि परत कॅ म्पवर आलो व पढु ील पायप्रपटीची पूवतश यारी
सुरू झाली. थोडयाच वळे ात कळले की कालच्या पावसामुळे आजचा ट्रेक रद्द करूि आम्हाला
आजच्या मुक्कामाच्या हठकाणी वाहिािे िऊे ि सोडण्यात येणार आहे, कारण जगं लातील रमते
बदं झाले आहेत. कालच्या भयािक िसंगामळु े आमच्या ग्रुपमधील गजु रातच्या १२ जणािं ी
ट्रेक अधवश ट सोडू ि परत जाण्याचा निणयश घेतला. आम्ही बाकीचे ३७ जण मात्र पुढे जाणार
होतो. वाहि येण्याची वाट पाहत सगळे जमेल तसे Relax झाले. काहींिी गप्पांचा फड
रंगवला तर काहीजण रोडवरच पहुडले. शशवदास, भमू कर, ओले कपडे डोक्यावर घेऊि उन्हात
बसूि होत.े फार गंमतशीर चचत्र होते ते.

178 निवडक मामबो २०१७

बराच वेळ वाट पाहूि कं टाळलो, आखण काहींिी कॅ म्प लीडरकडे मोचाश वळवला. तोडक्या
मोडक्या हहदं ीत उत्तरे देण्याच्या ियत्नात कॅ म्प लीडरची भंबरे ी उडाली होती. शवे टी कसेतरी
वाहिाचं ी व्यवमथा झाली आखण आम्ही मुकु ती डॅम ह्या मुक्कामाच्या हठकाणी येऊि पोहोचलो.
आजची मुक्कामाची व्यवमथा जगं लातल्या रेमटहाऊसमध्ये के ली होती. इथेपण सरकारी खाक्या
पाहायला शमळाला. ठरलले ्या वाटेिे पायी ि येता वाहिांिी आलो असल्यामुळे, दसु ऱ्या गेटिे
विखात्याच्या रेमटहाऊसच्या भागात िवेश घ्यायचा होता, पण YHAI कडू ि परवािा प्रविंती
अजश उशीरा शमळाल्यामुळे गाडिश े आम्हाला चके पोमटच्या आत िवेश हदला िाही. आम्हाला
गेटवर जवळजवळ पाऊण तास ताटकळत थाबं ावे लागले. आमच्या सोबत बंेगलोरचा वासू हा
तरुण होता, त्याला ताशमळ भाषा येत होती. मी त्याला गाडलश ा समजाविू सागं ायला साचं गतले
पण वासू हढम्म बसूि होता. शवे टी मी त्याच्यावर चचडलो अि चेकपोमटवर जाऊि व्यथश
ियत्न करूि पाहहला पण काही उपयोग झाला िाही. वासवु र ओरडल्याचे िंतर उगाच वाईट
वाटत राहहले. मुळातच अबोल असलेला वासू संपूणश ट्रेकमधे बबचारा खपू शातं शातं असायचा.
जंगलातल्या आत रेमटहाऊस आखण तबं ूमधे आमची सगळयांची व्यवमथा के लेली होती.

निवडक मामबो २०१७ 179

आज भर जंगलात मुक्काम. लाईट िाही, एका बाजूला उं च व महाकाय जिु ी झाड,े दसु ऱ्या
बाजूला खोल दरी व मधे आमचे तबं ू. खऱ्या अथाशिे रोमाचं कारी अिुभव घेत होतो. रात्री
शके ोटी पेटविू अगं ातली हुडहुडी कमी करायचा ियत्न सगळे करत होते. हदवसभर सूयदश शिश
िाही, त्यामुळे ओले कपडे वळवायला शके ोटीची मदत झाली. रात्री वाससू ोबत गपा मारल्या,
आकाशदशिश , शमल्कीवे आकाशगंगा, तारागं ण, चचाश असा छाि वळे गेला.

हदवस चौथा : मकु ु ती डॅम ते पाडं डअर हहल्स

सकाळी मकु ्कामाच्या हठकाणी बरीच थडं ी होती. सकाळी उठू ि िहे मीिमाणे आमचा
व्यायामाचा तास धिाजीिे घेतला. ट्रेकमध्ये दररोज सकाळी, सूयिश ममकार, योगासिे असा
अधाश तासाचा कायकश ्रम धिाजी तोडकर याचं ्या मागदश शिश ाखाली असायचा. अथातश आम्ही ४-५
जणच सहभागी होत असू. बाकी सगळे सयू वश शं ी. शशरीष कु लकणी तर सगळे तयार होऊि
चहासाठी निघाले की हळूच पाघं रूणातूि डोके बाहेर काढायचा अि प्रवचारायचा “ककती
वाजले?”. वेळ झाल्याचे कळताच घाईगडबडीिे तयार होऊि िाश्त्यासाठी आमच्यासोबत
यायचा.

ताजते वािे होऊि सगळे आजच्या ट्रेकसाठी निघालो. आजची वाट बबकट, जगं लातूि जाणारी,
उतार-चढावाची. जगं लातूि वाट काढत काढत निघालो. मागील दोि हदवसापं ासूि शमळेल ते
पाणी पीत होतो. माझी बाटलीबदं पाणी प्रपण्याची सवय मला िडणार असे वाटू लागले, मला
बाहेरचे पाणी प्यायले की त्रास होतो. सकाळी पाणी सोबत घेऊि ते हदवसभर पुरवण्याच्या
भािगडीत माझे पाणी प्रपण्याचे िमाण कमी होत गेले. आज जंगलातिू जातािा, िाणी, पक्षी
हदसतील म्हणिू मी पढु े पढु े चालत होतो. िशीब बलवत्तर, थोड्याच वेळात निलचगरी थारचे

180 निवडक मामबो २०१७

ओझरते दशिश झाले. ग्रे हॉिबश बल (धिेश) हदसले होत,े पण ग्रेट हॉिबश बल (राज धिशे ) हदसत
िव्हता. दपु ारी निलचगरी पािांपासिू तेल करण्याची पद्धत पाहहली. घरघुती पद्धतीमध्ये
डडस्मटलेशि पद्धतीिे पािांपासिू तेल काढले जाते.

दपु ारचे भोजि अथाशतच जगं लात. या िवासात एक गम्मत होती. ित्येकािे घरूि काही िा
काही खाण्याचे पदाथश आणले होते व पाठीवरचे ओझे कमी व्हावे म्हणूि एके काला पकडू ि
आग्रह करूिकरूि खायला लावत होत.े ित्येक जण आपल्या जवळची शशदोरी अगोदर
सपं वण्याच्या ियत्नात होता. आम्ही जंगलातिू महत्ियासािे वाट करत करत पुढे जात होतो,
मौजममती करत होतो. दपु ारी मधेच एक मोठा चढ लागला. धापा टाकत कसेबसे वर
पोहोचलो. तवे ढ्यात शशवदासचा फोि वाजला कारण चढावावर मोबाईलची रेंज आली होती.
घरूि वहहिींिी आजच्या उपासाची आठवण करूि देण्यासाठी काळजीिे फोि के ला होता. आज
घटमथापिा असल्यामळु े िवरात्र सरु ू झाले होते. बरेच जण िवरात्रात उपास करतात. पण
आमच्या ह्या शमत्रवयािां ी हदवसभर िकोिको ते खाऊि फोिवर सराईतपणे धादातं सोलकढी
थाप ठोकू ि हदली, “हो आहे लक्षात, आज फळं खाऊि कडक उपास के लाय.” आम्ही सगळे
अवाक्. फोि झाल्यावर गालातल्या गालात हसिू बारीक डोळे करूि म्हणाले, “अहो म्हणावं
लागतं असंच. काय सांगावं तुम्हाला.” सायंकाळी दमूिभागूि पंडडयार हहल्सजवळील मुक्कामी
पोहोचलो. ६५ वषाचां ्या महहला कॅ म्प लीडरिी टाळयािं ी आमचे मवागत के ले. त्यांचा िसन्ि
चहे रा व उत्साह पाहूि सगळयांचा थकवा कु ठच्याकु ठे पळूि गेला. मागील दोि मकु ्काम तसे
गरै सोयीचे झाले होते, तथे ील कॅ म्प लीडर जरा रुक्ष होत.े पंडडयार हहल्सचे निवामथाि तलु ििे े
चांगले होते. मागील दोि हदवस अघं ोळ झाली िव्हती म्हणिू सायंकाळी कडाक्याच्या थडं ीत
बफाशसारख्या थडं गार पाण्यािे अघं ोळ के ली. आज जरा पोटात गडबड जाणवत होती.
जवे णावरची इच्छा कमी झाली होती. डडहायड्रशे ि होते की काय अशी भीती वाटत होती.

निवडक मामबो २०१७ 181

आमचे मकु ्कामाचे हठकाण जगं लाच्या मध्यभागी होते. वेळिसंगी शहरात जाणेपण सहज
शक्य िव्हत.े मी पाणी कमी पीत होतो. मला पोटाचा त्रास सरु ु झाला होता. रात्री २-३ जलु ाब
झाले, सकाळी पोटाचा त्रास आणखीि वाढला.

हदवस पाचवा: पडं डयार हहल्स ते पायकारा

आज हदवसभर १४-१५ ककमी चालायचे होते, पण माझी हहम्मत हरत चालली होती. शशवदास,

दोन्ही सिु ील, धिाजी, िमोद या शमत्रांिा माझ्या तबयेतीबाबत अजूि कळले िव्हते. मी
प्रवचार के ला, माझ्यामळु े सगळयाचं ्या आिंदावर प्रवरजण पडायला िको. मला रमत्यात काही
झाले तर सगळयािं ा त्रास होईल, कदाचचत काहीिं ा ट्रेक अधवश ट सोडू ि माझ्यासोबत परत
कफरावे लागेल. म्हणिू िाईलाजािे मी इथिू च ट्रेक अधवश ट सोडण्याचा निणयश घेतला व तसे
ग्रपु लीडरला साचं गतले. सकाळी असेम्बलीच्या वेळेस ग्रुप लीडरिे मी परत जातोय असे जाहीर
के ले. माझ्या सगळया शमत्रांिा धक्का बसला कारण मी त्यािं ा ि सागं ता परमपर ग्रुप लीडरला
सांचगतले होत.े त्यांचा रोष मान्य. पण मी सांचगतले असते तर मला कु णी जाऊ हदले िसते.
सगळयांिी माझे मि वळवले असते. सगळा ग्रुप मला थाबं वण्याचा ियत्न करत होता.
सगळयांसोबत चारएक ककमी चालत जाऊि पुढे वाहिािे उटीला जावे व तेथिू कोईम्बतरू ला
असे ठरविू मी सगळयासं ोबत निघालो.

डॉक्टर तुषारिे गोळी हदली, वदं िाताई, साधिाताईंिी शहाळे पावडर, इलेकट्रॉल असे सोबत
हदले. लातूरचे सगळे शमत्र मी थाबं ावे म्हणूि मला आग्रह करत होत.े चालत जात असतािा
ट्रेक अधवश ट सोडू िये असे वाटत होत.े शमत्राशं ी चचाश ि के ल्याचे मला राहूिराहूि वाईट वाटत

182 निवडक मामबो २०१७

होत.े ट्रेक पूणश करावा की माघार घ्यावी या प्रववचं िते होतो. शवे टी मी प्रवचार बदलला व
आजचा ट्रेक पायी पणू श ि करता वाहिािे पायकारा ह्या मुक्कामाच्या हठकाणी जाऊि प्रवश्रातं ी
घ्यायचे ठरवले. सगळया शमत्रािं ा आिंद झाला. मी व गजु रातचे गोप्रवदं भाई सगळयाचं ्या
पाठप्रपशव्या एका टेम्पोत भरूि पायकाराला निघालो. वाटेत एका दकु ािातिू ४ पाण्याच्या
बाटल्या घेतल्या, भरपूर पाणी प्यालो, दपु ारीच मुक्कामी पोहोचलो. अनिलपण आज पढु े
गाडीिे येऊि पोहचला होता. शहाळे प्यायले व आडवा झालो. कधी डोळे शमटले गेले कळले
िाही. सायकं ाळी ट्रेकसश मुक्कामी पोहोचले.

हदवस सहावा : पायकारा ते मदमु लाई

मला आज बरे वाटत होते. सकाळची सरु ुवात धमाल झाली. धिाजीिे ‘ए बाबू’ हा हामय
प्रवडबं ि िकार ममत रंगवला, काही ठरावीक जणांची हामयात्मक प्रविोदी पद्धतीिे कफरकी
घ्यायची असा तो िकार. सगळेच हसिू हसूि बेजार झाले. काहीजण हहदं ी येत िसल्यामळु े
बाकीचे सगळे हसतात म्हणूि मवतुः हसत होत.े खळे ीमेळीच्या वातावरणात अधाश तास कसा
गेला कळले िाही. तयार होऊि सगळे मदमु लाईकडे निघालो.

आजचा िवास कमी त्रासाचा होता. मधचे पक्की सडक लागली. मदमु लाईच्या िॅशिल
पाकश मध्ये चचतळ, हत्ती, गवे, मोर, बबबटे, वािर यांचे दशिश होत होते. वाघाचं ी सखं ्या कमी
आहे. सायकं ाळी मदमु लाईला पोहोचल्यावर जंगल सफारीचा आिंद घेतला. चचतळ, गवे, हत्ती
व वािरे सोडल्यास, फार काही पाहायला शमळाले िाही. पण सायकं ाळ िसन्ि वातावरणात
गेली. इथे हत्तीसं ाठी दवाखािा आहे, नतथे आजारी, जखमी हत्तींवर उपचार के ला जातो. इथिू
जवळच १० ककमी अतं रावर बादं ीपरू अभयारण्य आहे जे किाटश क राज्यात येते. Wildlife ची
आवड असणाऱ्यासं ाठी एक महत्वाचे हठकाण.

निवडक मामबो २०१७ 183

आजचा ट्रेकचा शवे टचा हदवस. दसु ऱ्या हदवशी सकाळी सगळे आपापल्या मागाशिे परतणार.
सहा हदवस एकमके ासं ोबत काढलेले, एकमेकािं ा हसवणे, चचडवणे, अडचणीत एकमके ांिा मदत
करणे, एका कु टुंबािमाणे सगळयामं ध्ये जवळीक निमाणश झाली होती. पण आता ट्रेकचा
शवे टचा पाडाव. भावनिक व्हायला झालं होत.ं एकमेकांचे फोि िंबर घेणे, ग्रपु फोटो वगैरे चालू
होत.े गेली ६ हदवस सगळे आपले वय, हुद्दा, प्रवसरूि निसगाचश ्या प्रवश्वात रममाण होऊि गेले
होत.े उद्यापासूि आपल्या भौनतक जगात मखु वटे लावूि परत जायला मिािे कु णीच तयार
िव्हत,े पण वामतवाचे भाि लवकरच मिषु ्यास आपला अगं भतू निमसीमपणा प्रवसरायला
लावते. अि सुरु होते परत कृ बत्रम जीविशैलीचे रहाटगाडगे. आम्ही शमत्रमंडळी बाकी ट्रेकसशचा
जड अतं :करणािे निरोप घेउि कोइम्बतूरला मकु ्कामी जायला निघालो. मखु वटे चढविू पुन्हा
आपापल्या भौनतक प्रवश्वात परतण्यासाठी.

िव चतै न्याि,े अगं भर साठलेल्या ऊजिे े
परत परत असा ट्रेक अिुभवण्यासाठी

मवतुःला काही काळ का होईिा प्रवसरण्यासाठी
पचं महाभूतांपढु े आपण ककती सकू ्ष्म, क्षदु ्र आहेत याची जाणीव होऊि

उं च उडणाऱ्या मिोकांक्षा व मवप्िािं ा साध्य करूि
हवेत उडणारे आपले पाय परत जशमिीवर आणण्यासाठी

184 निवडक मामबो २०१७

दांडी

प्रिया साठे

िहं दिीिे डोळे उघडताच नतच्या लक्षात आलं की ती आज फार उशशरापयतंा झोपली होती.
साईड टेबलवरच्या घड्याळात बनघतलं तर ५:४०! ती ताडकि उठू ि बसली. एका पायात
स्मलपर चढवत नतिे कराग्रे वसते लक्ष्मी मिातल्या मिात म्हणायला सुरुवात के ली आखण
लगेच खाली आली. रोजच्या सवयीिमाणे सवाशत आधी फ्रीजमधिू दधु ाची प्रपशवी काढू ि
ओट्यावर ठे वली. खालच्या भाजीच्या कप्प्यातूि भाजी काढली आखण रोजची सकाळची मतोत्रं
म्हणत म्हणत दधू तापत ठे वलं. खखडकीबाहेर लक्ष गेलं तर अप्पा मागच्या अगं णात
िाणायाम करत बसले होते.
“ककती उशीर झाला आज आपल्याला, रोज भाजी टाकत असते तवे ्हा अप्पा उठतात आखण
आज...” असं म्हणत िंहदिी मवयंपाकाला लागली.
थोड्या वेळािे मिहे ा नतच्या िहे मीच्या मटाईलिे धडाधडा पायऱ्या उतरत खाली आली आखण
थटे बाथरूममध्ये शशरली. दहाव्या शमनिटाला तयार होऊि मवयपं ाकघरात येऊि घटाघट दधू
प्यायली, डबा घेतला आखण मागिू िहं दिीला शमठी मारूि “बाय आई” म्हणिू नतथिू अदृश्य
झाली.
“मिेहा, अगं सफरचदं घेतलंस का?” असं म्हणेपयतां मिहे ाची ट गेटबाहेर पडल्याचा
नतला आवाज आला.
िहं दिी एकाच वेळेस सतरा गोष्टी करत होती. अप्पांचा चहा झाला होता आखण ते डायनिगं
टेबलाशी वतमश ािपत्र वाचत बसले होते.
“आज आहदत्यला सुट्टी आहे का?” असं त्यािं ी प्रवचारल्यावर िहं दिीच्या लक्षात आलं की
आहदत्य उठलाच िव्हता अजूि झोपिू . शभतं ीवरच्या पक्ष्यांच्या घड्याळात तवे ढ्यात कोकीळ
ओरडली.
“सात वाजले?”
रोजच्या पेक्षा आज जामतच अधं ार होता बाहेर. अशी अवळे ी ढगाळ हवा िहं दिीला मळु ीच
िाही आवडायची. सकाळी कसं िसन्ि वाटायला पाहहज.े बहुतके खखडकीतिू ऊि ि आल्यामळु े
नतला वळे ेचा पत्ता लागला िव्हता.
आहदत्य काल म्हणाला होता का आज रजा टाकली आहे अस?ं आज कोणवार आहे? बरं
वाटत िाहीये का काय त्याला? असे सगळे िश् मवतुःला प्रवचारत ती वरती गेली. आहदत्य
एसीचं तापमाि आणखी कमी करूि, डोक्यावरूि पाघं रूण घेऊि गाढ झोपला होता. िंहदिीिे
पडदे उघडले आखण त्या आवाजािे त्याला जाग आली.

निवडक मामबो २०१७ 185

“काय रे, बरं वाटत िाहीये का, अजूि झोपला आहेस? का आज दपु ारची शशर्फट आहे? पण
काल तसं म्हणाला िाहीस. रजा टाकली आहेस का?”
“अगं थांब थांब. ककती िश् प्रवचारतेस?”
“सात वाजलेत अरे आहदत्य. मला सकाळी झोपूि उठायला चागं लाच उशीर झाला त्यामळु े
लक्षात आलं िाही. आत्ता अप्पा म्हणाले तवे ्हा...”
“आज दांडी मारावी म्हणतो. कं टाळा आलाय. उठतो थोड्यावेळाि.े पडदे तवे ढे सारूि जा” असं
म्हणत आहदत्य डोक्यावरूि पांघरूण घेऊि परत झोपला.
“दाडं ी? अरे का पण?”
“अगं उठायची इच्छाच होत िाहीये आज. मेसजे करतो ऑकफस मध्ये ितं र”
िहं दिी पडदे बंद करूि बडे रूममधिू बाहेर आली. मिेहाच्या खोलीत डोकावली तर
िहे मीिमाणेच पांघरुण पलगं ावर अमताव्यमत पसरलेलं होत,ं िसु ताच चाजरश सॉके टमध्ये आखण
बटि चालू होतं, मटडी टेबलवर पुमतकाचं ा पसारा होता.
ककतीदा साचं गतलं ह्या मलु ीला तरी उपयोगच होत िाही. पण जाऊ दे, बबचारी ककती
उशशरापयतां सबशमशि शलहीत बसली होती. आपण तर सीए फायिलला सदु ्धा असा रात्री
जागूि अभ्यास के ला िव्हता. कठीण आहे हल्लीच्या मलु ाचं .ं .. असा प्रवचार करत, फक्त बटि
बदं करूि आखण बाकी सगळं तसंच पडू देऊि िहं दिी खाली आली.
“काय गं िहं दिी, बराय िा आहदत्य” अप्पा त्यांचं वले ची के ळं सोलत म्हणाले.
“आज दांडी मारतोय म्हणे अहो तो” िहं दिी हसत म्हणाली आखण अप्पाचं ा चहाचा कप आखण
बदामाची वाटी उचलत मवयंपाकघरात आली.

समुद्राच्या सवश ियत्नांिा अस्जबात भीक ि घालता सयू श गाढ झोपला होता. त्याच्या तोंडावर
पाणी शशपं डू िही तो तसूभरही हलला िाही. चदं ्र हताश होऊि आकाशात थांबला होता. सयू श
आल्याशशवाय त्याची शशर्फट संपणार िव्हती. हदवसाला येण्यावाचिू पयाशय िव्हता पण जोपयतंा
सयू श येत िाही तोपयतां तो आला आहे ह्यावर कु णी प्रवश्वास ठे वायचं िाही. आकाश समुद्राकडे
आशिे े बघत होतं. समदु ्र परत परत ियत्न करत होता पण सयू श काही के ल्या डोक्यावरचं
पांघरूण काढेिा!
“उठवा रे बाबा त्याला आता, त्याला म्हणा वळे झाली तझु ी” एरवी शातं मवभावाचा चदं ्र आज
फारच वैतागला होता.
हदवसाला कळत होतं की आता काहीतरी उपाय शोधायला लागणार.
त्यािे चादं ण्यािं ा ढगांकडे एक चचट्ठी घेऊि पाठवलं. ढग बबचारे खरंतर सटु ्टी वर होत.े
महहन्याभरापवू ी त्यांिी भरपूर ड्यूटी करूि सयू ाशला रजवे र जाऊ हदलं होतं. पण असा निरोप
आल्यावर त्यांिा तडक निघण्यावाचिू पयाशय िव्हता. वाऱ्यावर बसूि ते वगे ािे निघाले.
पोहोचताच त्यांिा त्यांचं काम समजावूि सागं ण्यात आल.ं सयू श येईपयतां इथिू हलायचं िाही.
“पण आम्ही कोरडे आहोत. आमच्याकडे पाणी िाहीये.”

186 निवडक मामबो २०१७

“त्याची काळजी तुम्ही करू िका. िसु ते उभे राहा. हलायची ककं वा गडगडायची अस्जबात
आवश्यकता िाही” हदवसािे त्यांिा समजावल.ं
“मी ियत्न सोडणार िाहीये. सूयश उठे लच. त्यािे थोडीशी जरी हालचाल के ली आखण त्याला जाग
येतीये असं माझ्या लक्षात आलं कक मी तुम्हाला खणु वीि. मग तुम्ही लगेच गेलात तरी
चालेल” समुद्रािेही ढगािं ा आश्वासि हदलं.
ढग येताच चदं ्र रवािा झाला. त्याला प्रवश्रांतीची गरज होती. सयू श उठलाच िसता आखण ढगही
दमिू निघूि गेले असते तर त्याला वळे च्या वळे ी हजर व्हायला लागणार होतं. चांदण्या आखण
रात्रीची त्याच्यावर जवाबदारी असायची.
सूयालश ा उठवण्याचे परत ियत्न सरु ु झाले.
“आज मी दाडं ी मारायची म्हणतोय, कं टाळा आला मला आज जायचा” तोंडावरचं पांघरूण ि
काढताच त्यािे समदु ्राला साचं गतलं.
“बरं वाटत िाहीये का तुला? काल रात्री िक्की काय के लंस तू की तलु ा इतकं दमायला
झालयं ? काल वळे ेवरच आला होतास खरं असं क्षक्षनतज म्हणत होत.ं मग आज का बरं दाडं ी?”
“अरे थांब थाबं . ककती िश् प्रवचारतोस? िाही जावंसं वाटत हे कारण परु ेसं िाही का?”
हदवस हे सगळं ऐकत होता. त्याला आज पयतां दांडी मारण्याची संधी शमळाली िव्हती. तो
रोज उठायचाच त्याची वेळ झाली की. एखाद हदवस उठायला उशीर झाला तर त्याला अगदी
अपराध्यासारखं वाटायच.ं सयू ाशचं हे असं अधिू मधिू चालायचचं . तो बबचारा खपू काम
करायचा, ते ही कडक शशमतीत, त्यामळु े हदवस सूयाशला त्यािे अशी अधिू मधिू रजा घेतली
तर काहीच म्हणायचा िाही.

िंहदिीिे आहदत्यचा भरलेला डबा ररकामा करूि घासायला टाकला. आहदत्यचं कामाचं मवरूप
खपू तणावाचं होत,ं त्यामळु े अशी अधिू मधिू दाडं ी मारूि उशशरा पयतां झोपणं त्याला
गरजचे ं होत.ं
अप्पांचं ओटमील तयार करत नतिे मवतुःसाठी चहा ठे वला. आज खपू कामं होती. बाई गावाला
गेलेली असल्यामुळे घरचं सगळंच काम नतला करावं लागणार होतं. सधं ्याकाळी अप्पाचं ी
बब्रजची टोळी घरी येणार होती त्याचं ्यासाठी मोलगापडु ी इडलीचा बते ठरवला होता नति,े
त्याचीही नतला तयारी करायची होती.
अप्पांिा ओटमील देऊि चहा कपमधे ओतणार तेवढ्यात कचऱ्याची घंटागाडी आली.
मवयपं ाकघरातला भाजीचा कचरा घेऊि आखण के राच्या डबयातली प्रपशवी काढू ि ती गेटबाहेर
कचरा ठे वायला गेली. डावीकडू ि सबिीसकाका येतािा हदसले म्हणिू थाबं ली.
“काय म्हणतेस िंहदिी! गेले असतील िा आहदत्य आखण मिेहा? आता काय तू मोकळी...”
िहं दिीिे त्यांच्याकडे हसत बघिू होकाराथी माि हलवली आखण ती घरात आली.
हात मवच्छ धवु ूि नतिे नतच्या मगमधे चहा ओतला आखण ती अप्पाचं ्या समोर जाऊि बसली.

निवडक मामबो २०१७ 187

“आज अशी काय हवा आहे, सकाळ पासूि उजडे ाचा पत्ता िाही. पाऊस येणार का काय” अप्पा
म्हणाले.
“ढग काळे िाहीयेत. गंमतशीर आहे हवा. आखण ह्या हदवसात असे ढग म्हणजे आश्चयश आहे,
िाही का अप्पा?”
“ऋतू राहहलेत कु ठे हल्ली, के व्हाही कशीही हवा असत.े ऐि बब्रजच्या वळे ेस पाऊस िाही आला
म्हणजे शमळवली. िभाकरची यायची पचं ाईत होईल”
“पाऊस िाही येणार असं वाटतयं तरी. ढग जातील थोड्यावेळात निघूि”
अप्पांिी नतच्यासमोर वाचिू झालेला टाइम्स ठे वला. पण नतला आज पपे र वाचत बसायला
वेळ िव्हता. दपु ारी सवड झाली तर वाचू असं म्हणत ती पटापट चहा प्रपऊि पुढच्या कामांिा
लागली.

सूयश त्या हदवशी ककती तरी तास उठलाच िाही. ढग अधिू मधिू थोडे फार हलायचं िाटक
करायचे आखण परत उभे राहायच.े अचािक सूयािश े पाघं रुणाच्या आतूिच हात पसरविू आळस
हदला. हदवसािे लगेच ढगांिा त्यांची ड्यटु ी सपं ल्याचा संदेश पाठवला. ढग िसु तं उभं राहूि
दमले होते. ते हळू हळू परत जायला निघाले. सयू ािश े पाघं रूण काढलं आखण जांभया देत देत
कामाला लागला. हदवसाला हुश्श झाल.ं त्यािे दपु ार आखण संध्याकाळ ह्या दोघींिा वेळेवर
येण्याचे निरोप धाडले.

आहदत्य उठू ि खाली आला. अप्पा अघं ोळ पूजा उरकू ि समोरच्या व्हराडं ्यात शबदकोडं सोडवत
बसले होते.
“बापरे! दहा वाजले? अगं िदं ,ू तू मला उठवलं का िाहीस?”
“ठीके रे, रोज जातोस िा लवकर उठू ि कामाला... एक हदवस दांडी मारायचं ठरविू झोपलास
जामत म्हणिू कु ठे बबघडलं” िहं दिी नतच्या आवडत्या तबकात अितं ाची फु लं रचत त्याला
म्हणाली.
“चहा ठे वू?”
“हो चालेल, आलोच मी”
िहं दिीिे चहाचं आधण ठे वलं आखण मवयंपाकघरातली कात्री घेऊि मागच्या दारािे गवती
चहाची पािं आणायला बागेत गेली. ढग सरूि ममत सयू िश काश पडला होता. रोज त्या वेळेला
शजे ारच्या परे ूच्या झाडावर येऊि बसणारा भारद्वाज मात्र आज नतला हदसला िाही.
त्यािहे ी आज दांडी मारलेली हदसतीये, एक हदवस आपणही दांडी मारूि बघायला हवी हा
प्रवचार नतच्या मिात आला.

188 निवडक मामबो २०१७

त:

प्रववेक देशपाडं :े दाडं ी छािच!
िंहदिी इतकी मवाभाप्रवक सहजतेिे साकारली आहे की ती सरु ुवातीलाच चटकि मिाचा कबजा
घेते हे तुमच्या शलखाणाचं बलमथाि वाटलं. कु टुंबासाठी समप्रपतश जीवि जगणाऱ्या व्यक्तीचं
मि कु णाला कळत िाही. Taken for granted असं जीवि असलेली िहं दिी आत्मशोध
घेतािा िभावी वाटते. खरंच अशा िहं दिी ककती आिंदािे समप्रपतश असतात िा! पण ही
मारावीशी वाटलेली दाडं ी देखील मिातल्या मिात राहते. ती भाविा अव्यक्त राहू हदली िाहीत
हे या लेखाचे महत्व. वामतव शलहहतािा वेगळया पररच्छेदात सूय,श चदं ्र, सागर, ढग याचं ्या
अव्याहत भौगोशलक चक्राचं उदाहरण देत तमु ्ही ह्या प्रवषयाला चांगली डू ब हदली आहे. वाटू ि
जातं की एक वळे तो भामकर दाडं ी मारेल पण...िंहदिीला िाही मारता येणार दांडी!
तुमच्या िकळत तुम्ही गहृ हणीचं हे अहद्वतीय मथाि रोशि के लय!
अशभवादि!!

शमशलदं डबली: सूयाशच्या राशीत जन्मलेल्या आमच्यासारख्याचं ्या समोर छाि आरसा धरलात
की हो! ककतीही घासपसू के ली तरी आमच्या बेपवाश वतृ ्तीचा ओशटपणा कळत म्हणा, ि कळत
म्हणा, पण कायम राहहल्यािं आमच्यासारख्यांच्या िंहदिींिा ‘दांडी’ मारण्याच्या सुखापासिू
वचं चत राहावं लागतं हे सत्य आहे!! समातं र रूपकातूि हलके च पण समथपश णे घरोघरच्या
िहं दिींची व्यथा उलगडणारी ही कथा माझ्यासारख्या अिेकांिा अतं मुखश करायला ि लावती
तरच िवल होतं!!

महेश फडणीस: छािच शलहहलयं . आता मी माझ्या िहं दिीचा असाही प्रवचार करेि.

मधू शशरगावकर: प्रिया, या कथचे ं बलमथाि हे की िहं दिीला आहदत्यच्या सटु ्टीच्या गरजेची
जाणीव आहे जशी हदवसाला सयू ाचश ्या आखण यात जराही कडवटपणा दोघांच्याही मिात
डोकावत देखील िाही. िनतकक्रयाचं ्या सखं ्येचे िवे उच्चांक गाठते आहेस, अशभिदं ि।

श्रीकातं हदवशीकर: संुदरच शलहहलंय, ददु ैवािे मिात असिू सुद्धा दांडी मारता येत िाही हे मात्र
खरे , पण सत्य हे आहे की मवतुःला काहीही होत असलं, झालेलं असलं तरी गहृ हणीची
आपल्या घराबद्दलची बांचधलकी , िेम , स्जव्हाळा आखण काळजी नतला ह्या साऱ्या पासिू
परावतृ ्त करू शकत िाही , तो नतचा प्रपडं च िसतो मळु ी हे मान्य करावचे लागेल. तरीपण
सवािां ी शमळूि एक हदवस तरी नतला आग्रहािे हदला पाहहजे, ही कु टुंबातल्या सवााचं ी
नतच्याबद्दलची आपुलकी, जाणीव मात्र असलीच पाहहजे असे मला वाटत.े
खपू मिापासिू छाि व्यक्त के लयं . आवडले.

निवडक मामबो २०१७ 189

सुिभात

सौ. आरती नित्यंुदि शभडे

झळु झुळला पहाटवारा
आकाशी लोपल्या तारा

शभजली दवांत तणृ पाती
थरथरे धरा ओलेती

िाजक्त सडा भईु वरी
कशशदा जणू शले ्यावरी

खळखळती अल्लड झरे
िादमधरु नतची िपू रु े

सुपुष्पाचं ा अगं ी बहर
ल्याली िवरत्नालंकार

पवू ेला रडक्तम लाली
कंु कु म सभु गेच्या भाळी

हा साज आणखी खलु वाया
मदृ ्गन्धाचा अत्तर फाया

येई रप्रवकर तो भेटीस
आणी नित्य िवा हदवस

ती जाय त्यास सामोरी
धररत्री अलंकृ ता साजरी

190 निवडक मामबो २०१७

जलबबदं ू

शैलेश शंकर देशपाडं े

“YOU are the big drop of dew under the lotus leaf,
I am the smaller one on its upper side, ‘
Said the dewdrop to the lake.”
रवींद्रिाथ टागोर

थेंबे थेंबे साचलेले तळे
तरंगावरी त्याच्या जलसषृ ्टी थरारे
क्षक्षनतजावरी आकाश शमळे तटाला
िनतबबबं बत झाला तो निळा पसारा

कमळदलाचं े गुच्छ प्रवखरु ले सभोवती
पहुडला जलपुरूष कवेत प्रवश्वाला घेऊिी

एकएकु टे दल निघाले दरू िवासी
घेऊि त्यावर दवबबदं चू ी मवारी

हदसला परी मजला पािावरचा लहाि
प्रवसर पडावा का त्या खालचा दवबबदं ू महाि

अफाट जिसागरात बघतो मवत:ला मी
माती निजीव, मवत:ला सजीव समजतो मी

चराचर सवश सषृ ्टी खाली, दलावरील बबदं ू मी
अमूताशच,े अतं राळIच,े अतं रंग रूप मी

निवडक मामबो २०१७ 191

मुक्ती

शमशलदं के ळकर

तबबल ३२ वषे! ONGC या देशाच्या महारत्न मािल्या गेलेल्या तेल आखण िाकृ नतक वायचू े
सशं ोधि आखण उत्पादि करणाऱ्या उद्योग समहू ामध्ये मी ३२ वषे िोकरी करीत होतो. या
काळात मी खबं ायत, अकं लेश्वर आखण वडोदरा (गजु रात राज्य), जोहरात आखण सारुपठार
(आसाम), हदमापरु (िागालाँड), मबंु ई, मंबु ई ऑफशोअर आखण पिवेल या हठकाणी काम के ल.े
इलेस्क्ट्रकल इंस्जनिअर म्हणूि मी कामास सरु वात के ली आखण डपे ्युटी जिरल मॅिेजर या
हुद्धद्यापयतंा पोचलो. आखण वयाच्या चोपन्िाव्या वषी िोकरी सोडू ि घरी परतलो.
या कालखडं ात मी बडोद्यातील तीि वषे वगळता िोकरीच्या इतर सवश हठकाणी एकटा रहात
होतो. प्रवचारातं ी आम्ही निणयश घेतला होता की कु टुंब पाठीवर घेऊि कफरायचे िाही. कु टुंबािे
एकाच हठकाणी वामतव्य करायचे आखण मी सवतश ्र सफर करायची. (मग ती इंग्रजी सफर ठरली
तरी!) सरु वातीला या िकारात साहस होत,े आिंद होता, मथयै श होते. कारण पत्नीची एकाच
हठकाणी चांगली िोकरी सुरु होती, मुलींचे एक हठकाणी शशक्षण झाले आखण तबबल २२ वषे
माझ्या िोकरीमध्ये मला चौदा हदवस िकल्पांवर काम आखण त्याच्या बदल्यात चौदा हदवस
घरी सुट्टी अशी पद्धत होती. पण अिुभव वाढत गेल्यावर कायालश यात बदली झाली आखण ते
सुवणश यगु सपं ले. िमदश ेच्या काठी अकं लेश्वर मुक्कामी नियुक्ती झाली आखण िोकरी सोडण्याचा
ककडा मिात घुटमळू लागला.

कल्पिा करा. गुजरात मधील सवातश अचधक िदपू्रषत मािल्या गेलेल्या एका गावी तुम्ही एकटे
राहत आहात. तबबल १० तासाचं ्या िवासावर पणु े येथे तुमचे कु टुंब राहते. पुढील चार
महहन्याचं ्या ित्येक शकु ्रवारची आखण रप्रववारची रेल्वेची अकं लेश्वर – पुणे – अकं लेश्वर अशी
आरक्षक्षत नतककटे तुम्ही काढू ि ठे वता. कारण भारतात लाबं च्या िवासात तुम्हाला ऐिवळे ी
नतककटे शमळणे जवळ जवळ अशक्य आहे. पण अशी छत्तीस िवासाचं ी नतककटे तुमच्याकडे
िहे मी असली तरी त्यापकै ी तुम्ही साधारण १५ ते १८ िवास करू शकता. याची अिके कारणे
असतात. कधी सुट्टीच्या हदवशी कायाशलयात काम असते, कधी तमु ्हाला इतर अिेक वैयडक्तक
कामे करायची असतात, कधी तुम्हाला ३६ तास पुण्यातील वामतव्यासाठी २० तास गदीतूि
िवास करण्याचा तंबु ळ कं टाळा आलेला असतो.

भारतातील रेल्वेचा िवास हा एक अद्भतु अिभु व आहे. यावर अिेक संशोधिे चालू असतात,
अिके पमु तके शलहहली गेली आहेत. मी गेल्या बत्तीस वषातश अिेक लाख ककलोमीटर रेल्वेचा
िवास के ला आहे. आरक्षण असूिसदु ्धा उभा राहहलो आहे, डबयात उभे राहायलाही जागा िाही

192 निवडक मामबो २०१७

म्हणिू संडासात उभा राहहलो आहे, पढु े रुळावर अपघात झाला म्हणूि गाडी चोवीस तास एका
अिोळखी मटेशिावर उभी राहहली त्याचा अिभु व घेतला आहे, िचडं पावसािे रूळ वाहूि गेले
म्हणूि मुंबई सेन्ट्रल मटेशिवर एक कोपरा पाहूि उभ्या उभ्या रात्रभर झोपलो आहे. गाडीत
पहाटे जागच आली िाही म्हणूि पाच तास पुढे जाऊि परत मागे परतिू ईस्प्सत मथळी आलो
आहे. माझे सामाि उचलिू िणे ाऱ्या चोराचा हात पकडला असता त्यािे हाताला चाविू सुटका
करूि घेऊि, रात्रीच्या अधं ारात धावत्या गाडीतिू बाहेर उडी घेतल्याचे पाहहले आहे. रात्री
एखादी बीअर अचधकच झाल्यािे, थांबलेल्या गाडीत वरच्या बथवश र झोपूि जावे आखण सहा
तासािे आता आपले मटेशि जवळ आले असावे म्हणिू उठल्यावर रात्री गाडी हललीच िाही
आखण पहहल्याच मटेशिवर आपण आहोत याची निलजश ्ज जाणीव झले ली आहे! असे ककती
िकार अिुभवावे? (तरी देखील माझे भारतीय रेल्वेवर अजूिही नितातं िमे आहे, कारण या
कष्टदायक अिभु वापं के ्षा आिदं दायी अिुभव अचधक आहेत.) तात्पय,श घरी जायचे असूिसुद्धा
रेल्वे िवासाचा तुंबळ कं टाळा करूि गेलोच िाही तर ते काही वावगे िसाव.े आखण घरी पोचिू ,
गेल्या काही हदवसात घडलेल्या घडामोडींचा आढावा घ्यावा, बायको-मलु ांबरोबर थोडे राहाव,े
घरातली तुबं लेली कामे पूणश करावी, आखण हे सारे पणू श होण्यापवू ीच परत जाण्याची घडी यावी.
हे अगदीच स्जवावरचे असत.े

असे हे जीवि एक िाही, दोि िाही, तबबल सात वषे चालाव.े कं टाळा येणारच. घरात काम
करणाऱ्या अन्िपणू ेिे जे काही राधं ले असेल ते गोड माििू (माििू ? त्या बाई चक्क गुजराती
आमटी भाजी करायच्या. त्यात इतकी साखर घालू िये, हे त्यांिा पटायचचे िाही!) खायचे
आखण रुचले िाही तर आपणच काही करूि खायचे. दररोज सकाळी िोकरीवर जातािा दाराला
कु लपू लावायचे आखण सधं ्याकाळी परत आल्यावर ते उघडू ि मवतुः चहा बिवूि, मवतुःच
प्यायचा. तो प्रपतािा, कु णी आज असा छािसा गरम चहा घरी येताच हातात हदला असता
आखण आपण त्यात टोमट बडु वत ममत खाल्ले असते; पावसाळयात भजी बिाओची फमाशईश
करता गरम नतखट शमरची भजी खाता आली असती आखण त्यािंतर ओठ भाजणारा आले
घातलेला मोठ्या मगमधला चहा फु रफु रत प्यालो असतो; कशी बहार आली असती – अशी
हदवामवप्िे पाहतािा ग्यासवर ठे वलेले दधू जळल्याचा खरपसू वास आल्यािे ही मवप्िेही
जळूि जावीत. असे अिुभव येत राहहले तर िचंड तुंबळ कं टाळा का येऊ िये? िाही, मी
िोकरी सोडण्याची माझी भशू मका बिवत िाही आहे. अशा अिुभवांितं रच मुक्त झाल्यावर मुक्त
झाल्याची जाणीव होऊ शकते, हे मला इथे सांगायचे आहे.

या लेखाला ज्या िनतकक्रया लाभल्या, त्यात अिके दा “बापरे! तुम्ही बराच त्याग के ला आहे.
बरेच झले ले आहे!” असे उद्गार होत.े पण खरे तर मी काही भयकं र हदव्यातिू पार पडलो असे
मला मवतुःला कधीच जाणवले िव्हत.े उलट, बोलतािा असे कु णी काही म्हणाले तर मला
अिूप वाटायच.े म्हणजे, आपण खरेच काही तरी भयकं र आयषु ्य जगतो आहोत का? मी

निवडक मामबो २०१७ 193

माझ्या काही लष्करी शमत्रांचे जीवि जवळूि बनघतले असल्यामळु े असले , पण मला तरी
माझ्या या कु टुंबापासूि दरू राहण्यात काही िवलाईचे जाणवले िव्हते.
आसाम- िागालाँडच्या काळात मात्र मला अगदी पक्की जाणीव झाली, की हे जीवि
सवसश ाधारण िाही. माझ्या प्रपततृ लु ्य श्री अिंत “अण्णा” मिोहरािं ी मी इंस्जनिअर झाल्यावर
सुचवले होत,े की आता मी बळे गावच्या bemco मध्ये िोकरी पकडावी, सायकलला मागे
जवे णाचा डबा लावूि, टांग मारूि सायकलीवरूि रोज िोकरीला जावे, रोज संध्याकाळी येऊि
आईच्या माडं ीवर डोके टेकावे, नतिहे ी के सातिू हात कफरवत ककती काम करूि थकतो माझा
लेक असे काही कौतकु करावे, आखण अशी हदिचयाश करीत मी उवरश रत आयषु ्य गुण्यागोप्रवदं ािे
जगाव.े त्यांच्या चहे ऱ्यावर असे काही बोलतािा एक लबाड हामय असते, तसे तेव्हाही होत.े
पण मी देशभर कफरवणाऱ्या कं पिीत िोकरी पकडू ि त्याचं ्या या परीक्षते पास झालो.

खबं ात या हठकाणी िोकरीवर रुजू व्हायचे फमािश आले तवे ्हा मी बराच वेळ लावूि िकाशे
बघिू , चार-चौघांिा प्रवचारूि खबं ात हे गाव गजु रात राज्यात बडोद्यापासिू १०० ककमीवर आहे
याची खात्री करूि घेऊि मग िवास सरु ु के ला होता. नतथे जाऊि एकटा राहहलो, नतथे सगळेच
प्यायचे तसे खारट पाणी प्रपऊ लागलो आखण field वर रीगवर काम करू लागलो, तेव्हा काही
महहन्यातच एकटे मवयंभू राहण्यात मजा येऊ लागला. मी मंुबईच्या उत्तरेला पहहल्यांदाच
रहायला गेलो होतो. पण गजु रात आखण गजु राती लोक अनतशय भावले. लग्ि आखण मलु ी
झाल्यावर बडोद्यात िोकरी करतािा आसामला बदली झाली आखण आयषु ्याला कलाटणी
शमळाली. नतथे एका िव्याच प्रवश्वात मी पोचलो. हहरव्या रंगाचा अनतरेक असलेल्या या
अनतसदुं र िदेशाला हहसं ाचाराचे गालबोट लागले िसते, ित्येक राज्यकत्याशिे या िदेशाला इतके
दलु कश्षक्षत ठे वले िसत,े तर हा िदेश पयटश कासं ाठी सवातश सुदं र िदेश आहे, असे मला
िथमदशिश ीच जाणवले. हदमापुरच्या जगं लातल्या ररगवर कामावर रुजू झालो, चौदा हदवस
काम आखण चौदा हदवस सुट्टी अशा िोकरीची सुरुवात झाली आखण दोिच महहन्यात मला
जंगलातूि हत्तीिा भीत जाणे, रात्री दहा वाजता िोकरीवरूि कॅ म्पवर परततािा वाटेत
लष्कराच्या लोकांसमोर हात वर करूि परेड करणे (त्यािं ा आमच्याबरोबर कु णी िागा
आतंकवादी तर लपिू िवास करीत िाही िा हे पहायचे असे), AK47 च्या िळीसमोर उभे
राहणे, कोयत्यािे बाँक कमचश ाऱ्याचा हात कापिू हातातली पशै ्याची प्रपशवी पळवूि िते ािा
पाहणे, असे एके क िसंग अिुभवात आले आखण आपले आयुष्य अिन्यसाधारण झाल्याचे
लक्षात आले.

माझ्या िदीघश िवासािा याच काळात सुरुवात झाली. िवासाबद्दल थोडक्यात सांगायचे म्हणजे,
मी सोमवारी दपु ारी डके ्कि एक्मिेसिे पुण्याहूि कल्याणला जायचो. नतथूि रात्री िऊ वाजता
हावडा मले पकडू ि बुधवारी सकाळी कोलकाताला पोचायचो. नतथिू दपु ारी दोि ते तीि असा
प्रवमाि िवास करूि गौहाटीला जायचो, नतथिू रात्री िऊ वाजता “िाईट सुपर” असे सबं ोधल्या

194 निवडक मामबो २०१७

जाणाऱ्या आराम गाडी (बस) मध्ये बसिू गुरुवारी सकाळी सहा वाजता हदमापुर येथे
पोचल्यावर सात वाजता माझी बारा तासांची िोकरी सरु ु व्हायची. चौदा हदवसािंतर अश्याच
पद्धतीिे आखण याच मागाशिे कोलकातापयतां पोचल्यावर मात्र नतथिू मबंु ईला मी प्रवमािािे
परतायचो तो असाच रात्री अकरा – बारा वाजता आखण मग दादरला जाऊि नतथली शवे टची
पणु े एशशयाड पकडू ि पहाटे चार पाच वाजता पुण्यात घरी यायचो. असे िवास ित्येक
महहन्याला एकं दर तीि वषे के ले! यापूवी मी हत्तींच्या तावडीतिू झालेल्या सुटके बद्दल या
कट्टय् ावर शलहहले होते. अशीच सटु का एकदा दरोडखे ोरांपासिू झाली माझी. हदमापरु हूि रात्री
िऊ वाजता िाईट सपु रिे गौहातीसाठी निघालो. गाडी गच्च भरली होती. एक मारवाडी िदीघश
कु टुंब लवाजमा घेऊि लग्िासाठी कोलकाताकडे निघाले होत.े दीड तासािे गाडी घिदाट िबं र
जगं लात आली. थोडासा घाट, घिदाट अरण्यातूि वाट. िहे मी आणखी दोि गाड्या बरोबर
जायच्या, त्यांचा आज पत्ताच िव्हता. बसमधील चालकाखरे ीज बाकी सगळे डु लक्या घेऊ
लागले होत.े आखण तेवढ्यात ठो ठो असे मोठे फटाके फु टल्यासारखे तीि चार आवाज आले
आखण बस चालकािे एक मोठ्ठी ककं काळी फोडत गाडीला करकचिू ब्रके लावीत बस जगं लात
ककरश अधं ारात उभी के ली.

ठो ठो असा आवाज येऊि गाडी थाबं ली आखण चालक लगबगीिं आपल्या जागेवरूि उठू ि
आत आला, तेव्हा मला आधी क्षणभर वाटले की दोि तीि टायर एकत्र फाटले असावते . पण
मग चालकाच्या हातातिू गळणारे रक्त पाहहले, के बबिमधील िवाश्यांचे मोठ्यािे रडणे ओरडणे
ऐकले आखण त्या ठो आवाजा पाठोपाठ काचा फु टल्याचे आवाज ऐकल्याचे आठवले तवे ्हा
िकरणाच्या गंभीरतचे ी जाणीव झाली.

िंतरच्या चचते िू समजलेली गोष्ट अशी होती: गाडीत लग्िाला निघालेले मारवाडी कु टुंब आहे हे
कु ठू ि तरी या जंगलात दरोडखे ोरीचा व्यवसाय करणाऱ्या बागं लादेशी निवाशश सत लुटेऱ्यांिा कळले
असावे आखण त्यािं ी आमच्या गाडीवर गोळीबार के ला असावा. या भागात असे िकार िहे मीच
घडत असल्यामळु े इथिू जातािा बहुतेकदा एका पाठी दसु री गाडी अशी रांग लाविू तार्फयािे
गाड्या जातात, पण आज आमची गाडी एकटीच शमळाली होती दरोड्यासाठी. त्यांिी झाडलेल्या
गोळयापं ैकी एक दोि गोळयािं ी गाडीच्या पुढील काचांचा भगु ा के ला होता आखण त्यांचे तकु डे
के बबिमध्ये सवतश ्र पसरले होते. एक गोळी चालकाला हाताला लागली होती. तीि चार गोळया
के बबिमध्ये बसलेल्या दोि पुरुष िवाश्यािं ा लागल्या होत्या आखण ते दोघे ओरडत प्रवव्हळत
होते. ददु ैवािे त्यांच्याकडे पाहायला कु णालाच िंतर बराच काळ वळे शमळाला िाही. जवे ्हा
शमळाला, तवे ्हापयतंा दोघेही शातं झाले होत.े ितं र कळले की हे दोघे बाप लेक होते.
गोळीचे आवाज आले, गाडी थांबली, चालक आत आला, त्यािे एका हातािे दसु ऱ्या हाताचे
मिगट घट्ट पकडले होते. “डकै त” एवढेच म्हणूि तो खाली बसला. आमची सगळयांची अशी
हालत (हा शबद हहदं ी असला तरी मला तोच इथे योग्य वाटतो) होती की आमच्याकडू ि काही

निवडक मामबो २०१७ 195

आवाजच आला िाही. त्याितं रची दहा शमनिटे माझ्या तोवरच्या जीविातली सगळयात दीघश
दहा शमनिटे होती. त्या दहाच शमनिटामं ध्ये ककती घटिा घडल्या. जणू मतृ ्यपू ूवी फामट फॉरवडश
मध्ये जीवि आलेख िजरेसमोरूि जावा तश्या.

मी प्रवचार के ला, आता दरोडखे ोर येतील, आपल्या सवांािा लटु तील. कु णी प्रवरोध के लाच, तर
मारतील. त्यांच्याकडे हत्यारे आहेत. तेव्हा पहहली गोष्ट, प्रवरोध िाही, उगाच बोलायचे िाही.
जीव वाचवायचा. दसु री गोष्ट, आपल्याकडे खखशात पाककटात काही हजार आहेत, ते लपवायच.े
मी ते पसै े काढू ि सीटवर जे कापडी आच्छादि होते, त्याच्या आत सारले. पण लगेच प्रवचार
के ला, पसै ेच िाहीत यावर त्याचं ा प्रवश्वास बसणार िाही, ते खोदिू प्रवचारतील आखण कदाचचत
मारतीलही. मग मी अधे पसै े परत काढू ि खखशात ठे वले. आता ठीक. मग पुढचा प्रवचार
आला, लुटू ि पुन्हा मारूि टाकले तर काय? आपल्या घरी पणु ्याला ही बातमी कधी पोचणार?
मग आपल्या शरीराचे काय? ओळख पटणार कशी नि कधी? त्यांिी माझे i काडश कु ठे फे कू ि
हदले तर? मी लगेच पेि काढू ि डाव्या हातावर मवच्छ अक्षरात हहदं ी आखण इंस्ग्लशमध्ये
contact : पत्नीचे िाव आखण घराचा फोि िबं र एवढे शलहहले! याहूि अचधक शलहायला वेळ व
जागा िव्हती. मग बसमध्ये पाहहले. सगळेच गप्प गार झाले होते. के बबिमधील जखमीचं े
प्रवव्हळणे चालू होते. त्यात काही बायकांिी आपला रुदिसूर जोडला होता. तवे ढ्यात जखमी
चालक खाली उतरूि मागिू येणाऱ्या गाड्यािा थांबवायचा निष्फळ ियत्न करीत होता.
निष्फळ, कारण गोली चली है एवढे ऐकताच त्या गाड्या पळ काढत होत्या. आम्ही सगळे
लटु ाऱ्यांची आखण आमच्या कमिशशबाची वाट पहात होतो!

अरेच्चा! गाडी थाबं विू पाच शमनिटे झाली तरी कु णी येऊि लटु त मारत का िाही? आखण
आपण इतर गाड्यािं ा िा थाबं वता मवतुःच इथिू हलत का िाही? मी हाक मारूि चालकाला
गाडीत बोलावले. तो रक्ताळलेला हात घेऊि आत आला. कु णी िवाशािे त्याच्या हातावर घट्ट
रुमाल बांधला असल्यािे रक्त िवाह तात्पुरता थाबं ला होता. तो म्हणाला, जखमी हातािे त्याला
गाडी चालवणे अशक्य होत.े मग मी हहदं ीमध्ये आखण एक तरुण आसामी असामीिे त्याच्या
भाषेत इतर िवाश्यािं ा जाहीर िश् के ला, कु णी आत्ता बस चालवू शकतो का? एक बबहारी
वाटावा असा मध्यमवगीय उत्तरला की तो टॅक्सी चालवू शकतो, पण आज बससदु ्धा चालवायला
तयार आहे. ये बबात! आम्ही दोघा नतघािं ी चालकाच्या जागेवरील काचांचे तुकडे बाजलू ा के ले.
त्यातच मला जखमी म्हाताऱ्याची बाहेर पडलेली कवळी शमळाली. ती मी त्याला देऊ के ली,
पण त्याला आता त्याची कधी गरजच लागणार िाहीसे मला जाणवले. पण त्याकडे लक्ष
द्यायला वळे च िव्हता. बसमधील इतर िवासी अजिू स्जवतं होत!े िवा चालक सीटवर बसला.
मी आखण तो आसामी गहृ मथ त्याच्या मागे उभे राहहलो (धीर देण्यासाठी). मळू चालक
मागच्याच सीटवर बसूि गाडी चालू करण्याच्या सूचिा देऊ लागला. िव्या चालकािे तीि,
चार, पाच मटाटश हदले. पण गाडी हढम्म. नतिे तो आिंददायी आवाज के लाच िाही!

196 निवडक मामबो २०१७

तीि चार मटाटश देऊिसुद्धा गाडी सरु ू झाली िाही कारण बॅटरीचा जीव सपं ला होता. गोळीबार
झाल्यावर गाडी बंद करूि पण हेड लाईट तसेच चालू ठे ऊि चालक आत आला होता आखण
पढु च्या पाच सात शमनिटात बॅटरी हढम्म झाली होती.
आता पढु े काय? मी इतर िवाश्यांकडे पाहहले. सगळे मवतुःला पूणतश ुः िशशबाच्या हवाली
के ल्यासारखे बसिू होते. खपू च के प्रवलवाणे हदसत होते अधं ारात त्यांचे ते अस्मतत्व. गाडीतले
हदवे बारीक शमणशमणत बॅटरीचे उरले सरु ले रक्त पीत होते. चालकािे साचं गतले, धक्का देऊि
गाडी चालू होईल. मी आखण त्या आसामीिे इतरािं ा मदतीसाठी हुसकवले. गाडी थोडी
चढावावर होती पण पाचदहा फु टावर पढु े उतार होता. तेवढा धक्का हदला की जमले . हे खाली
उतरूि आलेल्या मळू चालकािे सांचगतले. आम्ही िवाश्यातील परु ुषािं ा बोलावले, तर एक
म्हणाला, वो बाहर पडे ोंमंे है. हम उतरेंगे तो गोली चलेगी. मी म्हटले, यहा बैठिेपे क्या वो
तुम्हे शादी खखलािे वाले है? धक्का दो तो बचिके ीं उम्मीद है. िहीं तो मरो सालो.

माझ्या बोलण्याचा आणखी नतघावं र पररणाम झाला. आम्ही पाचजण उतरूि भरलेल्या गाडीला
िांबर जगं लाच्या रात्रीच्या अधं ारात, बाहेरूि बदं कू धारी बागं ला दरोडेखोराचं ्या िजरेखालिू
धक्का देऊि पळवू लागलो! कधी कु ठू ि गोळी येऊि कु णाला लागेल या संतत भीतीमुळे
धक्का बरा लागला असावा, गाडी हलली आखण काही क्षणात उतारावर पोचली. आमच्या िव्या
चालकािे पहहल्याच झटक्यात ती चालू के ली. आम्ही चालत्या गाडीत धावत पळत चढलो.
चालकाची पाठ थोपटू ि त्याच्या मागेच मी आखण आसामी दोमत उभे राहहलो. आमचा िवा
चालक खरेच धीट पण िवशशका होता. गाडी जपूि, हळू चालवत होता. मी त्याला साचं गतले,
असेच चालव, मागच्या गाड्यािा बाजू देऊ िकोस. वाजवू दे हॉि.श जगं लात थोडी जाग राहील.
पढु े जात रहा. आम्ही आहोत बरोबर!

आता मागे वळूि पाहता खरेच आपण त्या क्षणी हे सगळे के ले, असे खळु चट धयै श करू
शकलो, याचे मला िवल वाटत.े पण हे सगळे त्यावेळी जमले खरे. गाडी थाबं ली आखण पनु ्हा
निघाली त्यामध्ये खरेच साधारण दहा शमनिटे लोटली होती, पण आम्हाला तो काळ अनतशय
कमालीचा ताणिू भोगायला शमळाला होता. आमच्या गाडीमागे आता दोि तीि गाड्याचं ी रागं
असावी. आम्ही त्यांिा पढु े जाऊ हदले िाही. असा लवाजमा / ताफा दहा पधं रा ककलोमीटर
िवासािंतर जंगलाबाहेर पोचला. वमतीतले हदवे दरु ूि हदसू लागले आखण अचािक के बबिमध्ये
इंस्जिमधिू धरू निघाला.

चालकािे गाडी थाबं वली. इंस्जिचे बोिेट उघडू ि पाहहले तर आत खपू च धरू होता. मूळ चालक
पढु े झाला, त्यािे िाथशमक तपासणी के ली आखण इंस्जि seize झाल्याचे जाहीर के ले. एका
भयाण मवप्िातूि बाहेर पडल्यासारखे िवासी गाडीतिू बाहेर पडू लागले. के बबिमधील

निवडक मामबो २०१७ 197

िवाश्याचं े कु णी संबचं धत पढु े येऊि पाहू लागले आखण मग त्यांिी रडायला सुरवात के ली.
गोळया लागलेल्या बाप लेकािं ी एव्हािा िाण सोडले होत.े मूळ चालक मवतुःसाठी दवाखािा
शोधायला बाहेर पडला होता. मीही सीटच्या कव्हर मधले पैसे घेतले, माझी बॅग उचलली,
गाडीतूि बाहेर पडू ि आमचे जीव वाचवायला ऐिवळे ी तयार झालेल्या तात्परु त्या चालकाला
शोधू लागलो, त्याचे आभार मािावे, त्याला एक घट्ट शमठी मारावी म्हणिू ! पण त्याच्या
वाटणीचे काम पूणश करूि तो अधं ारात के व्हाच िाहीसा झाला होता.

गाडीच्या वंगण तेलाच्या टाकीला एक गोळी लागल्यािे पढु ील िवासात सारे तेल हळू हळू
गळूि जाऊि शवे टी इंस्जि seize झाले होते. गाडी थांबली नतथिू काही क्षणातच नतथल्या
MLA ची गाडी जात होती ते महाशय लगेच थांबले, त्यांिी सवश सूत्रे आपल्या हातात घेतली.
तासाभरात दसु ऱ्या गाडीची सोय झाली. दोि िवासी गोळया लागिू मले े, त्यांच्यासाठी पोलीस
बोलावले गेले. मळू चालक आधीच दवाखान्यात पोचला होता. पण आमच्या त्या तात्परु त्या
चालकाचा कु णाला पत्ता लागलाच िाही आखण त्याला ओळखणारे कु णीही गाडीत िव्हते.

काळ समोरच होता, पण वळे आली िव्हती. मी गौहातीहूि प्रवमाि िवासात यावर प्रवचार
के ला. जर गोळी चालकाच्या हाताऐवजी त्यािे शजे ारीच ठे वलेल्या भरलेल्या गॅस शसशलडं रला
लागली असती तर? गाडीखालील वंगण तले ाच्या ऐवजी डडझले टंॅकला गोळी लागली असती
तर? गोळी बदं कु ीतिू दोि सके ं द उशशरा निघाली असती ककं वा गाडी थोडीशी अचधक वगे ात
असती, तर के बबिच्या मागच्या सीटवर बसलेल्या माझा िबं र होता का? तो िवा चालक
आम्हाला सरु क्षक्षत सोडू ि कु ठे गेला? आखण सगळयात महत्वाच:े गोळया झाडणारे ितं रच्या
दहा शमनिटात आले का िाहीत?

पुण्याला पहाटे पोचलो आखण सकाळी एका िात्यातल्या लग्िाला जावचे लागले. कु णाकडे
घडलेल्या िसंगाची वाच्यता त्या िसगं ी के ली िाही. कु णाला माझ्यातला फरक जाणवलाही
िाही (अपवाद: पत्नी). पण माझ्यात एक मोठा कायममवरूपी बदल घडला होता. एक अश्रद्ध
माणूस कायमचा श्रद्ध झाला होता. आपल्यावर कु णाचे तरी सरं क्षण कवच आहे, हे मला
जाणवले होत.े कु णाचे ते पुढे पाच वषांिा ी कळले. आखण अध्यात्माच्या वाटेवर माझी वाटचाल
सरु ू झाली होती.

198 निवडक मामबो २०१७

त:

प्रववेक देशपाडं :े के ळकर, अहो काय तंबु ळ वादळ आहे या सात वषांाच्या सफरी मध्ये! फार
छाि शलहहलेत हे हदवस तुम्ही! काम सगळेच मीही करतो हदवस रात्र पण... एकाच गावात
कु टुंबकबीला अि काम.झाली पाहूि परवड तुमची जाणीव याची आहे सुखद ककती हे ... मुलं
वाढतािा तुम्ही त्याचं ्या जवळ फार राहूही शकला िसाल. असा वगे ळाच हदिक्रम वाचायला
शमळला तमु च्या ‘मकु ्ती’ मागाचश ा. चला वगे ळीच सफर काही हदवस अिुभवायला शमळणार!

ळ र: त त त अत ंं त ं

ग ं त. त टं ं र तर .

अ त ं र अग त ग .त .

र ५ गं र त . त रं तर ं र त .

तअ त ळ गत त ट ं तअ .

तर त ं अ ट त. तत त ं त . ग ळळ

तं ं र .ट तअ .त त अ,

ग. तर ट र तअ , र- त तअ .

ग टत . त ६-७ त .

त एट ट तत . र ग अत त , अ तर

र रअर. त ग त. अग ट र ग तर

तट अ टगं र ट .

अ त ग . ए ंग - . ळ.

“ त” ं “ र त” अ अ त त र

ग . ं गं त , र र

ग तर त गत . ळतं त

ए टं र ं .

निवडक मामबो २०१७ 199

कोटश माशलश

वषै ्णवी अदं रू कर

मि माझं..
सारखं रडायच.ं .कण्हायच.ं .
अत्याचाराच्या कहाण्या..

आरोपावर आरोप..
कु रकु र..कु रकु र..रडणं..रडण.ं .

म्हटलं शवे टी...चल,
कोटाशत जाऊ, तक्रार करू, न्याय मागू

झालं मग..
आलं कोटातश रडकं तोंड घेऊि
कठड्याच्या आत उभं राहूि,
बोल बोल बोलल.ं .रड रड रडलं..
न्यायदेवतचे ा तराजू पार त्याच्या बाजूला कोसळलाच
काळया पट्टीच्या आतूि अश्रचूं ्या धारा

मग,
मग बुद्धी आली उलटतपासणीला
• एवढा अन्याय सहि का के ला? मजबरु ी काय होती?

- िमे के लं होतं साहेब.
• एवढा दबु ळेपणा का? िनतवार का िाही के ला?

- सगळे आपलेच होते साहेब.
•अगनतकता, लाचारी याची सगं त कधी लागली?
- िमे जाणवलं तेव्हा साहेब. आधी िकळत. मग..मग सवय लागली..

•मवाशभमाि कु ठे गेला होता?
- हरवला साहेब

• एवढा निष्काळजीपणा कसा?
-लक्ष िव्हतं साहेब

•पळूि जाता आलं िाही?
- अडकू ि राहहलो साहेब