ท้าวเทพกษัตรี ท้าวศรีสุนทร

ทท้้าาวว เเททพพกกษษััตตรรีี
ศศรรีีสสุุนนททรร

คำนำ

หนังสืออิเล็กทรอนิกส์ (E-Book) เล่มนี้จัดทำขึ้น
เพื่ อประยุกต์สื่ อการเรียนรู้บุคคลสำคัญในประวัติศาสตร์ไทย
ให้เป็นสื่ อการเรียนการสอนสมัยใหม่ที่เป็นตัวกลางที่มี
ความสำคัญในกระบวนการเรียนรู้ในยุคโลกาภิวัฒน์หรือ
ในยุคที่เต็มไปด้วย ICT เทคโนโลยีสารสนเทศและ
การสื่ อสารเพื่ อให้ผู้อ่านได้มีความรู้ความเข้าใจมากยิ่งขึ้น

ทางคณะผู้จัดทำจึงได้รวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับ
ท้าวเทพกษัตรี ท้าวศรีสุนทรมานำเสนอในรูปแบบน่าสนใจ

คณะผู้จัดทำหวังเป็นอย่างยิ่งว่าหนังสือ
อิเล็กทรอนิกส์เล่มนี้จะเป็นประโยชน์แก่ผู้อ่านไม่มากก็น้อย




คณะผู้จัดทำ

สารบัญ

เรื่อง หน้าที่

ประวัติ .................................................................................. ๑
เหตุการณ์วีรกรรม ....................................................... ๒
อนุเสาวรีย์ ......................................................................... ๑๒
คำจารึกที่อนุสาวรีย์ ................................................... ๑๓
คุณธรรมที่ควรนำมาเป็นแบบอย่าง ................. ๑๖
บรรณานุกรม

๑

ประวัติ

ท้าวเทพกษัตรี มีชื่อเดิมว่า จัน ท้าวศรีสุนทร
มีชื่อเดิมว่า มุก น้องสาวทั้งสองเป็นบุตรของ นางทองคำ
เจ้าเมืองถลาง ต่อมานางจันแต่งงานกับนายภักดีภูธร

ชาวตะกั่วทุ่ง ส่วนนางมุกน้องสาวเป็นแต่งงานกับ
นายอาจ ชาวกรุงเทพ แต่เดิมทำการค้าขาย

แล้วจึงสมัครเข้ารับราชการ เมื่อนายทองคำเจ้าเมืองถลาง
ถึงแก่อนิจกรรมนายภักดีภูธรผู้เป็นลูกเขย

จึงได้รับโปรดเกล้าแต่งตั้งให้เป็นเจ้าเมืองถลาง
สืบทอดแทน โดยมีนายอาจ สามีนางมุกเป็นปลัด
เมืองถลาง ต่อเจ้าเจ้าเมืองถลางถึงแก่อนิจกรรม
ยังไม่ทันทางกรุงเทพฯ รัตนโกสินทร์ ยังไม่ทันแต่งตั้ง
ผู้ใดขึ้นมาเป็นเจ้าเมืองแทน พระเจ้าปดุงกษัตริย์

เมืองพม่าได้ยกทัพเข้าตีเมืองถลางแต่ด้วย
ความองอาจกล้าหาญเยี่ยงบุรุษและด้วยสติปัญญา

อันเฉลียวฉลาดของคุณหญิงจันและ
นางมุกน้องสาว จึงทำให้เมืองถลางอยู่รอดปลอดภัย

๒

เหตุการณ์วีรกรรม

"...ฝ่ายกองทัพพม่าซึ่งพระเจ้าอังวะให้ยกลงไปตีหัวเมืองไทย
ฝ่ายตะวันตกตามชายทะเลนั้นก็ยกกองทัพบกเรือลงไป
พร้อมกันอยู่ ณ เมืองมะริด แต่เดือนอ้าย ปีมะเส็ง
สัปตศก (พ.ศ.๒๓๒๘) แกงวุ่นแมงยี่ แม่ทัพใหญ่
จึงให้ยี่วุ่นเป็นนายทัพถือพล ๓,๐๐๐ กับนายทัพนายกอง
ทั้งปวงยกทัพเรือลงไปทางทะเลไปตีเมืองถลาง
แล้วให้เนมโยคุงนรัดเป็นทัพหน้ากับนายทัพนายกอง
ทั้งปวงถือพล ๒,๕๐๐ ยกทัพบกมาทางเมืองกระบุรี
เมืองระนอง เข้าตีเมืองชุมพร ตัวแกงวุ่นแมงยี่
แม่ทัพใหญ่ถือพล ๔,๕๐๐ ยกหนุนมา
ทั้ง ๒ ทัพ เป็นคน ๗,๐๐๐..."

๓

เหตุการณ์วีรกรรม



"...ฝ่ายยี่วุ่นแม่ทัพเรือพม่าก็ยกทัพเรือลงไปตีเมือง

ตะกั่วป่าตะกั่วทุ่งแตก แล้วยกไปถึงเกาะถลาง
ให้พลทหารขึ้นบกเข้าตั้งค่ายล้อมเมืองถลางไว้เป็น

หลายค่ายและเมื่ อกองทัพพม่าไปถึงเมืองนั้น
พระยาถลางถึงแก่กรรมเสียก่อนแล้ว

ยังหาได้ตั้งเจ้าเมืองใหม่ไม่ และจันภรรยาพระยาถลาง
กับน้องหญิงคนหนึ่งชื่อมุก คิดอ่านกับกรมการทั้งปวง
เกณฑ์ไพร่พลตั้งค่ายใหญ่สองค่าย ป้องกันรักษาเมือง

เป็นสามารถและตัวภรรยาพระยาถลางกับ
น้องผู้หญิงนั้นองอาจกล้าหาญมิได้เกรงกลัวย่อท้อ
ต่อข้าศึกเกณฑ์กรมการกับพลทหารทั้งชายหญิง
ออกระดมยิงปืนใหญ่น้อยนอกค่ายสู้รบกับพม่าทุกวัน
ทัพพม่าจะหักเอาเมืองมิได้ แต่สู้รบกันอยู่ประมาณ

เดือนเศษ พม่าขัดเสบียงอาหารจะหักเอาเมือง
มิได้ ก็เลิกทัพลงเรือกลับไป..."

๔

เหตุการณ์วีรกรรม

จากศึกถลางครั้งนี้แม้บ้านเมืองจะรอดจากการยึดครอง
ของพม่าไปได้ แต่ก็มีสภาพบอบช้ำจากภัยสงคราม
อย่างมาก ท่านผู้หญิงจันต้องรับภาระกอบกู้
สถานการณ์ทุกด้าน ตั้งแต่การจัดหาข้าวปลาอาหาร
สำหรับชาวเมือง ไปจนถึงการฟื้ นฟูการประกอบอาชีพ
การทำมาหากินซึ่งมีการทำเหมืองแร่ดีบุกเป็นสำคัญ
ท้าวเทพกษัตรีหรือท่านผู้หญิงจันในฐานะภริยา
เจ้าเมืองถลางได้มีหนังสือไปถึงพระยาราชกปิตัน
หรือฟรานซิสไลท์เจ้าเมืองปีนังแจ้งข่าวเรื่องศึกพม่า
และขอความอนุเคราะห์
เรื่องเสบียงอาหารของชาวเมืองที่กำลังขาดแคลน

๕

เหตุการณ์วีรกรรม



"หนังสือท่านผู้หญิงจำเมรินมายังท่านพญาราชกปิตันเหล็ก

ก็ให้แจ้งด้วยมีหนังสือฝากให้แก่นายเรือตะหน้าว
ถือมาเถิงเป็นใจความว่า เมื่อท่านอยู่ ณ เมืองบังลา
รู้ข่าวไปว่าพม่ายกมาตีเมืองถลาง จะได้เมืองถลาง
ประการใดแลตูข้าลูกเต้าทั้งปวงจะได้ไปด้วยหรือ

ประการใดมิแจ้งต่อท่านมาถึงเมืองไซ
รู้ไปว่าเมืองถลางไม่เสียแก่พม่า

แลตูข้าลูกเต้าทั้งปวงอยู่ดีกินดี ค่อยวางใจลงในหนังสือ
มีเนื้ อความเป็นหลายประการนั้นขอบใจเป็นหนักหนา
พระคุณท่านหาที่สุดมิได้ แลอยู่ทุกวันนี้ ณ เมืองถลาง

พม่าตีบ้านเมืองเป็นจลาจล อดข้าวปลาอาหารเป็นหนักหนา
ตูข้ายกมาตั้งทำดีบุกอยู่ ณ ตะปำ ได้ดีบุกบ้างเล็กน้อย
เอาซื้อข้าวแพง ได้เท่าใด เอาซื้อสิ้นเท่านั้น...

๖

เหตุการณ์วีรกรรม



อนึ่ง ตูข้าได้จัดดีบุกสิบภารา เป็นส่วนเจ้าลิบแปดภารา

ส่วนตูข้าสองภารา จัดให้มาแก่ท่านและเจ้าลิบนั้น
ได้แต่งให้จีนเฉียวพี่ชาย และตูข้าได้แต่ง

นายแช่มจินเสมียนอิ่ว คุมเอาดีบุกไปถึงท่านให้
ช่วยจัดซื้อข้าวให้ อนึ่งถ้าข้าว ณ เกาะปุเหล้าปีนังขัดสน

ขอท่านได้ช่วยแต่งให้ผู้หนึ่งผู้ใดไปช่วยจัดซื้อข้าว
ณ เมืองไซ ถ้าได้ข้าวแล้วนั้นขอท่าน
ได้ช่วยแต่งสุหลุปกำปั่ นเอามาส่ง

ให้ทัน ณ เดือนสิบเอ็ด เห็นว่าจะได้รอดชื่อ
เห็นหน้าท่านสืบไป..."

๗

เหตุการณ์วีรกรรม



จากหลักฐานดังกล่าวจะเห็นได้ว่า ในฐานะ
เป็นภริยาเจ้าเมือง ท้าวเทพกระษัตรีต้องรับ

ภาระช่วยเหลือหน้าที่ราชการของสามี
ทั้งในการปกครองการติดต่อซื้อขาย
กับพ่อค้าชาวต่างชาติทั้งในยามปกติและ
ในยามที่บ้านเมืองอยู่ในภาวะขาดแคลน
เสบียงอาหารซึ่งเป็นผลมาจากการศึกสงคราม
ทั้งนี้เพื่อช่วยในการฟื้ นฟูและบรรเทาความอดอยาก
ของราษฎรด้วยการเร่งรัดให้ชาวเมือง
ช่วยกันผลิตดีบุกเพื่ อนำไปซื้ อขายแลกเปลี่ ยนกับข้าว
และอาวุธยุทโธปกรณ์เพื่ อเตรียมการป้องกัน
การรุกรานจากข้าศึกที่อาจจะเข้ามารุกรานอีก

๘

เหตุการณ์วีรกรรม

ท้าวเทพกษัตรีหรือท่านผู้หญิงจันนั้น เป็นสตรีที่มี
ความชาญฉลาดมีไหวพริบ และมีความกล้าเกินกว่าสตรี

ทั่วไปในยุคสมัยเดียวกัน ดังจะเห็นได้จากเหตุการณ์
ที่พยายามรักษาสิทธิและเกียรติยศชื่อเสียงในฐานะทายาท

ของตระกูลเจ้าเมืองถลางไว้อย่างเต็มความสามารถ
เมื่อทางกรุงเทพฯ ได้แต่งตั้งเจ้าพระยาสุรินทราชา
(จันทร์ จันทโรจวงศ์) ให้มาเป็นผู้สำเร็จราชการเมืองถลาง
และหัวเมืองในภาคใต้อีก ๘ หัวเมือง ท้าวเทพกษัตรี

ซึ่งหมายมั่นว่าจะให้บุตรชายขึ้นเป็นเจ้าเมือง
แต่พลาดโอกาส จึงพาบุตรธิดา คือ

พระยาทุกขราษฎร์เทียน จุ้ย เนียม และทอง
เดินทางเข้ากรุงเทพฯเพื่ อเข้าเฝ้า

พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช
ดังมีหลักฐานในหนังสือของท่านและบุตรชาย
มีไปถึงพระราชกปิตันพรรณนาเหตุการณ์

และการเตรียมการ เพื่อเข้าไปเฝ้า ณ กรุงเทพมหานคร

๙

เหตุการณ์วีรกรรม



"...หนังสือข้าพเจ้าท่านผู้หญิงปราณีบัติมายังโตก
พญาท่านด้วย ณ เดือนแปดข้างแรมนี้ ข้าพเจ้าจะเข้าไปกรุง
เป็นแน่ แต่จะมาทางเมืองตรัง ถ้าข้าพเจ้ามาถึงเกาะตะลิโบง
แล้ว จะให้พญาทุกราชกับพ่อจุ้ยมากราบเท้าพญานายท่าน
จะขอพึ่งชื่อของท่านสักสามสิบสี่ภารา จะได้เอาเข้าไปแก้ไข
ณ กรุง ... แลพญานายท่านได้เห็นดูแก่ข้าพเจ้าเช่นนี้ด้วยเถิด
ข้าพเจ้าหามีผู้ใดเป็นที่พึ่งที่อาศัยไม่แล้ว ยังเห็นหน้า
แต่ท่านแห่งเดียว และให้โตกพญานายท่านช่วยจัดปืน
สะตันสัก ๕๐ บอก ผ้าขาวก้านแย้งลายเครือผ้าขาว

อุเหมาเนื้อดี ผ้าขาวกาษาหน้าทอง หน้าจั่ว
ผ้าลายดอกต่างกัน ผ้าเข้มขาบ โหมดตาด ผ้าดำเนื้อดี

แพรดาไหรสีต่างกันน้ำมันจันน้ำกุหลาบ...
ข้าพเจ้าว่ากล่าวคิดอ่านออกมา

ให้พญาทุกราชทำการ ณ เมืองถลางดูสักครั้ง..."

๑๐

เหตุการณ์วีรกรรม



ในการเข้าเฝ้าครั้งนั้น ท้าวเทพกษัตรีได้นำบุตรสาว

ชื่อ ทอง เข้าถวายตัวเป็นบาทบริจาริกาได้รับ
พระมหากรุณาให้เป็นเจ้าจอม ต่อมาได้มีพระราชธิดา ๑ องค์

พระนามว่า พระองค์เจ้าหญิงอุบล ส่วนบุตรชายคือ
พระยาทุกขราษฎร์ได้รับพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯ
ให้เป็นพระยาเพชรคิรีศรีพิชัยสงครามรามคำแหง
เจ้าเมืองถลาง และต่อมาได้เป็นผู้ช่วยเจ้าพระยาสุรินทราชา

ผู้สำเร็จราชการ ๘ หัวเมือง เพื่อแบ่งเบาภาระ
อีกตำแหน่งหนึ่งนอกจากนี้บุตรชายชื่อจุ้ย

ได้รับการแต่งตั้งเป็นพระยายกรบัตร บุตรชายชื่อเนียม
ได้ถวายตัวเป็นมหาดเล็กวังหลวง นับว่า

ท้าวเทพกษัตรีสามารถทำหน้าที่ในการสร้างความสัมพันธ์
อันแนบแน่นระหว่างอำนาจการปกครองส่วนท้องถิ่น
กับการปกครองส่วนกลาง
โดยเฉพาะราชสำนักเป็นผลสำเร็จอย่างดียิ่ง

๑๑

เหตุการณ์วีรกรรม



นับว่าประวัติการต่อสู้ของวีรสตรีเมืองถลาง
คือ ท้าวเทพกษัตรี และท้าวศรีสุนทรนั้น เป็นแบบอย่าง
ที่แสดงให้เห็นว่า บทบาทของหญิงไทยนั้น ต้องทำหน้าที่
ทุกอย่างได้ ทั้งในยามบ้านเมืองเป็นปกติ หรือในยามคับขัน



เพื่ อเป็นการยกย่องวีรกรรมของท้าวเทพกษัตรี
และท้าวศรีสุนทรให้จารึกในจิตใจลูกหลานเมืองถลาง
และของชาวไทย ทางการได้ตั้งนามสถานที่ตั้ง
เมืองถลางเมื่อครั้งศึกพม่าว่า ตำบลเทพกษัตรี
และให้รวมตำบลท่าเรือ กับตำบลลิพอนตั้งเป็นตำบล
ชื่อว่า ศรีสุนทร นอกจากนี้ในปีพุทธศักราช ๒๕๑๐
ยังได้สร้างอนุสาวรีย์ของวีรสตรีแห่งเมืองถลาง
ไว้ที่จังหวัดภูเก็ต เพื่อเป็นเครื่องหมายและอนุสรณ์
แห่งความกล้าหาญของสตรีในประวัติศาสตร์ชาติไทย

๑๒

อนุสาวรีย์

อนุสาวรีย์ของทั้งสองท่านตั้งอยู่ที่วงเวียนสี่แยกท่าเรือ
ตำบลศรีสุนทร อำเภอถลาง จังหวัดภูเก็ต

สร้างขึ่นในปี พ.ศ. ๒๕o๙ จากหลักฐานสำคัญ
ในจดหมายเหตุเมืองถลาง ๖ ฉบับ เพื่อเป็นการ

เสริมและสนองพระราชดำริใน
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

ในคราวเสด็จเปิดถนนสายถลาง
ที่ได้พระราชทานนามว่า ถนนเทพกษัตรี
และได้มีการตั้งชื่อตำบลในภูเก็ต ๒ ตำบล

ตามท้าวเทพกษัตรีท้าวศรีสุนทร
คือตำบลเทพกษัตรีและตำบลศรีสุนทร

โดยจะมีการจัดงานรำลึกถึงท่าน

๑๓

คำจารึกที่อนุสาวรีย์ฯ

โดย กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์

เมืองถลาง ปางพม่าล้อม ลุยรัณ
รอดเพราะคุณหญิงจัน รับสู้

ผัวพญาผิวอาสัญ เสียก่อน ก็ดี
เหลือแต่หญิงยังกู้ เกียรติไว้ชัยเฉลิม

เริ่มรบรุกตลบต้าน โจมตี
ทั้งสกัดตัดเสบียงที ดักด้าว

พม่าอดหมดพลังหนี จากเกาะ กเจิงแฮ
กลศึกแพ้แม่ท้าว ไม่ท้อโถมหนอ

ภาพที่ ๑ พระรูปลงสี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ
กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ เป็นพระราชโอรส

ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
กับเจ้าจอมมารดาเขียน ลงสีโดย เซบัสเตียน พีท

ที่มา : https://www.pinterest.com/

๑๔

คำจารึกที่อนุสาวรีย์ฯ

ข้อความที่แท่นฐานทิศเหนือ
ด้านหน้าอนุสาวรีย์

ท้าวเทพกษัตรี ท้าวศรีสุนทร
(จัน) (มุก)

ได้กระทำการป้องกันรักษาเมืองถลางไว้เป็นสามารถ
เมื่อปีมะเส็ง พ.ศ. ๒๓๒๘
มิให้ข้าศึกตีหักเอาเมืองได้

เป็นวีรกรรมอันควรแก่ชนชาวเมืองถลาง
ตลอดจนชาวไทยทั่วกันยกย่องสรรเสริญ
จึงสร้างอนุสาวรีย์ให้ไว้เป็นอนุสรณ์ เมื่อ พ.ศ. ๒๕o๙




ภาพที่ ๒ อนุสาวรีย์ท้าวเทพกษัตรี ท้าวศรีสุนทร หรือที่ชาวภูเก็ตรู้จักกันดีในนาม
“ อนุสาวรีย์ ย่าจัน ย่ามุก ”

ที่มา : https://palanla.com/

๑๕

คำจารึกที่อนุสาวรีย์ฯ

ในวันที่ ๒๗ กุมภาพันธ์ ๒๕๕๓ ทางจังหวัดภูเก็ต
จัดผู้ชนะการประกวดออกแบบอนุสรณ์
สถานถลางชนะศึก

(ประดิษฐานอนุสาวรีย์ท้าวเทพกษัตรี ท้าวศรีสุนทร)
บนพื้นที่ ๙๖ ไร่ เพื่อเป็นอนุสรณ์รำลึกถึงคุณงาม
ความดี และเรื่องราวประวัติศาสตร์ของเมืองถลาง
ตลอดจนวีรกรรมของท้าวเทพกษัตรี-ท้าวศรีสุนทร

โครงการน่าจะเริ่มต้นราวกลางปี ๒๕๕๓ นี้

ภาพที่ ๓ อนุสาวรีย์ท้าวเทพกษัตรี ท้าวศรีสุนทร หรือที่ชาวภูเก็ตรู้จักกันดีในนาม
“ อนุสาวรีย์ ย่าจัน ย่ามุก ”

ที่มา : https://palanla.com/

๑๖

คุณธรรมที่ควรนำมาเป็นแบบอย่าง

๑. ความกล้าหาญและเชื่อมั่นในตนเอง ที่จะปกป้อง
บ้านเมืองให้คงอยู่สืบลูกชั่วหลานสืบไป ความกล้า
หาญในเรื่องที่ถูกต้อง ความกล้าหาญของสตรีที่
กล้าสละชีวิตตนเองเพื่อผู้อื่น เป็นแบบอย่างให้
คนรุ่นต่อ ๆ ไป ปฏิบัติตาม

๒. การเสียสละ เพื่อบ้านเมือง การทำประโยชน์
เพื่ อบ้านเมือง

๓. การรู้จักบุญคุณ กตัญญูของผู้มีพระคุณและต่อ
บ้านเมืองของตน

๔. ความสามัคคีและความกล้าหาญ ในการต่อสู้กับ
ข้าศึก ความรักใคร่กลมเกลียวและความร่วมมือ
กันทำงาน เพื่อประโยชน์ส่วนรวม

๕. การเห็นแก่ประโยชน์ส่วนรวม คุณธรรมข้อนี้เอื้อ
อำนวยประโยชน์ต่อสังคมเป็นอย่างยิ่ง

บรรณานุกรม

หนังสือภาษาไทย

กสิธรา ศรัทธาไทย. (๒๕๓๘). ท้าวเทพกระษัตรีท้าวศรีสุนทร
(พิมพ์ครั้งที่ ๒). กาญจนบุรี : ร่มฟ้าสยาม.

บุญชัย ใจเย็น. (๒๕๕๕). ๒๐ คนไทย บุคคลสำคัญของไทย.
กรุงเทพฯ : ปราชญ์.

บุญทรง ไทยทำ. (๒๕๔๓). ประวัติวีรบุรุษและวีรสตรีไทย.
กรุงเทพฯ : อักษรวัฒนา.
ศิวรรณ คุ้มโห. (๒๕๕๐). วีรสตรีไทย. กรุงเทพฯ : อักษรา
พิพัฒน์.

ข้อมูลออนไลน์

สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชน. ท้าวเทพกระษัตรี-ท้าวศรีสุนทร
วีรสตรีแห่งเมืองถลาง. (ม.ป.ป.). (ออนไลน์)
เข้าถึงได้จาก : http://kanchanapisek.or.th. (๒๕๖๕, มกราคม ๑๔).

บุคลสำคัญในภูเก็ต. ๒๕๖๒. (ออนไลน์).
เข้าถึงได้จาก http://www.bsru.ac.th/th/page. (๒๕๖๕, มกราคม ๑๔).

วีรสตรีแห่งเมืองถลาง. (ออนไลน์).
เข้าถึงได้จาก : http//:www.https://bit.ly/2Lwlhh4. (๒๕๖๕, มกราคม ๑๔).