e-Buletin PPL No.1/2021

e - b u l e t i n P P L  | 1

BIL. 1/2021

e-Buletin PPL ialah penerbitan berkala Pusat Penyelidikan Langkawi,
Institut Alam Sekitar dan Pembangunan (LESTARI), Universiti Kebangsaan
Malaysia, pusat kecemerlangan dalam penyelidikan pemuliharaan warisan
bersepadu dan pembangunan geopark.

Paparan menarik keluaran pertama 2021

• Berita Utama: PPL-UKM menerajui Pembangunan
UNESCO Global Geopark di Malaysia

• Sudut Geopark: Stong Geopark: Cadangan Geopark
Pertama Negeri Kelantan

• Warisan Tabii: Geotapak Hentaman Meteorit Bukit
Bunuh Lenggong Geopark

• Kenali Geotapak: Geotapak Enapan Laut Dalam

Batuan Sedimen Temburong Bebuloh Darat

• Hasil Pena Rakan Strategik: Kemajuan yang Dicapai
oleh Industri Pemandu Pelancong di Langkawi Hasil
Daripada Aspirasi Langkawi UNESCO Global Geopark

• Program Warisan Geologi dan Landskap:
Pengarkiban bahan penerbitan geologi dan
Jangkauan Era Pandemik Covid-19

• Program Warisan Kepelbagaian Biologi:
Pembangunan Geotrail Kars Kilim, UGGP bagi
meningkatkan kualiti perkhidmatan Koperasi Nelayan
Kampung Kilim

• Program Warisan Budaya dan Kelestarian Sosial:
Mencari cabang pendapatan alternatif demi
kelangsungan kehidupan komuniti di Langkawi dalam
mengharungi cabaran pandemik COVID-19

Pandangan udara Taman Georimba Kilim
Kars ©LADA

eISSN 2180-0316
9 772180 031006

e-Buletin PPL menerbitkan e-buletin PPL
maklumat tepat dan artikel tulen
mengenai Langkawi UNESCO Global BIL. 1/2021 EISSN 2180-0316
Geopark, sains geopark, geowarisan
dan geopelancongan, kepelbagaian KANDUNGAN
biologi dan ekopelancongan, komuniti
pulau dan warisan tradisi setempat, 03 Prakata
serta kesihatan dan intergriti 04 Berita Utama: PPL-UKM menerajui Pembangunan
ekosistem. UNESCO Global Geopark di Malaysia
06 Sudut Geopark: Stong Geopark: Cadangan Geopark Pertama
e-Buletin diedarkan secara percuma Negeri Kelantan
di laman sesawang PPL-UKM 10 Warisan Tabii: Geotapak Hentaman Meteorit Bukit Bunuh
iaitu www.ukm.my/ppl. Hak cipta Lenggong Geopark
terpelihara. 12 Kenali Geotapak: Geotapak Enapan Laut Dalam
Batuan Sedimen Temburong Bebuloh Darat
Sebarang bahagian dalam buletin 16 Hasil Pena Rakan Strategik: Kemajuan yang Dicapai oleh Industri
ini tidak boleh diterbitkan semula, Pemandu Pelancong di Langkawi Hasil Daripada Aspirasi
disimpan dalam cara yang boleh Langkawi UNESCO Global Geopark
digunakan semula, ataupun 18 Program Warisan Geologi dan Landskap: Pengarkiban bahan
dipindahkan dalam sebarang bentuk penerbitan geologi dan Jangkauan Era Pandemik Covid-19
atau dengan sebarang cara, baik 20 Program Warisan Kepelbagaian Biologi: Pembangunan Geotrail
dengan cara elektronik, mekanik, Kars Kilim, UGGP bagi meningkatkan kualiti perkhidmatan
penggambaran semula, perakaman Koperasi Nelayan Kampung Kilim
dan sebagainya tanpa mendapat izin 24 Program Warisan Budaya dan Kelestarian Sosial: Mencari cabang
daripada PPL-UKM terlebih dahulu. pendapatan alternatif demi kelangsungan kehidupan komuniti di
Langkawi dalam mengharungi cabaran pandemik COVID-19
Diterbitkan oleh Pusat Penyelidikan 26 Aktiviti PPL
Langkawi, Institut Alam Sekitar dan 32 Berita PPL
Pembangunan (LESTARI), Universiti 34 Sudut Foto
Kebangsaan Malaysia, 43600
UKM Bangi, Selangor Darul Ehsan,
Malaysia. 46

Ketua Penyunting: Dr. Sharina Abdul 12 16
Halim

Penyunting Program Warisan Geologi
dan Landskap: Dr. Tanot Unjah

Penyunting Program Warisan
Kepelbagaian Biologi: Prof. Dr.
Norhayati Ahmad

Penyunting Program Warisan Budaya
dan Kelestarian Sosial: Dr. Sharina
Abd. Halim

e-buletin PPL ini disusun atur dan
direkabentuk oleh Prof. Dr. Norhayati
Ahmad.

 | 3

PRAKATA KETUA PENYUNTING

Assalamualaikum dan salam sejahtera, (IGM) sebanyak tiga kali pada tahun ini, memperolehi
penglibatan bukan hanya di peringkat kebangsaan
Dunia kini berhadapan dengan ujian getir iaitu musibah malah penyertaan ahli-ahli antarabangsa.
penularan pandemik COVID-19 yang menguji umat
manusia daripada pelbagai aspek termasuklah Hasil penyelidikan setiap program di PPL UKM
ekonomi, sosial, fizikal, budaya, spiritual dan daripada Program Penyelidikan Geologi dan Landskap;
psikologi. Hal ini telah memberi kesan yang sangat Kepelbagaian Biologi; Warisan Budaya dan Kelestarian
membimbangkan dalam konteks kelangsungan Sosial mewarnai e-Buletin kali ini dengan memberi
hidup yang stabil, selamat dan sihat. Mekanisme perkembangan hasil penyelidikan terkini yang telah
untuk mengawal penularan ini telah ditangani berjaya dijalankan selama tempoh masa semenjak
dengan adanya SOP ketat, seperti perintah kawalan penularan pandemik COVID-19 oleh ahli-ahli
pergerakan, pemakaian pelitup muka, penjagaan penyelidik PPL UKM.
kebersihan diri, penjarakan sosial serta pemberian
vaksin untuk rakyat. Namun, kita masih belum berjaya Bagi edisi e-Buletin PPL kali ini, turut memaparkan
sepenuhnya dalam menangani bersama, berusaha slot baharu iaitu Hasil Pena Rakan Strategik PPL,
keluar dari kemelut ini. Apatah lagi di Langkawi, tujuannya agar dapat memperkukuhkan jalinan
larangan pergerakan rentas daerah dan negeri bagi kerjasama dan silaturahim bersama rakan strategik
mengekang COVID-19 telah menyebabkan sektor yang telah banyak menyumbang dari segi idea dan
ekonomi utama pelancongan terjejas teruk. tenaga dalam pembangunan PPL UKM, khususnya
dalam menjayakan aktiviti dan program yang
Perkara ini turut memberi kesan kepada operasi dijalankan. Sumbangan penulisan kali ini daripada
sesebuah Institusi Penyelidikan, seperti PPL UKM, En. Othman Ayeb, Felo Bersekutu PPL yang sentiasa
terutamanya dalam tugasan dan aktiviti penyelidikan, menyokong segala usaha pemuliharaan warisan
pengajaran, dan khidmat masyarakat. Kita semua bersepadu, beliau berkongsi pengalaman sebagai
harus beradaptasi dengan senario semasa dan pemandu pelancong di Langkawi UNESCO Global
melaksanakan tanggungjawab yang diamanahkan, Geopark.
hampir 100% melalui atas talian. Biarpun, dilanda
pelbagai rintangan, PPL UKM tetap bersemangat Senarai semua aktiviti penyelidikan, penerbitan dan
dalam meneruskan usaha untuk membangunkan khidmat masyarakat untuk jangka masa dari bulan
sumber tabii dan budaya bagi dimanfaatkan oleh Januari sehingga Jun 2021 disertakan. Semoga semua
komuniti setempat, khususnya dalam konteks maklumat dan penulisan di keluaran kali ini dapat
menjana inovasi sosial dan peluang ekonomi memberi manfaat dan menjadi sumber inspirasi buat
baharu yang lestari, antaranya menerusi konsep semua pembaca. Adalah menjadi harapan kami agar
pembangunan geopark. Ini digambarkan seperti di e-Buletin PPL ini dapat berfungsi sebagai wadah
dalam Berita Utama kali ini berkenaan kegigihan komunikasi umum dan pelantar perkongsian serta
penyelidik PPL UKM dalam menerajui pembangunan penyaluran maklumat berkesan untuk semua lapisan
UNESCO Global Geopark di Malaysia. masyarakat, khususnya bagi penduduk di Langkawi.
Semoga kita sama-sama sentiasa dilindungi ALLAH
Peranan PPL UKM semakin mencabar apabila SWT dan berdoa agar musibah ini dapat diatasi dengan
banyak aktiviti dan program terpaksa ditangguhkan, selamat dengan izin Yang Maha Berkuasa.
kebiasaannya dijalankan secara berkala seperti
APGN Regional Course Geopark on UNESCO Global Sekian, Terima kasih. Wassalam.
Geoparks. Menyedari keterbatasan ini, PPL UKM #LindungdiriLindungSemua
telah bergerak dengan arus semasa agar segala #Langkawibangkit
usaha yang telah dibina selama ini dapat diteruskan,
khususnya dalam program latihan dan pembinaan Dr. Sharina Abdul Halim
keupayaan. Hal ini terlihat daripada Geoheritage and Ketua Penyunting
Geopark Virtual Forum yang telah berjaya diadakan [email protected]
kolaborasi PPL UKM bersama Institut Geologi Malaysia

BERITA UTAMA MENERAJUI

PPL-UKM
PEMBANGUNAN
UNESCO GLOBAL GEOPARK
DI MALAYSIA

Malaysia memiliki Langkawi UNESCO Global Geopark Untuk masa hadapan, Pasukan Bertindak Pecutan
pada 2007 iaitu geopark pertama di Asia Tenggara. UGGp telah merancang tiga lagi wilayah untuk di
Usaha membangun Langkawi sebagai geopark angkat menjadi global geopark iaitu Delta Sarawak,
global merupakan hasil kerjasama antara Lembaga Mersing dan Lenggong. Pilihan ini adalah berdasarkan
Pembangunan Lada (LADA) dan Pusat Penyelidikan keberadaan asas penting sebuah geopark global
Langkawi (PPL), UKM. Kerjasama ini masih berterusan iaitu ‘warisan geologi berkepentingan antarabangsa’.
hingga ke hari ini, khususnya bagi menganjurkan pelbagai Malaysia masih mempunyai beberapa wilayah lain yang
projek dan aktiviti, serta membantu Langkawi UGGp sesuai untuk menjadi global geopark, begitupun, usaha
mengharungi cabaran mengekalkan statusnya ketika berterusan dalam konteks pembangunan lestari dan
dinilai semula pada tahun 2011, 2015 dan 2019. Kini kajian geowarisan bernilai antarabangsa masih perlu
Langkawi UGGp talah menjadi sebuah geopark yang diusahakan. Bergantung kepada persediaan di peringkat
matang dan sentiasa menjadi rujukan wilayah global akar umbi, Delta Sarawak mungkin dapat dimajukan pada
geopark baharu dan yang sedang memohon menjadi tahun 2022, sementara wilayah Mersing dan Lenggong
keluarga geopark. pula akan dimajukan pada tahun 2023.

Malaysia sudah hampir ketinggalan dengan negara jiran Malaysia mempunyai cabaran besar bagi memajukan
dalam usaha mewujudkan UNESCO Global Geopark wilayah sebagai geopark kerana sistem governans kita
yang baharu. Sekali lagi PPL telah tampil ke hadapan bersifat ‘atas-bawah’, sementara mewujudkan wilayah
bekerjasama dengan Jabatan Mineral dan Geosains (JMG) geopark memerlukan tindakan dan iltizam ‘bawah-atas’.
bagi mewujudkan sebuah projek khas dikenali sebagai Kami sebagai pasukan bertindak perlu menjadi perantara
Pecutan UGGp Malaysia. Projek yang bermula pada bagi membolehkan kepimpinan wilayah dan negeri
Mac 2020 in diterajui oleh sebuah Pasukan Bertindak digembeleng untuk menjayakan wawasan murni ini.
yang menjadi penasihat dan pengerak kepada wilayah
berpotensi menjadi geopark global. Pada Jun 2020, Prof Ibrahim Komoo, Prof Che Aziz Ali, Prof Norhayati
pasukan ini telah berjaya menghantar surat hasrat Ahmad & Prof Norzaini Azman
wilayah Kinabalu kepada urusetia Majlis, UNESCO Global Pasukan Bertindak, Pecutan UGGp Malaysia
Geoparks dan pada Disember 2020, menghantar Dosier Pusat Penyelidikan Langkawi, UKM.
sebagai dokumen permohonan rasmi. Ini adalah kejayaan [email protected]
besar bagi negara selepas lebih 13 tahun kita tidak
mampu mencalonkan wilayah kedua selepas Langkawi
menjadi UGGp.

 | 5

GeotapakPelantar Hakisan Glasier, Dataran Barat, Kinabalu Geopark meliputi tiga daerah (Ranau, Kota
Gunung Kinabalu ini adalah bukti pengglasieran di Marudu dan Kota Belud), semuanya diilhamkan oleh
kawasan tropika yang terpelihara dengan baik. keindahan dan semangat Gunung Kinabalu.

©Felix T.

Mersing Geopark merangkumi seluruh daerah Mersing Taman Laut Sultan Iskandar menjanjikan perlindungan
meliputi kawasan daratan dan lautan seluas lebih 6,000 km2 kepada kepelbagaian biologi marin yang tinggi ©JMG-Johor

©JMG-Johor

Sarawak Delta Geopark (SDG) ialah sebuah geopark Delta Sarawak Geopark mempunyai budaya dan tradisi
yang pertama dibangunkan di Sarawak ©Norhayati,A. yang amat tinggi nilainya ©Norhayati,A.

SUDUT GEOPARK

Stong Geopark: Cadangan UCSF.jpeg
Geopark Pertama Negeri
Kelantan Air Terjun Jelawang

Dr. Kamal Roslan Mohamed ©Norhayati Ahmad
[email protected]

Pendahuluan kemudian yang akhirnya membentuk granit dan
Kompleks Migmatik Stong. Pemendapan sedimen,
Langkawi Geopark merupakan geopark kebangsaan rejahan igneus dan aktiviti tektonik serta denudasi
pertama di Malaysia yang ditubuhkan pada tahun 2006. telah menghasilkan kepelbagaian geologi yang tinggi
Setelah sekian lama terpendam, geopark berikutnya di Jeli dan Dabong.
hanya muncul pada tahun 2017 apabila Jerai dan Lembah
Kinta Geopark diiktiraf oleh Jawatankuasa Geopark Diantara elemen penting yang ada di Stong Gepark
Kebangsaan sebagai geopark kebangsaan. Mersing dan ialah 1) bukti perlanggaran benua Sibumasu dengan
Kinabalu geopark pula diiktiraf pada tahun 2019. Sejak Indochina (orogeni Indosinia), 2) terdapat batuan
itu banyak kawasan yang dicadangkan untuk diangkat rejahan termuda di Malaysia (Kompleks Migmatit
sebagai geopark kebangsaan dan salah satunya ialah Stong), 3) landskap kars yang menarik, 4) sejarah
Stong Geopark. dan aktiviti perlombongan emas, 5) landskap kubah
granit Stong serta 6) kepelbagaian biologi dan
Stong Geopark meliputi keseluruhan Jajahan Jeli dan budaya. Kepelbagaian geologi yang menarik ini ada
Daerah Dabong di negeri Kelantan, melibatkan keluasan yang bernilai warisan kebangsaan malah mungkin
sebanyak 213,199 ha (Jajahan Jeli 129,680 ha dan juga mempunyai kepentingan saintifik bertaraf
Daerah Dabong 83,519 ha). Sebahagian besar guna tanah antarabangsa, dan sangat sesuai untuk angkat
kawasan ini terdiri daripada hutan (~60%) dan kawasan menjadi geopark kebangsaan.
pertanian (~37%). Kawasan ini dipilih kerana mempunyai
sumber warisan geologi (berkenaan batuan igneus) yang Selain sumber warisan geology, Stong Geopark juga
unggul di Malaysia. Ianya mempunyai potensi besar mempunyai kepelbagaian biologi yang tinggi. Di sini
untuk meningkatkan keupayaan ekonomi pendudukan terdapat kawasan pemuliharaan seperti Taman Negeri
tempatan yang masih lagi rendah melalui konsep Gunung Stong dan beberapa kawasan Hutan Simpan
geopark. Kekal yang di dalamya terdapat banyak fauna dan
flora yang menjadi kebanggaan atau ikon kebangsaan
Sumber warisan seperti Harimau Malaya dan bunga padma (Rafflesia).
Penduduk asal suku Temiar masih ada yang
Sejarah geologi Jajahan Jeli dan Daerah Dabong bermula mengamalkan dan mempertahankan budaya mereka
sejak 300–200 juta tahun dahulu apabila pemendapan seperti bahasa, makanan serta perubatan dan tarian
sedimen berlaku di lautan dalam hingga lautan cetek tradisional. Sejarah dan cerita rakyat seperti Puteri
(membentuk Formasi Mangga, Syis Taku dan Formasi Saadong dan Cik Siti Wang Kembang serta mitos-
Gua Musang). Pemendapan sedimen di lautan terhenti mitos Gunung Reng, Gunung Ayam dan Gua Ikan
apabila rejahan magma berlaku sekitar 100 juta tahun adalah kepercayaan masyarakat tempatan.

 | 7

Atas: Kawasan Stong Geopark yang terdiri daripada
keseluruhan Jajahan Jeli dan Daerah Dabong.

Atas kanan: Taburan unit-unit
batuan utama di Stong Geopark

Kiri: Sebahagian besar Stong
Geopark masih lagi merupakan
kawasan hutan dan kedudukan
tapak geologi penting yang boleh
dibangunkan sebagai tempat
lawatan geopelancongan.

Geotapak Air Terjun Jelawang di Taman Negeri Gunung Stong
dikatakan antara air terjun yang tertinggi di rantau
Geotapak merupakan suatu tapak yang mempunyai fitur Asia Tenggara. ©Norhayati, A.
geologi penting atau landskap bernilai warisan, dan biasanya
boleh dirujuk atau menjadi bukti kepada sesuatu sejarah
dan peristiwa geologi untuk sesuatu kawasan. Dalam Stong
Geopark sekurang-kurangnya 22 tapak geologi penting telah
dikenalpasti setakat ini. Tapak-tapak ini boleh menjelaskan
peristiwa pemendapan sedimen di lautan semasa hanyutan
benua Indochina, rajahan batuan igneus akibat perlanggaran
blok benua Sibumasu dengan Indochina semasa orogeni
Indosinia, proses dedudasi dan pembentukan landskap kars
dan banyak lagi. Sebahagian besar geotapak ini terletak dalam
kawasan hutan atau di tepi sungai.

Status terkini

Secara prisipnya projek Stong Geopark telah diterima oleh
pihak kerajaan negeri Kelantan untuk diteruskan. Projek ini
telah dibentangkan kepada pihak Setiausaha Kerajaan Negeri,
mesyuarat Perancang negeri Kelantan dan kepada Pengarah
Unit Perancang Ekonomi (UPEN) Negeri Kelantan. Dalam masa
terdekat ini sebelum hujung tahun 2021, UPEN akan bawa

Jambatan gantung ke rintis Air Terjun Jelawang di Lokasi terbaik berswafoto di Taman Negeri Gunung
Taman Negeri Gunung Stong. ©Norhayati, A. Stong. ©Norhayati, A.

Antara prasarana di Taman Negeri Gunung Stong. Kumpulan penyelidik semasa kerja lapangan melawat
©Norhayati, A. geotapak di Taman Negeri Gunung Stong. ©Norhayati, A.

 | 9

projek Stong Geopark ini ke Majlis Mesyuarat Kerajaan (MMK). Gunung Reng
Jawatankuasa Saintifik dan Pemuliharaan serta Jawatankuasa
Pembangunan Geotapak telah dibentuk dan sedang ©Chan K.O.
menjalankan aktivitinya, manakala Jawatankuasa Promosi dan
Pembangunan akan dimuktamatkan oleh kerajaan negeri. Jika
segala persediaan berjalan lancar, Stong Geopark akan dapat
diiktiraf sebagai geopark kebangsaan pada pertengahan tahun
2022.

Kenyataan Penutup

Diharapkan Stong Geopark akan menjadi kenyataan dan
diiktiraf pada tahun 2022. Pembangunan secara lestari
menggunakan konsep geopark akan dapat memulihara
sumber warisan geologi, biologi dan budaya yang ada.
Aset-aset warisan ini apabila dipakejkan dengan baik boleh
meningkatkan dan memperkasakan ekonomi masyarakat
tempatan melalui aktiviti geopelancongan. Segala aktiviti
yang melibatkan perkhidmatan pelancongan seperti tempat
tinggal, pengangkutan, makanan dan kraftangan hendaklah
diberi keutamaan kepada masyarakat tempatan, kerana
tujuan utama geopark adalah untuk kesejahteraan masyarakat
tempatan.

Kumpulan penyelidik semasa kerja lapangan melawat Geotapak Gunung Reng. ©Norhayati, A.
Geotapak Gunung Reng. ©Norhayati, A.

Lata Kertas adalah salah satu jeram atau sungai berbatu Percampuran pelbagai jenis batuan di
yang banyak terdapat di kawasan pergunungan tinggi Lata Kertas menjelaskan ciri-ciri batuan
Stong Geopark. Ini adalah salah satu tapak penting untuk Komplekas Migmatit Stong. ©Norhayati, A.
penyelidikan dan pengajaran bidang geologi. ©Norhayati, A.

WARISAN TABII

GEOTAPAK HENTAMAN
METEORIT BUKIT BUNUH
LENGGONG GEOPARK

Prof. Dato’ Dr. Mohd Mokhtar Saidin
[email protected]

Bukit Bunuh di seberang Sungai Perak. ©PPAG

BukIimt BejuPnuulhauatUaluarBduakritpPadeamabtuansu. PhudliaduaUlalamr Alat batu Paleolitik kapak genggam daripada pebel batuan kuarzit
pdei ltoagdmneitgegooumiltponupogadugki nr1Laayna0fani0siSgoebky5baait8anwg.3y5iaa0’dikTkaptendealmpauAnaabskriluaaagkntTteitie1aoun9nldog7sgg50eiao,jyra4taare..na5rhgl’eUta, k yang tertanam di dalam batuan suevit sebagai bukti Paleolitik
di Lembah Lenggong, Hulu Perak. Mempunyai terawal negara dan rantau ini lebih 1.83 juta tahun dahulu dan
legenda tersendiri iaitu pernah ada sepasang suami menunjukkan telah ada enapan kelikir Sungai Perak kuno pada masa
isteri yang miskin tinggal di puncak yang mana si tersebut. ©PPAG
suami bermimpi jika ingin menjadi kaya dengan
diketemukan peti emas, beliau perlu membunuh
isterinya. Perkara ini dimaklumkan kepada isterinya.
Atas kasih sayangnya beliau membenarkan dirinya
dibunuh dan sisuami pun diketemukan dengan
peti emas di kaki bukit. Oleh kerana itu dinamakan
Bukit Pembunuh. Legenda ini terus membuatkan
masyarakat sekitar mempercayai kawasan ini adalah
“keras” dan ditakuti.

Semasa pemetaan paleo-alam Lembah Lenggong Kapak genggam daripada batuan suevit yang dihasilkan
pada tahun 1987, Bukit Bunuh yang berketinggian pada 40,000 tahun dahulu. ©PPAG
lebih 190 m di atas aras laut dijangka mempunyai
lapisan endapan kelikir Sungai Perak kuno yang
menjadi tumpuan penyelidikan arkeologi pada masa
itu. Namun pemetaan geoarkeologi pada masa itu
tidak menemui sebarang singkapan batuan kerana
keadaan kawasan yang merupakan ladang getah
yang dipenuhi belukar. Mulai tahun 2001, kawasan
ini telah dibangunkan pertanian kelapa sawit
menggantikan getah. Ini menyebabkan kawasan
telah ditarah dan ditolak untuk pembentukan teres-
teres penanaman kelapa sawit. Aktiviti ini telah

  | 11

mendedahkan ribuan batuan ke permukaan daripada juga direkodkan sebagai tapak Geoarkeologi Bukit
saiz bongkah hingga sekecil-kecilnya termasuk alat Bunuh. Ianya adalah sangat langka iaitu Bukit Bunuh
batu Paleolitik. Secara makro, kesemua bongkah adalah satu-satunya tapak impak meteorit di dunia
batuan menunjukkan ciri jenis batuan breksi volkanik. yang juga mempunyai bukti manusia awal. Malah
Namun, pentarikhan telah memberikan tarikh awal ditemui alat batu Paleolitik seperti kapak genggam
Kuaterner, iaitu 1.83 juta tahun. Pada masa ini yang diperbuat daripada batuan suevit.
telah tiada aktiviti volkano di kawasan ini. Ini telah Selain panorama indah daripada puncak pusat
mendorong kajian demi kajian dijalankan dan didapati impak dan pandangan sisi ke pusat impak, pelawat
“batuan breksi volkanik” ini sebenarnya adalah batuan di geotapak ini boleh melihat sendiri pelbagai jenis
suevit, iaitu sejenis batuan metamorf kejutan akibat bongkah batuan impaktit seperti batuan impak
impak meteorit. Kajian geofizik mendapati impak terlebur, suevit, batuan breksia polimik, batuan
meteorit Bukit Bunuh adalah jenis kawah kompleks metasedimen impak, batuan granit impak, batuan
iaitu bahagian pusat impak telah terpantul membentuk kuarza impak, alat batu Paleoltik dan juga tapak
bukit Bunuh sekarang dengan diameter kawah 8–9 ekskavasi arkeologi.
km. Dengan keluasan dan pentarikhan tersebut maka
bukti impak ini telah dimasukkan ke dalam stratigrafi Atas: Gambar dekat batu suevit ©PPAG.
geologi sebagai Unit Bukit Bunuh semasa Kuaterner. Bawah: Landskap batu suevit ©Ibrahim Komoo
Sehingga kini, Bukit Bunuh adalah satu-satunya
tapak impak Kuarterner di Asia yang mempunyai bukti
batuan suevit.

Pada 2008 telah ditemui bukti jelas terdapat alat
batu kapak genggam tertanam di dalam bongkah
suevit. Ini menunjukkan telah ada manusia awal di
Bukit Bunuh sebelum ditimpa bencana meteorit.
Bukti ini merupakan bukti terawal adanya manusia
di rantau Asia Tenggara. Ini telah membantu Lembah
Lenggong untuk mendapat pengiktrafan sebagai tapak
Warisan Dunia UNESCO pada 2012. Kajian arkeologi
juga menemui bukti Bukit Bunuh telah dihuni kembali
selepas jatuhan meteorit iaitu dijadikan sebagai
tempat membuat alat batu Paleolitik pada 550,000;
270,000; 92,000; 40,000 dan 30,000 tahun dahulu.
Oleh kerana itu, di dalam Lenggong Geopark, selain
sebagai Geotapak Hentaman Meteorit, Bukit Bunuh

KENALI
GEOTAPAK

GEOTAPAK ENAPAN LAUT DALAM
BATUAN SEDIMEN TEMBURONG
BEBULOH DARAT

Che Aziz Ali, Ibrahim Komoo, Norbert Simon, Jenneth
Cyril, Fatimah Kamaludeen, Mison Ajum, Dana Badang

Penulis untuk dihubungi dan kredit semua foto: [email protected]

Rajah 1. Selang-lapis batu pasir dan batu lumpur yang merupakan ciri
jujukan batuan di Geotapak Batuan Sedimen Temburong Bebuloh Darat

Mungkin ramai yang tidak tahu, sebahagian daripada Dari segi fosil surih pula, geotapak ini kaya dengan fosil
Pulau Labuan mempamerkan jujukan batuan yang surihan laut dalam yang mendiami dasar laut pada
terbentuk daripada sekitaran laut dalam yang terawet jutaan tahun lampau. Fosil-fosil surih hadir dalam
sempurna. Jujukan ini boleh dilihat di beberapa lokasi di kuantiti yang banyak dan boleh dilihat pada permukaan
bahagian selatan Pulau Labuan seperti di Kg. Bebuloh lapisan-lapisan batu pasir. Antara fosil-fosil surih yang
Darat, Kg. Bebuloh Laut, dan Tanjung Punei. Secara dapat diperhatikan adalah seperti Ophiomorpha sp.,
amnya, jujukan batuan ini berusia sekitar 33 juta tahun Paleodictyon isp., Protopaleodictyon isp., Zoophycus isp.,
lampau, berwarna kelabu gelap, dan terdiri daripada Scolicia isp., Gyrophyllites isp., Megagrapton isp, Spiroraphe
selang-lapis batu pasir dan batu lumpur (Rajah 1). Jujukan isp., Cosmoraphe isp., dan Helminotraphe isp. (Rajah 3a-f).
batuan ini terbentuk apabila bahan sedimen seperti Kepelbagaian surihan fosil ini menunjukkan aktiviti-
pasir dimendapkan oleh arus keruh yang menuruni aktiviti hidupan laut pada masa lampau yang terakam
cerun akibat pengaruh graviti. Batuan di geotapak ini pada lapisan batuan. Aktiviti-aktiviti yang dimaksudkan
boleh dianggar terbentuk di sekitar kedalaman bathyal adalah seperti mencari makan, bergerak, berehat dan
ke abysal (1000–4000 m). Kg. Bebuloh Darat yang membina tempat tinggal.
mempunyai beberapa siri bukit yang telah dipotong,
mendedahkan struktur dan ciri-ciri unik geotapak ini. Kekayaan struktur geologi yang menjelaskan proses dan
sekitaran pembentukan geotapak di Kg. Bebuloh Darat
Keunikan pada geotapak ini adalah pada struktur geologi ini serta kehadiran fosil-fosil surih yang banyak dan
(Rajah 2a-c) dan fosil surihnya yang terawet dengan mudah dilihat menjadikan geotapak ini sangat langka
sempurna. Contoh struktur geologi yang menarik di sini dan sukar untuk ditemui di lokasi-lokasi lain di negara ini.
adalah seperti jujukan bouma yang memperlihatkan Oleh yang demikian, kesedaran untuk memelihara tapak
kesan riak dan lapisan tergred terawet pada batuan. sebegini harus diterapkan kepada masyarakat dan agensi
Selain itu, struktur-struktur lain seperti sesar, breksi yang bertanggungjawab. Walaupun masih di peringkat
sesar, nendatan juga boleh diperhatikan di geotapak awal, beberapa aktiviti kesedaran melalui ceramah dan
ini. Nendatan merupakan struktur seperti lipatan yang lawatan lapangan telah dianjurkan oleh Jawatankuasa
terbentuk pada lapisan batuan akibat daripada runtuhan Pelaksana Geopark Kebangsaan sekitar 2018 dan
pada cerun atau berlaku gegaran yang menganggu 2019 dengan kerjasama Jabatan Mineral dan Geosains
lapisan batuan yang belum mengeras. Malaysia, Perbadanan Labuan, Jabatan Muzium Malaysia,
dan dengan beberapa agensi kerajaan lain (Rajah 4a-c).

  | 13

Rajah 2a Jujukan Bouma yang tipikal pada Rajah 2b Breksi sesar yang menunjukkan terdapat
batuan yang terbentuk oleh arus turbidit pengeseran (pergerakan) antara dua blok batuan

Rajah 2c Struktur nendatan yang ditunjukkan oleh lapisan Rajah 3a Ophiomorpha isp.
batu pasir menunjukkan terdapat gangguan seperti
gegaran atau runtuhan pada cerun sebelum bahan sedimen
terkonsolidasi

Rajah 3b Paleodictyion isp. Rajah 3c Zoophycus isp.

Rajah 3d Scolicia isp. Rajah 3e Gyrophyllites isp.

Rajah 3f Megagrapton isp. Rajah 3g Spiroraphe isp.

Rajah 3h Cosmoraphe isp. Rajah 3i Helminotraphe isp.

  | 15

Rajah 4a Taklimat di lapangan yang
disampaikan oleh Prof. Dr Che Aziz Ali
berkenaan sekitaran pengenapan di kawasan
Geotapak Batuan Sedimen Temburong,
Bebuloh Darat

Rajah 4b Taklimat berkenaan dengan
cara memelihara dan membangun
geotapak oleh Prof. Emeritus Dato’ Dr.
Ibrahim Komoo

  | 16

HASIL
PENA

RAKAN

STRATEGIK

KEMAJUAN YANG DICAPAI OLEH
INDUSTRI PEMANDU PELANCONG
DI LANGKAWI HASIL DARI ASPIRASI
LANGKAWI UNESCO GLOBAL
GEOPARK

Othman Bin Ayeb
Felo Bersekutu PPL-UKM
[email protected]

Penulis bersama peserta bengkel pemandu pelancong
geopark di lapangan ©Norhayati Ahmad

Pengiktirafan Pulau Langkawi sebagai Langkawi UNESCO mempromosikan aktivti di tapak warisan dan budaya
Global Geopark pada tahun 2007 kerana warisan sumber untuk membawa pelancong dengan yuran perkhidmatan
tabii (geologi dan biologi) dan budaya telah memberikan yang lebih baik.
satu imej atau status baharu kepada Pulau Langkawi.
Status antarabangsa UNESCO ini telah membantu Pengiktirafan oleh pihak LADA Geopark kepada 100
menjadi tarikan kepada pelancong domestik dan luar pemandu pelancong berlesen selepas mengikuti kursus
negara. Usaha murni dan perkongsian ilmu melalui yang dianjurkan oleh pihak LADA Geopark & PPL-UKM
kursus yang dijalankan oleh pihak UKM/PPL bersama pada tahun 2019 telah memberikan impak positif dan
pihak LADA Geopark bermula tahun 2006 kepada peningkatan mutu perkhidmatan pemandu pelancong
Pemandu Pelancong berlesen di Pulau Langkawi telah di Pulau Langkawi. Pemilihan Duta Geopark dan Produk
mempertingkatkan pengetahuan serta kefahaman Geopark dalam kalangan Pemandu Pelancong yang
pemandu pelancong untuk berkongsi maklumat bersama dilantik menjadi aspirasi dan Mentor dalam kalangan
pelancong sewaktu membuat aktiviti khususnya di pemandu pelancong dan bakal pelancong yang berminat
sekitar kawasan geotapak, biotapak dan tapak budaya. untuk memilih profesion selaku pemandu pelancong
Geopark di Malaysia.
Pemandu Pelancong yang mempunyai inisiatif mulai
mempertingkatkan ilmu pengetahuan berkaitan Kesan Pandemik Covid 19 yang bermula sejak awal
maklumat geopark melalui kursus tambahan dan menjadi tahun 2020 di Malaysia menjejas ekonomi dan sumber
pembantu/sukarelawan bersama para penyelidik. pendapatan pemandu pelancong yang bertugas di Pulau
Pemandu pelancong berpengalaman danterlatih ini Langkawi sehingga hari ini. Pelbagai usaha yang dibuat
juga mulai berkongsi maklumat selaku perantara antara oleh pihak Lada dan agensi pelaksana yang terlibat untuk
penyelidik dan komuniti yang mempunyai keunikan membantu mengenal pasti potensi diri dan kemahiran
budaya. Hasil dari aspirasi dan intipati yang difahami pemandu pelancong yang boleh dibangunkan sebagai
berkaitan Geopark menjadikan Pemandu Pelancong produk Geopark seperti Geofood atau Geokraf yang
lebih yakin untuk menyampaikan maklumat dan boleh dipromosikan pada masa akan datang di dalam
interpretasi geopark dan menjadi pilihan utama pihak memenuhi matlamat dan Aspirasi Langkawi UNESCO

09agen pelancongan dan pengurusan LADA Geopark yang 10Global Geopark.

  | 17
  | 17

Peserta mendapat pengalaman di lapangan bersama Auditorium PPL-UKM menyediakan ruang semasa aktiviti
teori (ceramah) semasa bengkel (Foto©Asbiyatulaida Derahman)
pakar geotapak Dr. Kamal Roslan Mohamed (Foto©Che

Aziz Ali)

Semasa aktiviti di lapangan, SOP Covid-19 diikuti Felo utama PPL-UKM Prof. Emeritus Dato’ Dr. Ibrahim
sepenuhnya (Foto©Asbiyatulaida Derahman) Komoo bersama kaki tangan LADA dan penduduk di
Pulau Tuba (Foto©Norhayati Ahmad)

Lokasi sesuai di Gua Kelawar untuk memberi taklimat Pemandu pelancong berkursus tentang geopark di
semasa bengkel (Foto©Asbiyatulaida Derahman) Gunung Machinchang (Foto©Norhayati Ahmad)

HASIL PENYELIDIKAN

01 Program Warisan
Geologi dan Landskap

PENGARKIBAN BAHAN
PENERBITAN GEOLOGI DAN
JANGKAUAN ERA PANDEMIK
COVID-19

Dr. Tanot Unjah
[email protected]

Cerun bukit berbentuk segi tiga di dataran kerikil
Pinousuk, Kundasang, Kinabalu Geopark, Sabah ©Felix T.

Sepanjang pandemik COVID 19, aktiviti lapangan yang pusat rujukan dan pengumpulan bahan penyelidikan berkaitan
merupakan sebahagian besar daripada kajian bagi pasukan geopark, geologi dan landskap di Langkawi perancangan,
geologi dan landskap terhenti sementara bagi mematuhi pengurusan dan pendokumentasian bahan perlu dilakukan
SOP dan menjaga keselamatan individu serta komuniti. dari semasa ke semasa. Sejumlah 43 bahan penerbitan yang
Pada masa ini, kerentanan penyelidik mengalami ujian terdiri daripada journal dari tahun 1985 hingga 2021 telah
untuk kekal relevan dalam kalangan komuniti penyelidik diterbitkan berdasarkan penyelidikan oleh penyelidik dari
serta pelbagai pihak berkepentingan yang lain. Mengambil pusat pengajian tempatan dan luar negara. Kesemua bahan ini
pepatah geologi bahawa tekanan yang diberikan kepada termasuk bahan bercetak dalam bentuk buku telah disimpan
batuan mengubahnya atau mengalami metamorfisme secara digital di pusat sumber sumber PPL.
membentuk batuan yang lebih keras atau bahan yang lebih
tahan membawa kepada pendekatan yang disesuaikan Berdasarkan pengumpulan bahan ini dikenalpasti bahawa
dengan situasi pandemik. Antara pendekatan kerentanan sebahagian daripada penyelidikan dijalankan oleh penyelidik
ini melibatkan perubahan dari segi bentuk penyelidikan, luar tanpa sebarang kerjasama daripada institusi dari
adaptasi jangkauan mengunakan virtual forum dan pengajian tinggi di Malaysia atau agensi yang terlibat dengan
pengarkiban bahan geologi untuk kesedaran awam. kajibumi khususnya sebelum 2002. Perkara ini menjelaskan
terdapat banyak peluang kerjasama antara penyelidik
Perubahan bentuk penyelidikan dari siri lapangan dibawa tempatan dengan antarabangsa berkaitan penyelidikan
kepada penelitian maklumat kepustakaan khususnya di Langkawi. Di samping itu, jumlah penerbitan yang
di Langkawi UNESCO Global Geopark (Langkawi UGGp), dikumpulkan agak terhad kerana sebahagian besar yang
pengumpulan bahan penyelidikan yang berkaitan geologi dijalankan sebelum 2007 masih dalam bentuk salinan keras.
di Langkawi yang dilakukan oleh pelbagai penyelidik dari Kajian ini juga mengenalpasti lompang kajian yang masih luas
pelbagai institusi. Pada masa ini pengumpulan bahan khususnya dari aspek kepelbagaian fosil, struktur, landskap
ini merupakan usaha awal untuk mengkatalogkan dan dan rupabumi serta sains geopark yang masih di peringkat
mendokumentasikan penyelidikan yang telah dijalankan awal penerokaannya. Perancangan untuk menyemarakkan
di Langkawi UGGp. Selaras dengan aspirasi untuk menjadi penyelidikan dan pengumpulan bahan berkaitan penyelidikan

  | 19

perlu diteruskan selepas pergerakan dibenarkan. Aspek dan topik ini dibincangkan oleh Prof. Dr. Norhayati Ahmad
kepustakaan turut melibatkan perekodan perkembangan selaku pakar biologi dari PPL-UKM; En. Li Wen dan Cik Chen
geopark di sekitar Malaysia khususnya melalui Ruzen selaku geologi dan pengurus Huangshan UNESCO
penyediaan bahan dossier untuk berberapa geopark Global Geopark, China dan Dr. Daici kohmoto, dari Nara
kebangsaan termasuk Kinabalu, Mersing, Stong, dan University, Jepun yang juga penyelidik dalam bidang geografi
Gombak-Hulu Langat dan juga calon kepada UNESCO dan pendidikan. Pelbagai pendekatan yang disesuaikan
geopark serta bahan terbitan menyokong pencalonan dengan aspek biologi tempatan antara perkara yang banyak
geopark berkenaan. dibincangkan dan keberkesanan dalam memberi kesedaran
kepada pihak awam berkaitan kepentingan geologi. Aktiviti
Jangkauan dengan pelbagai pihak berkepentingan ini turut disokong oleh Badan Geologi Malaysia melalui
mengunakan pelantar virtual forum telah dijalankan bagi pengiktirafan pemberian mata Pembangunan Profesional
membincangkan isu berkaitan dengan pemuliharaan Berterusan (Continuing Professional Development, CPD).
geologi dan geopark di Malaysia dan serantau. Selaras CPD di bawah Badan Geologi ini adalah komitmen holistik
dengan tujuan untuk membuat jangkauan dengan profesional ke arah peningkatan kemahiran peribadi
pelbagai kumpulan ahli geologi program ini dilaksanakan dan kecekapan sepanjang kerjaya yang bertujuan untuk
dengan kerjasama Institut Geologi Malaysia sebuah mengekal, menambahbaik dan memperluas pengetahuan
institusi yang bertanggungjawab mengawal profesion dan kemahiran secara sistematik serta membangun kualiti
geologi di Malaysia. Sepanjang tempoh pandemik peribadi untuk melaksanakan tugas profesional dan teknikal
sejumlah tiga program telah dilaksanakan yang meneliti sepanjang hayat kerja ahli yang berdaftar dengan Lembaga
perkembangan geologi pemuliharaan di Malaysia Ahli Geologi Malaysia.
melalui jemputan kepada pakar bidang Pengerusi JK
Pelaksana Geopark Kebangsaan, Prof. Emeritus Dato’ Pengarkiban bahan geologi untuk kesedaran awam
Dr. Ibrahim Komoo dan Pengerusi Kumpulan Warisan sepanjang pandemik bertujuan untuk mengemaskan
Geologi Malaysia, Prof. Dr. Che Aziz Ali. Sesi forum ini senarai bahan pameran yang disimpan di makmal batuan
menyenaraikan usaha pemuliharaan sumber warisan dan juga di bahagian pameran di galeri. Proses ini melibat
di Malaysia yang membangkitkan isu kelewatan dalam pemeriksaan keadaan bahan yang disimpan di rokarium
membangunkan geopark di Malaysia berbanding rakan dan galeri dari segi perlabelan dan juga penjelasan yang
serantau meskipun antara yang terawal di Asia Tenggara disediakan. Sistematik perekodan bahan jangkauan yang
dan Asia. Turut dibangkitkan peranan pelbagai agensi disimpan di dalam rokarium dan juga yang dipamerkan di
dan perundangan yang menyokong pembangunan galeri termasuk keadaan semasa, pemulihan bahagian yang
sumber warisan geologi sebagai tapak terpelihara dan perlu dan penambahabaikan dari segi kandungan maklumat
juga sebagai kawasan lestari wilayah dalam bentuk mengikut kesesuaian. Sebahagian daripada label bahan
geopark. pameran juga telah pudar dan memerlukan penukaran serta
sebahagian dibuat penambahan maklumat untuk membantu
Siri ini disusuli dengan pendekatan kaedah kefahaman pelawat ke galeri. Meskipun bidang geologi
pembangunan geotapak yang mendapatkan merupakan ‘historical science’ yang memerlukan pakar
perkongsian oleh En. Mat Niza Abdul Rahman daripada bidang menyingkap sejarah bumi melalui bukti yang ditemui
Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia, En. Lalu Budi dan kewujudan lompang kajian masih wujud, penyediaan
Karyawan sebagai ahli geologi dan perancang Rinjani bahan untuk kesedaran awam mengunakan sebaik
UNESCO Global Geopark, Indonesia dan Dr. Jaroon mungkin hasil penemuan semasa diterjemahkan mengikut
Duangkrayom, ahli geologi daripada Universiti Nakhan kesesuaian. Pengarkiban bahan geologi untuk tujuan
Ratchisma Rajabhat,Thailand dan penyelidik di Khorat kesedaran awam ini perlu dilakukan sepanjang tempoh
Geopark. Setiap panelis ini berpengalaman luas dalam ini untuk menyediakan galeri bagi tujuan lawatan selaras
membangunkan geotapak untuk pembangunan geopark dengan adaptasi selepas pandemik.
di negara mereka melalui pendekatan kepakaran dalam
kepelbagaian geologi masing-masing. Isu utama yang Penangguhan aktiviti penyelidikan geologi dan landskap
dibangkitkan daripada sesi ini adalah pendekatan yang sepatutnya memasuki fasa kerja lapangan dijangka
perundangan yang agak lemah dalam menyokong dapat diteruskan pada hujung tahun ini apabila keadaan
pemuliharaan geotapak yang telah dikenalpasti serta mengizinkan. Namun kesempatan ini digunakan juga untuk
pendekatan yang lestari bagi mengekalkan tapak yang memberikan fokus kepada mencari lompang dan keperluan
diperkenalkan untuk tujuan pelancongan. penyelidikan pada masa akan datang yang menyumbang
kepada perkembangan ilmu berkaitan geologi dan landskap
Siri ketiga melihat perkaitan sumber geologi dan sumber di Langkawi UNESCO Global Geopark, di Malaysia dan rantau
biologi yang terdapat di geopark di rantau Asia Pasifik Asia Tenggara.

HASIL PENYELIDIKAN 02

Program Warisan

Kepelbagaian Biologi

PEMBANGUNAN GEOTRAIL
KARS KILIM, UGGP BAGI
MENINGKATKAN KUALITI
PERKHIDMATAN KOPERASI
NELAYAN KAMPUNG KILIM

Prof. Dr. Norhayati Ahmad
[email protected]

Langkawi telah diiktiraf sebagai UNESCO Global Singkapan (kededahan) batuan kepulauan Langkawi
Geopark pada tahun 2007 kerana memiliki warisan adalah antara yang terbaik di Malaysia yang
geologi bertaraf antarabangsa. Batuan di sini mulai mempamerkan bukti urutan sejarah batuan sedimen
terbentuk pada zaman Kambria (550 juta tahun sepanjang Era Paleozoik yang sempurna sehingga
lampau), menjadikan Langkawi sebagai tempat zaman ke Trias Akhir. Pada 1 Jun 2007 Langkawi
kelahiran bumi Malaysia. Langkawi UNESCO Global Geopark diisytihar sebagai ahli Global Geoparks
Geopark melalui pemuliharaan taman georimba Network (GGN) ke-52 yang disokong oleh UNESCO.
ialah usaha ke arah tindakan pembangunan lestari Pengisytiharan ini adalah berasaskan kehadiran
wilayah. Taman Georimba ialah wawasan berinovasi beberapa tapak geowarisan dan landskap geologi
memulihara warisan biologi dan geologi secara berkepentingan kebangsaan dan antarabangsa.
terintegrasi. Jabatan Perhutanan Kedah dengan Kebanyakan sumber geowarisan di Langkawi
kerjasama Langkawi UNESCO Global Geopark berjaya Geopark dipulihara di bawah Akta Perhutanan
mewujudkan tiga kawasan pemuliharaan iaitu, Kebangsaan 1984 sebagai geotapak terpelihara,
Taman Georimba Kambria Machinchang, Taman monumen geologi, geoforest park dan hutan simpan
Georimba Kars Kilim dan Taman Georimba Marmar kekal.
Dayang Bunting. Semua komponen kelestarian
diberikan perhatian saksama. Ada enam geotapak di dalam kawasan TGKK.
Penduduk tempatan Langkawi diberi pelbagai
Taman Georimba Kars Kilim (TGKK) terletak di pendedahan tentang pembangunan sumber
timur laut kepulauan Langkawi yang merangkumi asli secara lestari serta pelbagai galakan untuk
kawasan bukit-bukau dan kepulauan kars tropika. melibatkan diri dalam industri berkaitan pelancongan
Batuan di TGKK adalah batu kapur berusia Ordovisi lestari. Ini dilakukan dengan meningkatkan
hingga Devon (~500-345 juta tahun). TGKK adalah pengetahuan masyarakat tempatan sebagai
kawasan yang amat penting oleh kerana kehadiran pewaris sejati tentang kekayaan sumber warisan
landskap kars kepulauan terbaik dan terindah di tabii Langkawi bagi menerapkan perasaan cinta
Malaysia dan mungkin juga antara yang terbaik dan mereka terhadap sumber yang mereka warisi turun-
terindah di dunia. Keunikan kawasan ini terletak pada temurun. Oleh itu, produk geopelancongan di Taman
kepelbagaian landskap kars hasil proses pelarutan Georimba Kars Kilim dibangunkan dan dimajukan
permukaan, pelarutan bawah tanah dan hakisan oleh penduduk setempat dengan bantuan kewangan
ombak terhadap batu kapur. dan teknikal daripada pelbagai pihak.

  | 21

Konsep biotapak di dalam geopark pula ialah untuk Program ini dijalankan di Taman Georimba
mempromosikan nilai warisan biologi bagi tujuan Kars Kilim. PBT tempatan iaitu LADA telah
pemuliharaan dan pembangunan geopelancongan, serta membangunkan prasarana bagi tujuan
meningkatkan kesedaran awam mengenai sumber ekopelancongan berasaskan komuniti. Prasarana
warisan ini. Di Langkawi Geopark, terdapat hanya yang ada bertujuan untuk para pelawat melihat
sembilan biotapak yang dikenalpasti iaitu puncak Gunung keindahan dan keunikan ekosistem bakau dan
Raya, Wat Wanaram, Lubuk Semilang, Telaga Tujuh, Pulau landskap kars kepulauan tropika di situ. Banyak
Singa Besar, Sungai Kilim, Sg. Temurun, Gua Kelawar dan geotapak yang terletak di dalam Taman Georimba
Teluk Datai. Di Taman Georimba Kars Kilim, biotapak ialah Kilim Kars. Antaranya ialah Geotapak pinakel Kilim,
Sungai Kilim dan Gua Kelawar. Biotapak ialah konsep baru Geotapak Gua Kelawar dan Geotapak fosil Pulau
yang cuba diperkenalkan di LG mewakili warisan tabii Anak Tikus.
alam yang perlu dipulihara dengan lebih teliti. Sebahagian
daripada biotapak terletak di dalam hutan rekreasi Program Pembangunan Geotrail Kars Kilim ialah
telah dipulihara dalam konteks yang longgar. Strategi program sumbangan Suruhanjaya Kebangsaan
pemuliharan dan pengurusan yang lebih khusus perlu UNESCO Malaysia (SKUM) yang telah dijalankan
diperkenalkan untuk memastikan kelestarian biotapak. pada Januari 2021. Objektif program ini ialah untuk
Sumbangan ekosistem bakau kepada kehidupan manusia membangunkan pelancongan kreatif di Taman
tak terkira nilainya dan potensi hutan bakau sebagai Georimba Kars Kilim agar lebih lestari dengan:
sumber yang boleh diperbaharui perlu difahami terlebih
dahulu sebelum sebarang pembangunan dilakukan, a. Mengenalpasti maklumat sains berkaitan warisan
terutamanya pembangunan yang menyebabkan tabii dan budaya, tradisi dan kebijaksanaan watan
perubahan guna tanah kekal. Ekosistem bakau sangat
penting untuk masa depan kita. Ekosistem yang dinamik b. membangun GeoTrail Kars Kilim bagi
ini menghubungkan darat dengan laut. Banyak faedah menambahbaik produk pelancongan sedia ada
yang boleh diperolehi daripada ekosistem bakau dan akan
dibincangkan bersama dalam sesi ini. c. membina kandungan berkaitan ‘story-telling’
sebagai produk geopelancongan

Geopark adalah satu pendekatan pembangunan d. menyediakan buku panduan dan modul latihan
inovatif yang diperkenalkan di peringkat global. untuk pemandu pelancong
Konsep geopark memberi tumpuan serius kepada
konsep pembangunan secara lestari dan holistik yang Warisan alam dan budaya setempat dipulihara
merangkumi aspek pemuliharaan warisan, pembangunan dan diperkenalkan melalui pendidikan awam,
komuniti, peningkatan sosioekonomi, dan pendidikan masyarakat diperkasa melalui penglibatan aktif
awam. Inisiatif memulihara sumber warisan bernilai dalam semua aktiviti geopark, dan komuniti
sejagat telah lama dipraktikkan di serata dunia dengan setempat berupaya meningkatkan pendapatan
pembangunan beberapa pendekatan pemuliharaan keluarga melalui produk geopelancongan.
seperti Taman Negara, Tapak Biosfera, Tapak Warisan Penyelidikan sains dan penjanaan ilmu mengenai
Dunia, Tapak Ramsar dan sebagainya. Namun, setiap satu warisan tabii dan budaya telah diterjemahkan
pendekatan ini hanya memberi tumpuan khusus kepada daripada perspektif pembangunan Taman Georimba
aspek tertentu seperti pemuliharaan hutan simpan, Kars Kilim. Sehingga kini, 6 geotapak menarik telah
keseimbangan ekosistem, pengekalan ekologi, serta diperkenalkan, namun tapak biologi dan budaya
tapak budaya dan pemuliharaan kepelbagaian biologi. perlu dikenalpasti. Keunikan taman georimba
Pendekatan geopark di Langkawi cuba memperkenalkan ini juga berkait dengan keupayaan komuniti
sistem pengurusan yang bersifat pengurusan bersama setempat memperkenalkan kearifan tempatan
pelbagai pihak berkepentingan dengan mengambil kira dalam kehidupan seharian. Semua elemen ini
penglibatan komuniti tempatan, badan swasta, badan jika digemblengkan berupaya meningkatkan
bukan kerajaan (NGO), sehingga kepada agensi pelaksana sosioekonomi dan sekaligus membasmi kemiskinan
bagi memastikan pembangunan geopark berlaku secara (SDG1 dan SDG4).
holistik. Tapak Budaya di Taman Georimba Kars Kilim
mempunyai potensi yang tinggi untuk dibangunkan Dengan memperkenalkan geopelancongan
sebagai salah satu produk geopelancongan yang baharu berdasarkan acuan tempatan di taman georimba
dalam Langkawi UNESCO Global Geopark. Beberapa tapak ini, komuniti setempat boleh semakin terlibat
budaya yang telah dikenalpasti di sini akan dibincangkan. dalam menjayakan wawasan pemuliharaan

  | 23

warisan alam dan budaya di samping menambah bandar (blue bagde) atau ekopelancongan (green
pendapatan keluarga. Mereka boleh terlibat di dalam badge), tetapi perlu mempunyai pengalaman yang
aktiviti inap desa, kraftangan, penyediaan makanan, mencukupi mengenai wawasan geopark, daya tarikan
pengangkutan awam dan rekreasi untuk pelancong. utama sesebuah geopark, seperti Langkawi UNESCO
Dengan kedatangan ramai pelancong, diharapkan satu Global Geopark (LUGG), nilai warisan dan estetik
ketika nanti lebih banyak keluarga terlibat dan mendapat kawasan pemuliharaan, seperti Taman Georimba Kars
manfaat secara saksama (SDG 10 dan 12). Kilim, serta kehidupan berkomuniti dan kepentingan
pembangunan lestari.
Penduduk yang bermastautin di sini mempunyai
pengalaman gaya hidup yang serasi dengan alam dan Geopelancongan di GeoTrail Kilim Kars menjanjikan
memaksimumkan sumber tabii hasil sungai dan laut tarikan pelancongan yang menarik dan mempunyai
bagi kelestarian kehidupan. Berabad lamanya, penduduk kelainan daripada sekadar ekopelancongan bakau.
di sini telah menjalankan aktiviti perikanan bermusim Landskap geologi boleh digunakan dengan lebih
secara lestari di kawasan pesisir pantai menggunakan mendalam untuk mengenali dan menyingkap sejarah
kaedah tradisional. Sehingga kini, pengunjung masih bumi, evolusi hidupan dan tradisi manusia. Dalam
boleh menikmati hidangan makanan laut yang segar dan setiap lapisan batuan, tersimpan rekod sejarah
enak dan boleh dibangunkan bersama dengan produk yang dapat mengkaitkan tamadun manusia dengan
geopelancongan (SDG8 dan 14). sumber bumi. Geopelancongan sebagai produk
pelancongan berasaskan ilmu mampu membuka
Walaupun aktiviti pelancongan di sini telah bergiat minda masyarakat mengenai gagasan kelestarian –
sekian lama, namun belum ada sebarang pembangunan alam bukan bersifat sektoral, tetapi berkait antara
ke arah geopelancongan yang lebih kreatif, inovatif dan satu sama lain. Kepelbagaian budaya berkait rapat
lebih lestari daripada amalan sekarang. Pembangunan dengan kepelbagaian biologi, dan kepelbagaian biologi
geopelancongan yang lebih kreatif dan lestari pertama pula tidak dapat dipisahkan daripada kepelbagaian
kalinya telah dibuat di Kampung Kubang Badak. geologi. Alam adalah interaksi antara manusia dengan
Produk geopelancongan yang baharu dibangunkan sumber hidupan dan elemen fizikal. Oleh itu, aktiviti
di situ dinamakan sebagai BioGeoTrail Kubang geopelancongan boleh menjadi gagasan baru bagi
Badak. Kini Koperasi Kampung Kubang Badak mulai pendidikan awam yang mengutamakan pemikiran
menjalankan produk baharu ini setelah mendapat bersifat syumul yang boleh membawa kepada hasrat
bantuan pembangunan prasarana daripada LADA dan mencapai pembangunan lestari.
pembangunan georintis, penceritaan daripada maklumat
tentang warisan tabii dan budaya secara bersepadu, Aktiviti pelancongan di sini merangkumi pakej
serta modul latihan yang dihasilkan oleh Pusat pelancongan hutan bakau dengan menaiki bot dan
Penyelidikan Langkawi (PPL-UKM). Satu pendekatan telah berkembang pesat dengan jumlah pelawat
baharu diperlukan bagi komuniti setempat Kg. Kilim hampir setengah juta setiap tahun. Akibat daripada
bagi memastikan bahawa geopelancongan di Taman itu, ekosistem bakau telah mulai terjejas akibat kesan
Georimba Kars Kilim terus berdaya saing. bot yang semakin meningkat jumlah dan kekerapan
di sepanjang Sungai Kilim. Maklumat sains atau
Modul latihan `Kilim Karst Geotrail’ yang dihasilkan fakta diolah dalam bahasa yang mudah difahami
adalah sebahagian daripada siri Modul Latihan Langkawi membentuk cerita-cerita menarik untuk disampaikan
UNESCO Global Geopark (LUGGp), Pusat Penyelidikan kepada pelancong. Kaedah yang digunakan di dalam
Langkawi, Universiti Kebangsaan Malaysia untuk modul ini ialah penyampaian maklumat asas tentang
memperkenalkan produk geopelancongan berkualiti warisan tabii dan warisan budaya, geopark, geotapak
bagi membolehkan maklumat tentang warisan dan geopelancongan, selama satu hari, diikuti oleh
terintegrasi geologi, biologi dan budaya digunakan lawatan sambil belajar di lapangan di geotapak
secara lestari. Sasaran peserta bagi modul ini adalah terpilih. Medium pengajaran ialah kaedah atas talian
pemandu pelancong di kalangan komuniti setempat (Watsapp), video YouTube, bengkel 1 hari (termasuk
bagi membolehkan mereka meningkatkan mutu kerja lapangan).
perkhidmatan geopelancongan.
Seramai lebih kurang 30 orang telah berjaya mengikuti
Pemandu Pelancong Geopark ialah barisan hadapan kursus dan lawatan ke lapangan. Diharapkan mereka
penting yang menggerakkan industri pelancongan dalam telah mendapat manfaat daripada program ini.
sebuah geopark. Mereka mungkin sudah mempunyai
pengalaman dalam aktiviti memandu pelancong ke

03 HASIL PENYELIDIKAN

Program Warisan

Budaya dan Kelestarian

Sosial

MENCARI CABANG
PENDAPATAN
ALTERNATIF DEMI
KELANGSUNGAN
KEHIDUPAN KOMUNITI
DI LANGKAWI DALAM
MENGHARUNGI CABARAN
PANDEMIK COVID-19

Dr. Sharina Abdul Halim
[email protected]

Pada 9 Januari 2020, coronavirus SARS-CoV-2 menanggung beban kerugian atas kos operasi yang
secara rasminya telah dikenalpasti sebagai perlu dibayar seperti sewaan utiliti dan gaji pekerja.
penyebab penularan wabak COVID-19 yang Kerisauan yang dialami oleh pemandu pelancong
terjadi di Wuhan, China. Apakah kaitannya krisis dikongsikan oleh En. Othman juga adalah mengenai
ini dengan Pulau Langkawi? Sebagai destinasi tiada jaminan bantuan khas dan asas kepada
utama pelancongan domestik dan antarabangsa, mereka sebagai pemandu pelancong berlesen untuk
Langkawi terjejas teruk ekoran banyak tempahan membiyai kos sara hidup keluarga yang terjejas bagi
dari Negara China dibatalkan. Kemerosotan jumlah mendepani ketidaktentuan sumber pendapatan.
kemasukan pelancong ke Langkawi telah dirasai
oleh pengusaha industri pelancongan sejak bulan Situasi COVID-19 yang dihadapi oleh pemandu
Januari 2020. Malah, kini keterjejasan dari segi pelancong digambarkan seperti Tragedi Bencana
pendapatan pengusaha industri pelancongan lebih Tsunami Disember 2004 di Langkawi. En. Othman
membimbangkan apabila tiada pelancong yang memberitahu bahawa pemandu pelancong
dibenarkan masuk ke Langkawi berikutan arahan dan penggiat industri pelancongan tiada punca
kerajaan menguatkuasakan perintah kawalan pendapatan sehingga bulan Jun 2005 ekoran tiada
pergerakan bagi mengekang penyebaran COVID-19 kemasukan pelancong ke Langkawi selepas Tragedi
sejak 18 Mac 2020 yang lalu. Bencana Tsunami. Sejumlah besar pengusaha
pelancongan terpaksa gulung tikar dan pemandu
Luahan oleh mantan Presiden Persatuan Pemandu pelancong tiada kerja. Suara hati En. Othman
Pelancong Langkawi (LTGA), En. Othman Ayeb, turut disokong beberapa orang ahli LTGA yang
menyatakan bahawa pemandu pelancong juga telah berkecimpung sebagai pemandu pelancong
tidak terlepas daripada menerima impak COVID-19, lebih daripada 20 tahun. Beliau berkongsi bahawa
apabila penurunan kemasukan pelancongan sejak anggaran kasar, kehilangan sumber pendapatan
awal Februari 2020 sehingga kini di Langkawi telah untuk pemandu pelancong di Langkawi akibat situasi
mengakibatkan pendapatan pemandu pelancong COVID-19 adalah sekitar RM 4,000 sebulan. Hal
ke peringkat sifar. Tambahan lagi, mereka harus ini berikutan majoriti sumber pendapatan pemandu

  | 25

pelancong bergantung terus kepada tren kemasukan Walaupun tidak dapat dinafikan, pandemik ini memberi
pelancong di Langkawi, contohnya musim sejuk impak yang berbeza mengikut status sosial dan ekonomi
pelancong dari negara Eropah, Arab dan China. masyarakat, dalam masa yang sama berikutan pandemik
ini juga memperlihatkan rasa keprihatinan dan saling
Beberapa pandangan yang diberikan untuk menangani bantu-membantu dalam lapisan masyarakat seperti
situasi kecemasan ini antaranya i. Dana untuk Promosi yang dilaksanakan oleh kempen Kibarkan Bendera Putih
Tahun Melawat Malaysia 2020 yang telah dihentikan #kitatolongkita dan #rakyatjagarakyat. Ini juga yang
boleh disalurkan untuk digunakan sebahagiannya dapat dilihat melalui saluran Facebook (Fb) Kubang
bantuan khas kepada penggiat dan pemandu Badak FM di Langkawi yang menjadi pelantar untuk ahli
pelancongan bagi meringankan tanggungan kesan Koperasi dan komuniti Langkawi berkomunikasi, seperti
COVID-19; ii. Peruntukan di peringkat institusi seperti peniaga kecil dan pengusaha IKS dapat mempromosikan
LADA, MOTAC Kedah, Zakat Kedah dan lain-lain yang produk mereka dengan menggunakan tanda pagar
berkenaan untuk membantu pengusaha dan pemandu mereka #jalanterussss telah banyak memberi bantuan
pelancongan pada waktu kritikal ini. Tambahan lagi, kepada komuniti Langkawi untuk menjual barangan
pemandu pelancong seperti pemandu teksi, penyanyi tempatan, kraftangan, makanan, dan sebagainya melalui
dan pekerja yang tidak mempunyai insurans, tiada EPF saluran Fb Kubang Badak FM ini.
dan hanya ada SOSCO bagi bantuan perubatan dan
hospital. Sumber pendapatan mereka sangat bergantung Bagi Koperasi Nelayan Sungai Kubang Badak, mereka
kepada permintaan dan ketidaktentuan pasaran amat berpegang kepada prinsip ‘di mana ada kemahuan di situ
memberi kesan kepada kelangsungan kehidupan mereka. ada jalan’, semenjak tahun 2020 lagi ahli-ahli koperasi
Bantuan kecemasan dan ‘social protection scheme’ oleh telah bersepakat mengusahakan penternakan ketam
pihak kerajaan buat pengusaha, pemandu dan operator nipah di atas tanah seluas 0.2 hektar yang dimiliki oleh
pelancong dalam bentuk perlindungan sosial untuk suatu salah seorang ahli koperasi tersebut. Lanjutan usaha
tempoh masa yang sesuai diperlukan agar mereka dapat penternakan tersebut, mereka juga telah menawarkan
meneruskan kehidupan pada waktu tidak menentu ini. “Mi Ketam Kubang Badak” yang boleh dinikmati oleh
para pelanggan sambil melihat pemandangan kolam
Situasi COVID-19 telah menjejaskan sumber pendapatan ternakan ketam nipah yang menenangkan. Perkongsian
segenap lapisan masyarakat bukan hanya di Langkawi, oleh En. Rusasmizal Mohd Ghazali dan En. Sabri Musa,
malah jua kesannya tersebar di seluruh dunia. Keadaan mereka menyatakan bahawa ‘tidak mahu terlalu
luar biasa yang melanda kini menyebabkan mereka bersedih’ dengan keadaan kehidupan berikutan pandemik
terpaksa mencari alternatif bagi menyara kos kehidupan. COVID-19 mencetuskan idea untuk mengusahakan
Sebagaimana yang dikongsikan oleh En. Imran Ismail dan ketam nipah sebagai salah satu cabang pendapatan bagi
Pak Omar Ariffin, pandemik ini menjejaskan komuniti komuniti di Kubang Badak yang juga dapat dimanfaatkan
Langkawi, seperti di Koperasi Komuniti Kg. Kilim, pemilik untuk semua komuniti di Langkawi.
dan pemandu bot pelancong perlu kembali kepada
menjalankan aktiviti tradisi, seperti menangkap ikan dan Mencari cabang pendapatan alternatif adalah sesuatu
bercucuk tanam sehingga keadaan lebih stabil dan sektor yang masih giat dilaksanakan di Langkawi bagi semua
pelancongan boleh kembali beroperasi dengan lebih lapisan masyarakat. Pendokumentasian, penyaluran
selamat. Semangat untuk berjuang dan tidak berputus maklumat dan perkongsian usaha yang telah, sedang
asa ini jelas dirasai di dalam nada suara komuniti dan akan dijalankan oleh komuniti, agensi kerajaan
Langkawi yang redha dengan ketentuan Illahi dan tabah dan pihak berkepentingan dalam mempelbagaikan
menanti awan tak selamanya mendung. sumber kehidupan perlu dilaksanakan secara berkala
dan sistematik secara kerjasama antara pihak berkuasa,
Terdapat pelbagai inisiatif di pelbagai peringkat dari akar para penyelidik, pemimpin masyarakat setempat, ahli
umbi ke pihak berkuasa untuk sama-sama mencari NGO dan pihak yang bertanggungjawab. Hal ini perlu
alternatif baharu bagi menjana pendapatan komuniti diwar-warkan dengan menggunakan saluran atau
yang terjejas akibat pandemik COVID-19 dipikul oleh wadah komunikasi yang efektif dan sesuai agar dapat
semua pihak. Contohnya, program usahasama LADA dan dimanfaatkan bersama-sama secara adil untuk semua.
Panorama Langkawi Sdn. Bhd (PLSB) berkaitan tanaman Secara langsung dan tidak langsung diharap perkongsian
sayuran berkonsepkan pertanian kontrak bagi tujuh inisiatif yang dijalankan ini dapat membantu mereka yang
orang ahli komuniti yang terpilih untuk mengusahakan masih lagi mencari jalan untuk keluar daripada kesusahan
tanaman di tanah milik LADA seluas enam ekar di Taman dan kesempitan berikutan kesan pandemik COVID-19 ini.
Lisram, Kuah (Berita RTM 2020). Inisiatif ini adalah
sebahagian daripada Pelan Tindakan Halatuju Ekonomi
Langkawi (HELANG).

SENARAI AKTIVITI YANG DIJALANKAN DI PPL-UKM

Penyelidikan Program Kursus, Bengkel, Lawatan
Antarabangsa Seminar, Program

NO. BULAN TARIKH NAMA AKTIVITI ANJURAN
1
Jan 5 Kursus Pemandu Pelancong Langkawi UNESCO PPL, Suruhanjaya
2 Global Geopark Siri 2: Geotrail Kars Kilim Kebangsaan UNESCO
Malaysia (SKUM) &
3 Lembaga Pembangunan
4 Langkawi (LADA)
5
Jan 8 SIri Webinar Penjelajahan Ekosistem: Modul PPL & Kelab
6 Geologi Ekorelawan UKM,
7 Institut Alam Sekitar
8 dan Pembangunan
9 (LESTARI-UKM)
10
11 Jan 12 Perbincangan Program Anjuran Bersama PPL, Putri Pakma Art
12 “Community Art Experience 2021” Group & Kuala Lumpur
National Art Gallery

Jan 21 Geoheritage and Geopark Virtual Forum (Siri 1): PPL & Institut Geologi
Pembangunan Geowarisan dan Geotapak di Malaysia (IGM)
Malaysia

Feb 26 Siri Webinar Kluster ASK-APM & LESTARI-UKM PPL, Kluster Alam
– Bencana Banjir 2021: Antara Fenomena Tabii & Sekitar & Kelestarian
Bencana Cetusan Manusia (ASK-APM), Akademi
Profesor Negara &
LESTARI-UKM

Mac 11 Lawatan Tan Sri Abdul Wahid Omar, Pengerusi PPL
Lembaga Pengarah UKM ke PPL

Mac 12 Mesyuarat Jawatankuasa Panel Penulisan Dossier Pusat Penyelidikan
Mac 20 - 23 Lenggong Geopark Bil. 6/2021 Arkeologi Global, USM

Bengkel Memperkasa Koperasi dalam Kawasan Angkatan Koperasi
Jerai Geopark Bil.2 (1/2021) Ke arah 'Community Kebangsaan Malaysia
Based Tourism' Berhad, Kedah

Mac 25 Geoheritage and Geopark Virtual Forum (Siri 2): PPL & Institut Geologi
Geosite Development for Geopark in Asia Pacific Malaysia (IGM)
Region

Mac 25 International Seminar: Aspiring Kinabalu UNESCO Taman-taman Sabah,

Global Geopark Jabatan Mineral dan

Geosains (JMG)

Mac 28 - 30 Lawatan Tapak Geotrail Ritz Carlton Hotel Lembaga Pembangunan
Langkawi Langkawi (LADA)

Apr 10 - 11 Bengkel Penglibatan Pihak Berkepentingan di PPL & Akademi Sains
Malaysia (ASM)
Langkawi bagi Projek ASM-EPU Water Sector

Transformation Plan 2040

  | 27

SENARAI AKTIVITI YANG DIJALANKAN DI PPL-UKM

Penyelidikan Program Kursus, Bengkel, Lawatan
Antarabangsa Seminar, Program

NO. BULAN TARIKH NAMA AKTIVITI ANJURAN

13 Apr 16 Majlis Penyerahan dan Penghargaan Rakan Kementerian
Strategik Kementerian Pembangunan Luar Pembangunan Luar
Bandar untuk Aktiviti Pembangunan Komuniti Bandar (KPLB)
Langkawi

14 Apr 20 SIri Webinar Penjelajahan Ekosistem: Realiti PPL & Kelab
Maya untuk Kelestarian Ekorelawan UKM,
Institut Alam Sekitar
dan Pembangunan
(LESTARI-UKM)

15 Apr 27 Webinar: Geotourism in Geopark Malaysia Indonesia
Geoparks Network
(MIGN), Akademi
Profesor Negara &
Jaringan Geopark
Indonesia

16 Apr 29 SIri Webinar Penjelajahan Ekosistem: Modul PPL & Kelab
Air, Sungai dan Manusia Ekorelawan UKM,
Institut Alam Sekitar
dan Pembangunan
(LESTARI-UKM)

17 Mei 5 Lawatan oleh Ketua Pegawai Eksekutif World Wide PPL & World Wide

Fund For Nature (WWF-Malaysia) Fund For Nature

(WWF-Malaysia)

18 Mei 27 Webinar Mangrove: A Nature's Love Story Pusat Penyelidikan
Ekosistem Marin
(EKOMAR), FST-UKM,
LESTARI-UKM, Kelab
Ekorelawan UKM &
LegeS Divers

19 Jun 1 Geo Talk - Belia Geopark Bersama Pakar Lembaga Pembangunan
Langkawi (LADA)

20 Jun 16 Webinar Perkongsian Pakar 1.0: Biodiversiti di Forest Research Institute
Perlis Malaysia (FRIM) & UiTM
Cawangan Perlis

21 Jun 22 SIri Webinar Penjelajahan Ekosistem: Geopark PPL & Kelab Ekorelawan
Global dan Pembangunan Geopark di Malaysia UKM, LESTARI-UKM

22 Jun 24 Geoheritage and Geopark Virtual Forum (Siri 3): PPL & Institut Geologi
Practical Approach in Linking Geology and Biology Malaysia (IGM)

in Geopark - Case from The Asia Pacific

5
1

6
9
2

4 10

  | 29

11
15

12
16

13

14 17



  | 31

BERITA PPL

Penerbitan - Wan Daraputri Razali & Nazren Bin Leman

Jaringan & Jangkauan - Nik Mohd Noor Faizul Md Saad, Asbiyatulaida
Derahman & Mohd Fuad Tepit

Jurnal

1. Alam, M., Amir, A.A. & Begum, R.A. 2021. 9. Masakujjaman, M., Alam, S.S., Siwar, C. &
Community awareness towards coastal hazard Abdul Halim, S. 2021. Purchase intention of
and adaptaion strategies in Pahang Malaysia. renewable energy technology in rural areas
Natural Hazards 107: 1593–1620. in Bangladesh: Empirical evidence. Renewable
Energy 170: 639-651.
2. Chen, K.L., Minhaz, F.A., Mokhtar, M., Kian,
L.T., Idris, M.Z. & Yi, C.C. 2021. Understanding 10. Muhamad Khair, N.K., Lee, K.E. & Mokhtar,
intangible culture heritage preservation via M. 2021. Community-based monitoring for
analyzing inhabitants’ garments of early 19th environmental sustainability: A review of
century in Weld Quay, Malaysia. Sustainability characteristics and the synthesis of criteria.
13: 1-26. Journal of Environmental Management 289:
1-13.
3. Ching, K.M.W., Lee, K.E. & Mokhtar, M. 2021.
Solid waste management in small islands: 11. Ord, T.J., Klomp, D.A., Summers, T.C., Diesmos,
an evolutionary governance approach. A., Norhayati, A. & Das, I. 2021. Deep- time
Sustainability 13: 1- 26. convergent evolution in animal communication
presented by shared adaptations for coping
4. Hadipour, M., Behrad, F., Naderi, M., Mokhtar, with noise in lizards and other animals.
M. & Lee, K.E. 2021. Geospatial analyzing of Ecology Letters. 2021;00: 1–12. https://doi.
straits shipping paths for the integration of org/10.1111/ele.13773
air quality and marine wildlife conservation.
Journal of Wildlife and Biodiversity 5(1): 63-80. 12. Pradisty, N.A., Amir, A.A. & Zimmer, M. 2021.
Plant species and stage-specific differences
5. Hosobuchi, N.N., Chigira, M., Lim, C.S. & in microbial decay of mangrove leaf litter: the
Komoo, I. 2021. Geological history controlling older the better? Oecologia 195: 843-858.
the debris avalanches of pyroclastic fall
deposits induced by the 2009 Padang 13. Rehman Khan, H.U., Lim, C.K. & Wang,
earthquake, Indonesia: The sequential S.L. 2021. Contextual suggestion and
influences of pumice fall,weathering, & slope recommendation systems: a review on
undercut. Engineering Geology 287: 1-15. challenges in user modeling and privacy
concern. Journal of ICT in Education 8(1): 43060.
6. Hwei, T.C., Chen K.L., Minhaz, F.A., Kian, L.T. &
Mokhtar, M. 2021. Virtual reality usability and 14. Said, M.Z., Komoo, I., Mohamad, E.T., Ali, C.A.,
accessibility for cultural heritage practices: Norhayati, A., Abd. Wahid, M.E., Rajimin, M.F.
challenges mapping and recommendations. 2021. Warisan geologi, biologi, budaya dan
Electronics 10: 1-21. kearifan tempatan tunjang pembangunan
Mersing Geopark. Bulletin of the Geological
7. Johari, N.J., Ahmad, A., Ngadi, E., Mustapha, Society of Malaysia 71: 89–98. DOI: https://doi.
M.A., Grismer, L.L. & Norhayati, A. 2021. org/10.7186/bgsm71202108.
Habitat Preferences Dictate Amphibian
Assemblage and Diversity in Langkawi Island, Untuk senarai penuh
Kedah, Peninsular Malaysia. Sains Malaysiana penerbitan PPL, sila
50(3): 605–616. layari laman sesawang

8. Kanniah, K.D., Chuen, S.K., Sharma, S. & Amir, PPL - http://www.
A.A. 2021. Remote sensing to study mangrove ukm.my/ppl/ms/
fragmentation and its impacts on leaf area penerbitan-ppl/
index and gross primary productivity in the
south of Peninsular Malaysia. Remote Sensing
13(8): 1-30.

  |  | 3333

Buku
Ibrahim Komoo, Norhayati Ahmad & Tanot Unjah. 2020.
Taman Georimba Marmar Dayang Bunting: Langkawi
Geopark Malaysia. Bangi: Penerbit UKM

Buku ini memaparkan keistimewaan dan keunikan warisan
tabii (geologi dan biologi) dan budaya Taman Georimba
Marmar Dayang Bunting. Pulau Dayang Bunting terbentuk
daripada batu kapur yang sebahagiannya berubah menjadi
marmar disebabkan oleh pemanasan rejahan batuan granit.
Pelarutan berterusan pada batu kapur menghasilkan landskap
kars tropika unik yang menjadi daya tarikan para pelancong.
Buku ini telah mendapat Anugerah Buku Negara 2020-2021
Kategori Naskah Terbaik buku ilmiah ekologi.

Buku yang Bakal Diterbitkan 2021

Ibrahim Komoo, Norhayati Ahmad, Norzaini Azman,
Hanang Samodra & Yusdi A. Lamatenggo. 2021. Raja Ampat
Geopark. Bangi: Penerbit UKM

Buku mewah ini memperkenalkan Raja Ampat Geopark, satu
wawasan pembangunan lestari wilayah untuk mengangkat
martabat kawasan luar bandar yang memiliki warisan
geologi bernilai antarabangsa. Raja Ampat yang bukan
sahaja merupakan syurga para penyelam yang menjadi
tumpuan keunikan serta kepelbagaian hidupan marin, malah
menyimpan sejarah pembentukan bumi di mana batuan di
kawasan ini terbentuk sejak lebih 400 juta tahun lampau yang
hanya sekitar dua juta tahun lalu, keseluruhannya terangkat
menjadi daratan. Buku ini juga memaparkan keunikan alam
melalui keindakan landskap yang dirangkumkan bersama
kepelbagaian warisan melalui penceritaan proses alam yang
mengkagumkan.

Ibrahim Komoo, Norhayati Ahmad & Edy Tonnizam
Mohamad (Pytg.). 2021. Mersing Geopark: Lingkaran
Volkano Kuno. Bangi: Penerbit UKM

Buku mewah berjudul Mersing Geopark-Lingkaran
Volkano Kuno mempersembahkan cerita mengenai
wawasan geopark, landskap, berpandangan indah, warisan
terintegrasi, kebersamaan konumiti setempat dan peluang
memperkenalkan produk geopelancongan berkualiti
antarabangsa dalam bentuk gabungan ‘pengetahuan dan
fotografi’.

SUDUT FOTO

Kilim Karst Geoforest Park
©Norhayati Ahmad

Lang Gunung | Mountain Hawk Eagle | Nisaetus nipalensis
©Iqram Othman

  | 35

Jeti nelayan di Kuala Teriang
©Chan Kin Onn

Rumah Melayu tradisi ©Chan Kin Onn .

Kampus Tuanku Abdul Halim Mu’adzam Shah,
Pusat Penyelidikan Langkawi (PPL),
Jalan Teluk Yu, Teluk Burau,
07100 Langkawi, Kedah Darul Aman.

No. telefon: 04-9591207 | 04-9591248
No. faks: 04-9591254
E-mel: [email protected]
Koordinat: 6°22’28.6”N 99°41’05.5”E
www.ukm.my/ppl