LINGUISTIK, BOROS OM SAJARA
KOBURUON LINGUISTIK BOROS
KADAZANDUSUN
GEORGINA ANDREA LEYKHAI DOMINIC
SUANG
Guason Bolikan
1.0 Linguistik 1
Kopointutunan 2
Aspek-Aspek Linguistik 4
Linguistik Terapan 5
Linguistik Sandad 11
2.0 Boros 16
Kopointutunan 17
Struktur Boros 18
Ula Boros 20
3.0 Sajara Koburuon Boros Kadazandusun 24
LINGUISTIK
1
Kopointutunan
Linguistik
Linguistik nopo nga iso gana koilaan di au po
oilaan do tulun ginumuan. Mulong do istilah
nopo diti nga oilaan om ointutunan do tulun
ginumuan loolobi po tongomongingia boros,
mokiikinobos IPG om university, nga asaru
asalaan o korotian dau. Tumanud korotian diolo,
linguistik nopo nga koilaan montok minsingilo
do boros om songulun di abaal do gana diti nopo
nga milo mimboros mogiisuusuai boros. Okon ko
iri no, andasan nogi kogumuan tulun do soira
sosongulun mokiikinobos aayi minsingilo do
gana diti, koilo yolo mimboros di abalantas id
tiso-iso boros, abaal monuat om aiso nunu-nunu
kounalan ko’ gana suai di lobi awasi om abantug.
Ahal diti nopo iso korotian di poimpalid toi ko’
au otopot miampai korotian linguistik. Mantad
dii, nunu kopio o linguistik diti tumanud
kointalangan toi ko’ korotian di pinatahak do
tokoh-tokoh linguistik?
2
KONSEP LINGUISTIK TUMANUD TOKOH-
TOKOH LINGUISTIK
Ponoriukan boros maya saintifik om
boros nopo nga iso objek ponoriukan
id gana linguistik, ii nopo ponoriukan
do struktur boros
(Norliza, H. 2011)
Gana koilaan di monoriuk kokomoi
boros tulun maya saintifik toi ko’ tiso-
iso sains di monoriuk do boros
(J. Lyons, 1968)
Id koilaan linguistik, i nopo soriukan nga
boros. Songulun di abaal linguistik nopo
nga monoriuk om mendeskripsi boros
mantad di nokito, norongou toi ko’ nabasa
(B.Bloch & G.L. Trager, 1942)
Baino nopo, songulun ahli linguistik
monoriuk do boros asverba miagal
nogi do songulun saintis di monoriuk
do atom
(D.L Bolinger, 1968)
3
ASPEK
LINGUISTIK
LINGUISTIK LINGUISTIK
TERAPAN SANDAD
Sosiolinguistik Psikolinguistik Fonetik Morfologi Semantik
Fonologi Sintaksis
4
LINGUISTIK Linguistik terapan toi ko’
TERAPAN Makrolinguistik nopo nga gana di
monoriuk boros id piantakan
miampai sabab-sabab di poimbida,
ii nopo nga popohompit ponoriukan
di kiula intra disiplin. Linguistik diti
nogi nga raan linguistik di momonsol
mogiisuai-suai teori, metode om korubaan linguistik montok
manalasai mogiisusuai kobolingkaangan do boros. Poomitanan
nopo do ponoriukan linguistik terapan nga sosiolinguistik om
psikolinguistik.
5
SOSIOLINGUIST IK PSIKOLINGUIST IK
Sosiolinguistik nopo nga Psikolinguistik nopo nga
ponoriukan kokomoi ponoriukan kokomoi
piantakan do boros om piantakan do boros om
tongoulun. Tumanud kowoowoyon tulun.
Noriah (1998), istilah Tumanud Kamus
sosiolinguistik Linguistik (1997),
nokoimbulai ontok toun psikolinguistik nopo nga
1952 i nointutunan di gana koilaan di monoriuk
Currie, songulun
mongingia id Amerika piisan do koilaan ahli
Syarikat. linguistik om ahli
psikologi di
minsingumbal
popointalang do hipotesis
pointantu kokomoi
koonuan boros om
kawakason miagal ko id
teori linguistik i haro
impohon di apanggor id
aspek persepsi pibarasan,
pomusarahan om
sunduan.
6
LINGUISTIK Linguistik sandad toi ko’
SANDAD Mikrolinguistik nopo nga gana di
monoriuk boros mantad suang, ii
nopo nga ponoriukan do struktur
boros dii sondii. Gana ponoriukan
nopo do linguistik di oponsol rotion
aspek fonetik, fonologi, morfologi,
sintaksis om semantik. Sosongulun di
aanangan do mamarati toi ko’ paparalom koilaan kokomoi gana
diti mositi abaal id aspek-aspek diti tu koilaan om ponorisidan
di aralom kaanu monguhup mamarati do proses-proses om
sistom boros miampai lobi osonong.
7
FONET IK
Fonetik nopo nga tuni-tunion boros di aasil mantad tulun om unit-unit di
oguno id pibarasan milo suaion do tolingo tulun (Bertil Malmberg, 1968).
Tumanud Indrawati Zahid om Mardian Shah Omar (2006), fonetik nopo
nga ponoriukan kokomoi tuni-tuni boros di naasil. Tuni di gunoon sabaagi
kakamot piromutan.
Haro tolu kawo proses fonetik:
Fonetik Artikulasi Fonetik Akustik Fonetik Auditori
Ponoriukan Ponoriukan Ponoriukan
kokomoi fungsi kokomoi kokomoi
kakamot artikulasi
id liwang kabang koulalaaho tuni poingkuro tuni
tulun montok boros. Ula fizikal boros aanu di
papaasil tuni boros tuni boros i aasil mokinongou om
odolinan id tutok.
mantad di Proses nopo diti
momoboros
IVnga roitan sabaagi
kumaa di
mokinonongou proses mendekod.
masaan miromut I momoboros
kirati do lakun tuni
ujaran di aasil poposimban pason
mantad kaban toi ko’ koilaan di
maan pootodo id
otus. bontuk-bontuk
pointantu miagal
ko’ tuni, boros om
panaandatan.
8
KAKAMOT ARTIKULASI
1. Munung sawat 11. Tanga dila’
2. Munung siriba 12. Dohuri dila’
3. Nipon sawat 13. Gamut dila’
4. Nipon siriba 14. Epiglottis
5. Monsis 15. Kaban otus
6. Kahad tokodou 16. Liwang tatalanan
7. Kahad tolomok 17. Liwang todung
8. Tanak tontorugukan 18. Liwang kabang
9. Tompok dila’ 19. Roo
10. Gulu dila’ 20. Guas
tontorugukan
9
FONOLOGI ▪ Fonologi nopo nga ponoriukan
kokomoi sistom tuni boros.
▪ Fonologi nopo nga ponoriukan
kokomoi tuni-tuni boros tulun maya
abstralk (Tajul, 2011)
▪ Duo boros di kapaasil do istilah
fonologi nopo nga fonem om logos.
Fonem nopo nga unit tuni di oguno
montok mongongobi tuni boros di
abstrak om logos nopo nga kirati
koilaan.
10
MORFOLOGI
▪ Morfologi nopo nga raan linguistik di monoriuk struktrur
kapamansayan do hogot. Tumanud Abdullah Hassan (2014),
morfologi nopo nga gana koilaan di monoriuk struktur hogot, bontuk
om ponompuruan hogot.
▪ Struktur hogot nopo nga nuludan tuni ujaran toi ko’ ponuatan di
mombontk rati hogot tiso-iso boros. Bontuk hogot nopo nga unit
puralan boros id bontuk bontuk terbitan, ii nopo nga hogot di
noproses id bontuk posugkuon, misaup toi ko’ misompuru.
Ponompuruan hogot nopo nga hogot di haro bontuk om fungsi di
kaagal-agal om oboogian id ponompuruan di miagal (Nik Safiah et.
al., 2009)
Toinsanan unit do
unsur boros nga
pungaranan do morfem.
Morfem nopo nga unit
boros tokoro di haro rati
om kowonsoi do iso
boros di pointantu.
11
BOROS NGARAN BOROS ULA
▪ Boros Ngaran Poimbida ▪ Boros Ula Woyo
- KLCC, Georgina - Olumis
▪ Boros Ngaran Koizaai ▪ Boros Ula Warana
- Tinipi (abstrak) - Opurak
▪ Boros Ula Bontuk
- Walai (konkrit)
- Obulugu
▪ Boros Ula Ponuku
▪ Boros Ponowoli Ngaran - Anaru
- Ino, Iti, Hilo, Hiri ▪ Boros Ula Pancaindara
- Oomis (oroso)
▪ Boros Ula Timpu
- Alaid
▪ Boros Ula Poingkuro
- Osiau
▪ Boros Ula Topurimanan
- Otogod
▪ Boros Ula Sinodu
- Osomok
SOMPURUAN BOROS
BOROS MAAN BOROS TOGUANGON
▪ Boros Maan Transitif ▪ Boros Popionit
▪ Boros Kotigagan
- manandang ▪ Boros Pongudio
▪ Boros Maan Okon ▪ Boros Ponuhuan
▪ Boros Ponokodung
Transitif ▪ Boros Pomogirot
▪ Pananda Fokus ▪ Boros Popoimagon
▪ Boros Pongilag
- Mamalapak ▪ Boros Popiromut
(momomonsoi), Ngaran
▪ Boros Popotopot
lapakon (noontok), ▪ Boros Pongintaban
▪ Boros Ponuduk
lapakan (monorimo)
12
Bontuk Boros Bontuk Boros
Misompuru Mintootoiso
PAMANSAYAN
BOROS
Bontuk Boros Bontuk Boros
Nosugku Misaup
13
SINTAKSIS
Sintaksis nopo nga gana koilaan
boros di monoriuk proses
kapamansayan do panaandatan om
frasa. Panaandatan nopo nga unit
pibarasan di bobos takawas doid
nuludan puralan boros om kirati dii
poinggonop, ii pibarasan nopo nga
potimpuunon om opupuson miampai
poinpian, om haro intonasi di
poinggonop (Nik Safiah Karim et. al,
2009). Sintaksis nogi nga
ponoriukan kokomoi hukum toi ko’
rumus puralan boros tiso-iso boros.
Ayat nopo kisuang do unsur klausa. Klausa
nopo nga owonsoi mantad piipiro frasa. Frasa
nopo nga owonsoi mantad piipieo boros.
14
SEMANT IK
• Boros Semantik nopo nga naanu
mantad boros Inggeris semantics di
naanu nogi mantad boros Yunani, sema
ii kirati do tanda.
• Ponoriukan koilaan semantik nopo
gana koilaan di monoriuk rati toi ko’
komoyon do tiso-iso boros (Abdullah
Hassan, 2014)
• Ponorisidan rati boros id boros
pointantu tumanud sistom
ponompuruan (Slametuljana, 1965
KAWO RATI PIONITAN SEMANTIK
• Rati Denotatif • Sinonim
• Rati Konotatif • Antonim
• Rati Konseptual • Hiponim
• Rati Stilistik • Meronim
• Rati Afektif • Polisim
• Rati Pongotulan • Homonim
• Rati Kolokatif • Homofon
• Homograf
15
BOROS
16
Kopointutunan
Boros
Miagal di oilaan mantad dati, boros nopo nga
kakamot komunikasi toi ko’ piromutan di gunoon
do tulun montok miromut miampai tulun suai toi
ko’ id tinimungan miampai tinimungan suai.
Tumanud Harimurti (1984), boros nopo nga
sistom lambang-lambang di kiula arbitrary
sabaagi kakamot di gunoon do tulun montok
mogiroromut kumaa tiso om tiso. Boros nogi nga
iso sistom objek toi ko’ symbol miagal ko’ tuni
toi ko tiso-iso pimato i misuhut di milo pi’ison
miampai nunu nopo waya di katanud kooturan
pointantu, loolobi po montok papaharo
pomusarahan, topurimanan om manahak
pangagat (The American Heritage Science
Dictionary, 2011). Suai ko iri, Iso sintesis mantad
tuni di aasil do lauform (bontuk solian) om
pomusarahan di aasil do idenform (bontuk suang)
(Wilhelm Von Humboldt, 1997)
17
Tumanud Kamus Dewan Edisi
Kotolu, rati nopo do “struktur” nga
iso waya tiso-iso ahal owonsoi toi
ko’ obontuk mantad nunu nopo
boogian, rooromu, toi ko’ aspek
gisom adadi iso pola. Struktur boros
koimbulai tu haro o kooturan boros.
Ahal diti okito id nuludan fonem,
nuludan hogot, nukudan frasa om
nogi intonasi. Nuru do koilo yati do
taang boros di abaagi kumaa fonem,
morfem, boros, frasa, klausa,
panaandatan om wacana soira
mimboros kokomoi struktur boros.
18
FONEM Unit boros di pinaharo
montok poposonong
deskripsi tuni
MORFEM Unit bobos tokoro id boros di
haro rati om adadi unsur
popobontuk do boros
BOROS Bontuk bobos tokoro di kirati om
milo gunoon maya sondii sabaagi
panaandatan minimal di roiton
sabaagi bontuk obibas
TAANG BOROS FRASA Unit i noulud mantad duo toi ko’ iso
boros di haro potensi do kowonsoi
duo toi ko’ lobi boros. Frasa nopo nga
aiso subjek om predikat
KLAUSA Iso unit piipiro boros di haro
subjek om predikat di adadi
konstituen do panaandatan
PANAANDATAN Unsur bobos takawas id
puralan boros
WACANA Unit boros di mangalit bagal
do panaandatan
19
ULA BOROS
Boros di osonong nopo nga nuru haro
toinsanan ula positif di kapanahak kounalan
kumaa di momoboros. Haro hopod koulalaaho
do boros, ii nopo nga haro tuni, haro sistom,
haro bontuk, haro rati, kiula dinamis, kiula
arbitrary, kiula linear, kiula poimbida, kiula
pomogunan om kiula komunikatif
20
ULA BOROS
BOROS HARO TUNI
Komoyon nopo do haro tuni boros nga
tuni-tuni di aasil do kakamot artikulasi
tulun (liwang kabang, todung, etc.)
Boros haro sistom
Tikid boros haro nuludan pointantu id bontuk
tuni-tuni boros, nuludan hogot, toi ko’ id
bontuk sintaksis. Haro piipiro unit pointantu di
pinioput dumadi iso nuludan di ogonop id
aspek struktur dii id boros.
Boros DI KIBONTUK
TIkid boros haro bontuk-bontuk
pointantu miagal ko’ panaandatan,
hogot, ponugku om suai po.
Boros di kirati
Boros sabaagi panakatanda toi ko’ lambang,
haro o maan tandai. Guason nopo di atanda nga
rati, konsep, pomusarahan di pathakano id
bontuk haro tuni.
21
ULA BOROS
BOROS KIULA DINAMIS
Boros haro potensi montok lumaab om
sumimban daamot i momoboros nopo nga
kakal po milo mimboros miampai tulun suai.
Maya piromutan do tulun, pisuaian koubasanan
kaanu popoingumu do hogot id tiso-iso boros
BOROS KIULA ARBITRARI
Konsep arbitrary nopo nga tulun di
momoguno tuni boros di misuai montok
iso symbol di miagal tu narahung do
noubasanan sondii.
BOROS KIULA LINEAR
. Tuni-tuni boros dii aasil iso om iso,
ii nopo nga miampai gura kakamot
sobutan tumanud di suai
BOROS KIULA POIMBIDA
Boros nopo nga haro ula poimbida di
osorisid om aiso id boros suai
22
ULA BOROS
BOROS KIULA POMOGUNAN BOROS KIULA KOMUNIKATIF
(SEJAGAT)
Boros sabaagi
Boros milo kakamot piromutan
adadi id do waya, ii
pinsingilaan om nopo maya wara toi
boroson do isai-isai ko sinuat
nopo id pogun diti
23
SAJARA
KOBURUON
LINGUISTIK
BOROS
KADAZANDUSUN
24
Sajara koburuon linguistik maya general nopo nga abaagi
kumaa duo zaman, ii nopo nga linguistik klasik om
linguistik moden. Sajara nopo diti nga tinumimpuun ontok
zaman koingkawason do sarjana Yunani kuno, ii nopo
mantad Pogulu Masihi (SM) 500 sabaagi impohon
kapamansayan koilaan kumaa sarjana Romawi (Rom) id
pomogunan barat nopo nga zaman linguistik klasik.
Sumusuhut, koilaan linguistik pinotilombus kumaa zaman
pintangaan, zaman Islam om oguno gisom baino. Boros
Kadazandusun nga kohompit nogi id sajara koburuon
linguistik.
Boros Kadazandusun nopo nga iso boros di
poinsandad mantad di pogulu po. Boros nogi diti nga
boros di popiiso do tinaru Kadazan om Dusun id pgund
Sabah. Pogulu nokoburu om nokoinlaab o linguistik boros
Kadazandusun, tulun Kadazandusun di laid nopo nga
minomoguno om minomogompi do boros sandad maya
pomuhandaman di aralom kokomoi toilaan do tulun
sandad. Di pogulu nopo nga boros Kadazan om Dusun
ointutunan sabaagi boros di olinuud o kopomogunoon.
Ahal diti okito maya tukadan om lilihiis
25
Maya kolunduson om kolumison do loyuk
boros di gunoon nogi nga popokito do komiyo’on
sunduan diti boros do akawas kopio kumaa pionitan do
tulun di momoguno. Poomitanan nopo nga,
tongomolohing nopo di laid po nga momoguno boros di
olumaya nga aralom o rati sokiro rotion maya rati di
poinlisok om leksikal.
Boros di mogisuusuai nogi nga nakarahung
nogi do au kopiunung id pintangaan do tulun di
momoguno do boros. Ahal diti tu, tikid tulun au opusou
om momonsol o tikid tulun do boros sondii. Au kopio
okito o kapansalan do boros diti di pogulu po om okito
nopo id pogirooromutan no.
Miampai sokodung do Kadazan Dusun
Cultural Association (KDCA) om United Sabah Dusun
Organization (USDA) om nogi koponguhupan mantad
luguan-luguan diti kotinanan do mamagampot iso hontol
di oponsol kopio montok manamong om momogompi
diti boros i nointutunan dati do Boros Kadazandusun.
26
Pogulu haro sokodung mantad KDCA
om USDA, kopusahan montok popoingkawas om
popoinlaab Boros Kadazandusun id gana
linguistik noowit do mubaligh Kristian mantad
pomogunan suai kumaa id Borneo Utara ontok
toun 1881. Haro piipiro kakamot basaan toi ko’
literasi om iso sistom ponuatan poinsopung di
pinotungkus do mubaligh Kristian dii kumaa do
tulun sandad.
Gumuli kumaa sokodung tongoluguan,
noturidong nogi o Kadazandusun Language
Foundation (KLF) i binuru di Zandi Rita
Lasimbang montok popogirot om popoingkawas
po kawagu ningkokoton diti koburuon boros.
Ahal diti mooi do kosuang o Boros
Kadazandusun id stistom pondidikan do
baabaino om abalajalan id pangaan sikul tosiriba.
27
Baino nopo, nokoinlaab nodii o kinoburuon.
diti Boros Kadazandusun. Sikul tosiriba, sikul
takawas om nogi longkod pinsingilaan takawas
miagal ko’ IPG, UPSI om UMS nga mongia
ngawi do Boros Kadazandusun. Ounsikou
ginawo kumaa Datuk Mary Teresa Kinajil,
songulun luguan do Longkod Pinsingilaan id
Kampus Kent tu minopoburu diti kurikulum
BKD miampai piipiro lungkitas suai. Au nopo
hino yolo nga au no apasi iti boros omm au
kotilombus do koia’ id pangaann takawas.
28
POUNSIKOU
“TOMPOSIO
NO BOROS
TOKOU”