97 ¹7 (7) 2015 "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерінің түрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалық зерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал. Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтікгуманитарлық, жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеу жұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне ықпал ету. Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге, сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады. "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международный научно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические и эмпирические исследования представителей различных школ и направлений Республики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья. Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализации образования и научно-исследовательской работы в области социальногуманитарных, естественных наук, а также распространение передового опыта педагогов. Журнал предназначен для ученых, работников системы образования, студентов и широкого круга читателей. "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an International journal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstan schools and fields of science as well as from countries of near and far abroad. One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization of education and research works in the field of social sciences and humanities and natural sciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue. The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system, university students, and all those who interested in humanities.
Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал Международный научно-методический, педагогический журнал Scientific, methodical, pedagogical international journal «ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ» ШЫҒУ ЖИІЛІГІ ПЕРИОДИЧНОСТЬ PERIODICITY: айына бір рет один раз в месяц 1 time per month МЕНШІК ИЕСІ СОБСТВЕННИК / OWNER: «Erudit Group» ЖШС/ТОО/LLС БАС РЕДАКТОР ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР EDITORIAL - IN CHIEF: Арафат Мамырбеков Arafat Mamyrbekov БАС РЕДАКТОРДЫҢ ОРЫНБАСАРЫ ЗАМЕСТИТЕЛЬ ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА ASSISTANT EDITOR: Азамат Азатов / Azamat Azatov Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс, ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып, №14770-Ж куәлігі берілген. Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи, информатизации и информации Министерства по инвестициям и развитию Республики Казахстан №14770-Ж от 24.11.2014 г. Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan, Communication and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж. РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕНЖАЙЫ / АДРЕС РЕДАКЦИИ / THE EDITORIAL OFFICE ADDRESS: 0 7 1 4 0 0 Семей қ., Уранхаев к-сі, 45, 2 қабат, 3 кеңсе. г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3. Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3. Tel: + 7 (7222) 56 25 25, e-mail: [email protected] РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ: Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор. Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD доктор. Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент. Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы, профессор Белгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессор Берікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторы Біләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетінің профессоры (Түркия) Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің қауымдастырылған профессоры (АҚШ) Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессор Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор. Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты. Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия) Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария) Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор (РФ) Чунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры (АҚШ) РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ: Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор. Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD доктор. Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент. Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор (Россия) Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессор Берикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук. Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале (Турция) Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургского государственного университета (США) Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессор Каримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор. Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук. Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция) Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария) Сунарчина Мунира Мунировна, доктор социологических наук, профессор (РФ) Чунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственного университета (США) EDITORIAL BOARDERS: Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professor Bilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university (Turkey) Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA) Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia) Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciences Gulnar Iskakova, doctor of political sciences, professor Gulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciences Gwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA) Karlygash Aubakirova, PhD. Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professor Mukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professor Sunarchina Munira, doctor of social sciences, prof (RF) Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey) Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland) Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent. №3 (48) 2023
МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS 2 ӘДЕБИЕТТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ LITERARY CRITICISM Тұрарова С.Ж. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы дереккөзтану мәселелері.........................................................13 Коксегенова Э.М. Қазақ прозасындағы этнофольклорлық сарындар сипаты........................................................17 ТАРИХ ИСТОРИЯ HISTORY Досымханов Т.М. Академик Манаш Қозыбаевтың Тәуелсіз Қазақстан концепциясын қалыптастырудағы рөлі........4 Толеуконырова Ж.Ж. Н.Я. Коншиннің өлке тарихына қатысты зерттеулері.................................................................7 Сыдыкова С.А. Халық қаһарманы Қасым Қайсенов: өмір жолы мен патриоттық идеясы..........................................10 МЕНЕДЖМЕНТ МЕНЕДЖМЕНТ MANAGEMENT Сабалакова А.У. Разработка и принятие управленческих решений на основе ключевых положений стратегических и программных документов........................................................................................................................................19 ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS Amanova A., Dinmukhamed T. Psychological aspects of the professional adaption of young teachers......................22 Мусаев К.Г., Қайырбекова Л.Қ. Виртуалды зертханалық жұмыстарды құру мен қолданудың әдістемесі............27 Хамитова Ә.Б. Əлихан Бөкейханның рухани мұрасын тарихи білім беруде пайдаланудың əдістемелік негіздері..................................................................................................................................................32 Муратова М.С. Жоғары оқу орындарында әдебиет теориясын оқытуда қолданылатын инновациялық әдіс-тәсілдер...........................................................................................................................................36 Амантаева И.А. Жалпы орта білім беретін мектептердің 8-сыныбында Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларын оқыту әдістемесі.........................................................................................................................................................38 Әбен Н.Б. Әлия Молдағұлова мен Мәншүк Мәметованың майданындағы ерліктерін Қазақстан тарихы курсында оқыту............................................................................................................................................................................41 Ибраева Х.М. Тарихты оқыту курсында Әбіш Кекілбаев шығармаларындағы тарихи тұлғалардың бейнелерін пайдалану....................................................................................................................................................................43
3 ОҚЫРМАНҒА СӨЗ Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетін экономиканы дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымның сапасын арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет. Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістері мен нарықтық экономикалық қатынастар, қарқынды дамып келе жатқан технологиялық жетістіктер күннен күнге педагогтар мен ғалымдардың жоғары білімділігі мен кәсіби сауаттылығын талап етуде. Жаңа замандағы мәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар мен ұстаздардың бәсекелестік жағдайында өз орнын таба алатын, өз мүмкіндіктерін көрсететін маман болуға итермелейді. Сол себепті де ғылым мен білім беру саласы мамандарының кәсіби біліктілігінің жоғары болуын қамтамасыз ету бағытында әр алуан шаралар үздіксіз атқарылып тұруы шарт әрі тәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуі тиіс. Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар мен жиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар түрінде ғана емес, халықаралық деңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де жүзеге асуы тиіс деп есептейміз. Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе алмасу үрдісіне қызмет ететін құрал болатыны сөзсіз. Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар мен педагогтардың ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журнал беттерінде таратып отыруды жөн көрді. "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудің кәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндік береді әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін. Бас редактор №3 (48) 2023
4 №3 (48) 2023 Тарих Мақала белгілі академик, тарихшы және қоғам қайраткері Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың тәуелсіз Қазақстан концепциясын қалыптастырудағы рөлін зерделейді. Ұлы ғалымның өмір жолына көз жүгіртіп, егемен Қазақстан тарихына қосқан үлесін баяндайды. Статья посвящена жизни и деятельности известного историка и общественного деятеля Козыбаева Манаша Кабашевича. Изучает роль деятеля в формировании концепции независимости Казахстана. Описывая жизненный путь ученого, автор рассказывает о его вкладе в историю суверенного Казахстана. The article is devoted to the life and activities of the famous historian and public figure Kozybaev Manash Kabashevich. Examines the role of the figure in the formation of the concept of independence of Kazakhstan. Describing the life path of the scientist, the author talks about his contribution to the history of sovereign Kazakhstan. ДОСЫМХАНОВ ТҰҢҒАТ МҰРАТҰЛЫ Семей қ. Шәкәрім ат. Университетінің магистранты Ғылыми жетекші – т.ғ.д. Байсарина Қ.Қ. Академик Манаш Қозыбаевтың Тәуелсіз Қазақстан концепциясын қалыптастырудағы рөлі Манаш Қабашұлы Қозыбаев 1931 жылы 16 қарашада Қостанай облысы Меңдіқара ауданында дүниеге келген, кеңестік және қазақ халқының көрнекті тарихшысы болған. Тарих ғылымдарының докторы (1969) және профессор (1970) деген құрметті атақтарға ие болып, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері атанды. Оның мұрасы академиялық ортадан да асып түседі, өйткені Манаш Қозыбаев тәуелсіз Қазақстан тұжырымдамасын қалыптастыруда маңызды рөл атқарды. Оның өмір жолы мен ғылыми қызметінің негізгі кезеңдері Қазақстанның күрделі, көпқабатты тағдырынан бөлінбейді. Өз халқының болашағы үшін ол бүгінде әлемнің өркениетті елдерінің ортасына ұмтылатын, ежелгі және мәңгілік жас қазақ жерінің зияткерлік әлеуетінің, рухани күшінің ең жарқын елдер қатарында болуға аянбай еңбек жасады. Манаш Қабашұлы Қозыбаев қазақ тарихының, мәдениетінің және академиялық ортасының шежіресінде биік тұлға болып табылады. Оның Кеңес Одағының аласапыран жылдарынан бастап, Тәуелсіз Қазақстанның жаңа туған күндеріне дейінгі өмір жолы интеллектуалдық тереңдігі мен туған жеріне деген мызғымас адалдығын танытады [1]. Манаш Қозыбаевтың ерте өмірі саяси толқулар мен мәдени өзгерістермен сипатталатын әлемде өтті. 1931 жылы 16 қарашада Қостанай облысы Меңдіқара ауданында дүниеге келген оның академиялық беделге жету жолы елеулі тарихи өзгерістер дәуірінде басталды. Заманның қиындығына қарамастан, Қозыбаевтың білімге деген тынымсыз талпынысы оны академиялық баспалдақпен өрлеуге жетеледі. 1953 жылы С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеінің тарих факультетін үздік бітіріп, Қостанай педагогикалық институтында ғылыми-педагогикалық жұмысымен айналысады. 1958 жылы сол кездегі Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті жанындағы Партия тарихы институтына қызметке шақырылып,онда аға ғылыми қызметкерден тарих ғылымының докторы (1969), профессор (1970), танымал ғалым дәрежесіне дейінгі жолдан өтті. 1961-1970 ж. М.Қ. Қозыбаев осы институттың ғылыми хатшысы, онан соң Қазақстандағы партия құрылысы тарихы бөлімінің меңгерушісі болып қызмет етті. 1974-1980 жылдары ол Алматы малдәрігерлік институтында, кейіннен С.М. Киров атындағы ҚазМУ-дың жанындағы Қоғамдық ғылымдар пәндері оқытушыларының біліктілігін жетілдіру институтында кафедра меңгерушісі болды. Манаш Қозыбаев 1980 жылдан Қазақ совет энциклопедиясының бас редакциясын басқарды. Оның басшылығымен сол кезеңде орыс және қазақ тілдерінде 4 томдық «Қазақ ССР» энциклопедиясы, «Алматы», «Қарағанды облысы» энциклопедиялары, Ш.Ш.Уәлихановтың 5 томдық толықтырылып,өңделген шығармалар жинағы және тағы да басқа іргелі еңбектері басылып шықты. Оның еңбектерінен жалпы жұртшылық ұмытылып кеткен есімдер туралы хабардар болды. Либералдық-ұлттық интеллигенция жетекшілері. Есімдері қайта қалпына келтірілді: Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов, Мұхамеджан Танышпаев, Мұстафа Шоқай т.б.Оның үстіне олардан «контрреволюционерлер» деген большевиктік белгілер жойылды. 1916 жылғы көтеріліске қазақ халқының қатысуы, қарсылық білдіруі туралы жазған. М.Қозыбаевтың және оның әріптестерінің, тарихтанушы ғалымдар – Қ.Алдажұманов пен Ж. Әбілхожин авторлармен көшпелілердің күштеп отырықшыландыру жылдарын шапқыншылық деп атады, және 1930 жылдардың басындағы ашаршылық қазақ халқының «геноцид» болды, өйткені ол жалпы қазақ халқының 42%-ын құрайтын 1,750 мың қазақтың өмірін зерттеген, жұртшылықты «жасырын» шындықпен таң қалдырды [2]. Манаш Қозыбаевтың қазақ тарихнамасына қосқан үлесі ерекше оны төмендегі зерттеулерінен байқауға болады. Оның зерттеулері мен жазбалары Қазақстанның тарихына, мәдениетіне және болмысына қатысты баға жетпес түсініктер беретін тарихи тақырыптардың кең ауқымын қамтыды. Тарих ғылымдарының докторы ретінде оның тыңғылықты ілімі, негізгі тарихи оқиғаларды нұрландырып, қазақ тарихын мақтан етуге итермеледі. 1995 жылы Манаш Қозыбаевтың бастамасымен және басшылығымен Қазақстан халқының тарихи санасын қалыптастыру жөніндегі тұжырымдама әзірленіп, жоғары деңгейде қабылданды. Тарихи сана тұжырымдамасы 90-шы жылдардың күрделі кезеңінде, отандық тарихтың контурлары мен даму бағыттарын белгілеу қажет болған кезде маңызды платформаға айналды. Ол Қазақстан тарихын қайта қарастыруда, Отандық тарихтың түйінді мәселелерін әзірлеуде және қазақстандықтардың та-
5 №3 (48) 2023 Тарих рихи санасын қалыптастыруда шешуші рөл атқарды. Тұжырымдама жалпыұлттық бірлікті қалыптастыруға, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бірегейлігін қалыптастыруға, оның егемендігін нығайтуға, азаматтық пен патриотизмге тәрбиелеуге ықпал етті. Манаш Қабашұлының тарихи-ағарту қоғамының президенті ретіндегі қызметі шын мәнінде жалпыұлттық және халықаралық маңызға ие болды. 1980 жылдардың екінші жартысынан бастап Манаш Қозыбаевтың бастамасымен және белсенді қатысуымен 1920-1950 жылдардағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын анықтау бойынша ауқымды жұмыс басталды. 1991 жылы алғашқы қадамдардың бірі М. К. Қозыбаевтың редакциясымен "Қазақстан тарихы: ақтаңдақтар" жинағын шығару болды. Дәл осы жинақта Қазақстанда алғаш рет халықтарды депортациялау, күштеп ұжымдастырудан аман қалған шаруалар трагедиясы туралы мақалалар жарияланады [3]. 1996 жыл ішінде қоғам тоталитарлық режимнің саяси қуғын-сүргін тарихына арналған бірқатар дөңгелек үстелдер мен семинарлар мен қорытынды ғылыми-теориялық конференция өткізді. Осы семинарлар мен дөңгелек үстелдердің, сондай-ақ конференциялардың материалдары жеке кітаптар түрінде шығарылады. 125 мың саяси қуғын-сүргінге ұшырағандарды оңалту, көптеген "қайғы-қасірет кітаптарын" басып шығару, қуғын-сүргін құрбандарына арналған ескерткіштердің ашылуы халықаралық жұртшылықтың алдында құқықтық және демократиялық мемлекет ретіндегі Қазақстан Республикасының беделін көтерді. Манаш Қозыбаевтың белсенді қатысуымен мыңдаған қуғын-сүргін құрбандарының есімдері қалпына келтірілді, олардың тағдырлары ұрпақтар үшін ұзақ жылдар бойы белгісіз болып, қалпына келтіруді күтті. 1997 жыл Ә. Назарбаевтың Жарлығымен "жалпыұлттық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы"болып жарияланды. Осы уақытқа дейін Манаш Кабашевич саяси қуғын-сүргін кезеңінің шынайы тарихын қайта құру бойынша үлкен жұмыс атқарды. М. К. Қозыбаевтың ғылыми қызметінің тағы бір маңызды бағыты Қазақстан аумағына халықтарды депортациялау проблемаларын зерттеу болды. Бұл тақырып 130-ға жуық этностың (соңғы санақ бойынша) тұратын көпұлтты Қазақстан үшін өте өзекті болып табылады. Қозыбаев академиялық ортадан тыс қазақ мәдениетін сақтау мен насихаттаудың қызу жақтаушысы болды. Ол тәуелсіз елдің дамуы үшін мықты мәдени іргетастың қажет екенін мойындады. Оның жұмысы дәстүрлі әдет-ғұрыптарды, тілдерді және фольклорды құжаттауға дейін кеңейіп, қазақстандық бірегейлікті негіздейтін мәдени мұраны сақтаудың маңыздылығын күшейтті. 1980 жылдардың соңы мен 1990 жылдардың басы Кеңес Одағында түбегейлі өзгерістер кезеңін бастады. Манаш Қозыбаев пассивті бақылаушы болған жоқ; сол кездегі саяси және интеллектуалдық дискурсқа белсенді түрде араласты. Оның көшбасшылығы мен көрегендігі Қазақстанның кеңірек автономиясы мен тәуелсіздігі үшін қозғалыста рөл ойнады. Оның ықпалы Қазақстанның 1991 жылғы 16 желтоқсандағы егемендігі туралы декларациясының ажырамас бөлігі болды. Тәуелсіз ел болуымен жаңа конституцияның қажеттілігі бірінші орынға шықты. Бұл Конституция демократия, адам құқығы және заң үстемдігі қағидаттарын бекітіп, Қазақстанның заманауи, тәуелсіз мемлекет ретінде дамуының негізін қалады. Қазақстан Конституциясы – Қазақстан Республикасының жоғарғы заңы. Ол 1991 жылы Қазақстан Кеңес Одағынан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін 1995 жылы 30 тамызда қабылданды. Конституция ел билігінің негізгі принциптері мен құрылымын белгілейді, оның азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын айқындайды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамалық негіздерін белгілейді. Қазақтың көрнекті тарихшысы, академик ретінде Манаш Қозыбаев Қазақстан Конституциясын әзірлеуде және жасауда үлкен рөл атқарды. Ол кеңестік дәуірдің аяғында және Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы күндерінде интеллектуалдық және саяси дискурсқа белсене араласты. Оның тарихшы және ғалым ретіндегі еңбектері Қазақстанның тарихына, мәдениетіне және ұлттың құқықтық негіздеріне қатысты құнды түсініктер берер еді. Манаш Қозыбаевтың Конституцияға қосқан нақты үлесін жария түрде құжаттамаға беру мүмкін болмаса да, оның қазақ тарихы мен мәдениетін терең білуі ұлттық бірегейлікті сақтауға және Қазақстанның заңнамалық шеңберінде мәдени мұраны насихаттауға баса назар аударатын конституциялық принциптерді қалыптастыруда маңызды рөл атқарса керек. Оның нағыз еңбегінің арқасында қазақстандықтардың қазіргі және болашағына бағдарланған іргелі еңбек — "Қазақстан тарихы" алты томдық басылымын шығару бойынша көпжылдық қажырлы жұмыс жүзеге асырылуда. Қазақстанның Ұлы Отан соғысына қатысуын зерттеудегі ең беделді маман бола отырып еңбектерінің өзектілігі мен маңызын қазір де жоғалтпаған, біздің республикамыздағы қасиетті соғыста халықтың жеңісіне қол жеткізген тылдық жұмыстарды ұйымдастыру тарихы бойынша автор болды. Академиктің кейінгі бірқатар еңбектері де Қазақстан тарихының тәуелсіз кезеңіне арналған. М.Қозыбаевтың тәуелсіз Қазақстанның дамуына — егеменді мемлекеттіліктің қалыптасуына, азаматтық бірлік пен әлеуметтік келісім саясатына, демократияландыру, нарықтық және әлеуметтік реформалау процестеріне арналған ғылыми еңбектері ерекше саяси дыбысқа ие болды, олар шын мәнінде қазіргі қазақстандық саясаттану және тарихи ой сүйенетін іргелі ғылыми негіз болып табылады. Ата-бабаларымыздың мақтанышы рулық тұғыр ауқымында емес, жалпыұлттық мағынада, қазақтар мен олардың ата-бабаларының орасан зор маңызын ұғыну, ұлттық қадір-қасиетін қорлаудан босатылған деген ойының жарқын дәлелі ретінде қызмет етеді Академик М. Қозыбаев әрқашан белсенді азаматтық ұстанымымен ерекшеленді, тіпті кеңес заманында да өзінің қатаң ережелерін белгілеген ол, қазақ тілі мен мәдениетінің ұлттық ерекшелігін сақтауға, тұтастай алғанда ұлттың дамуына қатысты ең өзекті мәселелерді таңғаларлық табандылықпен көтерді, Қазақстанның шығармашылық және ғылыми элитасының беделді өкілдерін ұлттың рухани дамуы туралы пікірталасқа тартты. Қазақстанның тәуелсіздігі мен егемендігін сақтау мен сақтаудың маңыздылығын жиі еңбектерінде атап өткен. Ол Қазақстанның ұлттық мүдделерін сақтай отырып, әртүрлі елдермен және халықаралық ұйымдармен берік қарым-қатынасты сақтауды көздейтін көп векторлы сыртқы саясатына еліміздің бейімділігін жазған. Ол сондай-ақ Қазақстанның тәуелсіз ел ретіндегі позициясын нығайту үшін саяси тұрақтылық пен экономикалық даму қажеттігін атап өтті. Бұған қоса, Қазақстанның аймақтық және халықаралық қақтығыстардағы делдал рөлін алға тартып, елдің Орталық Азияда және одан тыс жерлерде бейбітшілік пен ынтымақтастықты жақтайтынын жазды. М.Қозыбаевтың мәдени мұраны қорғаушы ретіндегі мұрасы және оның қазақ болмысын сақтаудағы қызметі Қазақстан Конституциясында бекітілген ұлттық бірліктің, мәдени әртүрлілікті, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың маңыздылығын атап өткен құндылықтармен үндесуі мүмкін деген. Манаш Қозыбаевтың мұрасы тәуелсіз Қазақстанда терең резонанс тудыруда. Оның ғылыми еңбегі тарихшылар мен ғалымдар үшін Қазақстан тарихы мен мәдени-
6 №3 (48) 2023 Тарих Әдебиеттер: 1. Байсарина Қ.Қ. Академик Манаш Қозыбаев және тарих ғылымдарының жаңа белестері // Шәкәрім шаңырағы №10/134/ Семей қаласының Шәкәім атындағы университеті, 16 қараша 2021 2. Козыбаев М.К., Абылхожин Ж.Б., Алдажуманов К. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. -Алматы, 1992. -35б. 3. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. -Алматы, 1992. -59 б. 4. Қозыбаев М.Қ. Жауды шаптым, ту байлап.- Алматы, 1994 етін зерттеу үшін баға жетпес құнды қазына болып қала береді. «Жауды шаптым, ту байлап» 1994ж., «... ,,Жауды шаптым, ту байлап” міне осы тәуелсіздіктің ұзақ жолын, жорық жолын көрсетуге арналды. ... » [4]. Бұл іс жүзінде әр саланың тәуелсіздікті нығайту, әлеуметтік даму үшін атқаратын борышы болып табылады, атқаралып та жатыр.Тәуелсіз мемлекет құрудың алғашқы он жылында академик Манаш Қабашұлы ұлттық тарихи сананы, тәуелсіздік сананы қалыптастыру үшін бүкіл ынта-пейілімен жанкешті жұмыстар жасап, халқымыздың ой-санасының түбегейлі өзгеруіне аса зор ықпал жасады. Оның нәтижесін бүгінгі таңдағы халқымыздың қоғамдық ой-санасының өзгергуінен, ұлттық құндылық талғамдарының биіктегенінен көруге болады. Елімізде «Тәуелсіздік басты құндылық» деген концепция қалыптасып кетті Ғалым жұмысының ең жемісті кезеңі жарқын және күрделі тарихи кезеңмен сәйкес келді. Қазақстан Республикасының өміріндегі шынайы кезеңнің бастауын қалайтын, Тәуелсіз Қазақстан тарихының негізгі тарихшысы болады. Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың өмірі мен ғылыми қызметі ақыл-ойдың, жігер мен көрегендіктің құдіреттілігінің айнымас айғағы іспетті. Қозыбаевтың тарих ғылымы саласына қосқан үлесінен бөлек, тәуелсіз Қазақстан концепциясын қалыптастырудағы рөлі оның туған жерге деген шексіз берілгендігін көрсетеді. Бүгінде Қазақстан егемен ел ретінде өркендеп келе жатқан тұста Манаш Қозыбаевтың мұрасы өз ісін арнаған ғалымның ұлт тағдырына тигізер ықпалы зор екенін еске салады. Оның қосқан үлесі қазақ азаматтарының қазіргі және болашақ ұрпақтарын жігерлендіреді, өйткені олар ұлт болашағын қалыптастыруды жалғастыруда.
7 №3 (48) 2023 Тарих Бұл мақалада Семей Ертіс өлкесін зерттеуші, тарихшы,этногаф,мұрағатшы,ғалым Николай Яковлевич Коншиннің өлке тарихын зерттеулері жайлы баяндалады. В данной статье рассказывается об исследованиях истории Семипалатинского Прииртысья исследователя, историка, этнографа, архивариуса, ученого Николая Яковлевича Коншина. This article describes the research into the history of the Semipalatinsk Irtys region by researcher, historian, ethnographer, archivist, and scientist Nikolai Yakovlevich ТОЛЕУКОНЫРОВА ЖАЗИРА ЖУМАШОВНА Konshin. Семей қ. Шәкәрім ат. университеті Н.Я.Коншиннің өлке тарихына қатысты зерттеулері Семей Ертіс өлкесін зерттеуде өлкетанушы, тарихшы, этнограф, мұрағатшы, ғалым Николай Яковлевич Коншиннің қосқан үлесі өте зор. Семей өлкесіне бай мұра қалдырған, Семей қаласы мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан, жан-жақты, талантты адам. Ол өз ісіне адалдық, қайырымдылық сияқты жақсы қасиеттерді бойына сіңірген парасатты адам болды. Қазақ халқының адал досы болған, танымал зерттеуші Н.Я.Коншиннің еңбектері Шығыс Қазақстан тарихы, географиясы, этнографиясында негізгі тарихи құндылық болып табылады. Н.Я.Коншиннің Семей Ертіс өңірін зерттеудегі маңыздылығына жан-жақты талдау жасау және Отан тарихының құрамдас бөлшегі екендігін көрсету. Н.Я.Коншиннің жалпы зерттеу жұмыстары Семей өлкесіне арналды. Мысалы, «Положение перселенческого дела и переселенцев в Степном крае», «О памятниках старины в Семипалатиской области», «Очерк экономического быта киргиз Семипалатинской области», «Жандармские наблюдения за семипалатинскими чиновниками», «Заметка об одном киргизком джуте», «К истории открытия Кокпектинского округа» және басқада еңбектерін өлкетану пәнін оқытуда қолдану жолдары мен тәсілдерін айқындау және жан-жақты талдау жасау. Аймақтық компоненттерді сабаққа деген қызығушылықты арттырып, өлке тарихының сырларын ашуға мүмкіндік береді. Н.Я.Коншин 1864 жылы Тверьде дворян отбасында дүниеге келген. Тверь ерлер гимназиясын бітіргеннен кейін Мәскеу университетінің медициналық факультетінде оқыды. 1884 жылы студенттік тәртіпсіздіктерге қатысқаны үшін, университеттен шығарылып ол өз отаны Тверьге жер аударылды. Орта мектеп оқушысы кезінде ол Добролюбов, Писарев, Некрасов шығармалары жарияланған «Современник» және «Отандық жазбалар» журналдарын оқып, өз танымын арттырды. Революциялық идеялар оның ойларының бөлінбейтін билеушісі болды. Тверь гимназиясын бітіргеннен кейін Н.Я.Коншин Мәскеу университетіне оқуға түседі. Бірақ студенттік тәртіпсіздіктерге қатысқаны үшін ол медициналық факультеттің екінші курсынан шығарылды. 1885 жылы Ярославль Демидов лицейіне оқуға түсіп, бір айдан кейін «Халық еркі» ұйымымен тығыз байланысты студенттік революциялық үйірменің мүшесі болды. Ол кітапхананы басқарды. «Халық еркі» ұйымының әрекеттері сәтсіздікке ұшырады. Плехановтың Ярославльде шыққан «Біздің айырмашылықтарымыз» атты кітапшасы көпшілікке, соның ішінде өзіме де қатты әсер етті, онда ол бүкілхалықтық еріктілердің үмітін өткір де тапқырлықпен сынады. Ярославльде жұмысшылар арасында үгіт-насихатқа барынша жігерлі көңіл бөлу керектігі туралы әңгіме болды."[4] Келесі жазда Ярославль ұйымын полиция басып тастады. Н.Я.Коншин жергілікті түрменің изоляторына жабылып, кейін Бутыркаға ауыстырылып, сол жерден Дала өлкесіне үш жылға жер аударылды. Түменде полиция мен сақшыларға көрсеткен қарсылығы үшін бара жатқан жолда Н.Я.Коншин мен оның жолдастары Тобыл аудандық сотының үкімімен сырттай бас бостандығынан айырылды. Бұл жолы алты айға Павлодар аудандық түрмесінде отырды. Мұнда онымен бірге М.И.Ромас, М.М.Теселкин, А.В.Гедеоновский, И.В.Емельянцев, А.И.Дробашенко, И.И.Тихомиров сияқты жолдастары болды. Одан әрі жер аударылған жер – Зайсан. Бұнда А. Худыковский, Ф.Большаков, Х. Томашевский, В.Августинович, Ф.Манкевичтің т.б қатарластары жер аударылды. Н.Я.Коншин жеңілдеп қалды. Бірнеше айдан кейін Зайсанға тағы бір саяси қуғын Н.Уотсон келді, онымен Коншин ең жақын дос болды. Павлодар мен Семейдің өзінде Зайсан туралы көп естіген. Енді оның көз алдына қала көрінді: нәзік кірпіш пен саманнан қаланған аласа үйлер, тегіс шатырлар, арықтар, көшеде емін-еркін жүрген малдар. Бәрінен де кітапхананың жоқтығы, губерния орталығынан шалғай жатқаны қатты қынжылтты. полицияның қадағалауы"болды.[5] Белсенді және қайнаған табиғат Н.Я.Коншина заң лицейінде алған білімдерін қолдануға тырысады. Жергілікті билік пен байлардың озбырлығына ренжіген ондаған кедейлер одан кеңес пен қорғаныс іздейді. Николай Яковлевич қазақ халқының тарихын зерттейді. Оны бәрі қызықтырады: өлкенің қоныстануы, қазақтардың тұрмысы, әдет-ғұрпы мен кәсібі, киім-кешек, тұрғын үй, ауызша халық шығармашылығы. Бұл материалдар кейінірек Н.Я.Коншинге Дала өлкесінің тарихы туралы өзінің әйгілі очерктерін жазуға көмектеседі. Зайсанда бір жарым жыл болғаннан кейін Н.Я.Коншинге Семей қаласына көшуге рұқсат етілді, ал жер аударылғаннан кейін ол Омбыға қоныстанды. Николай Яковлевичтің өмірінің бұл кезеңі шығармашылық өрлеуімен сипатталады. Ол зерттеушінің жолына, ғылыми ізденістер жолына түседі, Ақмола облысының өнеркәсібі мен саудасының қысқаша статистикалық эскизін жасайды, басқа зерттеулер жүргізеді. 1893 жылдың соңында ол Орыс Географиялық қоғамының Батыс Сібір бөліміне қабылданады. Үш жылдан кейін ол Семей қаласына көшіп, өмірінің соңғы күндеріне дейін осында тұрады. Ол зерттеуші жолына, ғылыми ізденіс жолына түсіп, Ақмола
8 №3 (48) 2023 Тарих облысының өнеркәсібі мен саудасының қысқаша статистикалық нобайын құрастырады, басқа да зерттеулер жүргізеді. 1893 жылдың аяғында Орыс географиялық қоғамының Батыс Сібір бөліміне мүшелікке қабылданды. Үш жылдан кейін Семейге қоныс аударып, өмірінің соңғы күндеріне дейін осында тұрады. Н.Я.Коншиннің үйінде Г.Н.Потанин, Б.Г.Герасимов, А.Н.Белослюдов, П.Н.Нехорошев және т.б. болды. Көшіп-қонғаннан кейін көп ұзамай ол статистика комитетінің хатшысы болып тағайындалды, оның міндеті Семей өлкесінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы статистикалық мәліметтер жинау ғана емес, оның байлығын, тарихын, географиясын, археологиясын, этнографиясын, т.б. Бұл Николай Яковлевичтің бейімділігі мен мүдделеріне өте сәйкес келді және ол аймақты зерттеу жұмысына кірісті. Газеттің тоғызыншы санында жарияланған мақаласында 1898 жылғы «Семей өлкелік мәлімдемелерінде» Семей өлкесінің аралас тұрғындарының климаттық және топырақ жағдайы, шаруашылық өмірі, құқықтық көзқарастары мен тұрмыс-салты туралы шамамен деректердің де жоқтығын атап көрсетеді. Мақалада ауданды, осы «белгісіз жерді» одан әрі зерттеу бағдарламасы қарастырылған. Семей қаласында тұрған жылдары Коншиннің зерттеуші ретіндегі таланты ашылды. Бұған оның 1898 жылы статистика комитетінің хатшысы болып тағайындалуы ықпал етті. Оның міндеттеріне Семей облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы статистикалық мәліметтерді хабарлау ғана емес, сонымен қатар оның табиғи байлығын, тарихын, археологиясын, этнографиясы мен географиясын зерттеу кірді. Мұрағатты зерттеумен айналысқан және губерниялық мұрағат қорының бірінші меңгерушісі болған. Ол Дала өлкесінің тарихы, әкімшілік, саяси жер аудару тарихы, сондай-ақ Семей өлкесінің көне ескерткіштері туралы ауқымды және құнды материалдарды жинады, өңдеді және басып шығарды. Оған қазақ руларының тарихы бойынша құнды зерттеулер тиесілі."Революционер болу маған қызғанышты жер сияқты көрінді. Вышный Волочкада (Тверь губерниясының уездік қаласы) мен түрмеге барғаным есімде, содан кейін олар Сібірге, революционерлерге жіберілмес бұрын ұсталды. Мен оларға жанашырлығымды білдіргім келді, оларды кем дегенде алыстан, түрме терезелерінің арқасында көргім келді. Олар маған қызмет етуге уәде берген адамдар үшін өз өмірлерін беретін қасиетті адамдар сияқты сурет салды. және басқа сөз алмаймын.[3] Н. Я. Коншин, Орыс Географиялық Қоғамының Семей кіші бөлімінің ашылуының бастамашысы, "Семей облыстық ведомостарының"беттерінде оның құрылуы туралы ұсыныс жасады. 1889 жылы 23 мамырда Түмендегі тәртіпсіздіктер үшін біздің қызмет мерзімі аяқталды, ал 3 жылдық түрмелерді аралап шыққаннан кейін Мен үшін жер аударылуда өмір басталды, содан кейін ұзақ уақыт бойы "айтылмайтын, бірақ мен үшін полицияның қадағалауы"болды.[5] Н.Я.Коншиннің басшылығымен және Семей облысына тікелей қатысуымен 1897 жылы халық санағы жүргізілді, ол "Ресей империясының алғашқы жалпы санағының"құрамдас бөлігі болды. Мұрағат материалдары мен статистикалық мәліметтерге қол жеткізе отырып, ол Семей облысының тарихы, қазақ және орыс халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, қазақтардың отырықшы жағдайға көшуі, өлкедегі қоныс аудару ісінің жай-күйі және басқа да мәселелер туралы бірқатар очерктер дайындауды ойлады. Сонымен бірге ол архивтерді зерттеп қана қоймай, өзі де қазақ және орыс қоныстарын зерттеді. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы Н.Я.Коншин үшін оның өміріндегі ең жемісті кезең болып табылады, ол қажымас ғылыми-зерттеу және жариялау қызметімен, өзара сүйіспеншілік пен шынайы достыққа айналған қазақтың ұлы ағартушысы Абай Құнанбаевпен танысуымен сипатталады. Николай Яковлевичтің өтініші бойынша Абай "Орта қырғыз ордасы руларының шығу тегі туралы жазбалар" дайындайды. Сонымен қатар, ол Ф.М. Достоевскийдің Семей қаласындағы өмірінен бірқатар белгісіз құжаттарды жариялауға дайындайды, "Семей облысының татарларындағы бастауыш білім туралы ескертпелер" және басқа да бірқатар материалдарды жазады. Н.Я.Коншинге жиі Г.Н. Потанин, Б.Г. Герасимов, А.Н. Белослюдов, П.Н. Нехорошев және т.б. келіп тұрған. Өз очерктерінде Н.Я. Коншин қазақтардың құқығы жоқ позициясын көрсетті. Патша өкіметінің қазақтарды дамуға қабілетсіз халық деп таныған ресми көзқарастарына қарама-қайшы өз ой пікірін білдіріп, ашық қорғайды. Бұған оның Сібір газеттері мен журналдарындағы кейінгі көптеген очерктерінің барлығы дәлел. Олардың жариялануы Дала генерал-губернаторының наразылығын тудырды одан әрі жариялау тоқтатылды. Статистикалық комитеттің хатшысы болып жұмыс істеген Н.Я. Коншин мұрағаттық құжаттар мен статистикалық мәліметтерге қол жеткізе отырып, Семей облысының тарихы бойынша бірқатар очерктер дайындауды ойлады. Бұл ретте ол тек мұрағаттық құжаттарды зерделеумен ғана шектеліп қоймай, қазақ және орыс қоныстарын жеке тексеру арқылы құжаттарды жинаудың кез келген мүмкіндігін зерттеді. 1899- 1901 жылдардағы қазақ жерін мекендеген қазақтардың өмірі туралы материалдар жинау мақсатында жүргізілген экспедиция деректері негізінде «Семей облысы қырғыздарының шаруашылық өмірінің очеркін» жариялады. Очерк Ертіс алқабын орыстар мен қазақтардың қоныстануы мен игеруін суреттейді, орыс және қазақ халықтарының жақындасу үдерісін, ұлттық мәдениеттер мен әдет-ғұрыптардың өзара ықпалын көрсетеді. Жер аударылуы аяқталғаннан кейін Семейде қалды. Коншин бірнеше жыл бойы «Семей өлкесінің мерейтойлық кітаптарының» редакторы, облыстық статистика комитетінің хатшысы, географиялық қоғамының Семей бөлімшесінің істері жөніндегі губернаторы қызметтерін атқарды. 1902- 1905 жылдары Семейдегі қалалық мұражай мен кітапхананы басқарды. Сондай-ақ «Ф.М.Достоевскийдің Семейдегі өмірі туралы очерктер», «Семей өлкесінің көне ескерткіштері туралы», «Өскемендегі сенімсіз тұлғаларға қатысты әкімшілік тергеулер», «Дала өлкесіндегі саяси-әкімшілік жер аударылу тарихының материалдары» атты мақалалар жазды. 1898 жылы «Семей облысы қырғыздарының отырықшы жағдайға көшу мәселесі туралы» очеркі жарияланып, онда ол Қазақстанның күрделі экономикалық жағдайы туралы жазады. Жатақ дегеніміз не? қандай да бір себептермен далада қауіпсіз өмір сүрудің жалғыз құралы – малынан айырылған қырғыздар көрші елді мекендерге көшіп, қоныстанды деп жазады. Мұнда мүлдем басқа, жаңа, әдеттен тыс өмір жағдайында қырғыздар оның астындағы жерінен айырылады және ол жағаға шығарылған балық сияқты дәрменсіз болады. 1898 жылы "Семей облысының 1898 жылға арналған естелік кітабында" оның" Семей облысының қырғыздарының отырықшы жағдайға көшіру туралы жатақтардың ауыр экономикалық жағдайы туралы жазады. Осы жылдың жазында Н. Я. Коншин Өскемен уезін аралайды. "Менің Өскемен уезі бойынша сапарымның басты мақсаты (1898 ж. шілде және тамыз айларында) қоныс аударған кенттердің жағдайымен таныстыру болды".[7] Сапар барысында жиналған материалдар "Өскемен уезіндегі қоныс аударушы кенттер" және "Өскемен уезі бойынша" очерктерінің негізін құрады, онда қоныс аударушылар мен жетектердің жағдайы сипатталған. 1899 жылы "Семей облысының қырғыз экономикалық өмірінің эскизі" болды, онда Ертіс бекіністері мен Сібір казак әскерінің пайда болу тарихы, орыстар мен қазақтардың Ертіс өзенінің аңғарын қоныстандыруы мен игеруі баяндалады, кедейленген жатақтардың орыс кенттеріне қоныс аудару себептері түсіндіріледі. Бір жатақтың айтуы бойынша, "орыстар арасындағы кедей қы-
9 №3 (48) 2023 Тарихссс рғыздар әлі де жақсы".[8] 1900 жылы Н.Я.Коншиннің басшылығымен арнайы әзірленген бағдарлама бойынша археологиялық мәліметтер жиналады. Статистикалық Комитетке жіберілген жауаптар өңделді және олардың негізінде Николай Яковлевич "Семей облысындағы көне ескерткіштер туралы" мақала жазды. "Семей облысы археологиялық тұрғыдан өте аз зерттелген, бұл, әрине, негізінен өлкенің мәдени орталықтардан қашықтығымен түсіндіріледі. Мұндай зерттеуге жәрдемдесу үшін Семей облыстық статистика комитеті 1900 жылы кейбір жеке тұлғалардан басқа қырғыз болыстарының барлық басқарушыларына, казак ауылдарының атамандарына және облыстың ауыл старшиналарына жіберілген келесі бағдарлама бойынша археологиялық мәліметтер жинауды қолға алды".[9] 1905 жылы "Семей парағы"газетінің редакторы болды. 1906 жылы маусымда Николай Коншин 1 шақырылымдағы Ресей империясының Мемлекеттік Думасына Семей облысының қалалық және шаруа халқының атынан депутат болып сайланды. 1907 жылдың көктемінде Ресей империясының Мемлекеттік Думасының II шақырылымының депутаты болып қайта сайланды. Дума жұмысы барысында Коншин Мемлекеттік Дума төрағасының атына үкіметтің қоныстандыру саясатына теңгерімді көзқарас қажет екендігі туралы депутаттардың мәлімдемесіне қол қойды. Оның үстіне көп жылдар бойы кітапхананы тегін басқарып, қызмет атқарды. Оның күш-жігері мен күш-жігерінің арқасында кітапхананың кітап қоры айтарлықтай артып, кітапхана Қазақстанның ең бай кітапханаларының біріне айналды. 1917 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша кітапханада газеттерді, карталарды, жоспарларды есептемегенде 15171 том болды. Кеңес дәуірінде ол қоғамдық және ғылыми жұмыспен айналыса берді. Облыстық мұрағат бюросының меңгерушісі. Мұрағатта сақталған материалдардың каталогын құрастырып, оған Ертіс өңірі халқының ұлттық құрамы, өлке тарихы туралы мәліметтер енгізілді. Қазақ халқының тарихын зерттеуде көп еңбек сіңірді. Абай Құнанбаев: «Көзімді Николай Коншин ашты» деп жоғары бағалаған. 1911 жылы "Семей өлкесі"газетінің редакторы. Сонымен қатар, Семей облысының археологиялық картасын құрастырушы болды. 1914 жылы Семей қалалық думасының депутаты, 1919 жылы Семей қаласының басшысы болып тағайындалды, ал Кеңес өкіметі қалпына келтірілгеннен кейін губерниялық мұрағат бюросын басқарды. Ол мұрағатта сақталған материалдардың каталогын жасады, оған Ертіс өңірі халқының ұлттық құрамы, өлке тарихы, оның шикізат ресурстары туралы көптеген мәліметтерді кіргізді. Кеңес өкіметінің орнауымен патша мекемелерінің мұрағаттары губерниялық және уездік революциялық комитеттердің қолына өтті. 1920 жылы 29 наурызда Семей губерниялық комитетінің отырысында Н.Я.Коншин мұрағат қорын ретке келтіруге үлкен ынтамен кіріскен Мұрағат бюросының меңгерушісі лауазымына бекітілді. Осы уақытқа оның "Семей мұрағаты өлкетану үшін не бере алады"атты еңбегі жатады. Николай Яковлевич бұл қызметте 1925 жылдың 29 наурызына дейін, зейнеткерлікке шыққанға дейін болған. Өлке тарихының үлкен білгірі Н.Я. Коншин Семей облысының тұрғындарына жиі лекциялар мен баяндамалар оқып отырды. Дала өлкесінің тарихы бойынша еңбектері үшін және Семей Географиялық қоғамының бөлімін ашуға қатысқаны үшін Н.Я.Коншин орталық Географиялық қоғамның күміс медалімен марапатталды. Оны тек біздің облыстың ғана емес, Қазақстаннан тысқары жерлерде де тарихшылар мен өлкетанушылар, жазушылар мен журналистер және қарапайым оқырмандар жақсы біледі. Ол өз жерін сүйетін, оның өткеніне қызығатын баршаға мұрағат байлығын жомарттықпен бөлісетін тұлға ретінде тарихта қалды. Николай Яковлевич қазақ халқының тарихын зерттейді. 1937 жылдың бірінші тамызында қайтыс болды. Әдебиеттер: 1.Әдепқызы С. Семей бөлімшесінің қызметі// Қазақ тарихы, 2000; №1.- 24-26 б. 2.Әділбекқызы Ж. Семей Орыс Географиялық Қоғамы және қазақ зиялылары// Абай.-2004.-№1 3.Белгібаев М.Е., Әділбекқызы Ж. Семей орыс географиялық бөлімінің XX ғасырда атқарған жұмысы// География және табиғат, 2004 №3 4.География және табиғат, 2010 №4.-3-6; №5.-7-10 б. 5.Императорлық Батыс Сібір Орыс Географиялық Қоғамының Семей бөлімшесі.- Семей, 2002.- 8 б. 6. Кәрібжанова Г. Н.Құлжанова және Ресей географиялық қоғамы // Қазақ тарихы.-2003.-№3.-21-23 7. Батыс Сібір Орыс Географиялық Қоғамының Семей бөлімшесінің еңбектерінің толық мәтіндік электрондық нұсқасын мына беттен http://semeylib.kz/?page_id=195 таба аласыздар. 8.Алексеенко, Н. В. Хранители памяти / Н. В. Алексеенко. - Алма-Ата: Казахстан, 1988.- 144 9.Галиев, В. З. Библиотеки и культурная жизнь Казахстана : В XІX- начале ХХ веков / В. З. Галиев // Национальная библиотека Республики Казахстан.- Алматы: Б. и., 2005.-155 с. 10.Касымбаев, Ж. Деятельность политических ссыльных в г. Семипалатинске во второй половине XІX века / Ж. Касымбаев // История. Вып.3.- Алма-Ата, 1968.- С. 130-139 11.Тусунбаева, Т. Они были первыми: [к 100-летию со дня основания Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела русского географического общества] / Т. Тусунбаев // Арна. - 2002. - 29 марта. - С. 8; 5 апр. - С. 8. 12.Нугуманова, Г. У истоков краеведения: [об ученом, краеведе, историке, этнографе - Николае Яковлевиче Коншине] / Г. Нугуманова // Семей вести. - 2009. - 19 марта. - С. 5.
10 №3 (48) 2023 Тарих Бұл мақалада Ұлы Отан соғысының даңқты партизаны, Қазақстан Республикасының халық қаһарманы, майдангер-жазушы, қоғам қайраткері Қасым Қайсеновтің өмір жолы мен патриоттық идеясы туралы баяндалады. В этой статье рассказывается о жизненном пути и патриотической идее прославленного партизана Великой Отечественной войны, Народного Героя Республики Казахстан, писателя-фронтовика, общественного деятеля Касыма Кайсенова. This article tells about the life path and patriotic idea of the famous Partisan of the Great Patriotic War, People’s Hero of the Republic of Kazakhstan, writer-front-line СЫДЫКОВА САУЛЕ АКАЖАНОВНА soldier, public figure Kasym Kaisenov Семей қ. Шәкәрім ат. университеті Халық қаһарманы Қасым Қайсенов: өмір жолы мен патриоттық идеясы Қасым Қайсенов (23 сәуір 1918, Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданы, Асубұлақ ауылы) — Қазақстанның Халық қаһарманы (1995), Халықаралық Фадеев атындағы сыйлықтың лауреаты, көрнекті жазушы, Ұлы Отан соғысының ержүрек батыры, әйгілі партизан, көзі тірісінде аты аңызға айналған халқымыздың қайталанбас біртуар даңқты перзенті. Әкесі Қайса мен анасы Бижамал 13 баланы дүниеге әкеліп, оның сегізін аман-есен жеткізген қарапайым еңбек адамдары. Әкесі Қайса 102 жасында өмірден озған. Қасым Қайсенов 1934 жылы туған ауылындағы орта мектепті бітірген соң он жеті жасында Өскемен қаласындағы саяси-ағарту техникумына оқуға түседі. Ол өзінің өмірлік жары Асыл Қабышқызымен 1937 жылы 19 жасында шаңырақ көтереді, ол кезде жары 17 жаста болған. Қасым мен Асыл Ләззат, Мұрат, Болат, Толқын атты екі ұл, екі қыз тәрбиелеп өсірді. Үлкен өмірге қадам басқан күн Қасым Қайсенов 1938 жылы еңбек жолын Шығыс Қазақстан облыстық саяси-ағарту қызметкерлері курсының меңгерушісі болып бастайды. Бір жыл өткен соң Павлодар облыстық білім басқармасының саяси-ағарту жұмысы жөніндегі инспекторы болып тағайындалды. Қасым Қайсенов 1940 жылы әскерге шақырылып, кейін Мәскеу маңындағы әскери барлаушы мектебіне жіберіледі. Мұнда барлаушыларды екі бағыт бойынша дайындаған: бір тобын Шығыс Түркістан өлкесін Совет құрамына қосуға және Қытай мен Жапонияға қарсы соғысқа жұмылдырмақ болса, екінші тобын батыстағы майдан үшін пайдаланбақ болды. Қасым Қайсеновтың тағдыры герман-совет соғысына байланысты өрбіді. Найман тайпасының Қаракерей руының Құйымшақ бөлімінің Малай бұтағынан шыққан. • 1934 жылы мектеп бітіргеннен кейін Өскемен қаласындағы саяси-ағарту техникумына түсіп, 1938 жылы оны бітірген. • Павлодар облыстық оқу бөлімінің саяси-ағарту жөніндегі нұсқаушысы болып қызмет атқарып жүргенде әскер қатарына шақырылып, әскери-барлау мектебіне жіберіледі. • 1941 жылы қараша айында осы мектепті бітірген бойда, Оңтүстік-Батыс майданының штабына жөнелтіліп, сол жерден арнайы тапсырма алып, Украинаның басқыншылар қолында қалған жерінде партизан отрядын құру үшін жау тылына түсіріледі. Ол жерде Қайсенов Чапаев атындағы партизан құрамасының үшінші отрядын басқарады. Одан кейінгі кездерде, 1944 жылдың аяғына дейін Молдавия, Чехословакия, Румыния жеріндегі партизан қозғалыстарына қатысады. • Отряд командирі болып жүріп, жау тылында жүздеген жорықты басынан өткереді. Соғыс аяқталған соң Отаны Қазақстанға оралып, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумы аппаратында жауапты қызметте болады. • Жамбыл облысының Жуалы, Свердлов аудандарында атқару комитеттері төрағаларының орынбасары ретінде соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығын қалпына келтіру науқанына белсене араласады. • 1951-1954 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті жанындағы екі жылдық партия мектебінің аудармашылар бөлімінде оқиды. • 1953-1972 жылдар аралығында «Жазушы» баспасы директорының орынбасары, Қазақстан жазушылар одағы көркем әдебиетті насихаттау бюросы директоры, «Қайнар» баспасы директорының орынбасары болып қызмет істейді. Партизандар қатарына қалай қосылды Араға бір жыл салып, 1941 жылы Киевте алғашқы ұрысқа қатысты. Әскери барлаушы мектебін аяқтағаннан кейін, оңтүстік-батыс майданының штабына жөнелтілді. Ол жерде арнайы тапсырма алып, басқыншылардың қолында қалған Украина аумағында партизандық қимылдарды ұйымдастыру үшін жаудың тылына жіберілді. Бір жылдың ішінде барлау ісінің қыр-сырын меңгерген сарбазды Украинаның Богуслав деген қаласының маңындағы орманға қарамағындағы он жауынгермен бірге парашютпен түсіреді. Алайда қалың дұшпанның ортасында жанындағы серіктері қаза табады. Он шақты күн бойы орман ішінде аштықты көреді. Сол жерде жау тылында астыртын жұмыстар атқарып жүрген Иван Кузьмич Примакпен кездесіп, партизандық жолын жалғастырған. 1941-1943 жылдары екі адамнан жеті мың адамға дейін жеткен ірі партизан құрамына еніп, №6 отрядтың командирі болады. 1943 жылдың 21-22 қыркүйегінде Қасым Қайсенов басқаруындағы 120 адамнан тұратын партизан отряды түнде тұтқиылдан ұрыс сала жүріп Григорьевка, Луковицы, Зарубинцы хуторларын басып алады. Сол
11 №3 (48) 2023 Тарих жерде қоластындағы жүзге жуық сарбаз ерлік көрсетіп қаза табады. 1941-1944 жылдары Қайсенов жау тылына төрт рет десантпен түсірілген. Әуелі 1941 жылы Украинаға, 1943 жылы Молдавия жеріне, 1944 жылдың басында Румынияға, соңғы рет 1944 жылы маусымда Карпат тауына парашютпен тасталған. Карпат тауындағы ерлігі үшін Қасым Қайсенов төртінші Украин майданының партизан штабы тарапынан III дәрежелі "Богдан Хмельницкий" орденіне ұсынылды. Қайсенов Украинадан қалай қайтты 1945 жылы өздері Вася атап кеткен Қасым Қайсеновті Украина билігіндегілер соғыс даласына жібермесе де, еліне жіберуге құлықсыз болады. Сөйтіп оған кеңшардағы бір ет комбинатына директор болуды ұсынады. Сол кезде қазақтың ақын ұлы Жұмағали Саин Украинада жүрген Қасымды кездейсоқ кездестіріп қалып, оны Алматыға ертіп әкеледі. Соғыс аяқталған соң Украинада қызметте қалмақшы екенін айтқанында Жұмағали Саин "Неге қаласың? Қолыңа қару алып, жау тылында жүрсең бірсәрі, ал енді, жай қызметке қалуыңның орны жоқ. Елің, жұртың, әке-шешең, сүйген жарың бар, елден де қызмет табылады" деп, елге алып қайтқан. Шығармашылық жолы Елге келген соң Жұмағали Саин ағалық қамқорлығын көрсетіп, шығармашылық жолында ақылшы, қатал сыншы да бола білген. Өзінің әдебиетке атсалысып, қолына қалам ұстауы да аға буынның арқасында дейді ол. "Жұмекеңдей ақын алып келген¬нен кейін Алматымен таныс¬тығым ақын-жазушылардан басталды. Алғаш таныстырған адамы – Сәбит Мұқанов. Одан кейін Тайыр Жароков, Қасым Аманжолов, Мұқан Иман¬жанов, Мұзафар Әлімбаев, Сәуірбек Бақбергенов, Хамит Ерға¬- лиев, Шахмет Құсайынов секіл¬ді әдебиеттің аса дарынды өкілдерімен қауышуыма мүмкіндік туды. Бұл да тағдырымның сыйы, Құдайдың бір қолдағаны шығар деп ойлаймын. Мен оларға бауыр басып кеттім. Олар мені ертіп жүреді. Кейде өздері іздеп тауып алады. Әңгіме айтуымды сұрайды", - деді батыр. Алғашқылардың бірі болып Сейітжан Омаров, Ғабдол Сланов батырдың әңгімесін қағазға түсіре бастаған. Ғабдол Сланов "Алтай баласы" деген повесть жазып шығарды. Қайсенов Ұлы Отан соғысының қиын-қыстау кезеңін, жауынгерлердің жанқиярлық ерлігін шынайы суреттеген, оқушы жұртшылыққа кеңінен мәлім көптеген шығармалардың авторы. • 1954 жылы орыс тілінде «Жас партизандар» атты алғашқы кітабы жарық көрді. Одан кейінгі кездерде • «Илько Витряк» • «Переяслав партизандары» • «Ажал аузынан» • «Жау тылындағы бала» • «Днепрде» • «Жау тылында» • «Партизан соқпақтары», тағы басқа әңгіме, очерк, повесть жинақтары оқырман қолына тиді. Бұл шығармалары орыс, украин, басқа да көптеген тілдерге аударылған. Кейінгі кездері • «Елімнің ертеңіне сенемін» • «Естеліктер мен жазбалар», тағы да басқа кітаптары жарық көрді Үкіметтің арнайы жарлығымен 1995 жылдың 9 мамырда Қасым Қайсеновке Қазақстанның ең жоғарғы наградасы "Халық қаһарманы" атағын берді. Көзінің тірісінде аңызға айналған батыр, партизан, жазушы, "Халық қаһарманы", "Отан" орденінің және А. Фадеев атындағы Халықаралық сыйлықтың иегері Қасым Қайсенов 2006 жылы 30 желтоқсанда 89 жасқа қараған шағында ұзаққа созылған ауыр дерттен Алматыдағы өз үйінде қайтыс болды. Ол тек жауынгер ғана емес, көрнекті қаламгер ретінде елдің есінде қалды. Батырдың жары Асыл Қабышқызы 2020 жылдың 25 қаңтарында 99 жасында өмірден озды. Марапаттары • «Богдан Хмельницкий» • «Отан соғысы» • «Чехословакия партизаны» • Украинаның «За заслуга» ордендерімен • Кеңестер Одағының көптеген орден, медальдарымен марапатталған. • Қазақстан Жазушылар одағының Бауыржан Момышұлы атындағы әдеби сыйлығының лауреаты. • Қазақстанның халық қаһарманы Халық қаһарманы Қасым Қайсеновтің патриоттық идеясы біріншіден, балаларды Отансүйгіштікке, екіншіден, батырлық пен ерлікке, үшіншіден, адал және шыншыл болуға, төртіншіден, қайсар патриоттық рухта тәрбиелеуде үлкен рөл атқарады. Қалам қайраткерінің әскери шығармашылығындағы партизандар ерлігінің жазылуы қарапайым, өмірден орын тепкенді өңдемейді, шын қалпында жеткізеді. Шығармалары бірінен-бірі күрделі ой толғап, сөз саптауы жатықтанып, көркемдік сатыға көтеріле түскенін көруге болады. Қ.Қайсенов әскери шығармаларының ортақ мазмұны – оқырманға партизандар ерлігін жеткізуге арналады. Яғни өз заманының көкейкесті мәселелерін сөз етті, сұм соғыс бейнесін көз алдымызға әкеліп, бейбітшіліктің қадірін ұқтырды, халықтар достығын паш етті, жау жүрек қазақ батыры образын танытты. Қасым Қайсенов шығармашылық жолында ең алғаш қолына қалам алудан бастап арқау болған тақырып – балаларды фашистерден қорықпай, оларға қарсы қаймықпай әрекет істеуге мәжбүр еткен не? Қасым кітаптары арқылы бұл сауалға жауап іздесек ата жауға деген ыза-кек, Отанға деген махаббат адам бойында бұрын-соңды байқала бермеген ғаламат қайрат-күші оятатынын, өңірдегі жасөспірімдердің сол қайрат-күшпен рухтанып, ерлік жасайтынын байқаймыз. Қасым шығармалары балалар тақырыбындағы ең алғашқы кейіпкер – Илько Витряк сияқты жас партизанның оқ пен оттың, өмір мен өлімнің, азап пен тозақтың ортасында жүріп, алға қойған мақсаттан айнымаған байыптылығы мен батылдығы, тапқырлығы тәнті етеді. Қасым Қайсеновтің «Жас партизандар» шығармасының патриоттық сарында жазылуы, яғни Отан деген ұлы ұғымның тек отбасымен шектелмейтіндігі, ұлан-байтақ қазақ даласы мен Украинаның қалың ормандары сол Отанның бөлінбес бөлшегі ретінде партизандардың жан-жүрегіне қайрат-күш дарытқаны сұрапыл жылдардың нағыз ақиқаты екенін жеткізуімен құнды болмақ. Осы тұрғыдан келсек, Қ.Қайсенов әскери шығаршаларындағы басты тақырып – партизандардың жорық шежірелері мен олардың ерлігі туралы жазу арқылы жас ұрпақ бойында патриоттық сезімді қалыптастыру. Қасым Қайсенов – соғыс алапатын өз басынан өткерген жан. Сондықтан бұл құбылыс – қаламгерге үнемі таныс, үнемі ойында болған және жан-жүрегін тербеген тақырып. Қасым Қайсенов шығармаларында басты мәселелердің бірі – Кеңес Одағының фашистік басқыншылықтарына қарсы жүргізген Ұлы Отан соғысындағы өмір шындығы. Олар жауынгерлердің қаһармандық – ерлік күресі. Отаны үшін ең жоғары патриоттық-рухтық биікке көтеріліп, дүние жүзін дүр сілкіндірген ерлік шежіресі. Қасым қарулас достарының қаһармандық істері, өз
12 №3 (48) 2023 Тарих Әдебиеттер 1. Қайсенов Қ. Партизан.- Алматы: Жазушы, 1997 ж 2. Қайсенов Қ. Таңдамалы // Шығармалар жинағы.- Алматы: Жазушы, 1967-450 б. 3. Қайсенов Қ. Жау тылында.- Алматы:Санат, 2005.-10 б. 4. Қайсенов Қ. Ағалар туралы аңыз- Алматы: Балауса,1992-139 б.[29.64 б] 5. Қайсенов Қ.Ұмытылмас жылдар еді // Коммунизм таңы.-1977.-13 қазан. [30] өнегесі туралы шыншыл көркем очерк, әңгімелер және повестер жазды. Ол туындылары Қасым Қайсеновтің «Переяслав партизандары», «Ажал аузынан», «Жау тылында», «Днепрде», «Жау тылындағы бала», «Илько Витряк», «Сол бір жылдарда» атты кітаптарына еніп, жазушыға зор құрмет, абырой, атақ әкелді. Жас ұрпақты патриоттық-интернационалдық рухта тәрбиелеуге, әрбір адамның Отан алдындағы қасиетті борышын, ерлікке барар жол, гуманизм тереңдігі сияқты күрделі әлеуметтік құбылыстарды терең сезінуіне үлкен әсер етеді.
13 №3 (48) 2023 Әдебиеттану Бұл мақалада қазақ әдебиеттану ғылымының мәселелері оның ішінде дереккөзтану мәселелері қарастырылып талданды. Тақырып бойынша әдебиеттер қаралып, нақты ғылыми жұмыстар мен архив деректері бойынша тұжырым жасалды . Әдебиеттану ғылымының негізгі мақсаты, тарихы мен жүйесі талқыланды. В данной статье были проанализированы проблемы казахского литературоведения, в том числе проблемы источниковедения. Была рассмотрена литература по теме, сделаны выводы на основе конкретных научных работ и архивных данных. Обсуждались основная цель, история и система литературоведения. This article analyzed the problems of Kazakh literary criticism, including the problems of source study. The literature on the topic was reviewed, conclusions were drawn based on specific scientific works and archival data. The main purpose, history and system of literary criticism were discussed ТҰРАРОВА САЛТАНАТ ЖҰМАТАЙҚЫЗЫ Семей қ. Шәкәрім ат. университеті магистранты Қазақ әдебиеттану ғылымындағы дереккөзтану мәселелері Ғылымда әдебиет атты ұғым бар, сонымен қатар оны зерттейтін әдебиеттану ғылымы тағы бар. Әдебиетті өнер деп танысақ, ол өнерге жол ашатын бастау болса оны тану, сол өнерді сіңіру мен зерттеудің бір бағыты болмақ. Әдебиеттану ғылымын зерттеу барысында оның ірі үш саладан тұратынын атап өткен жөн. Олар: әдебиет теориясы, әдебиет тарихы, әдебиет сыны. Әдебиет теориясы А. Қалшабектің «Әдебиеттану ғылымына кіріспе» атты оқулығында әдебиет теориясын өнер ретінде теориялық мәселелерін қарастыру деп таныған [1,6]. Яғни, әдебиет өнеріндегі әрбір айтулы ерекшеліктерге ғылыми ұғым тұрғысынан түсініктеме береді. Әдебиеттану ғылымында әдебиет теориясын зерттеу барысында, әдебиет теориясы туралы толымды еңбек жазудың негізгі бастамасы алаш көсемі Ахмет Байтұрсынұлынан басталатыны белгілі. Р. Нұрғалиев бұл жөнінде былай деген: «Ахмет Байтұрсыновтың ғалым-теоретик, эстетик-сыншы тұлғасын айқындап беретін күрделі, толымды, жаңашыл туындысы Ташкентте 1926 жылы «Әдебиет танытқыш» деген атпен басылған. Араға екіүш жыл салып авторы ұсталып кеткен соң, бұл еңбек көпшілік арасына мол тарап үлгермеді. Бірақ қазақтың ұлттық әдебиеттануының ғылыми негізі, методологиялық арналары, басты-басты терминдері мен категориялары түп-түгел осы кітапта қалыптастырылған»[2,16]. Осы кітабы арқылы А. Байтұрсынұлы қазақ әдебиеттану ғылымында әдебиет теориясының негізін салушы деген атқа ие болған тұлға. А. Байтұрсыновтан кейін әдебиет теориясына арнайы қалам тартқан 1938 жылы «Әдебиет теориясы» деген еңбек жазған Қажым Жұмалиев пен 1940 жылы «Әдебиет теориясы мәселелері» деген кітап жазған Есмағамбет Ысмайловтар болатын. А. Байтұрсыновтың еңбегі кейінгілерге қарағанда өзінің әдебиет мәселелерін түбірлі кейіппен түсіндіре және әрбір ұғымды ұлттық сана мен тіл өрнегі нақышына түсіріп жазуымен ерекшеленеді. Сол үшін де оның еңбегі теория негіздерін қалаған туынды ретінде бағаланады әрі кейінде қаншама еңбектер жазылғанмен А. Байтұрсынов еңбегі айнымас темірқазық туынды болып қала бермек. Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайлов еңбектері «Әдебиет танытқышқа» қарағанда ұлттық өрнектен гөрі еуропалық үлгіге қатты жақындап, терминдері де бірыңғай батыстық үлгімен берілді. Олай болуы да заман талабы еді. Әдебиеттану ғылымының сан тараптарында қарастырылатын көптеген мәселелермен қатар әдебиеттану ғылымы бағытында дереккөзтану мәселелері бүгін зерттеу шеңберінен қалып қап жатыр. Сол тұрғыда әдеби зерттеу жасай келе мынадай тұжырым жасай аламыз. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы бүгінгі күндері өз деңгейінде қарастырылмай келе жатқан мәселе-ұлттық библиографияның қалыптасу жолы. Библиографияға ұлттық әдебиеттануда ғалымдар тарапынан берілген біршама анықтамалар мен пікірлер бар. «Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде» ол : «Библиография –Әдебиеттанудың жанама тарауы, әртүрлі пәндер бойынша кітаптарға, зерттеулерге анықтама мағлұматтар беретін көмекші құралдар жасайтын жинама ғылым саласы. Библиографияға мыналарды жатқызуға болады: Белгілі мәселеге немесе автор шығармаларына байланысты әдебиеттердің көрсеткіші. Библиографиялық қызметтің методикасы мен теориясын жасайтын ғылыми еңбектер. Жарияланған, басылып шыққан басылымдар жөніндегі пікірлер, жарық көрген газет, журналдардың бөлігі. Библиографиялық құралдың ең басты міндеті оған енген еңбектерді дұрыстап іріктей білу» деп көрсетілген. Ал профессор Ә. Нарымбетов «Библиография-мәдениетінің ғылымның оқу ағартудың, өндірістің бір сөзбен айтқанда қоғамдық өмірдің барлық жайын қамтиды және де мәдениет пен ғылымның барлық салаларының даму процесінің нәтижесін байқататын көрсеткіш іспеттес өйткені библиография кітаптар тарихы мен мәдениет тарихы ғылымдарының бөлінбес жанды бөлігі [3,26]» деп жазады. Қазақ әдебиеті сынының негізгі мақсаты белгілі бір адамның біткен ісіне баға беру, оны талдау болып табылмақ. Демек көркем әдебиет қамбасына жиналған көптеген дүниелерге көркем идеялық тұрғыдан талдау. Ол оңай жұмыс емес. Ол-сыншының бар интелектуалдық ой-өріс, күш-қуаты білінетін тұс. А. Байтұрсынов сынның не екенін және оның ішкі механизмін тарқатып айтып берсе, біз енді оны ары қарай қозғамай, әдебиет сынының керегі бар жоғы туралы айтып кетпекпіз. Бұл мәселе жөнінде А.Б. Есин деген ғалым біраз ізденіске түседі. Оның бұл төңіректегі қысқаша тұжырымы мынадай: мысалы, М.Бахтин деген ғалым шығарманы талдауды екі жақтың диалогы, әңгіме-сұхбаты деп қарайды. Ол екі жақ-автор һәм оны оқитындар, талдайтындар. Әдебиеттануды біреулер ғылым емес, өйткені әдеби шығарманы интуитивті түрде ғана танып, қабылдауға болады дейді. Өйткені әдеби бейне зерттеуге, әдіске салуға көнетін нәрсе емес дейді. Біреулер көркем шығарманы зерттеуді математика сияқты ғылым
14 №3 (48) 2023 Әдебиеттану еткісі де келеді. Бұл екі бағытқа да А.С. Бушмин деген ғалым орнықты дұрыс жауап береді. Оның айтуынша интуитивті пікірдегі ғалымдардың қателігі олар әдебиет пен әдебиеттануды шатастырған. Өйткені ғылыми ойлау мен әдеби көркем ойлау бір нәрсе емес. Екіншілердің қатесі ғылыми әдістің көркем образды сарқып түсіндіріп бере алмайтынын аңдамауы. Егер олай болса, өнер дегеннің қажеті де болмас еді. Ғылым бізге тек өнерді түсінуді оңайлатады, жәрдем береді. Ғылыми тұжырымдар көркем шығарманың көшірмесі емес. Оны түсінудің әрекеттері ғана. Көркем шығармадағы эмоцияны ешқандай ғылым өзіне көшіре алмайды. Кез келген ғылым түрінің болуының шарты ол ғылым пәнінде белгілі бір заңдылықтар, жүйелер болуы керек. Әдебиеттануда осы ерекшеліктер бар. Сондықтан ол арнайы бір ғылым саласы бола алады. Яғни, бұл көркем шығарманы тексеріп сынау деген бар әрі оны солай істеуге болады деген сөз. Әдебиеттануда анализ, синтез деген әдістер бар. Анализ-бұл жалпы нәрсені бөлшектеп, оны ұңғыл-шұңғылын көріп-ббілу, ал одан соң ол туралы тұжырым жасау бұл синтез болады. Әдебиет сыны туралы да біраз қомақты еңбектер жазылды. Олар Тұрсынбек Кәкішектің Қазақ әдебиетінің сынының тарихы, Дандай Ысқақұлының «Әдеби сын тарихы» атты еңбектері. Дандай Ысқақұлы «Әдеби сын тарихы» еңбегінде тәуелсіздік тұсындағы әдеби процесті егжей-тегжей қарастырып, қатты ыждахат танытқан[4,55] Текстология әдебиеттанудың, библиографиядан бөлініп шыққан аса бір зәру саласы. Бұл саланың басты жұмысы-әр шығарманың түпнұсқа мәтінін анықтау, керек болса шығарманың авторын анықтау, ескі қолжазбалардың алғашқы вариантын табу түрлі комментариймен ғылыми басылым шығару сияқтылар. Мысалы, жазушы М. Мағауин «Дала уалаятының газетінде» жариялаған «Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз» атты авторы жоқ шығарманы Абайдың әңгімесі деп дәлелдейді. Қазақ әдебиеттану ғылымының даму тарихы тереңде жатыр. Атақты философ әл-Фараби Х ғасырдың өзінде-ақ әдебиет теориясы туралы ой-пікірлер айтқан. Ғалым өзінің «Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат» атты еңбегінде әдебиет жайлы біраз ой айтады. Мысалдар: Трагедия дегеніміз –арнайы өлшемі бар, бәріне тыңдаушыға һәм айтушыға да ләззат беретін поэзия түрі. Онда еліктеуге тұрарлық, үлгі алар орайлы оқиға бар, онда билеушілер мен шаһар манаптары марапатталады. Орындаушылар, әдетте, оны патшазадалар алдында келістіріп айтып береді. Егер патша өлсе. Олар трагедияның орнына кейбір әуен қосып, марқұмды жоқтайды. Эпос-мейлінше көркем немесе әдеттен тыс эмоциялық күшімен ләззат беретін поэзия түрі. Акустика-шәкіртті музыка өнеріне үйрететін поэзия түрі: оның пайдалылығы осымен шектеліп, өзгеге онша қажеті жоқ». Дереккөзтану-әдебиеттанудың жеке пәндерінің бірі, әдеби шығарманы оның түп негізінен зерттейді. Аяқталған шығармалар негізінде жазушылардың шығармашылығын зерттеумен айналысатын әдебиеттану аясында және аяқталмаған, алдын-ала, бастапқы басылымдарды, мәтіндерді, өрескел материалдарды және т. б. әдеби туындыны зерттеумен айналысады. Шын мәнінде кездесетін және Жазушылар қайтыс болғаннан кейін олардың мұрағаттарынан табылған бұл дүниелер түрлері әр түрлі: бұл романның жоспарлары, өрескел материалдары, жазушылардың дәптерлері, мәтіннің барлық "редакциялары" және т. б. болуы мүмкін[6,147]. Жоспар қысқаша жоспар, бағдарлама, схема түрінде болуы мүмкін. Мысалы, Бүгінгі тaңдa Қaзaқстaн aтырaбындa Aбaйдың өзі болмaсa дa көзіндeй ол жaйындa, оның ғұмыры мeн eл жұрты, aғaйын-туыс, ұрпaқтaры, aртындa қaлғaн мұрaлaры жaйындa нaқты дa тікeлeй сыр шeртeр aйтулы eкі шaңырaқ бaр. Бірі — Жидeбaйдaгы, eкін- шісі — Сeмeйдсгі Aбaй мұрaжaйлaры. Бұл eкeуіндe дe ұлы бaбa- мыз жaйлы көрмeк-білмeккe ынтaзaрлaр үшін дәйeкті дeрeк, мaғ- лұмaт бeрeрлік дeрeк-aйғaқтaр бірқыдыру бaршылық. Олaр aздық eтсe, жaзушының өз шығaрмaлaры, одaн қaлды Мұхтaр Әуeзовтің әйгілі ромaндaры мeн aқын өмірі мeн шығaрмaшытығы жaйлы зeрттeу eңбeктeрі, одaн қaлды бүкіл Шыңғыстaу, Жидeбaй aтырaбының сaй-сaлa, aдырлaрынa дeйін «Aбaй, Aбaй, біздің Aбaй» — дeп күбірлeп құлaғыңa сыбырлaп, сыр aқтaрып тұрғaн- дaй куәгeр eкeні aнық. Осының бәрі зaңғaр Aбaй тaғдыры, оның мәңгіліккe жол тaртқaн бүгінгі болмысы дeп сүйінe сүйсінeміз дe мaқтaныш eтeміз. Aбaйғa қaтысты aрхив құжaттaрын, Aбaй қолжaзбaлaрын іздeстіру бaғытындa қырқыншы-eлуінші жылдaрдa көп сaрылa тeр төккeн ғaлымымыз әйгілі aкaдeмик Әлкeй Мaрғұлaн eкeнін aрнaйы aуызғa aлу ләзім. Ол кісі Пeтeрбор, Мәскeу, Қaзaн мeн Уфa, Омбы мeн Орынбор aрхивтeрінe үңілe жүріп, сонaу eлуінші жылдaрдың өзіндe Aбaйдың Хaлиоллaғa хaты жәнe бaсқa жeкeлeгeн құнды кұжaттaр жaйлы дeрeктeр жaриялaғaны бұл тaрaптaғы жaқсы өнeгe, соны сүрлeу. Одaн бeртінгі кeзeңдeрдe, әсірeсe жeтпісінші- сeксeнінші жылдaр бeдeріндe Рeсeй aрхивтeрінeн дe, туғaн Қaзaқстaнның ортaлық aрхивтeрінeн дe зeрттeушілeр Aбaй бaбaмызғa қaтысты әлдeнeшe топ құнды-құнды құжaттaр aшқaнын, олaрдың бірaзы бaспaсөз бeттeріндe әрeдік-әрeдік жaрық көріп, ғылыми aйнaлымғa түскeнін көңілгe тоқ сaнaймыз. Соңғы кeздeрдe aшылғaн осынaу aрхив құжaттaрын Aбaй өмір- бaянынa қaтысты үш кeзeңгe бөліп, жүйeлeугe болaр eді. Бірінші кeзeң — Aбaйдың eл бaсқaру ісінe aрaлaсқaн, соғaн бaйлaнысты дaу-шaр, сот-тeргeугe тaртылгaн 1866—1884 жылдaр aрaсын қaм- тиды. Eкінші кeзeң— 1885 жылы Шaр бойындa Қaрaмолa дeйтін жeрдe eгкeн съeзд жәнe сондa Aбaйдың қaтысуымeн жaзылып, кaбылдaьғaн Зaң Eрeжeсі төңірeгіндeгі құжaттaр мeн дeрeктeргeқaтысты. Үшінші кeзeң— 1898—1903 жылдaр aрaсын қaмтигын құжaттaр. Мұндaғы eң бaсты жәнe eң құнды құжaт — бaстaн-aяқ Лбaйдың өз зeрдeсінeн туғaн, Aбaйдың өз қолы қойылғaн, қaзір ғылымдa «Aбaйдың Сeнaтқa хaты» aтaлып жүргeн көлeмі 25 бeт- тeн aсaтын құжaт. Сонымeн қaтaр бұл топқa 1903 жылғы 25-сәуірдe Aбaй мeн оның бaлaлaры Турaғұл һәм Мaғaуия үйлeрін тінтугe бaйлaнысты құжaттaр дa қосылaды. Aбaй aуылын ояз бaстaтқaн ұлықтaр дұрліктірe тінтугe нe сeбeпші болғaн? Тінту кімдeрдің рұхсaтымeн, кімдeрдің қaтысуымeн, қaндaй жaғдaйдa жүргізілгeн? Нeмeн тынғaн? Aрхив құжaттaры осының бәрін тaйғa тaңбa бaс- қaндaй, бүгe-шігeсінe дeйін eжіктeй бaян eтeді. Құжaттaрдың бірі — Сeмeй облыстық әскeри губeрнaторы aтынa Сeмeй оязы Нaвроцкийдің колы койылып жолдaнғaн № 48 құпия рaпортындaғы нaкпa-нaқ мынa сөздeргe нaзaр aудaрмaй болмaйды. «Сіздің әміріңіз бойыншa 1903 жылғы 25-сәуірдe күндізгі сaғaт 12-дe Шыңғыс болысының қaзaғы Ибрaгим Құнaнбaeвтың қыстaуындa жәнe оның өзінің һәм бaлaлaры Мaғaуия мeн Тұрaғұл Ибрaгимовтaрдың үш киіз үйіндe мұқият тінту жүргізілді, тінту кeзіндe олaрдың толып жaтқaн сaндықтaрынaн, үй-жaйлaрынaн тaбылғaн бaрлық хaт-қaғaздaрды тaртып aлдым...». Мінeки, aрхив aйтaр хaс шындық — дeрeк! Сізбeн біз, Aбaй бaбaмыздың бүгінгі ұрпaқтaры оның қолжaзбaлaры мeн қолтaңбaлaрын тәбәріктeй іздeйміз, көргіміз кeлeді, зaңғaр Aбaй қолжaзбaлaры мeн дәптeрлeрінeн сыр aулaуғa іңкәрміз. Aл өмір сүрeсі мeн дүрмeгі әлгіні aйтaды... 1903 жылғы 25-сәуір, күндізгі сaғaт 12. Зaңғaр Aбaйдың ғұмырының eң aқырғы кeзeңі дeугe болaды. Жиғaн-тeргeн, жaзғaн қол- жaзбa мұрaсы бәлкім дәл сол күні қылышынaн қaн тaмa, зaһaр шaшa тінту жүргізгeн Рeсeй
15 №3 (48) 2023 Әдебиеттану импeриясы ұлықтaры мeн жaсaуыл- дaры «тaртып aлып әкeткeннeн» кeйін қaйтып бұл шaңырaққa орaлмaй зымзия ғaйып болды мa? Қaйткeн күндe дe оск aрaдa бір үлкeн сұрaқ, күмән жоқ eмeс. Болaшaқ aбaйтaнушылaо осы сұрaқ төңірeгіндe іздeніс жaсaуынa әбдeн қисын бaр дeп білeміз. Aбaй қолжaзбaлaры мeн aрхивінe бaйлaнысты жәнe бір кисын- ды кaуeсeтті aйтa кeтудің aртықшылығы жоқ. Болжaл әңгімeлeргe қaрaғaндa, Aбaй қaйтыс болғaннaн кeйінгі кeзeңдe Әлихaн Бөкeйхaновқa Aбaй өмірбaяны мeн шығaрмaлaры жaйлы колжaзбaлaр мeн мaғлұмaт дeрeктeрді Қәкітaй Ыскaқұлы әкeліп тaбыс eткeн. Осындaй орaйдa Әлихaн қолындa қaлғaн Aбaй қолжaзбaлaры кeйін ол қaмaуғa aлынғaн шaқтa оның өзгe қолжaзбaлaрымeн қосa тaғы дa полиция қолынa түскeндігі жaйындa дa aйғaқ бaр. Мұны Әлихaн Бөкeйхaновтың өзі мәлімдeгeн. Aбaйдың Ә. Бөкeйхaнов қолынa түскeн сол құжaттaры қaйдa қaлды eкeн? Әлдeбір зaң мeкeмeсінің құжaттaр қорындa яки бөгдe бір aрхив кeніштeрнің жықпылыкдa eлeусіз жaтыр мa? Бұл дa Aбaй қолжaзбaлaры мeн aрхивін әлі дe іздeстіругe сүрлeу eмeс пe?.. Бұның бәрі болaшaққa мeгзeу. Aл, әзіргe, жоғaрыдa жіктeй aй- іылғaн Aбaйғa қaтысты кeйінгі кeздe aшылғaн үш топтaмa құжaттaрдың бәрі дe тікeлeй Aбaй ғұмыры мeн қызмeті, ой-өрісі мeн зeйін-зeрдeсі, білім-пaрaсaты мeн мінeз-қaсиeті, бaстaн кeшкeн eрeсeн оқиғaлaры мeн көргeн құқaйы жaйындa қыруaр мaғлұмaт бeрeрлік ғылыми құны бaғa жeткісіз мұрaхaттaр eкeнін бaсa aйтпaуғa болмaйды. Бұл құжaттaр тeк өмірбaяндық тұрғыдa ғaңa құнды eмeс, олaр ұлы Aбaйдың aзaмaттық, қaйрaткeрлік, күрeскeрлік, ойшылдық қырлaрын тeрeңдeтe қaрaстыруғa дa дәйeкті нeгіз болa aлaды, әрі aқын шығaрмaлaрының өмірлік соқтaлaры мeн жылғaлaрынa соны көзбeн үңілугe дe мүмкіндік бeрeрі күмәнсіз. Aбaйтaнуғa кaтысты бaрлық кeлeлі мәсeлeлeрдің бaстaу aлaр қaйнaр көзі Aбaйдың толық тa толымды, aрхив дeрeктeрінe нeгіздeліп жaзылғaн ғылыми өмірбaяны eкeндігі бeлгілі. Туғaн өдeбиeтіміздің бірeгeй клaссигі Aбaй Құнaнбaeвтың өмір жолын eліміздің өз тәуeлсіздігін aлуынa бaйлaнысты, қaзіргі қоғaмдық өмір мeн ғылымдa өріс aлa бaстaғaн оң өзгeрістeр мeн тaрихи шындықты қaлпынa кeлтіругe ұмтылыс жaсaп жaтқaн іздeністeр тұрғысынaн қaйтa қaрaстырып, тeрeңдeтe зeрттeу - осы aктуaльді мәсeлeнің бірі болып тaбылaды. Ұлы Aбaйдың қaзіргі жұртшылыққa бeлгілі ғылыми өмірбaяндaры түгeлдeй дeрлік кeңeс өкімeті тұсындa, коммунистік пaртия бeрік ұстaнғaн тaптық көзқaрaс тұрғысындa зeрдeлeніп жaзылды. Aқын өмірбaянынa қaтысты кeйбір мәсeлeлeр бір жaқты, үстірт қaрaстырылып, aл кeйбір aйтулы окиғaлaрдың мaзмұны сол тұстaғы сaясaт ыңғaйымeн қaтe, жaңсaқ түсіндірілді. Әсірeсe улы aқынның eл бaсқaру пaлaтaсындa aтқaрғaн кәдeлі қызмeті түбeгeйлі зeрттeлмeй қaлды. Кeйдe Aбaйдың өмірінeн үлкeн орьш aлaтьш aйтулы оқиғaлaрдың сeбeптeрі мүлдe бұрмaлaнып көрсeтілді. Мәсeлeн, оның отбaсынa жүргізілгeн тінту жүмысының сeбeбін aқын биогрaфтaры Aбaйдың орыс рeволюционeрлeрі мeн қaйдaғы бір әскeрдeн қaшқaн қaңғыбaстaрмeн бaйлaнысты болғaндығьшaн дeп көрсeтті. Бүл - тінтудің бaсты сeбeбі eмeс eді. Тaрихи шындыққa жүтінсeк, Aбaйдың отбaсынa жaсaлғaн тінту пaтшa өкімeтінің қaзaқтaр aрасындa бой көрсeтe бaстaғaн діни бостaндықты тaлaп eткeн мұсылмaндық қозғaлысты бaсу-жaншу үшін жaсaлғaн нaуқaнды іс-әрeкeтімeн бaйлaнысты болaтын. Соңдaй-aқ ұлы aқынның жaн дүниeсінe зор жaрa сaлғaн 1898 жылғы Мұқыр сaйлaуындaғы бeйбaстaқ оқиғa дa aуызшa жeткeн eстeліктeргe нeгіздeліп жaзылып, әр түрлі бaяндaлып кeлeді. Aбaй өмір Скяндaрындa ұлы aқынды өзінe қол жұмсaп, жұрт aлдындa мaскдрaлaғaн тaтымсыз, дaнгой aдaмдaрмeн оп-оңaй тaтулaстырып, окиғaньщ соңын нeгізсіз жaймa- шуaқ eтіп бітірeді. Aл. шындығъшдa, жәбірлeнгeн үлы aқьш өзінe қол жүмсaғaн aдaмдaрдың зaң бойыншa жaзaлaнуын тaлaп eтіп, жeргілікті сот орындaрынa мәлімдeгeн. Тіпті Aбaй бұл мәсeлeгe бaйлaнысты тeргeу жүргізгeн сот орьшдaрыньщ шeшімінe нaрaз лык білдіру, пaтшa өкімeтінің eң жоғaрғы зaң шығaруғa өкілeтті оргaны Сeнaтқa aпeлляпиялык, пікір дe жолдaғaн[7,154]. Aқьшньщ бізгe бeлгілі өмірбaяндaрындa жaзбaшa aрхикгік докумeнттeрдeгі бірлі-жaрым дeрeктeрдің өзі сaясaт aуaнынa қaрaй мөні өзгeртілe пaйдaлaньшaды, кeйбір тың дeрeктeр бeрік орын aлa. a.тмaй кeлeді. Aқьш өмірбaяндaрьшaн орьш aлып кeлгeн осындaй жaңсaқтықтaр мeн дөлсіздіктeр, кeмшіліктeр мeн олқылықтaр бүгінгі тaңдa түзeтуді, толықтыруды қaжeт eтeді. Біз зeрттeп отырғaн тaқырыітгьщ aбaйтaну сaлaсындaғы aктуaльділігі дe осындa. Aқын өмірбaянын aрхив дeрeктeрі нeгізіндe зeрттeп бьту зөрулігі aқьш шьгғaрмaлaрындa жүйeлі жeлі больш тaртылғaн көп қaтпaрлы, сaлa-сaлa тaнымдық үтымдaр мeн тeрeң тaмырлы ой-пікірлeрдің түп-төркінін дүрыс тaнып білугe дeгeн рухaни қaжeттіліктeн дe туъшдaп отыр. Өйткeні, үлы Aбaйдың aқындық әлeмі оның қоғaмдық-әлeумeттік қызмeтімeн, ол өмір сүргeн қогaмньщ сaяси-экономикaлық aхуaлымeн іштeй қaбысып, тығыз бaйлaнысып жaтaды. Көпшілік жaғдaйдa aқын бaсьшaн кeшкeн өмір шьшдығы оның қaйгaлaнбaс бірeгeй туындылaрынa сәулe түсіріп, көркeмдік шындыққa aйнaльш отырғaн. Мінe, сондықтaн дa aқын өмірбaянын жaзбaшa сaқтaлғaн дeрeк көздeрі aркылы тeрeндeй зeрттeп, жaңaшa пaйымдaу - aбaйтaнудaғы eң мaңызды, eң aктуaльді бaғыттың бірінeн сaнaлaды. Ғылыми жүмыстьщ нeгізгі мaқсaты Aбaйдьщ өмірбaяньшa қaтысты дeрeк көздeрін комплeксті түрдe, гылыми түргaдaн тaлдaу; aқын өмірбaяньшa бaйлaнысты aбaйтaну ғы.тымындa қaльштaсьт, орныққaн жaңсaқ ой-түжырым, фaктілeрді aйкындaу; нaқтылы aрхив дeрeктeрінe сүйeнe отырьш олaрғa тиісті түзeтулeр мeн толықтырулaр eнгізу; тaрихи шьшдықты қaлпынa кeлтіру. Осы мaксaтқa бaйлaнысты зeрттeу жүмысының aлдынa мынaдaй міндeттeр қойылды: - Aбaй Құнaнбaeв өмірбaянынa қaтысты дeрeккөздeрін aйқындaп aлу (aрхив қорлaры, eстeлік жaзбaлaр, тaғы бaсқa эдeби нүскaлaр); - зeрттeу жүмысыньщ хронологиялық aуқымын (шeңбeрін) бeлгілeу; - aқын өмірбaянынa қaтысты aрхивтік докумeнттeрдe үшырaсaтын дeрeктeр мeн мөлімeттeрді мaзмүнынa, хронологaялық рeтінe қaрaй жүйeлeу, сaлыстырмaлы түрдe тaлдaу жaсaу, әрбір докумeнттің сипaтьш aшып көрсeту;ғылыми aйнaлымғa бұрынырaқ eнгізілгeн aрхив докумeнттeрі мeн eсгeлік жaзбaлaрдьщ зeртгeлуінe жіті нaзaр aудaру, олaр жөнігщe aйтылғaн ой-пікірлeргe тaлдaу жaсaу; - Aбaйдың қоғaмдық-әлeумeттік қызмeтінe aрхив докумeнттeріндeгі дeрeктeр нeгізіндe тaлдaу жaсaу, оньщ eл бaсқaру ісіндeгі eңбeгі мeн орнын нaқтылы aйқындaу жәнe бүл мөсeлeгe бaйлaнысты aкын өмірбaянындaғы “aқтaндaқ” тұстары толығып жатыр. - ұлы aқын жaйындa жaзылып aлынғaн eстeліктeрді дeрeк көзі рeтіндe қaрaстыру, ондaғы мөлімeттeрді aрхив докумeнтгeрімeн сaлыстырa отырып тaлдaу жaсaу Aбaйдың өмір жолы мeн творчeстволық қызмeтінe қaтысты aрхивтік докумeнттeр мeн бaсқa дa дeрeк көздeріндeгі мaтeриaлдaрды хронологиялық жaғынaн рeткe кeлтірe отырып, үлы aқыннын ғүмырнaмaлық шeжірeсін жaсaутa aлғы шaрт нeгіздeу. Әдебиеттану ғылымындағы дереккөзтану бөліміне осылайша тұжырым жасадық. Ақын жазушылардың қалдырған мұрасына зерттеу жүргізіліп, архив құжаттарынада, баспа беттерінде жарық көрген ғылыми, әдеби дүниелеріне деректерді жинақтай алдық деген қорытынды келтіреміз.
16 №3 (48) 2023 Әдебиеттану Әдебиеттер 1. Қалшабек А. Әдебиеттану ғылымына кіріспе-Астана: Фолиант, 2016.-208 б. 2. Кәкішек Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы-Астана: Фолиант,2013-400 б. 3. Кәкішев Т. Жанр жайлауы. 1-кітап: Алматы: Қазақ университеті,2007.-462 б. 4. Ысқақұлы Д. Қазақ әдеби сынының тарихы. Алматы: Қазығұрт,2011-464 б. 5. Қaзіргі Aбaйтaнудың өзeкті мәсeлeлeрі (Ұжымдық моногрaфия).-Aлмaты:Ғылым.2002.- 274 бeт; Қaзaқ әдeбиeтінің қысқaшa тaрихы.-Aлмaты: Қaзaқ унивeрситeті, 2002.-446 б; 6. Қaбдолов З.Әуeзов.-Aлмaты:Сaнaт,1997.- 352 бeт; Кәкішeв Т.Мaғжaн-Сәкeн.- Aлмaты:Қaзaқ уни¬вeрситeті,1999.- 449 б; 7. Қирaбaeв С.Әдeбиe¬тіміздің aқтaңдaқ бeттeрі. - Aлмaты: Білім.1995.-342 б
17 №3 (48) 2023 Әдебиеттану Бұл мақалада қазақ прозасындағы этнофольклорлық сарындардың дәстүр жалғастығы туралы және өткен ғасырдың 20-30 жылдарынан бастау алатын қазақ прозасындағы этнографиялық, фольклорлық дәстүрге шолу жасалып өзекті мәселелер қарастырылады. В данной статье рассматриваются актуальные вопросы о продолжении традиций этнофольклорных проявлений в казахской прозе и обзор этнографических, фольклорных традиций в казахской прозе, восходящих к 20-30 годам прошлого века. This article discusses topical issues about the continuation of the traditions of ethno-folklore manifestations in Kazakh prose and an overview of ethnographic, folklore traditions in Kazakh prose dating back to 20-30 years of the last century. КОКСЕГЕНОВА ЭЛЬМИРА МЕЛЛАТОВНА Семей қ. Шәкәрім ат. Университеті магистранты Қазақ прозасындағы этнофольклорлық сарындар сипаты Фольклор — халық шығармашылығы, яғни аңыздар, қиссалар, ертектер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар және т.б. Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде пайда болған фольклор дамыған қоғамның этностарында да сақталған. Ол нақты тарихи фактілер мен тұлғаларды бейнелеуге ғана арналмай, өткен тарихтың басты-басты мән - мазмұнын көркемдік-бейнесі тұрғыдан білдіруге саяды. Фольклор рухани мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі, халық бұқарасының, этностардың көркемдік ой-толғамының неғұрлым пәрменді нысаны, олардың эстетикалық дарыны мен талғамының, адамгершілік ереже - қағидаларының шоғырлы көрінісі мен топтамасы болып табылады. Фольклордағы көркемдік жинақтама бейнелер арқылы халық қоғамдық өмірдің әр түрлі құбылыстарына көзқарас тұрғысын білдірген. Қазақ халқының бағзы заманнан бергі негізгі рухани азығы, мәдениеті, әдебиеті, философиясы, даналығы – ауыз әдебиеті болғандығы мәлім. Фольклор – жазба әдебиеттің іргетасы. Онсыз ешбір елдің әдебиеті кемел болмақ емес. Бүгінгі күні фольклор мәселесінің өзектілігі күннен күнге артып, барған сайын оған деген жан-жақты қызығушылық артуда. Этнография, тарих, тіл білімі, тіпті әдебиет тарихы сияқты гуманитарлық ғылымдардың ешқайсысы фольклорсыз өмір сүре алмайды. Яғни, ол – халықтың сан ғасырлық көркемдік ақыл-ойының жемісі, жазу білмеген тұстағы халықтың көркем тарихы. Фольклор қай замандардың көшінен өтсе де, әрбір кезеңнің жанды эстетикалық құралы ретінде талай уақыт сынынан да, талай ғасырлар асуынан да мүдірмей, шашырамай осы күнге жетіп отыр. Жалпы, фольклор халықты біріктіретін мәдени-интегралды жүйе ғана емес, этностық, тұтас халықтың дүниетаным ерекшеліктерін айқындайтын философиялық-адами феномен. Әрбір есейген, кемеліне келген жазба әдебиеттің өткен тарихы оның ауыз әдебиеті дәстүрінен тыс емес. «Адамзаттың көркемдік дамуында фольклор мен әдебиеттің алатын орны үлкен. Өзара күрделі ұқсастықтары да бар бұл құбылыстардың мәні мен өзгешелігін нақтылы біліп отыру – рухани жолдарын түсіну үшін де аса қажет. Фольклор мен әдебиеттің жалпы заңдылықтары мен шарттылықтарын саралап ажырату – ауыз әдебиеті қоры мен дәстүрі күшті халықтар үшін өте-мөте керек»– дейді Р. Бердібаев. Ең алғаш ХІХ ғасырда қазақ даласына орыс ориенталистерінің келуі арқылы қазақ халқының фольклорлық мұраларын жинап, бастырып, бағалау істері қолға алынғаны белгілі. Талай ықылым замандарды басынан кешіріп, рухани байлығын ішіне бүгіп жатқан дархан қазақ даласына патшалық Ресей алдымен осы жағынан қызығушылық туғызды. Қазақ фольклортану ғылымының қалыптасуы осы алғашқы жинап-бастыру істерінен басталғаны мәлім. Ал орыс әдебиетінде ұлттық әдебиеттің қалыптасуындағы фольклордың рөлін бағамдау қадамдары ХVІІІ ғасырдың өзінде-ақ көріне бастады. ХVІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында фольклоризм «халықтық» деген түсінік аясында қарастырылды. Ал жазушы шығармашылығы мен халық ауыз әдебиетінің арасындағы байланысты зерттеу нақты ХІХ ғасырдың аяғында байқалды. Жалпы, фольклор мен фольклортану туралы ғылыми таным-түсініктер қазақ арасында ХІХ ғасырдың екінші жартысынан Шоқан, Ыбырай еңбектерінен бастап қалыптаса бастады. Әрине, қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасу кезеңінде оның ең басты құрамдас бөлігі болып табылатын фольклортанудан басталуы заңдылық. Әдеби мұраны игеру жұмысы ғылымның ең басты міндеті десек, жоғарыда атап кеткен орыс ориенталистері әуелі осы міндет өресінен көріне білді. Орыстың отаршылдық саясатымен қатар қазақ даласына келген елеулі жаңалықтар ұлттың зиялыларының қалыптасуына да игі ықпал етті. Мәдениет пен ғылымды игеруге деген ерекше құлшыныс сирек те болса қазақ балаларының арасынан да байқалды, сөйтіп ұлттық интеллигенцияның алғашқы өкілдерін де туғызып, әдеби мұраны игеру жұмыстарына олардың да араласуы байқалды. Бұл жұмыс, ең алдымен, фольклорлық үлгілерді жинап-жариялау әрекеттерінен басталды. Халық жадында сақталған сан мыңдаған фольклорлық мұраларды жинауда орыс ғалымдарына көмектесе отырып, олардың арасында өз аттарынан да жариялаушылар болғаны белгілі.Осыларға қоса ХІХ ғасырдың аяғына қарай халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинап-жариялаумен қатар, оны ғылыми тұрғыда сараптап, зерттеушілік пікірлермен ұштастырған зерттеушілер де пайда болды. Мысалы, Т. Сейдалин, Д. Сұлтанғазин, С. Жантөрин, М. Бабажанов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев еңбектерінде фольклорлық мұраны ғылыми тұрғыда зерттеудің алғашқы бағыттары қалыптасты. Абай мен Ыбырай ауыз әдебиеті мұраларын арнайы зерттемегенмен, олардың шығармаларында фольклордың халықтық сипаты туралы көзқарастары айқын танылды. Ал Шоқан еңбектерінде алғаш рет ғылыми зерттеудің тарихи принциптері жүзеге асты. Ал
18 №3 (48) 2023 Әдебиеттер: 1. Бердібаев.Р. Кәусар бұлақ. – Алматы: Жазушы, 1989. – 360 б. 2. Қасқабасов.С.А. О типах и формах взаимодействия казахской литературы и фольклора // Известия АН Каз ССР. Серия филологическая.– 1984, №3. Б.19- 24. 3. Путилов Б.Н. Фольклор и народная культура. – Санкт-Петербург, - СПб., 1994. 4. Қасқабасов С.А. Ойөріс (фольклор туралы зерттеулер) - Астана: Астана полиграфия , 2009. - 320 б. 5. Жұмабаев.М. Шығармалары. –Алматы, 1989. 6. Мүсірепов.Ғ. Суреткер парызы.–Алматы: Жазушы, 1970. -542 б. Әдебиеттану ХХ ғасырдың бас кезіндегі зерттеу еңбектерде «фольклор» терминіне балама сөздер қолданыла бастады. Мысалы, А. Байтұрсынов «ауызша шығарған сөз», С. Сейфуллин «ауыз әдебиеті», «ел әдебиеті» деп атаса, М. Әуезов «ауызша әдебиет», «ел ақындығы» деп қолданады. ХХ ғ. басындағы әдебиеттану ғылымының дамуын саралағанда байқалатын басты нәрсе әдебиеттің ауыр жүгін арқалаған азаматтардың сол өздері жасаған әдебиеттің ғылыми проблемаларынан да ешқашан тыс қалмағандығы. Ғылымға шөлдеген қазақ халқының бағына жаралған асыл азаматтарымыздың қай-қайсысы да қазақ халқының ерекше мұрасы ауыз әдебиет үлгілерін жинаумен айналысып қоймай, ғылыми жағынан негіздеді. Өз шығармаларында халық ауыз әдебиетінің үлгілерін батыл пайдаланды. Осы орайда жаңа әдебиет үшін күресті қоғамдық-революциялық күрестерімен ұштастыра білген Сәкеннің өзі халық мұрасының жақсы үлгілерін пайдалануды әдебиеттің басты міндеті деп көрсетеді. Халық ауыз әдебиеті мұраларын жинап оған ғылыми тұрғыда баға берген Сәкен жаңа әдебиет ескі әдебиет мүсіндерін іс жүзінде меңгеріп алып, жаңа ережелермен мүсіннің үлгілерін, типтерін қарастырып, бажайлау, екшеу, сөйтіп оған еңбекші тап мазмұнын кіргізу негізінде жасалады деп , таптық тұрғыда қарауға баса назар аударса да , ең бастысы, фольклордың жазба әдебиетке негіз болатынын айтады. Мағжан Жұмабаев та ауыз әдебиеті үлгілерін аса бағалы рухани байлығымыз ретінде бағалап, оны сақтауға, қастерлеуге ерекше мән береді. Фольклор мен прозаның байланысы, адам жанының әртүрлі мінездік нышандарын табиғатпен егіздеу және жансыз дүниелерге жан бітіру (тасқа, көлге, тауға, ағашқа т.б.).Прозалық шығармалар қайнар көзін ертегілік желілер мен ауыз әдебиетіндегі елге көп тараған аңыз әңгімелер, қиссалар мен хикаяттардан алған. Ұлы ақын Абай Құнанбаев пен қазақтың тұңғыш ағартушысы Ыбырай Алтынсарин мысалдары мен прозалық туындыларында фольклорлық және этнографиялық үлгілерді өз шығармаларына арқау еткен. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Алаш әдебиетінде осы үрдіс жалғасын тапқан. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Алаш әдебиетінде де осы үдеріс жалғасын тапқан. Сол дәуір әдебиетінің өкілдері - М.Дулатов, С.Көбеев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердіұлы, М.Әуезов және т.б. прозалық шығармаларындаэтнофольклорлық ерекшеліктерді кеңінен не ішінара қолданған. Өйткені ол кезде халық бірден өзінінің бастапқы негізінен ажырай қоймаған, ал, жаңа заман талабы шым-шымдап санаға кіре бастаса да толық анықталмаған өліара шақ еді. М.Әуезов :Жазылатын пьесаларда,романдарда,әңгімелерде, поэмаларда қазақтың негізгі мінездерін айқын көрсететін типтер жасау керек,-деп өзіне де өзгеге де талап қойып, сол талап мүддесінен өзі де шыға білген. Мәселен оның Көксерек атты повесіндегі тұз тағысының табиғи сипатын ашудың ерекше үлгісі қазақ прозасында бүгінгі күнге дейін образдық, көркемдік тұрғыдан сан түрлі тарапта жаңғыртылды. Қазақ халқының әлеуметтік жағдайын,, ұлттық психологиясын және тарихын жетік біліп қана қоймай, көркем туындылары арқылы ХХ ғасырдың басында-ақ көркемдік биікке көтерген суреткердің Қорғансыздың күні атты алғашқы әңгімесінен бастап Көксерек (1929), Қараш-қараш оқиғасы (1927), Қилы заман (1928) атты туындыларында қазақ халқының этнографиялық ерекшеліктері шынайы бейнеленсе,30 жылдардағы Білекке білек, Тас түлек, Үш күн, Іздер, Қасеннің құбылыстары атты шығармаларында дәстүрлі тұрмыс-тіршілікпен жаңа заман өзгерісі сабақтастықта алынды. Қызыл тілім кісендеулі деп,- Мағжан айтқандай, ақын-жазушылар кеңестік идеологияның қысымына қарамай, тығырықтан шығып заман шындығын астарлы пішінде соның ішінде осы фольклорлық сарын үлгісінде жеткізді.
19 №3 (48) 2023 Менеджмент Мақалада стратегиялық және бағдарламалық құжаттардың негізгі ережелері негізінде басқару шешімдерін әзірлеу және қабылдау ерекшеліктері қарастырылады. Автор тиімді басқару шешімдерін қабылдау дағдыларының болуының маңыздылығын атап өтеді. Дұрыс қабылданған шешім кез келген мемлекеттік органның, ұйымның немесе компанияның тиімділігін қамтамасыз етудің негізгі алғышарты болып табылатынын атап өтеді. Сондықтан белгісіздік жағдайында тиімді шешімдер қабылдау мәселесі аса өзекті. В статье рассмотрены особенности разработки и принятия управленческих решений на основе ключевых положений стратегических и программных документов. Автор отмечает важность наличие навыков в принятии эффективного управленческого решения. Отмечает, что правильно принятое решение является фундаментальной предпосылкой для обеспечения эффективности работы любого государственного органа, организации, компании. Поэтому проблема принятия эффективных решений в условиях неопределенности стоит очень остро. The article discusses the features of developing and making management decisions based on key provisions of strategic and program documents. The author notes the importance of having skills in making effective management decisions. Notes that a correctly made decision is a fundamental prerequisite for ensuring the efficiency of any government body, organization, or company. Therefore, the problem of making effective decisions under conditions of uncertainty is very acute. САБАЛАКОВА АЛУА УКОШОВНА Филиал Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан по области Абай, старший преподаватель Разработка и принятие управленческих решений на основе ключевых положений стратегических и программных документов Мы живем в быстро меняющемся мире, где каждый последующий период сильно отличается от предыдущего. Глобализация, информатизация, новые технологические, политические и финансовые реалии вынуждают многие организации, в том числе государственные органы постоянно адаптироваться к меняющимся внешним условиям. В современный период, в условиях рыночного механизма регулирования экономики, объективно складываются условия, ведущие к усложнению задач принятия управленческих решений. Масштаб и разнообразие экономических и социальных процессов расширяются, финансовые, организационные, технические и социальные связи становятся все более сложными и разветвленными. Возрастающая сложность объектов управления и возрастающая трудоемкость выполняемых задач предъявляют повышенные требования к качеству управленческих решений и скорости их принятия и реализации. В связи с этим прогнозирование и предвосхищение решений становятся все более важными. И поскольку каждое решение является проекцией в будущее, а будущее всегда содержит элемент неопределенности, руководителю важно правильно определить тип неопределенности и учесть его в технологии принятия решений. Правильно принятое решение является фундаментальной предпосылкой для обеспечения эффективности работы любого государственного органа, организации, компании. Поэтому проблема принятия эффективных решений в условиях неопределенности стоит очень остро. В данном случае стоит отметить важность изучения стратегических и программных документов. Эти документы являются основой для разработки и реализации политик, программ и проектов, их выполнение и успешное осуществление прямо зависит от того, насколько служащие разбираются в них и способны применять их положения на практике. Во-первых, стратегические и программные документы определяют основные цели, задачи и приоритеты государства. Они позволяют государственным служащим понять стратегическое направление и цели, которые должны быть достигнуты в течение определенного периода времени. Имея такие сведения, служащие смогут нацелить свою работу на достижение этих целей и приоритетов, что повысит эффективность и результативность их деятельности. Во-вторых, изучение стратегических и программных документов позволяет государственным служащим быть в курсе ключевых решений и положений, которые влияют на различные сферы и направления государственной деятельности. Такие документы содержат информацию о направлениях развития экономики, социальной сферы, образования, культуры, здравоохранения, безопасности и других сфер жизни государства. Знание этих документов позволит служащим лучше понимать текущую ситуацию в стране и принимать обоснованные решения, соответствующие государственным приоритетам. В-третьих, изучение стратегических и программных документов помогает государственным служащим разрабатывать и реализовывать программы и проекты в соответствии с установленными правилами и критериями. Такие документы содержат информацию о целях, задачах, сроках, ресурсах и других важных аспектах программ и проектов. Знание этих документов позволяет служащим эффективно планировать и организовывать свою работу, следить за выполнением поставленных задач и контролировать использование ресурсов. В-четвертых, изучение стратегических и программных документов способствует повышению профессионализма и компетентности государственных служащих. Знание таких документов требует изучения различных аспектов государственной деятельности, анализа тенденций и прогнозирования развития ситуации. Такие знания могут быть полезными в повышении квалификации и обучении служащих, а также позволят им лучше понимать свою роль и ответственность в достижении государственных целей.
20 №3 (48) 2023 Менеджмент В-пятых, изучение стратегических и программных документов способствует повышению прозрачности и открытости государственных служб. Знание таких документов позволяет служащим информировать граждан о текущих целях и задачах государства, о проводимых программах и проектах, а также о результатах их реализации. Такая прозрачность способствует повышению доверия граждан к государственным служащим и их деятельности, что, в свою очередь, способствует повышению эффективности работы и укреплению государственного аппарата. Таким образом, изучение стратегических и программных документов имеет важное значение для государственных служащих. Оно помогает им понять стратегические цели и приоритеты государства, быть в курсе ключевых решений и положений, эффективно разрабатывать и реализовывать программы и проекты, повышает их профессионализм и компетентность, а также способствует прозрачности и открытости государственных служб. Изучение таких документов является важным инструментом для успешной работы государственных служащих и достижения стратегических целей Стоит отметить, что стратегия — это хорошо обдуманный и опирающийся на всесторонний анализ организации и ее окружения замысел плюс его творческое воплощение в деятельности организации всем коллективом, несмотря на внешние угрозы и форсмажорные обстоятельства. Стратегическое управление заключается в разработке стратегии и воплощении этой стратегии в оперативную деятельность, что сопровождается использованием организационных и управленческих инноваций. Стратегическое управление — это динамичный и непрерывный процесс. Основные модели отличаются прежде всего степенью детализации, ясности и сложности. Эти различия проистекают из различий в происхождении и опыте. Стратегическое управление включает в себя стратегическое мышление и связанные с ним концепции стратегического планирования. Стратегическое планирование носит аналитический характер, оно относится к формализованным процедурам получения данных и анализа, используемых в качестве исходных данных для стратегического мышления. Стратегическое планирование связано со стратегическим мышлением или деятельностью по разработке стратегии. Итпланирование может также относиться к механизмам контроля, используемым для реализации стратегии после ее определения. Сегодня стратегическое мышление рассматривается как одна из важнейших и наиболее востребованных управленческих компетенций. Важность стратегического управления обусловлена его ролью в обеспечении оптимального использования ресурсов, достижении конкурентных преимуществ и долгосрочном росте госоргана, компании, организации [1,2]. Стратегическое управление является важным инструментом для создания ценности в организации и достижения долгосрочного успеха. Однако у стратегического управления есть несколько ограничений, которые следует принимать во внимание [2,18]. К ним относятся: - Отсутствие гибкости: Стратегическое управление требует от организаций разработки плана и его соблюдения, что может затруднить реагирование на изменения во внешней среде. - Затраты: Стратегическое управление может потребовать значительных финансовых вложений, что может стать препятствием для небольших организаций - Сложность: Стратегическое управление предполагает принятие множества сложных решений и анализ, что может быть затруднительно для некоторых организаций. - Отсутствие контроля: Стратегическое управление - это долгосрочный процесс, и отслеживать результаты реализации стратегии может быть сложно - Человеческие ресурсы: Стратегическое управление требует наличия подходящего персонала для успешной реализации стратегии. - Время: Стратегическое управление требует времени и усилий для разработки и внедрения, что может быть затруднительно для некоторых организаций. Стратегическое управление является важным инструментом, позволяющим организациям эффективно достигать своих целей и задач. Ниже приведены некоторые из преимуществ, которые стратегическое управление может принести организации. Улучшенное принятие решений: Стратегическое управление обеспечивает эффективную основу для принятия решений, основанных на долгосрочных целях организации. Это позволяет более полно понять последствия принимаемых решений и то влияние, которое они окажут на организацию. Улучшенная подотчетность: Стратегическое управление создает структуру для привлечения сотрудников к ответственности за принимаемые ими решения и предпринимаемые действия. Это позволяет лучше контролировать организацию и лучше управлять ресурсами. Повышение эффективности: Стратегическое управление предоставляет способ оценки и анализа результатов деятельности организации и ее сотрудников. Это позволяет лучше выявлять и внедрять меры по повышению эффективности. Усовершенствованные инновации: Стратегическое управление поощряет изучение новых идей и процессов. Это позволяет организации стать более изобретательной и креативной, что может привести к прорывам в продуктах и услугах. Улучшенное управление рисками: Стратегическое управление позволяет лучше оценивать риски, связанные с различными видами деятельности и решениями. Это может помочь организациям лучше выявлять риски и управлять ими, а также снизить вероятность непредвиденных убытков. Улучшение финансовых показателей: Стратегическое управление помогает предприятиям лучше распределять ресурсы и определять области для экономии затрат и повышения прибыльности. Это может привести к улучшению финансовых показателей организации. В заключение следует отметить, что стратегическое управление на основе ключевых положений стратегических и программных документов важно, поскольку оно помогает государственным органам составлять план действий и распределять ресурсы для достижения своих целей. Это включает в себя исследование текущей ситуации, формулирование стратегии, реализацию плана и оценку результатов, чтобы гарантировать достижение желаемых результатов.
21 №3 (48) 2023 Менеджмент Литература: 1. Грец Ф. (2002), Стратегическое мышление в сравнении со стратегическим планированием: к пониманию взаимодополняемости, MCB University Press 2. Хилл К., Джонс Г., Шиллинг М. (2014). «Стратегический менеджмент: теория», Cengage Learning.
22 №3 (48) 2023 Pedagogics Psychological aspects of the professional adaption of young teachers DINMUKHAMED TEMIRGALY Master’s degree student at Astana IT University ARUZHAN AMANOVA Master’s degree student at Astana IT University Бейімделу кезеңі жас мұғалімнің кәсіби дамуы мен қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Педагогикалық қызметке дайындық деңгейі жоғары болса да, жұмысты бастаған жас мұғалімнің жеке және кәсіби бейімделуі ұзақ уақыт алуы мүмкін. Мақалада жас мұғалімдерде кездесетін жасырын психологиялық қиындықтар, соның ішінде стресс, өшу, қарым-қатынас орнатудағы қиындықтар ашылады. Бұл қиындықтар келген ортасынан түсіністік күтуіне байланысты, сыныпта беделге ие болудан және оқушылардың мінез-құлқын тиімді басқарудан туындауы мүмкін. Мақала мұғалімдердің әл-ауқатын, демек, білім беру сапасын қамтамасыз ету үшін қолдау жүйелерін, тәлімгерлік бағдарламаларын және өзін-өзі күту стратегияларын насихаттайды. Зерттеудің шектеулерін мойындай отырып, мақала құнды идеяларды ұсынады және мұғалімдердің әл-ауқатын жақсарту және білім сапасын арттыру мақсатында әрі қарай зерттеуге жол ашады. Период адаптации играет важную роль в профессиональном развитии и формировании молодого учителя. Даже с достаточно высоким уровнем готовности к педагогической деятельности, личная и профессиональная адаптация молодого учителя, начавшего работу, может занять длительное время. В статье раскрываются скрытые психологические вызовы, с которыми сталкиваются новые учителя, включая стресс, выгорание, синдром самозванца и трудности в построении отношений. Эти вызовы могут возникнуть из-за давления со стороны ожиданий, установления авторитета в классе и эффективного управления поведением учеников. Статья пропагандирует системы поддержки, программы менторства и стратегии заботы о себе для обеспечения благополучия учителей и, следовательно, качества образования. Признавая ограничения исследования, статья предоставляет ценные идеи и открывает пути для дальнейших исследований с целью улучшения благополучия учителей и повышения качества образования. The period of adaptation plays an essential role in the professional development and formation of a young teacher. Even with a sufficiently high level of readiness for pedagogical activity, the personal and professional adaptation of a young teacher who has started work can take a long time. The article reveals the hidden psychological challenges faced by new teachers, including stress, burnout, imposter syndrome, and relationship-building difficulties. These challenges can arise from the pressure to meet expectations, establish authority in the classroom, and effectively manage student behavior. It advocates for support systems, mentorship programs, and self-care strategies to ensure the well-being of teachers and, subsequently, the quality of education. While acknowledging study limitations, the article provides valuable insights and opens avenues for further research to enhance teacher well-being and improve education overall. 1. Introduction: In the ever-evolving landscape of education, the role of teachers is one of crucial importance. As classrooms become more diverse and pedagogical methods continue to advance, the journey of a young teacher stepping into this dynamic environment is complex and multifaceted. The transition from student to educator not only involves mastering pedagogical skills but also navigating the psychological challenges that come with the profession. The psychological well-being and adaptation of young teachers are vital not only for their own fulfillment and effectiveness but also for the quality of education they provide to their students. This process involves developing their professional identity, recognizing their strengths and weaknesses, and shaping their teaching perspectives. In this dynamic profession, new teachers deal with various challenges, from managing disruptive classrooms to meeting the diverse learning needs of their students. But it's not just external challenges; there are internal struggles too. It is a place where imposter syndrome lurks, where the weight of responsibility can become overwhelming, and where emotional resilience must be forged. Understanding and addressing these psychological aspects is paramount not only to the well-being of our educators but also to the quality of education they deliver. This article aims to uncover the hidden psychological challenges of adaptation that young teachers face in the profession. It explores their emotional experiences, the difficulties they encounter, and how they adapt and thrive. By examining the hurdles, they confront, the support they receive from mentors, and their strategies for resilience and self-care, we hope to shed light on the vital role of psychology in shaping the future of education. 2. Literature Review: The process of professional adaptation of young teachers is quite complex and confusing and is associated with various psychological factors. Studies have revealed that many young teachers experience stress and burnout due to the demands of their job. They may also encounter difficulties in establishing their identity and finding a work-life balance. Furthermore, the expectations placed on them by school administrators and parents can contribute to feelings of pressure and self-doubt. Therefore, it is vital to examine these aspects in order to provide effective support and guidance for young teachers. This literature review aims to analyze a range of studies that highlight challenges faced by teachers during their initial years in the teaching profession. Additionally, it will explore strategies and interventions that
23 №3 (48) 2023 Pedagogics have been suggested to help them successfully adapt and remain in the field of education. Psychological Stress and Burnout: The teaching profession is widely recognized for its potential to create levels of stress. If this stress is not properly managed it can result in consequences such as decreased job satisfaction, burnout and subpar work performance. Stress is a response to threatening situations and can become problematic when it persists over time (Seo et al., 2016). Persistent stress, which occurs when individuals are exposed to challenging work conditions for a period does not disrupt their daily functioning and emotional balance but also increases the risk of developing other mental health issues like anxiety and depression (Papastylianou et al., 2009). As eloquently explained by Maslach (1986) stress arises when individuals perceive demands as overwhelming their ability to cope with them. This perception of demands can lead to feelings of demoralization and a disrupted sense of self consistency (Reddy et al., 2013). The psychological well-being of teachers holds importance not for their own job satisfaction and mental health but also, for teacher retention rates and student outcomes. High levels of stress and burnout can contribute to teacher turnover, which negatively impacts the continuity and quality of education provided to students (Ryan et al., 2017). Furthermore, burnout can have an impact on the dynamics within the classroom and the level of engagement from students. This can ultimately result in decreased success and hinder socio emotional growth (Klusmann et al., 2016). It is crucial to acknowledge and tackle the stress and burnout that teachers experience in order to establish a nurturing atmosphere that ultimately benefits both educators and students. Problems of relationships: The quality of sociopsychological adaptation of young teachers is measured by three main categories: students, parents and colleagues. However, the problem with the following aspects can also be a source of stress and challenge. Teacher - student relationship: The psychological aspect of the relationship between teachers and students plays a role in the development of young educators. Studies have indicated that when teachers find themselves in conflict or distant relationships with their students it can result in emotions and a sense of disconnection, which can significantly impact their personal and professional well-being (Hascher & Waber, 2021). For teachers, who are just starting their careers these challenges can be especially overwhelming since they may not yet possess the experience or skills to handle interpersonal dynamics (Aultman et al., 2009). Additionally, student misbehavior is a source of stress and burnout for teachers. It consistently emerges as a factor contributing to exhaustion among educators. According to Clunies Ross et al., research findings (2008) teachers devote an amount of time to behavior management. The use of reactive strategies exacerbates stress levels. Teacher - parent relationship: The teacher's role becomes even more challenging when they are faced with the skepticism and reluctance of parents, who may question their ability to effectively guide and educate their children. Most parents consider a novice teacher to be a "fledgling chick" who is afraid to entrust the education and upbringing of their children. In very rare cases, parents are wise and tactful enough to give him the opportunity for a quiet professional life (Epstein, 2018). Their anxiety for the fate of their own children is quite understandable, but this does not make it easier for the teacher. Additionally, societal biases towards age can further hinder the teacher's credibility and authority, making it harder for them to gain the trust and respect of both parents and students alike. It is crucial for parents to recognize that teachers undergo rigorous training and are equipped with the necessary skills to educate and guide their children effectively. Collaborating with parents can enhance student success by fostering open lines of communication, sharing important information about student progress, and working together to address any challenges or concerns that may arise (Loughran, 2008). Building a strong partnership with parents can also help create a supportive network for students, ensuring they receive consistent support both at home and in the classroom. Teacher - colleague relationship: According to the analysis of the French scientists N. Esquieu and S. Pean (1996), more than two-thirds of teachers in their first year of teaching had no support from colleagues even though they needed practical advice. However, young teachers who regularly exchange experiences with colleagues and meet colleagues from other educational institutions are more likely to adapt successfully to the profession. Additionally, more than 40% of young teachers want to have a supervisor among their colleagues during the first months after their appointment (Esquieu & Pean, 2008). Positive teacher-colleague relationships have a number of benefits for teachers and students. Teachers with supportive and collaborative relationships with their colleagues are more likely to feel connected to the school community, be satisfied with their jobs, experience less stress, have improved teaching practice, and be more likely to stay in the profession (Räsänen et al., 2020). Positive teacher-colleague relationships can also benefit students, as teachers are more likely to collaborate with each other to create a positive learning environment (Vangrieken et al., 2015), which can lead to improved student achievement, increased social and emotional well-being, and reduced dropout rates. Change of roles: N. Equeyu and S. Pean (1996) highlighted the crucial role of challenges that arise when transitioning from the status of a "student" to the status of a "teacher". This transformation brings forth a myriad of complexities that can significantly impact the psychological aspects of professional adaptation among young educators. The practical aspects of teaching can be particularly overwhelming for teachers leading to feelings of inadequacy and uncertainty. This shift requires a change in mindset and approach as educators move from being learners to actively facilitating the learning process for others. As pointed out by Matushevskaya and Ratner (2016) this transition can elicit two contrasting reactions; some novice teachers may resist this change by holding onto their student identities while others may instinctively create barriers as they grapple with their responsibilities. Both reactions pose serious problems and may hinder their effective performance of teaching duties. Hence the journey from being a student to becoming a teacher involves navigating through factors. It is a process that demands resilience, self-discovery and a deep understanding of the dynamics inherent in the teaching profession. Recognizing and confronting these challenges is crucial to ensure the transition and successful adjustment of teachers as they begin their journey, in the field of education. 3. Methodology: The study was conducted based on a theoretical analysis of various studies and a method of collecting quantitative data. The theoretical analysis involved reviewing existing literature and identifying key concepts and variables relevant to the research topic. The method of collecting quantitative data included administering surveys to young instructors working in Kazakhstani educational institutions and analyzing the responses using statistical techniques. The study focuses on the psychological components of young teachers' professional adaption, which include factors influencing adaptation; adaptation tactics; and approaches for overcoming psychological obstacles. By examining previous research and analyzing the questionnaire's results, this study aims to provide a comprehensive understanding
24 №3 (48) 2023 Pedagogics of the factors influencing young teachers' professional adaptation in Kazakhstan. The study involved 100 teachers working in educational institutions in Kazakhstan, with work experience from several months to more than 10 years. The main part of surveyed teachers, which is 60% are working for less than 3 years, while the remaining 25% and 15% are working for less than 10 years and more than 10 years respectively. The suggested study approach aimed to give trustworthy information on the psychological elements of young teachers' professional adaptation in Kazakhstan. Additionally, understanding the psychological elements of young teachers' professional adaptation can also contribute to the development of support systems and mentorship programs within educational institutions. This can create a more supportive and nurturing environment for new teachers, ultimately leading to improved student outcomes and overall educational quality in Kazakhstan. 4. Results and Discussion: The process of a teacher's adaptation refers to integrating into their role. The length of the adaptation period varies for each individual based on their circumstances and abilities. Results from a survey (Figure 4.1) indicate that 48% of respondents were able to adapt to their work in less than six months, 21% in one to three months, 13% in less than a month while 18% are still undergoing the adaptation process. These statistics demonstrate that a significant number of respondents managed to adapt. However, when it comes to self-assessment of teaching and educational skills most respondents do not consider themselves highly proficient in these areas since 41% rated themselves at a 5 out of 10 and 24% at a 6 out of 10 (Figure 4.2). Therefore, it is essential to explore this field and provide strategies for addressing the challenges that arise during professional adaptation. Figure 4.1 – How quickly were you able to adapt to your work? Figure 4.2 – How do you asses your skills in teaching and educating students? The analysis of the result of the questionnaire closely corroborates with the findings of the literature analysis conducted earlier. The survey results on Figure 4.3 revealed that the greatest challenge in adapting to pedagogical activity, specifically difficulties in interacting with students’ parents (54%), closely corroborates the findings of the literature analysis conducted earlier. Most parents consider a novice teacher to be an inexperienced specialist who, due to his or her youth, will not be able to control the behavior of children. In very rare cases, parents are wise and tactful enough to give them the opportunity to prove themselves and show their teaching and upbringing skills. This phenomenon is related to their anxiety about the fate of their own children and the age moment: not everyone will be able to seriously listen to the advice from a young educator who is only slightly over twenty. Nevertheless, it is important to recognize that being a novice teacher does not necessarily equate to being an ineffective one. While experience certainly plays a role in classroom management, young educators bring fresh perspectives, innovative teaching methods, and a strong passion for their profession. By providing them with support and guidance, parents can help foster their growth and development as educators, ultimately benefiting the students in their care. Additionally, the majority of the educators noted that classroom management (49%), and the psychological characteristics of students (41%) (Figure 4.3), are also one of the challenging aspects of their teaching process. These findings suggest that educators face multiple challenges in their teaching process, beyond just delivering content. Classroom management involves creating a conducive learning environment and addressing behavioral issues, while understanding the psychological characteristics of students helps tailor instruction to their individual needs. These aspects require constant adaptation and skill development to ensure effective teaching and student engagement. The next challenges that most novice teachers face are a large amount of documentation work (39%) and the attitudes of their colleagues (36%) (Figure 4.3). The documentation work includes keeping track of attendance, grading assignments, and tests, writing progress reports, and maintaining student records. It can be overwhelming for novice teachers who are still learning how to manage their time effectively and prioritize tasks. Moreover, the attitude of colleagues can greatly affect the confidence and morale of a novice teacher since communication skills at first affect not only the overall success of the teacher’s work. Also, the remaining part of respondents chose lack of motivation of students (32%), working conditions and problems with self-motivation and professional burnout (30%), and lack of support and resources (27%). Figure 4.3 – What aspects of adaptation have caused you the greatest difficulties in your teaching activities? There is no doubt that any specialist who is just starting his professional career, regardless of the degree and theoretical knowledge acquired, is experiencing difficulties due to lack of experience. According to the Figure 4.4, 78% respondents answered that while some aspects of their
25 №3 (48) 2023 Pedagogics education align with their job responsibilities, there are still areas where they feel unprepared. Moreover, the formation of a young teacher is a more complex process than that of a representative of any other profession, since the education system does not provide them with any decent starting point in the form of financial, methodological, and psychological support. Figure 4.4 – Do the real conditions and work experience at school correspond to the ideas and knowledge that young teachers acquire at universities? The results of questions about support and conditions provided by the workplace and the Ministry of Education and the Ministry of Science and Higher Education of Kazakhstan indicated that the average rating is 5.59 and 5.38 from 10 (Figure 4.5 and Figure 4.6) Figure 4.5 – How would you rate the level of support provided by your workplace (school or educational institution) in the process of adaptation? Figure 4.6 – Evaluate the conditions given to you by the Ministry of Education and the Ministry of Science and Higher Education of Kazakhstan? In the end, the participants were questioned about how they dealt with challenges at the beginning of their teaching careers. The findings from Figure 4.7 showed that the most successful approaches were self-reflection and selfeducation (53%), as well as seeking counseling from a psychologist (47%). Engaging in self-analysis and self-study enables educators to assess their teaching methods and discover areas that need improvement. On the other hand, psychological counseling provides a space for educators to express their emotions, fears, and concerns. Additionally, support from the family (40%), professional training and seminars (37%) and personal goals and motivation (37%) are also considered effective ways of coping with challenges. Figure 4.7 – What methods were most effective in overcoming psychological difficulties, at the beginning of your professional career in education? 5. Conclusion: The study of the psychological aspects of professional adaptation made it possible to shed light on the hidden challenges faced by young teachers in the education profession. From stress and burnout to documentation work and the problems of teacher-student, teacher-parent, and teacher-colleague relationships, these mental obstacles greatly affect teachers’ personal and professional well-being. It’s essential for educational institutions to acknowledge these challenges and provide support systems and resources for teachers. By implementing initiatives like mentorship programs counseling services and opportunities for growth institutions can help ease the burden on educators and promote their overall success and job satisfaction. Engaging in self-reflection, continuous learning and self-care are also practices that educators can adopt to maintain their well-being both personally and professionally. Taking time to reflect on teaching methods, staying updated on teaching approaches and prioritizing self-care activities can help prevent burnout among teachers while ensuring a work-life balance. In addition, the formation of a culture in which teachers feel valued plays a role in their overall well-being. While this study has provided insights into understanding how young teachers adapt to their profession, it is important to acknowledge limitations. The sample size of 100 teachers, from institutions in Kazakhstan is relatively small, which may restrict the applicability of the findings to regions or education systems. Additionally, relying on self-reported data could introduce biases since participants might not always accurately report their experiences or emotions. In future research, it would be beneficial to examine the effectiveness of intervention programs and support systems explore the connection between teacher well-being and student outcomes devise strategies for improving teacher parent relationships and enhance training programs aimed at preparing new educators for the psychological hurdles they encounter. Addressing these limitations and exploring further research areas will help in better supporting young teachers and improving the overall quality of education and teacher well-being.
26 №3 (48) 2023 Pedagogics References: 1. Seo, JS., Wei, J., Qin, L. et al. Cellular and molecular basis for stress-induced depression. Mol Psychiatry 22, 1440– 1447 (2017). 2. Papastylianou, A., Kaila, M. & Polychronopoulos, M. Teachers’ burnout, depression, role ambiguity and conflict. Soc Psychol Educ 12, 295–314 (2009). 3. Maslach, C. (1986). Stress, burnout, and workaholism. In American Psychological Association eBooks (pp. 53–75). 4. Reddy, L. A., Espelage, D. L., McMahon, S. D., Anderman, E. M., Lane, K. L., Brown, V. E., Reynolds, C. R., Jones, A., & Kanrich, J. B. (2013). Violence Against Teachers: Case Studies from the APA Task Force. International Journal of School and Educational Psychology, 1(4), 231–245. 5. Ryan, S. V., Von Der Embse, N. P., Pendergast, L. L., Saeki, E., Segool, N. K., & Schwing, S. (2017). Leaving the teaching profession: The role of teacher stress and educational accountability policies on turnover intent. Teaching and Teacher Education, 66, 1–11. 6. Klusmann, U., Richter, D., & Lüdtke, O. (2016). Teachers’ emotional exhaustion is negatively related to students’ achievement: Evidence from a large-scale assessment study. Journal of Educational Psychology, 108(8), 1193–1203. 7. Hascher, T., & Waber, J. (2021). Teacher well-being: A systematic review of the research literature from the year 2000–2019. Educational Research Review, 34, 100411. 8. Aultman, L. P., Williams-Johnson, M., & Schutz, P. A. (2009). Boundary dilemmas in teacher–student relationships: Struggling with “the line.” Teaching and Teacher Education, 25(5), 636–646. 9. Clunies-Ross, P., Little, E., & Kienhuis, M. (2008). Self-reported and actual use of proactive and reactive classroom management strategies and their relationship with teacher stress and student behaviour. Educational Psychology, 28(6), 693–710. 10. Epstein, J. L. (2018). School, family, and community partnerships. In Routledge eBooks. 11. Loughran, S. (2008). The Importance Of Teacher/Parent Partnerships: Preparing Pre-Service And In-Service Teachers. Journal of College Teaching & Learning, 5(8). 12. Esquieu, N. & Pean, S. (1996). L’integration des nouveaux enseignants du second degré. Données sociales,Paris, 535. 13. Räsänen, K., Pietarinen, J., Pyhältö, K., Soini, T., & Väisänen, P. (2020). Why leave the teaching profession? A longitudinal approach to the prevalence and persistence of teacher turnover intentions. Social Psychology of Education, 23(4), 837–859. 14. Vangrieken, K., Dochy, F., Raes, E., & Kyndt, E. (2015). Teacher collaboration: A systematic review. Educational Research Review, 15, 17–40. 15. Matushevskaya, G. V., & Ratner, F. L. (2016). Young teachers’ adaptation to professional activity in France. The European Proceedings of Social and Behavioural Sciences. Annotation for Esquieu, N. & Pean, S. (1996). L’integration des nouveaux enseignants du second degré The process of young teachers' adaptation in the French educational setting is examined in the 2016 paper "Young Teachers' Adaptation to Professional Activity in France," written by Galina V. Matushevskaya and Faina L. Ratner. Through the use of a sociological perspective, the study explores the obstacles and ways of coping that young educators face as they start their careers. This study adds to the larger conversation on teacher development and educational sociology. One of the article's main inferences is that a young teacher's ability to adapt is influenced by a number of variables, such as their unique traits, their degree of pedagogical training, the support they get from administrators and colleagues, and the culture of the school where they work. The author advances the case that young educators have a higher chance of successfully adjusting if they are well-prepared, get support, and work in a supportive atmosphere. Finally, the article suggests that policymakers should consider ways to reduce the workload and administrative demands on young teachers. This would allow young teachers to focus on their core teaching responsibilities and to have more time to develop their teaching skills.
27 №3 (48) 2023 Педагогика ҚАЙЫРБЕКОВА ЛЯЗЗАТ ҚАЙЫРБЕКҚЫЗЫ «Экономикалық лицей» КММ информатика пәнінің мұғалімі МУСАЕВ КУАТ ГАЛЫМЖАНОВИЧ «Экономикалық лицей» КММ информатика пәнінің мұғалімі, жаратылыстану ғылымдарының магистрі Информатиканың модельдеу принципі ақпараттық оқыту құралдары оқу барысында оқытушының қызметін айтарлықтай өзгертеді. Дәстүрлі құралдарды пайдаланған кезде оқытушының жетекші қызметі ақпараттық қамтамасыз ету болса, ақпараттық құралдарды пайдаланған кезде бұл қызметтерді компьютер орындайды. Ал оқытушының жетекші функциясы студенттердің танымдық қызметін басқару болып табылады. Оған оқу пәнінің құрылымын әзірлеу; оқыту мазмұнын іріктеу; білімді меңгеру және бекіту үшін қосымша материалдарды дайындау және т.б. сияқты міндеттер құрамындағы оқыту барысын жоспарлау, ұйымдастыру және бақылау қамтылған. Виртуалды жабдықтың интерактивтілігімен үйлесім тапқан демонстрация жаңа аспектіге ие болады. Принцип моделирования информатики информационные средства обучения существенно меняют деятельность преподавателя в процессе обучения. В то время как при использовании традиционных средств ведущей деятельностью преподавателя является информационное обе спечение, при использовании информационных средств эти услуги выполняет компьютер. А ведущей функцией преподавателя является управление познавательной деятельностью студентов. Он включает планирование, организацию и контроль хода обучения в составе таких задач, как разработка структуры учебной дисциплины; подбор содержания обучения; подготовка дополнительных материалов для усвоения и закрепления знаний и др. Демонстрация в сочетании с интерактивностью виртуального оборудования приобретает новый аспект. The principle of computer science modeling information learning tools significantly changes the activity of a teacher in the learning process. While when using traditional means, the leading activity of the teacher is information support, when using information means, these services are performed by a computer. And the leading function of the teacher is to manage the cognitive activity of students. It includes planning, organization and control of the course of training as part of such tasks as the development of the structure of the discipline; selection of the content of training; preparation of additional materials for the assimilation and consolidation of knowledge, etc. The demonstration, combined with the interactivity of virtual equipment, takes on a new aspect. Виртуалды зертханалық жұмыстарды құру мен қолданудың әдістемесі Информатикадан виртуалды зертханалық жұмыс, қазіргі таңда білім алушылар мен педагогтардың көңілін өзіне аударып отырған ақпараттық-коммуникациялық білім берудегі болашағы зор, ауқымы кең сала болып отыр. Оқу практикасына виртуалды зертхананы енгізудің өзектілігі, біріншіден, қазіргі уақыттың ақпараттануы болса, екіншіден, оқытуды ұйымдастырудағы нормативтік талаптар, яғни, білім беру стандарттарындағы өзгерістер болып отыр. Олай болса, біз виртуалды зертханаларды жасау үшін ақпараттық-коммуникацияық мазмұнды іріктеуді мемлекеттік білім беру стандарттарына талдау жасаудан бастадық. Осы бағытта қазіргі кезде ғылымның қарқындап дамуына байланысты әрбір ғылым негізінің мазмұны кеңейіп, тереңдеп, сәйкесінше, оларды оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдері де пайда болуда. Сол себепті әр пәнді оқыту әдістемесі жеке ғылым саласы болып қалыптасып, ірге тасы қалануда. Солардың бірі, компьютерлік білім беру саласындағы шынайы әлем нысандараның тәртібін үлгілеуге көмектесетін және студенттерге өздігінен жаңа білім мен іскерліктерді игеруге көмектесетін виртуалды зертханалар педагогтардың назарын аударып отыр. Осылайша, осы заманғы білім жағдайындағы виртуалды үдеріс оны жаңа, виртуалды компьютерлік технологиялар деңгейге шығара отырып, дәстүрлі білім берудің бай педагогикалық әлеуетін пайдалануға бағытталған. Бұдан басқа, виртуалды ақпараттық-оқыту зертханалары жағдайында оқу үлгілері арқылы білімнің жаңа салаларын зерттеуде болашақ мамандардың қоршаған орта құбылыстарын танып-білуде өздігінен жұмыс істеу қабілеті артады, өмір сүру барысында туындайтын міндеттерді шешу жолдарын өздігінен табу мүмкіндігі қалыптасады, алынған білімді тәжірибе жүзінде пайдалануға даярлығы артады. Ендеше, болашақ мамандардың өздігінен жұмыс істеуіне септігін тигізетін виртуалды зертханаларды пайдалану электронды білім беретін компьютерлік өнімді ендіру стратегиясындағы сәттіліктің ажырамас бөлігі болып табылады. Осы орайда, кытай философы Конфуцийдің «Естігенді ұмытамын, көргенді есте сақтаймын, ал өз ақыл-ойыммен істеген ісімді түсінемін» деген даналық сөзін еске алсақ, зертханалық жұмыстарды орындау барысында студенттер теориялық білімдерін практикада жүзеге асырып, пәнге деген қызығушылығы артады. Сол себепті, танымдық іс-әрекетті қалыптастыруды мақсатты түрде ұйымдастыруға бағытталған және кеміргіштердің саркоспоридияларының биологиялық, экологиялық, тіршілік ерекшеліктері туралы ғалымдардың зерттеу жұмыстарын қолдану арқылы, сонымен қатар өзіміздің жоғарыда аталған зерттеулеріміздің нәтижелері негізінде Абай атындағы Қазақ ұлттық педа-
28 №3 (48) 2023 Педагогика гогикалық университетінің, жаратылыстану-география институтының және Тараз мемлекеттік педагогикалық университетінің «Биология және БОӘ» кафедрасының 5В011300 – «Биология» мамандығының 1-курс студенттеріне арналған «Кеміргіштердің саркоспоридиялары» тақырыбында виртуалды оқу- танымдық зертханасының электрондық әдістемелік нұсқаулығы жасалды. Қазiргi жағдайда бiлiм беру – адамды өмiр бойы даму мен өзiн-өзi дамытуға, қазiргi қоғамда толыққанды және өз бетiмен қызмет етуге, алған білімін іс-әрекетте қолдана білуге дайындау деген сөз. Осы уақыт аралығында жаратылыстану пәндері бойынша әдістемелік жүйе отандық және әлемдік педагогикалық-психологиялық жетістіктерді жинақтай отырып, әрбір жеке пәннің ерекшеліктеріне орай өзіндік құрылымға ие болып отыр. Жаратылыстану пәндерін оқытудың мақсаты мен міндеттеріне сәйкес оқытудың әдістерін таңдап алады. Ал зерттеу әдістерінде білім алушылардың зерттеу тақырыптарына байланысты әдебиеттерді өз бетімен іздеп, оларды оқып-үйренеді, зерттеу жұмыстарының ұстанымдарын танып біледі, зерттеудің жоспарын құрып, одан алынатын нәтижені болжап, оған баға бере алады. Қазіргі білім берудің жаңа парадигмасына орай оқыту әдістемесінде «іс-әрекет арқылы оқыту» және онымен тығыз байланыстағы білім алушылардың практикалық іс-әрекетін ұйымдастыру әдістері тұжырымдарына деген қызығушылық басым болып отыр. Педагогика ғылымы үнемі оқытудың тиімді әрі жүйелі әдістерін іздестіру бағытында дамуда. Оның негізгі міндеті – оқыту сапасын көтеруге әсер ететін әдіс-тәсілдерді анықтау. Жалпы педагогикада берілгендей жаратылыстану пәндерін оқыту әдістемесінде де оқытудың әдістері деп білім берудің мақсатына жетуге бағытталған оқытушы мен білім алушылардың белгілі бір тәртіпте жүзеге асырылатын іс-әрекет қарым-қатынастарының бірлігі мен үйлесімділік тәсілдерін айтады. Бүгінгі күнгі жоғары оқу орнында білім беру тұлғалық сипатқа ие болуда, яғни тұлғаның талабына жауап беру, оны құрметтеу, сондай-ақ оның дамуына көмектесу алдыңғы орынға шығып отыр. Мұндай күрделі мәселелердің шешімін табу оқу бағдарламаларында айқындалған бiлiм берудің мақсатын, мазмұны мен принциптерін жүзеге асыру белгілі бір оқыту технологиялары мен оқытудың әдіс тәсілдері арқылы жүзеге асырылады. Оқыту технологиясы дегенiмiз – қойылған мақсатқа тиiмдi жолмен қол жеткiзудi қамтамасыз етушi жүйе (оқытудың формаларын, әдiстерi мен құралдарын қамтитын) ретінде көрiнетiн оқу бағдарламаларында айқындалған бiлiм мазмұнын жүзеге асырудың тәсiлi. Осы анықтамаларға зер сала қарасақ, оқыту технологияларының құрылымдық элементтерiне мақсат + мазмұн + әдiстер + формалар + құралдар + білім алушы+ оқытушы + нәтиже жататыны айқын көрiнедi. Оқыту технологияларына тән негiзгi белгiлер: негiздiлiгi (кез келген технологияның өзiндiк философиясы, өзiндiк тұжырымдамасы болуы шарт), жүйелiлiгi (құрылымдық элементтерiнiң бiртұтастығы), басқарылмалығы (оқыту үрдісiн толық жоспарлап, нәтижесiн тексеруге болатындығы), тиiмдiлiгi (қысқа мерзiмде аз шығынмен жоғары нәтижеге қол жеткiзу мүмкiндiгi) болып табылады. Сонымен қатар технологиялардың диагностикалық мақсат түзу және нәтижелiлiгi, үнемдiлiгi, алгоритмдiлiгi, жобаланбалылығы, бiртұтастығы, түзетiмдiлiгi сияқты белгiлерiн атауға болады. Қазіргі кезде модульдік оқыту технологиясы көптеген елдерде қолданыс тауып отыр. Ол ХХ ғасырдың 30-40 жылдары білім беру жүйесінің кәсіптік білім беру саласында қолданылып, АҚШ, Германия, Англия және т.б. елдердің кәсіптік және арнайы жоғары оқу орындарында тарала бастады. Біздің еліміздің оқыту жүйесіне бұл оқыту технологиясы 90-жылдары енгізілді. Бұл оқыту технологиясының мақсаты білім алушылардың оқу еңбегі мен мұғалімнің педагогикалық үрдісті басқаруын дидактикалық модуль құру арқылы оңтайландыру болып табылады. Информатиканы оқыту үдерісінде модульдік технологияны қолдану: - оқытуды даралауды; - білім алушылардың ойлау қабілеттіліктерін дамытуды; - оқу іс-әрекеттерін өз бетімен жоспарлауға үйретуді: өз бетімен оқып- үйренуге қажетті ақпараттарды тауып, өңдей алу, өзіне-өзі бақылау жасау мен өзін-өзі бағалай алу дағдыларын жетілдіруді қамтиды. Алған теориялық білімдерін практикалық іс-әрекетпен ұштастыру ұстанымына бағдарлану оқытудың зерттеушілік әдістерін қолдануға мүмкіндік береді. Ал, нақты жаратылыстануды оқыту әдістемесінің даму кезеңдерін үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. I кезең: Жаратылыстану әдістемесінің қазан революциясына дейінгі даму кезеңі (1917 жылға дейін). Бұл кезең В.Ф.Зуеевтің 1786 жылы жарық көрген «Табиғат тарихының кескіні» («Начертание естественной истории») атты еңбегінен басталады. Автор бұл еңбегінде алғашқы рет әдістемелік міндеттерді қарастыра бастады. ХІХ ғасырдың 2-жартысында А.Я.Герд өзінің әдістемелік ұсыныстарын, яғни, 1883 жылы жарық көрген «Бастауыш мектептегі заттық сабақтар» атты еңбегін шығарды. Бұл еңбегінде ол алғаш рет сарамандық сабақтарды өткізудің, бақылау жүргізудің, топсеруен мен заттық сабақтарды өткізудің әдістемесін ұсынды. Яни, зертханалық жұмыстың негізі осы А.Я.Гердтен басталады. Солармен қоса, жаратылыстану әдістемесінің дамуына еңбек сіңірген келесі ғалымдарды атап кетуге болады: Д.Д. Семенов, Д.Н. Кайгородов, В.В. Половцов, В.П. Порфирьевич, И.И. Полянский т.б. II кезең: Жаратылыстану (биология) әдістемесінің қеңес дәуіріндегі даму кезеңі деп аталады. Кеңестік дәуір 1919 жылы Б.Е. Райковтың жетекшілігімен жасалған «Жаратылыстанудың үлгілі бағдарламалары» еңбектерінен бастау алады. Білім ордаларында қолданылып жүрген оқыту әдістері әрқашан бүгінгі күндегідей болған жоқ. Адамзаттың дамуына, оқыту мақсаттарының өзгеруі мен қоғамның жалпы мәдениетінің жоғарлауына қарай бұл әдістер өзгеріп отырды. Оқыту мақсаттарына өндірістік күштердің даму деңгейі мен өндірістік қарым-қатынастардың сипаты күшті әсер етті. Дидакт-ғалымдар «оқыту әдісі» ұғымы жөнінде бір тоқтамға келмегендіктен, олардың жіктелуіне де байланысты түрлі көзқарастарын білдіреді. Педагогика да, биологияны оқыту әдістемесінде де оқыту әдістері әртүрлі критерийлер бойынша жіктелген. 1960- жылдары қалыптасқан әдістер жүйесін алғаш рет мейлінше толық сипаттаған Е.Я. Голант болды. III кезең: Қазіргі кезең, оқу мазмұны мен талаптардың өзгеруіне (1990 жылдан бастап) байланысты оқу бағдарламалары, оған сәйкес оқу мазмұндары; оқу тәсілдері; оқу формалары; ондағы жұмыс түрлері өзгерді. Осы салаға үлес қосқан отандық ғалымдардың ішінен келесі ғалым-әдіскерлерді: Қ.Аймағамбетова, Қ.Қайым, К.Жүнісова, К.Мұхаметжанов, Р.Әлімқұлова, Р.Сәтімбеков, Ж.Б.Шілдебаев, Н.Торманов, С.Обаев, А.Қисымова, Қ.Ә.Жұмағұлова және Р.Ш.Ізбасароваларды ерекше атап кетуге болады. Қазіргі таңда жоғарыда сараланған ғылыми-теориялық еңбектердегі классикалық дидактикалық ұстанымдарға өзгерістер енгізіліп, оқытудың іс- әрекетке бағдарланған тәсілдерімен толықтырылуда. Білім беру үрдісін ізгілендіруге байланысты білім алушылар тұлғасына жаңаша қарым-қатынас жасау оқыту үдерісіндегі қолданылатын оқу құралдарының орны мен рөлін електен өткізіп, қайта қарауды, олардың негізгі қызметтерін есепке алуды мiндеттейдi. Оқытудың екі жақты үрдіс екені, онда білім алушы мен
29 №3 (48) 2023 Педагогика оқытушының өзара әрекеті жүзеге асатыны мәлім, сол сияқты бұл үрдіске білім мазмұны сияқты құрылымдық элементтің де қатысатыны белгілі. Осы үш құраушының өзара байланысы арқылы виртуалды зертханалардың оқу үдерісіндегі орны мен мәнi айқындалады. Виртуалды зертхананың жоғарыда келтірілген сипаттамасы мен оқыту құрылымы арасындағы қатынас оқу құралдарының оқыту үдерісіндегі рөлі мен орнын анықтауға мүмкіндік береді. Сурет 1 – Виртуалдық зертхананың оқыту үдерісіндегі мәнi мен орны Виртуалды зертхананың оқыту үдерісіндегі осы ерекшеліктері білім алушылардың танымдық және іс-әрекеттік белсенділігін көтерудегі маңызының зор екендігін көрсетеді. Осы айтылған сипаттамалардың маңыздылығын ескере отырып олардың бiр-бiрiмен өзара байланыстылығын атап өту керек. Себебi, олар бiр тұтас үдеріс ретiнде ғана білім алушылардың оқу материалын меңгеру нәтижесiнде жаңа бiлiм сапаларына (бiлiм, бiлiк, сенiмдiлiк элементтерi) қол жеткiзулерiне жол ашады. Қорыта айтқанда виртуалдық зертхананың көп қырлылығын білім алушылардың бiлiм сапасын арттырудың құралы ретiнде қарастыруға болады. Осы тұрғыдан алғанда виртуалдық зертхана бiлiм беру үрдісін iзгiлендiрудiң маңызды факторларының бiрi болып табылады. Сондықтан да бiздің зерттеу жұмысымызға арқау етiп отырған виртуалды зертханалық жұмыстар білім алушылардың іс-әрекетін арттырудың маңызды құралы болып табылады. Болашақ мұғалімдерді дайындауда виртуалды зертханалық жұмыстарды құру мен пайдалану белгiлi бiр талаптар мен ұстанымдарға негiзделiп жасалу керек. Әдiснамалық қағидаларға сүйенетiн болсақ, ұстаным бiр нәрсенiң (болмыс, таным, пәндiк iс-әрекет) бастапқы негiзi болып табылады. Осыған байланысты бiз жалпы дидактикалық ұстанымдарға (түсiнiктiлiк, мазмұндылық, ғылымилық, оқу мен тәрбиенiң бiрлiгi, жүйелiлiк т.с.с.) сүйене отырып, виртуалды зертханалық жұмыстарды құрудың қосымша ұстанымдарын нақтылап ұсынып отырмыз: Интерактивтілік принципі оқытуда компьютерді пайдаланудың ең басты артықшылықтарының бірі интерактивтілік болып табылады, оның мәні – білім алушылар мен компьютердің бір-бірімен өзара әрекет етуі және оларға қолжетімді құралдар мен әдістерді пайдалану. Сондай-ақ екі тарап та қарым- қатынасқа белсенді түрде қатысады: сұрақ және жауап алмасу, қарым-қатынас барысын басқару, қабылданған шешімдердің орындалуын бақылау және т.б. Компьютерлік оқыту бағдарламасының интерактивтілігі білім алушылардың оқытушының кеңес беруі кезінде айтатын мәліметтерді ала алатындай деңгейде болуы тиіс. Тапсырмаларды орындау кезінде білім алушы қиналған жағдайда виртуалды зертхана туралы ойының әрі қарайғы желісін айтып беруі тиіс, бірақ шешуін толық ашып бермеу керек. Бағдарлама білім алушыға зертханалық жұмыс кезінде пайдаланатын құрал – жабдықтардың дұрыстығын, жұмыс жасау кезінде зерттеуге алынған препараттың сәйкес келу- келмеу, онымен қалай жұмыс жасау керектігі, жұмыс кезінде белгілі бір құралды пайдалануға болатыны – болмайтыны және т.б. мәселелерді уақытында хабарлауы тиіс. Сондықтан да виртуалды зертхананы құру негізінде студенттің компьютер интеллектуалды көмекші болатын виртуалды ортамен өзара әрекеттесуінің ұйымдастырылуын қарастыратын интерактивтілік принципі жатуы тиіс. Виртуалды зертхана білім алушының белгілі бір іс-әрекет түрлеріне мүмкіндік беріп немесе тиым салып, есептерді шешуге бағыттайды; оқытушы нақты студенттің және жалпы топтың пән құзіреттілігінің құрылу деңгейін тексеру үшін қажетті ақпараттың бәрін алады. Информатиканың модельдеу принципі ақпараттық оқыту құралдары оқу барысында оқытушының қызметін айтарлықтай өзгертеді. Дәстүрлі құралдарды пайдаланған кезде оқытушының жетекші қызметі ақпараттық қамтамасыз етілім (тақырыпты түсіндіру, қайталау, бекіту және т.б.) болса, ақпараттық құралдарды пайдаланған кезде бұл қызметтерді компьютер орындайды (өйткені оқу ақпараты оның жадысында немесе дискісінде жазылған), ал оқытушының жетекші функциясы студенттердің танымдық қызметін басқару болып табылады, оған оқу пәнінің құрылымын әзірлеу; оқыту мазмұнын іріктеу; білімді меңгеру және бекіту үшін қосымша материалдарды дайындау және т.б. сияқты міндеттер құрамындағы оқыту барысын жоспарлау, ұйымдастыру және бақылау қамтылған. Виртуалды жабдықтың интерактивтілігімен үйлесім тапқан демонстрация (көрсету) жаңа аспектіге ие болады, бұл тұрғыдан алғанда, студент көрсетілетін материалды белсенділігі төмен түрде игеру нәтижесінде білім алып қана қоймайды, сондай-ақ әртүрлі эксперименттерді жасау және жүргізуге белсене ат салысады. Виртуалды зертхананы информатика сабақтарында пайдалану оқу-танымдық қызмет әдісі ретінде компьютерлік модельдеуді пайдалануға мүмкіндік береді. Модельдеудің мәні – информатика нысандарының қасиетін зерттеуге арналған модельдеу құруда болып табылады. Информатиканы модельдеуде модель рөлін сызба атқарады. Информатиканы модельдеу барысында компьютерлік модельдеу курсының кейбір терминдерімен таныстыру жүзеге асырылады. Ақпараттық модель, модельдің сәйкестігі, формальдау сияқты ұғымдарды биологиялық демонстрациялайтын нысанды не үдерісті көріп қабылдау кезінде зерттелінетін модельдермен байланыстыра қарастыратын болсақ, олар сәтті қабылдануы мүмкін. Сонымен виртуалды зертхананы оқу барысында пайдалану информатиканы модельдеу принципіне сәйкес келуі тиіс, бұл практикалық сипаттағы демонстрациялайтын нысанды не үдерісті көріп қабылдау кезінде модельдерді құру үшін компьютерлік құралдарды белсенді түрде пайдалануға мүмкіндік береді. Виртуалды зертханамен жұмыс істеу өз бетімен оқуды ұйымдастыруға мүмкіндік береді, мұнда студенттің әрбір іс-әрекеті (құрал- жабдықтарды әзірлеу, зерттеуге алынған препаратты дайындау, бастапқы мәліметтерді қалыптастыру, орындау, жауап) талданады және тиісті ұсыныстар беріледі. Виртуалды зертханалық жұмыстарды құрастыру мен оларды оқыту барысында пайдалануда бiз оқу құралдарына қойылатын жалпы талаптарға сүйендiк. Ол талаптарға сәйкес құралдарды: - әрбiр бөлiмдегi негiзгi ұғымдардың мәнiн түсiну; - ұғымдардың маңызды белгiлерi мен олардың генетикалық байланыстарын ашу; - ұғымдарды дамыту және алынған бiлiмдi жалпылау; - пәндiк бiлiктер мен дағдыларды қалыптастыру және дамыту; - жалпы және интеллектуалдық бiлiктiлiктi дамыту; - бар жүйенi жаңа бiлiммен толықтыру; - алынған бiлiмдi жаңа теориялық тұрғыдан қайта
30 №3 (48) 2023 Педагогика тұжырымдау; - бiлiм мен әр түрлi iс-әрекеттердi түрлi жағдаяттарға (тасымалдау) қолдану. Виртуалды зертханалық жұмыстарды құру жөнiндегi бiздiң жұмысымыз келесi алгоритм бойынша iске асырылды. Бұл міндеттерді шешу барысында біз В.П.Беспалько мен С.А.Смирновтың еңбектеріне сүйендік. Мұнда технология әдістеме немесе жай педагогикалық жүйе ретінде ғана берілмейді, қойылған мақсатқа тиімді жолмен жетуді көздейді. Осы тұрғыдан алып қарағанда педагогикалық технология әдіс- тәсілдер жүйесін, тұлғаның білім алуы, тәрбиеленуі мен дамуын қамтитын оқытушы мен білім алушы арасындағы өзара байланыстағы іс-әрекетті қамтиды. Оқыту әдістерінің басты ерекшеліктері оқытушы мен білім алушының өзара байланыстағы іс-әрекетінің белгілі-бір реттілікпен жүргізілуі, қойылған мақсатқа жетуі, әдістеменің пайдалануға қолайлылығы болып табылады. Осы көрсетілген ерекшеліктер виртуалды оқу-танымдық зертханасының электрондық әдістемелік нұсқаулығын құрастыру білім алушылардың зерттеушілік біліктерін қалыптастыру технологиясын да сипаттайды. Оның мәнісі оқу-тәрбие үдерісін алдын-ала жобалау, білім алушылардың оқу- танымдық іс-әрекеттерінің құрылым мен мазмұнын анықтау, білім алушылардың оқу материалдарын игеруіне объективті түрде бақылау жасау, тұлғаны дамыту, педагогикалық технологиялардың біртұтастығында. Виртуалды зертхана жұмысын жасауда білім алушылардың зерттеушілік біліктерін қалыптастыру технологиясы В.В.Гузеев, В.В.Пикан, Н.Е.Шурковалардың еңбектерінде анықталған әдіснамалық, философиялық бағыттарға сәйкес құрылған. Білім алушылардың зерттеушілік біліктерін қалыптастырудың педагогикалық технологиясы қойылған мақсатқа тиiмдi жолмен қол жеткiзудi қамтамасыз ететін оқытудың формалары, әдiстерi мен құралдары жүйесі. Виртуалды зертхана жұмысын жасауда білім алушылардың зерттеушілік біліктерін қалыптастырудың педагогикалық технологиясының негізгі тұжырымдық қағидаларына: - білім алушы оқу материалдарын тек сезім мүшелері арқылы қабылдап қана қоймай, білімге деген танымдық қызығушылықтары арқылы қабылдауы (С.Л.Рубинштейн); - оқытудың тұлғаның дамуына бағытталуы (И.С.Якиманская); - виртуалдық зертхананың табиғаттың өзара әрекетін үйлестіруге жағдай жасауы (Дж.Маркович); Білім алушылардың зерттеушілк, танымдық біліктерін қалыптастыру технологиясы болашақ мамандардың оқу іс-әрекеттерін ұйымдастыру, оқыту құралдарын іске қосу, біліктердің қалыптасуына бақылау жасау сияқты кезеңдерге бөлініп берілді. Оны біз В.А.Сластенин мен И.Ф.Исаевтың педагогикалық технологияларды жасаудағы алғы шарттарына сүйеніп құрастырдық. Білім алушылардың танымдық, зерттеушілік біліктерін қалыптастыруда виртуалды зертхана негізгі ұйымдастыру формасына жатады. Білім алушылармен жеке және топпен жұмыс жүргізу арқылы сабақ үстінде біліктердің қалыптасқандығын бақылап, оны өңдеуге толық мүмкіндік туады. Виртуалды зертханалық сабақта білім алушылардың танымдық, зерттеушілік біліктерін қалыптастыруда: - бірінші сабақтан бастап соңғы сабақтарға дейінгі оқыту үдерісінің айқындалған жоспарының болуы; - ұсынылған негізгі элементтердің бір-бірімен тығыз байланыстылығы; - білім алушылардың оқу материалдарын жүйелі түрде игеруін есепке алып отыру сияқты талаптар негізге алынды. Жаратылыстану пәндері бойынша отандық және әлемдік педагогикалық- психологиялық әдістемелік жүйеге талдау жасай келе, білім алушылардың жоғары оқу орындарының оқыту формаларының ішінен, виртуалды зертханалық сабақты ұйымдастыру үдерісінде білім алушылардың оқу біліктерін қалыптастыруда М.И.Махмутов, И.Н.Пономареваның еңбектеріне сүйене келе, талдау сабақтары, диалог, талдау сабақтары, дәріс-зертхана сабақтары және т.б., сондай-ақ қосымша семинар, практикалық жұмыс сабақтары, конференция сабақ түрлерін оқу әрекеттерін ұйымдастыруда қолдануды ұсындық. Беріліп отырған оқу материалдарын жоспарлау туралы мәлімдеме білім алушыларға өз уақыттарын дұрыс пайдалануға, сабаққа алдын-ала дайындалуына, оқыту үдерісіне белсенді түрде араласуына, әр сабақтың бірбірімен байланысы мен рөлін түсінуіне жағдай жасайды. Бұл жердегі оқытушының рөлі әр сабақтың қызметін, олардың бір-бірімен логикалық байланысын анықтап беру болып табылады, сондай-ақ дәріс-зертхана жүйесіндегі әр сабақтың салыстырмалы мүмкіндіктерін айқындайды. Кесте 1 – Оқу материалдарын жоспарлау Көрсеткіштері Сабақ түрлері Дәріс сабақ виртуалды зертханалық сабақ диалог сабақ семинар сабақтары тексеру (зачет) Теориялық білімді қалыптастыру × + + + Жалпы оқу біліктерін қалыптастыру × Арнайы виртуалды зертханалық біліктерді қалыптастыру + + + + өз ісәрекетін бағалау – + – + × біліктерін қалыптастыру Шартты белгілер – тиімсіз; + тиімді; × тиімділігі басымдау Оқыту құралдарын іске қосу кезеңінде әңгіме, дәріс сабақтары, проблемалық сабақтар, зертханалық сабақтар, бақылау, талдау және жинақтау тәрізді оқыту әдістерін қолдануға болады. Біліктердің қалыптасуына бақылау жасау кезеңінде мұғалім мен оқушы арасындағы қайтарымды байланыстың орнауы оның негізгі мағынасын ашады. И.П.Подласыйдың [116] тұжырымына сүйенсек, мұғалім мен оқушы арасындағы қайтарымды байланыс оқушылардың оқу әрекеттерін дұрыс жолға бағыттауға жағдай жасайды, ол сонымен қатар мұғалімнің де педагогикалық әрекетін реттеуге мүмкіндік береді. Қазіргі жоғары оқу орындарындағы оқыту үдерісінде бақылаудың түрлі әдістері қолданылып жүр. Оған алдымен ауызша сұрақ-жауап арқылы тексеру мен жазбаша бақылау жұмыстары жатады. Оның негізгі
31 №3 (48) 2023 Педагогика кемшілігі бағалаудың субъективтілігі мен нәтижені қайталап ала алмауында. Ал, қазіргі таңда жиі қолданылатын тест арқылы оқу материалдарының игерілу деңгейі мен сапасын айқындауға болады. Сондықтан тест арқылы бақылау әдісі виртуалды зертхана сабақтарында білім алушылардың білімі мен біліктерін тексеруге қолайлы деп ойлаймыз. Информатика сабағында виртуалды зертханаларды ендіру білім алушылардың дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастырудың тиімді құралы болып саналады, мұнда білім алушылардың шығармашылықпен ойлау қабілеттері қалыптасады; - танымдық және зерттеушілік біліктерді қалыптастырудың когнитивтік және операциялықәрекеттік компоненттері арасында өзара байланыс орнайды. Алған білімдерін практикамен байланыстыру тек теориялық қорытынды жасау үшін емес, жаңа білім алу мен біліктерді меңгерудің көзі ретінде қызмет етеді; - оқытушы білім алушылардың өз бетімен жұмыс жасауына жағдай жасайтын оқытудың неғұрлым тиімді әдіс-түрлерін қолданады. Бұл жерде оқытушы ақпараттық-коммуникациялық біліктерді меңгерудегі білім алушылардың өз бетімен жұмысты орындауын ұйымдастырады; - тұлғалық іс-әрекеттік тәсіл проблемалық оқыту элементтеріне байланысты әр білім алушылардың қабылдауын ескере келе, түрлі деңгейдегі тапсырмалардың берілуімен анықталады; - оқыту үдерісінде білім алушылардың биологиялық біліктерін қалыптастыру динамикасы шығармашылық әрекеттермен сипатталады; - білім алушылардың қоршаған табиғи ортаны қорғауға деген қызығушылықтары олардың ізденімпаздық ісәрекеттерін белсендіруге жағдай жасайды. Бұдан шығатын тұжырым виртуалды зертхананың артықшылығын атап өте отырып, оны «негізгі назарды зерттелетін теорияның әдістері мен алынатын қорытындылардың сараптамасына бөлуге мүмкіндік беретін» құрал болып табылатынын айтуға болады: - оқу үдерісінде оқытушыны алмастырмайтын, студенттің білім алу қарқынын және өздігінен оқу мен өзін-өзі қадағалау элементтерімен білім алу жолын таңдау еркіндігін қамтамасыз ете отырып, оқудың тиімді құралы ретінде пайдаланылатынын; - өзінің құрамына компьютердің мүмкіндіктері бар жақсы оқулықтың құндылығын біріктіретінін, бұл ақпараттың ауқымды көлемін сақтауды, көрнекілігін, мәтіндік, сызбалық, аудио және бейне ақпараттарды сақтау мүмкіндігін қамтамасыз ететінін атап өтуге мүмкіндік береді. Ұсынылып отырған информатика пәні бойынша виртуалдық зертханалық жұмыстарды құру болашақ мамандарды ақпараттық-коммуникациялық пәндер бойынша сабақтарды жүргізудің ғылыми негізделген құралдармен қаруландырады, сондай-ақ болашақ мамандардың кәсіби дағдыларын дамытады. Әдебиеттер: 1. «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 31.01.2017. http://www.akorda.kz 2. Загвязинский В.И. Теория обучения: Современная интерпритация: учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2001. – 192 с. 3. Левина М.М. Технологии профессионального педагогического образования: учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2001. – 272 с. 4. Стенякова Н.Е. Профессиональная подготовка будущего педагога в процессе изучения дисциплин педагогического цикла: автореф. ... канд. пед. наук. – Пенза, 2007. – 19 с. 5. Баранова Е.М. Профессиональная подготовка будущих педагогов в процессе организации учебной деятельности студенческой группы: дис. ... канд. пед. наук. – Пенза, 2009. –236 с. 6. Абылкасымова А.Е. Содержание образования и школьный учебник: методические аспекты. – М.: Арсенал образования, 2012. – 224 с. 7. Xмeль Н.Д. Методология профессиональной подготовки учителя. // Матер. междунар. конф. «Научное обеспичение функционирования 12 – летнего среднего образования». - Алматы, 2007. - С.55-60. 8. Верзилин Н.М., Корсунская В.М. Общая методика преподавания биологии. – М.: Просвещение, 1983. – 384 с. 9. Аймағамбетова Қ.А. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері: пед. ғыл. док. ... дис.: 13.00.01; 13.00.02. – Алматы, 1998. – 322 б. 10. Торманов Н., Абылайханова Н.Т. Биологияны оқытудың инновациялық әдістемелері. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 259 б. 11. Чилдибаев Ж.Б., Бакирова К.Ш. Жаратылыстану мамандықтары бойынша магистранттар мен докторанттар дайындаудың өзекті мәселелері//Жоғары оқу орындарына жаратылыстану ғылымдары пәндерін оқытудың іргелі бағыттары: халықарал. ғыл.- практ. конф. матер. – Алматы, 2013. – Б. 141-144. 12. Жүнісова К., Әлімқұлова Р., Жұмағұлова Қ.Ә Биология. Оқыту әдiстемесi. – Алматы: Атамұра, 2002. –119 б. 13. Қуанышева С.Е. Биологияны оқыту әдістемесі. – Шымкент, 2000. –300 14. Абросимов А.Г. Информационно-образовательная среда учебного процесса в вузе. – М.: Образование и информатика, 2004. – 256 с. 15. Готская И.Б. Учебно-метод-ое обеспечение подготовки учителей к профессиональному педагогическому взаимодействию посредством сети Интернет: автореф.... док. пед. наук. – С-Пб., 2010. – 301 с.//www. dissercat.com
32 №3 (48) 2023 Мақалада Əлихан Бөкейхан еңбектерін тарих сабақтарында оқытудың әдістемелік негіздері баяндалған. Автор білім беруде ақпараттық технологияларды пайдаланудың тəсілдері мен жолдарын көрсетеді. В статье описаны методические основы преподавания трудов Алихана Бокейхана на уроках истории. Автор показывает методы и способы использования информационных технологий в образовании. The article describes the methodological foundations of teaching the works of Alikhan Bokeikhan in history lessons. The author shows methods and ways of using information technologies in education. ХАМИТОВА ӘСИЯ БАУРЖАНҚЫЗЫ Семей қ. Шәкәрім ат. университеті магистранты Ғылыми жетекші – т. ғ.д. Байсарина Қ.Қ. Əлихан Бөкейханның рухани мұрасын тарихи білім беруде пайдаланудың əдістемелік негіздері Педагогика Отандық тарих ғылымын жаңа көзқарас тұрғысынан Алаш зиялыларының еліміздің тəуелсіздік үшін күресте ұлттық демократиялық көзқарастары зерделенуде. Сондықтан тарих оқулығындағы ХХ ғасырға байланысты тақырыптарды оқытқанда, осы кезеңнің ерекшелігіне арнайы тоқталып, жан-жақты талдау жасалу керек. Ол жұмыс қазақтың көрнекті мемлекет қайраткері, ХХ ғасырдың басындағы шынайы ұлт көсемі, публицист, энциклопедист-ғалым Əлихан Бөкейханның рухани мұрасының бүгінгі күнмен сабақтастығын көрсетуден басталғаны дұрыс. Əлихан Бөкейханұлының рухани мұрасын отандық тарихтың дереккөздері ретінде қарап оқытудың өзектілігі маңызды. Біздің мақаламыздың басты мақсаты —жалпы оқу үрдісінде отандық тарихтың өзекті мəселелерін оқытуда оның еңбектерін пайдаланудың əдістемелік негіздерін көрсету. Тарихты оқытуда, зерттеуде əртүрлі əдістер қолданылады. Соның бірі тарихи тұлғаны зерттеудегі жүйелеу, талдау, салыстыру, инновациялық əдістері. Бүгінде Қазақстан тарихын оқытуда қойылатын негізгі талап пен əдіс: тарихи мазмұн мен педагогикалық ойдың толықтығы; оның алға қойған мақсатқа сəйкестігі; білімнің ғылымилығы; тарихи деректердің анықтығы; түрлі білім көздерін қолдану. Оның ішінде отандық тұлғатанудың қазіргі заманғы методологиялық əдіс-тəсілдерін қолдана отырып, тарихи тұлғалардың қызметі мен тарихтағы алар орнын бағалаудың өлшемдерінің қалыптасуы тарих мазмұнын жаңалауда объективті тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Осындай инновациялық ақпараттық əдіс-тəсілдердің бірі — «Prezi», «MindMeister», «LearningApps» «Jamboard» онлайн электронды тақтасы және әртүрлі оқытудағы қызықты танымдық бағдарламалар. «Prezi» бағдарламасы түрлі ЗD презентациялар жасау үшін өте ыңғайлы. Бұл бағдарламаны тарих сабағындағы түрлі оқиғаларды баяндау, жобалық зерттеу жұмысын қорғау кезінде қолдануға болады. «MindMeister» ол интеллект картасы, ой картасы, яғни диаграмма түріндегі графикалық жазбаны қолдана отырып, тұжырымдамаларды құру əдісі. «LearningApps» — бұл əртүрлі пəндер бойынша интерактивті оқу-əдістемелік қосымшалар жасауға мүмкіндік беретін білім беру процесін қолдау үшін арналған сервис. «Jamboard» онлайн электронды тақтасы сабақ барысында салыстырмалы, сәйкестендіру әдісін қолдануға болатын арнайы бағдарлама. Осылайша тарихи тұлғалардың шығармаларын оқытудағы əртүрлі тəсілдерді пайдалану арқылы мақаланың мақсатына жетуге мүмкіндік болды. Мақаланың мақсатына жету жолында тарихты оқытудағы жаңашылдыққа ерекше көңіл бөлінді. Соның ішінде жаңартылған білім мазмұнына сəйкес əдістемелік жүйенің спиральды, сараланған, тұлғалық қасиетті қалыптастыруға бағытталған, сын тұрғысынан ойлау технологиялары арқылы тақырыпты өрбіріп көрелік. Орта мектептің 8–сыныптарында оқытылатын Қазақстан тарихы пəніндегі негізгі тақырыптарды оқыту барысында Əлихан Бөкейхан еңбектеріне сүйеніп, қысқа мерзімді сабақ жоспарын құруға болады. Жалпы сабақты КМЖ жоспары арқылы жүргізуде сабақтың мақсатын ақындаймыз. Білімділік қабілетін айқындауда оқушыларға Алаш партиясының жетекшісі Әлихан Бөкейхановтың өмірімен таныстыру мәселесі анықталады. Екіншіден, дамытушылық қабілеті айқындалады. Демек, танымдық білімдерін арттыру, ой-өрісін жан жақты жетілдіру. Сөздік қорын байыту. Қорытынды жасау дағдыларын арттыру. Үшіншіден, тәрбиелік қабілетін айқындау, оқушыларға қазақтың мақтанышын үлгі ету. Отанын ,туған жерін сүйетін жас ұрпақты тәрбиелеу. Мектептегі тарих сабағының басында оның «Қазақстан тарихы» деген мақаласынан мынандай үзіндіні келтірсек: «... Өзінің тарихын жоғалтқан жұрт, қайда тұрғандығын, не істеп, не қоятындығын білмейді, келешекте басына қандай күн туатынына көзі жетпейді. Бір халық өзінің тарихын білмесе, бір ел өзінің тарихын жоғалтса, оның артынан өзі де жоғалуға ыңғайлы болып тұрады. Дүниеде өзге жұрттар қатарында келе, қор болмайтын, тұқымым құрып қалмасын деген халық өзінің шежіресін иманы дəрежесінде ұғып білуге тиіс...» [1, 20]. Орта мектептегі тарих оқулығындағы күрделі тақырыптардың бірі XX ғасырдың басындағы Қазақстанның саяси-əлеуметтік дамуы. Осы мəселелердің мəнін ашу кезінде Əлихан Бөкейханның Қазақстандағы саяси-идеялық ахуал туралы пікірі, ұсыныстары баяндалады. Мысалы, «Мен кадет партиясынан неге шықтым?» [2, 261] еңбегін пайдалану қажет. Бұл еңбектің мазмұнында мына оқиғалар түсіндіріледі: Ол 1906 жылы кадеттер партиясының орталық комитетіне мүше болып сайланған еді. Кадет партиясының бағдарламасының негізгі идеясы Ресейде парламенттік басқару жүйесін енгізуге бағытталған. Қазақ зиялылары парламенттік басқаруға көп үміт артты, оның болашағымен қазақ қоғамының саяси прогреске көтерілуін тікелей байланы-
33 №3 (48) 2023 Педагогика стырды. Осыған орай 1905 жылы желтоқсанда Əлихан Бөкейханның басшылығымен Орал қаласында кадет партиясының қазақ қоғамындағы филиалы құрылды. 1906–1917 жылдар аралығындағы кадет партиясының талаптары Алаш зиялыларының пікірінше, басқа саяси партияларға қарағанда демократиялық, либералдық, реформалық сипаттарымен қазақ халқының мүддесіне, даму эволюциясына біршама жақын келді. Қазақ зиялылары да партияны құру арқылы парламенттік, конституциялық жолмен болашақта республика мəртебесі бар ұлттық автономияға қол жеткізуге болады деген пікірде болды. Алайда, 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін, кадеттер партиясының басшылары, тек Польша мен Финляндияның ғана өзінің мемлекеттік құрылымын өзі шешу құқығын мойындап, Ресейдің құрамындағы басқа халықтардың жеке мемлекеттік, өзін-өзі билеу дəрежесіне өзі ие болуына үзілдікесілді қарсы болды. Осыған байланысты Əлихан Бөкейхан былай деп жазды: «кадеттер партиясы жер адамға меншікті болып берілсе де, жөн дейді. Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиылып, Ұлт автономиясын тікпек болдық... біздің қазақ-қырғыз дін ісін көркейтетін болса, үкімет ісінен бөліп қойған оң болады жазылу тарихына байланысты тарихи-саяси оқиғалар тізбегін түсіндіру оқушыларға тақырыпты меңгеруге көмек беретін сөзсіз. Сонымен қатар, «XX ғасырдың бас кезеңіндегі Қазақстан» деп аталатын тараудағы негізгі сұрақтардың бірі мерзімді басылымдардың шығуы жəне оның тарихи маңызы. Осы мəселелерді оқыту барысында білім мен тəрбиені қатар беру үрдісі жүреді. Сондықтан да 1911–1915 жж. шығып тұрған «Айқап» жəне 1913–1918 жылдардағы «Қазақ» газеті сияқты басылымдарындағы Əлихан Бөкейханның рөлін көрсету өте орынды болады. Ол үшін «Қазақ» газетінің беттеріндегі ұлт болашағын ойлаған, жазған пікірлерін талдау арқылы тақырыпты ашуға болады. Осы арқылы сабақта ұлттық баспасөздің қоғамдық-саяси сананы оятудағы рөліне баға беру арқылы ХХІ ғасырдағы ақпараттық құралдардың тарихи маңыздылығымен байланыстыра түсіндіру керек. 8-сыныпта «XX ғасырдың бас кезеңіндегі Қазақстан» тақырыбы бойынша қазақ зиялыларының Ресей империясының Мемлекеттік Думасындағы қызметіне баға беру мақсатын түсіндірген кезде Əлихан Бөкейханның «Сайлау», «Саясат күйі», «Петроград хаты» [1, 177] деген танымдық, тəрбиелік мəні бар мақалаларын талдаған жөн. Мақаланың негізгі мазмұны Қазақ даласында үш жылда бір өтетін сайлаудың барысы жайлы Əлихан Бөкейхан оны былай түсіндіреді: «... сайлау сайын жұрт өрт шыққандай, жау шапқандай жанталасып əбігер болады... өстіп жұрт бүлінгендегісі не? Болыстық, билік, ауылнайлық, елбасылық... ары қарай қазақ сайлауын Европа сайлауымен салыстырып, болашақта білімді, оқыған, білетін адамдардың сайлауға қатысып, ел басқару ісіне араласқаны дұрыс», — деген пікір айтып, сайлаудың мағынасын түсіндіріп: «Болыс, би, ауылнай һəм елу басы болмақ...» жұрт үшін қылатын қызметі (яғни халыққа қызмет жасау — Авт.), ақыл да, ұсталық та (өз ісінің шебері, кəсібилік мағынасында — Авт.) оқумен, істеумен (тəжірибемен — Авт.) жүре ұлғаяды. «Дүниядағы жер билігі күннен-күнге ақылды, ұста жұрт қолына ауып барады... Жұртқа ғаділ би пайдалы, көпке сүйенген, көп сөзін тыңдаған, билігін орнына салатын, арам жемейтін (парақор емес — Авт.), іс білетін (профессионал — Авт.), халық үшін жаумен айтысатын болыс пайдалы... Бұған ең құрметті ақсақал, ғаділ, жұрт қамшыл, сатылмайтын жөн білетін жақсыны сайлау керек» [1, 31]. Осы мақаланың бүгінгі тəуелсіз Қазақстан үшін зор мəні бар екенін түсіндіргенде тақырып ашылады, оқушының білімінің өсуіне зор ықпал жасайды. Қазақстанның ХХ ғасырдың басындағы экономикалық мəселелерге байланысты күрделі сұрақтарының бірі — қазақ жеріне орыс шаруаларының қоныстануы жəне қазаққа 15 десятинадан жер бөліп беру мəселесіне арналған. Тақырыптың негізгі мақсатына жету үшін оқулықтағы берілген материалдарды толықтыра түсу үшін Əлихан Бөкейханның «Көшпелі Һəм отырықшы норма» деп аталатын еңбегіндегі патша үкіметінің қоныстандыру саясатының мəнін түсіндіретін ой-пікірін талдау керек. Сонымен қатар, оның «егер қазақ 15 десятинадан берілетін жерді алуға келіссе, қазақ жеріне келетін, қара шекпенділер саны өсе түседі, ал ол өз кезегінде қазақтың өз жерінде азшылыққа айналып, барлық құнарлы жерінен айырылатындығын» түсіндіріп жазғанын айту керек. Осы сұрақты толықтыра түсу үшін Əлихан Бөкейханның «Жауап хат» деген еңбегінен үзінді келтірсе болады. Мысалы, ол былай дейді: «сол 15 десятинадан жер алам десеңдер...». 1. Қазақтың бас адамдары! Əуелі сіздер адаспаңдар, ынтымақпен іс істеңдер. 2.Қазақтың байлары, күштілері! Жарлы-жақыбайлы нашарларды жермен теңгеріңіздер (жер беріңдер — Авт.) ... 3. Алашқа аты шыққан адамдар! Көсемдіктеріңізден адаспай, түзу істеңдер! Сіздер адассаңыздар, аттарыңнан адасады. Арттарыңнан ергендердің обал-сауабына сіздер қаласыздар...». Оның осы ой-пікірінде ел ішіндегі жақсы, беделді, ауқатты адамдарды ұлтының қамын ойласын, үлгі берсін деген үндеу бар екенін түсіндіргенде, Əлихан Бөкейханның еш уақытта тек байлардың қамын ойлаған деген пікір қате, оның жаулары оған байшыл деп жала жапқаны көрінеді. Əлихан Бөкейханның осы жазған еңбектерін дұрыс түсіндіріп талдаса, тақырыптың мəнін ашуға мүмкіндік туады. 8-сыныпта оқытылатын Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы тақырыбын оқытқанда, оқулықтағы Алаш зиялыларының көтеріліс туралы пікірлері, жазалаушы отряд, соғыс жайлы үстіртін берілген мəтіндерді толықтыру қажет. Ол үшін Əлихан Бөкейханның «Тағы да соғыс», «Қазақтан солдат алына ма?», «Күнбатыс майданынан», «Мəскеу хаты», «Бұратаналар тақырыбы», «Қазақ жұртына», «Алаштың азаматына» [2] деген мақалаларында берілген соғыстың шығу себебі, екі əскери одақтың құрылу тарихын сипаттай келе ол былай дейді: «...бұл соғысқа (1914 жылғы бірінші дүниежүзілік соғыс — Авт.) Россия кіретін болды. Россия кіріскен соң Германия амалсыз кіріскелі тұр. Австриямен əуелде жасасқан шарттары солай... Кім жықса да (жеңседе — Авт.) Еуропа, Азия жері қайта бөліске... салынар. Осындай зор саясат ісінен хабарсыз жату біздің оқушыларға жарайма?». 8-сынып оқулығындағы «Алаш қозғалысы» жəне «Алаш партиясының құрылуы» деген тақырып бар. Осы тақырыпты түсіндіру барысында Əлихан Бөкейханның тарихи тұлғасын көрсетуде «Алаш партиясы», «Екінші жалпы қазақ съезі» атты мақалаларындағы партия бағдарламасын талдау қажет. 1917 жылы 21 қарашада «Қазақ» газетінде «Алаш» партиясының бағдарламасының жобасы жарияланды. Бағдарлама 10 бөлімнен тұрады: 1. Мемлекет қалпы. 2. Жергілікті бостандық. 3. Негізгі құқық. 4. Дін ісі. 5. Билік һəм сот. 6. Ел қорғау. 7. Салық.8. Жұмысшылар. 9. Ғылым-білім үйрету. 10. Жер мəселесі [3, 37]. Сонымен қатар, оның азаттық жолындағы күресте, қазақтың қамын ойлаған, болашағына сенген, өзге ұлт өкілдері мен достастығына тоқталып, олар туралы Əлихан Бөкейханның жазған еңбектерін талдаса дұрыс болады. Мысалы, оның «Г.Н. Потанин» деген еңбегі бар [2, 180]. Бұл еңбекте Алаш зиялыларының арманын, Алаш қозғалысының түпкі мақсаты қандай екенін, Потанин сөзімен берген: «... Елдің тұрмысын, тілін, мінезін білмеген кісі көш басын алып жүре алмайды. Олай болса көп ұлттан құралған Ресейді бір орыстың билеймін дегенінде мағына жоқ. Ресей өзге тілі, тұрмысы, қаны басқа жұртқа автономия беруі керек. Қазақты автономия қылсақ. Қараөткел (қазіргі Астананың тұрған жері — Авт.) Алаштың
34 №3 (48) 2023 ортасы, сонда университет салып қазақтың ұлын, қызық оқытсақ, Қозы-Көрпеш–Баянды шығарған, Шоқан, Абай, Ахмет, Міржақыпты тапқан қазақтың кім екенін Европа сонда білер еді-ау», — деген Потаниннің ой-пікірін береді. XX ғ. басындағы қазақ интеллигенциясының көрнекті өкілдері тарауы бойынша оқушыларға тарихи тұлға туралы теориялық түсініктер беру керек. Ол үшін «Н. Нұрмақов — тарихи тұлға: деректік жəне тарихнамалық талдау» атты монографияның «Тарихи тұлға: теория жəне методология» атты бірінші тарауы оқытып, одан кейбір тұжырымдарды алған дұрыс. Бұл тарихи фактіні методологиялық тұрғыдан арнайы зерттегенде тұлғалардың тарихи рөлін ашуға мүмкіндік береді. Осындай тұжырымды ХХ ғасырдың басында ақын С.Торайғыров айтқан: Дулатов, Байтұрсынов, Бөкейханов, Білемін бұл үш ердің айтпай жайын. Кешегі қара күнде болмап па еді, Бірі күн, бірі шолпан, бірі айым. Солардан басқа кеше кім бар еді, Қазақ үшін шам қылған жүрек май [2, 26]. ХХ ғасырдың басында Қазақстанның саяси-экономикалық даму тақырыбын оқыту барысында оқытудың əртүрлі технологияларына сүйеніп, оқушыларға сапалы білім беру бүгінде басты мақсат, себебі бұл білімнің нəтижесін бағалауға мүмкіндік береді. Сондықтан Əлихан Бөкейханның еңбектері арқылы Қазақстан тарихын оқыту мен тəрбиелеу кезінде қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды қолдану, оқушылардың белсенділігін арттырып, олардың танымдық жəне зерттеу қызметін тиімді ұйымдастыруына, шығармашылық қасиеттерін дамытуға мүмкіндік береді. Сабақ барысында қолдануға болатын ақпараттық технологиялардың бірі — «Prezi» [5] бағдарламасы. «Prezi» бағдарламасында ЗD эскиздерді қолдану арқылы Ə.Бөкейханның ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының дамуы туралы ой-пікірлерін түсіндіруге болады. Презентация барысында «Əлихан Бөкейхан ел басқару ісінде ұстанған негізгі қағидаларына сараптама жасауға болады. Бұл бағдарламаны тарих сабағындағы Əлихан Бөкейханның ұлт жанашыры, ұлт көсемі болатын бейнесін көрсету жəне жобалық зерттеу жұмысын қорғау кезінде қолдануға болады Осы тақырыпты тереңдетіп оқыту үшін «MindMeister» [6] атты ақпараттық технологияны қолданған дұрыс. Оқушыларға «MindMeister» бағдарламасы жөнінде түсіндіргеннен кейін, «Əлихан Бөкейхан — Ұлы дала елінің жаңғырту жолын көрсетуші» тақырыбы бойынша тапсырма беріледі. Бұл тапсырма мынандай дескриторлар (сурет2) бойынша орындалуы тиіс: – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның жағдайына шолу жасайды; – Ə.Бөкейханның Қазақстанның ХХ ғасырдың басындағы саяси-экономикалық дамуы туралы пікірінен үзінді келтіреді; – Ə.Бөкейханның жер мəселелесі жөнінде көзқарасын талдайды; – Ə.Бөкейхан пікірі бойынша ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның дамуының жол картасын дайындайды. «MindMeister» бағдарламасы арқылы жасалған тапсырма ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тақырыбы бойынша «LearningApps» [7] интерактивті оқуəдістемелік қосымшасының бағдарламасын қолданып, үй тапсырмасын сұрауға болады. «LearningApps» құралдары əртүрлі интерактивті тапсырмаларды жасауға мүмкіндік беретіндігін түсіндіріп, соның негізінде ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның дамуы туралы Алаш зиялыларының көзқарастарын викторина, сұрыптау, топтастыру, жіктеу, мəтінді енгізу, кроссворд, уақытша таспа жəне т.б. əдіс-тəсілдері арқылы үй тапсырмасын орындалуын тексеру қажет. Мысалы «Айқап» журналының жер туралы ұстанымы мен «Қазақ» газетіндегі Алаш зиялыларының көзқарастарын салыстыру қажет» «Алаш зиялыларының оқу мен білім туралы пікірлерін сəйкестендір» деген тапсырмаларын құрып, орындатуға болады. (Сурет 3) «LearningApps» бағдарламасымен жасалған салыстыру тапсырмасы «LearningApps» бағдарламасымен жасалған тапсырма. Қорыта айтқанда «ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан» деп аталатын тақырыптың маңыздылығы — азаттық идеясының жаңаша сипат алғандығын жас ұрпаққа түсіндіру болды. Бүгінгі тəуелсіз Қазақстанның қалыптасып, дамуы ХХ ғасырдың басындағы Алаш зиялыларының еңбектеріндегі көрсетілген басты ұстаным негіз болды. Соның нақты дəлелі Əлихан Бөкейханның мақалада талданған рухани мұрасы жəне өсиеттері бүгінгі күнмен сабақтастырылып берілді. Мысалы: «Ұлтына, жұртына қызмет ету — білімнен емес, мінезден», «Тірі болсам, хан баласында қазақтың хақысы бар еді, қазаққа қызмет қылмай қоймаймын». Мақалада Ə. Бөкейханның ұлт қамын, ел болашағына алаңдаған ой-пікірлері талқыланып, оның əр еңбегі ұлттық идея, ұлттық санадан ешқашан айнымағандығы дəлелденді. Алаш қозғалысы көсемінің ғибраты, жүріп өткен жолы, азаттық жолындағы күресі — тəуелсіз мемлекет құрған, егемен ел болған бүгінгі қазақ баласының үлкеніне де, кішісіне де тағылым болғандығы жаңа əдіс-тəсілдермен оқушыларға түсіндіруге мүмкіндік береді. Педагогика
35 №3 (48) 2023 Әдебиеттер: 1 Бөкейхан Ə. Шығармалары / Ə. Бөкейхан. — Алматы: Қазақстан, 1994. — 384 б. 2 Бөкейхан Әлихан Нұрмұхамедұлы. Таңдамалы : қазақ және орыс тілдеріндегі ғылыми зерттеулер, еңбектер: моногр., мақалалары, сөздері, баяндамалары, өлеңдері, аудармалары, хаттары / Ә. Н. Бөкейхан ; бас ред. Р. Нұрғалиев. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 1995. - 496 б. 3 Дулатбеков Н.О. Деятели Алаша / Санкт-Петербургские страницы : монография / Н. О. Дулатбеков. - Караганды: Болашақ-Баспа, 2015. - 182 c. 4 Ахметова Л.С. Алихан Букейханов : поиск ориентиров : учеб. пособие / Л. С. Ахметова, В. К. Григорьев, Г. Н. Шойкин. - Астана : [б. и.], 2008. - 70, [4] с. 5 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://prezi.com/dashboard/next/#/presentations. 6 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://www.mindmeister.com/ru/mm/signup/basic. 7 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://learningapps.org/. Педагогика
36 №3 (48) 2023 Мақала жоғары оқу орындарында әдебиет теориясын оқытуда қолданылатын инновациялық әдіс-тәсілдер жөнінде. Статья об инновационных методах и приемах, применяемых при обучении теории литературы в высших учебных заведениях Article on innovative methods and techniques used in teaching literary theory in higher education institutions МУРАТОВА МАРЖАН САЙЛАУБАЕВНА Шәкәрім ат. Семей университеті магистранты Ғылыми жетекшісі – профессор Токсамбаева А.О. Жоғары оқу орындарында әдебиет теориясын оқытуда қолданылатын инновациялық әдіс-тәсілдер Педагогика Еліміз егемендік алып,ата-бабамыз аңсаған тәуелсіздікке қол жеткізгелі,білім беру саласында да оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін енгізу,жаңаша оқыту талабы күн сайын күн тәртібінде қаралып келе жатыр.Тәуелсіздікті алғаннан кейін ата-бабамыздан қалған мұраға терең үңіле бастадық. Студенттерге әдебиет пәнін түрлі инновациялық әдіс-тәсілдер мен студенттің өз бетімен ізденуі үшін,студенттерге тарихы тереңде жатқан қазақ ауыз әдебиетімен, қазақ әдебиетінің ірі тұлғаларымен,олардың өмірі мен шығармашылықтарымен тереңнен танытып білімдерін арттыру басты мақсаттардың бірі «Әдебиет – сөз өнері». Ол - өнердің бір саласы. Әдебиет пәні де өнер пәні. Әдебиетті ұлағатты адамдар «адамтану құралы» десе, әдебиет пәнін «адам тәрбиелеу құралы» дер едік. Ол жасөспірімдерге әдебиеттанудан, сөз маржандарының қыр-сырын игеруден жай білім ғана беріп қоймайды, ең бастысы, өмірдің ең қымбаттысы, ең асылы – жақсылық пен ізгіліктің ұрығын себеді. Әдебиет пәнінің әр сабағын адам бойындағы асқар арман, әдемі сенім, әсемдік пен сұлулыққа құштарлық тәрізді ең мөлдір сезімдер мен кісілік қасиеттер туралы сырласу сабағы десек те болады. Әдебиет пәні арқылы оқушылардың рухани дүниесі байиды, туған тілін сүюден елін, адамзатты құрметтеуге дейінгі сезімдері тәрбиеленеді. Әдебиет арқылы жасөспірімдер алдында еліміздің тарихы, оның ғасырлар қойнауында қалған сөз сандығы ашылады, солар арқылы халық арманы, қиялы, болашақтан күтер үміті, ақ сенімі көрінеді. Әдебиет- сөз өнері. «Көз жетпеген жерге сөз жетеді» -дейді дана халқымыз. Бұрынғы заманнан халқымыз шешендікті жанына әрқашан серік еткен.Қазақ халқының ауыз әдебиеті өте бай.Аттың жалында,түйенің қомында көшпенділікпен күн кешкен қазақ халқы үшін әдебиет пен тарихтың алар орны ерекше. Әдебиет пәнін оқыту үшін төмендегідей жағдайларға назар аудару керек: 1.Мәтіндегі жаңа сөздермен танысу.Мағынасын сөздіктің көмегімен түсіну. 2.Өтілген шығарманы жүйелі түрде жоспармен құрастыру,мәтінді әңгімелеуге үйрету 3.Әр тақырыптың соңында,міндетті түрде нәтижесін тексеру. Ол үшін сұрақ- жауап әдісін,тест тапсырмасын жүргізу. 4.Көрнекі құралдар мен карта,кестелер,сызбаларды жүйелі түрде қолдану 5.Тақырып бойынша түйін жасауды үйрету. Әдебиет сабағы-студенттерді адамгершілікке,адалдыққа,адамды құрметтеуге тәрбиелейтін білім көзі. Әдебиет пәнінің тәрбиелік мақсаты студенттерге берілетінін мазмұндық ерекшелігімен айқындалады. Студенттердің ұғымына оңай, көркем туындылардың тәрбиелік құндылығы аталмыш оқу үдерісінде жоғары деуге болады. Өйткені, осындай шығармалар оқу үрдісінде тиімді амал-тәсілдермен меңгертілсе, білім берудің ізгілік, адамгершілік бағытындағы ұстанымдары ойдағыдай жүзеге асады. Жаттығулардың тиімділігін төмендегіше саралауға болады: алған теориялық білімді тәжірибеде пайдалана отырып, оны одан әрі тереңдете түсінуге; зейінін жетілдіріп, еске ұстау қабілетін дамуытуға; өз беттерімен белгілі бір туындыларды талдай білуге; сөздік қорларының молайып, тіл байлықтарының жетілуіне; мәтінді терең түсініп, сауатты жазуға; шығармашылық қабілеттерінің дамуына; пәнге деген қызығушылықтарының артуына мүмкіндік туғызады. Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған міндеттердің бірі – оқытудың əдіс-тəсілдерін үнемі жетілдіріп отыру жəне қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды меңгеру.Қазіргі таңда оқытушылар инновациялық жəне интерактивтік əдістемелерін сабақ барысында пайдалана отырып сабақтың сапалы əрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде. «Инновация» ұғымын қарастырсақ, ғалымдардың көбі оған əртүрлі анықтамалар берген. Мысалы, Э. Роджерс инновацияны былайша түсіндіреді: «Инновация – нақтылы бір адамға жаңа болып табылатын идея». Майлс: «Инновация – арнайы жаңа өзгеріс. Біз одан жүйелі міндеттеріміздің жүзеге асуын шешімдерін күтеміз» –дейді. Ал,Қазақстанда ең алғаш «Инновация» ұғымына қазақ тілін анықтама берген ғалым Немеребай Нұрахметов. Ол «Инновация,инновациялық үдеріс деп отырғанымыз – білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану жəне таратуға байланысты бір бөлек қызметі» деген анықтаманы ұсынады.Н. Нұрахметов «инновация» білімнің мазмұнында, əдістемеде,технологияда, оқу-тəрбие жұмысын ұйымдастыруда, мектеп жүйесін басқаруда көрініс табады деп қарастырып, өзінің жіктемесінде инновацияны, қайта жаңарту кеңістігін бірнеше түрге бөледі
37 №3 (48) 2023 Педагогика Оқу-тəрбие үдерісінде инновациялық педагогикалық жаңалықтарды енгізудің ІV кезеңін бөліп көрсетуге болады: I кезең: Жаңа идеяны іздеу. Ақпараттандыру жəне инновацияларды ұйымдастыру, жаңалықтарды іздестіру. ІІ кезең: Жаңалықтарды ұйымдастыру. Оқу-тəрбие үдерісінде жаңалық енгізулерді алғашқы байқаудан өткізу. ІІІ кезең: Жаңалықтарды енгізу. Оқу-тəрбие үдерісінде инновациялық əдіс-тəсілдерді пайдалану. IV кезең: Жаңалықтарды бекіту. Оқу-тəрбие үдерісінде енгізілген жаңалықтардың нəтижесін бағалау. Бүкіл дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатына қазіргі кезде Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үдеріс педагогика теориясы мен оқу-тəрбие үдерісіне нақты өзгерісте енгізуімен қатар елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық қабілетін дамытуды, мұғалім іс-əрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.Жаңа педагогикалық технологиялар студенттердің шығармашылық қабілеттерін арттыруға көмектеседі. Инновациялық технологияларды әдебиетті оқытуда маңызды рөл атқарады. Олар студенттерге әртүрлі әдеби ресурстарға қол жеткізуге мүмкіндік береді, интерактивті оқу орталарын құруға көмектеседі және әдеби теорияны зерттеу процесін байытады. Онлайн платформалар мен цифрлық ресурстарды пайдалану студенттерге әртүрлі әдеби шығармаларға, сыни мақалаларға, зерттеулерге және пікірталастарға қол жеткізуге мүмкіндік береді, бұл оларға әдеби теорияны өз бетінше зерттеуге және талдауға кең мүмкіндіктер береді. Әдебиетті оқытудағы тағы бір инновациялық тәсіл-әдебиеттің интерактивті жанрларын пайдалану. Бұған Мультимедиялық презентациялар, интерактивті ойындар, әдеби шығармалар әлеміне виртуалды экскурсиялар, сондай-ақ цифрлық түрде өз әдеби шығармаларыңызды жасау кіруі мүмкін. Мұндай әдістер студенттерге әдеби теориялар мен тұжырымдамаларды тереңірек түсінуге көмектесіп қана қоймайды, сонымен қатар олардың сыни ойлауын, аналитикалық дағдыларын және шығармашылық ойлауын дамытады. Сонымен қатар, мұндай инновациялық әдістер студенттерді ынталандыруға және оларды әдеби теорияны зерттеуге қызығушылығын арттырады. Мысалы, виртуалды шындықты пайдалану студенттер әдеби шығарма әлеміне еніп, оны жаңа қырынан зерттей алатын иммерсивті сценарийлер жасауға мүмкіндік береді. Бұл мәтінді тереңірек түсінуге ықпал етеді және оқушыларды қосымша зерттеулерге ынталандырады. Жалпы, әдебиетті оқытудағы инновациялық технологиялар оқушылардың сыни ойлауын, шығармашылық көзқарасын және әдеби теорияны терең түсінуін дамытуға ықпал ете отырып, неғұрлым серпінді, тартымды және тиімді оқу ортасын құруда септігін тигізеді. Әдебиеттер: 1.Әдебиетті оқытудың инновациялық әдістемесі, технологиясы. Қ.Бітібаева, Алматы,2010ж 2.Қазіргі заманғы педогогикалық технологиялар. Ф.Б.Бөрібаева, Н.Ж.Жанатбекова, Алматы. 2014 ж 3.Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі. Б.Д.Жұмақаева, Алматы, 2015 ж
38 №3 (48) 2023 Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 8 сынып оқушыларына қазақ әдебиеті пәнінен жүргізілетін сабақтың үлгісі ретінде берілген. Сабақ жоспары орта мектеп ұстаздары мен педагогикалық оқу орындары студенттерінің назарына ұсынылған. Данная работа представляет собой разработку урока по казахской литературе для 8 класса средней школы. Урок будет интересен не только практикующим учителям, но и студентам педагогических вузов. This work represents itself the lesson plan of the Kazakh literature for 8th grade pupils of secondary school. The lesson will be interested not only for practicing teaches, but for students of pedagogical universities as well. АМАНТАЕВА ИНАБАТ АМАНГЕЛЬДЫКЫЗЫ Семей қ. Шәкәрім ат. университеті магистранты Ғылыми жетекші – ф.ғ.к., аға оқытушы Курмамбаева К. С. Жалпы орта білім беретін мектептердің 8-сыныбында Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларын оқыту әдістемесі Әдебиетте әрбір тұлғаның өзіндік орны бар. Өзіндік салған сара жолы, ізі бар. Сол тұлғалардың асыл мұраларын бүгінгі білім ордаларын жас ұрпаққа насихаттау – білім көшінде құптарлық іс. Бүгінгі жас ұрпаққа не құнды? Олардың тәлімі мен тәрбиесі үшін қандай маңызды дүние ұсынған жақсы? Осы орайда мен Абай, Ыбырай, Шәкәрім мұраларының маңызы зор деп ұсынар едім. Бәріміздің де санамызда «Абай былай деп айтқан», «Ыбырай жырлағандай», «Шәкәрім толғағандай» деген секілді құнды ойдың тізгіні жатыр. Жазбамның әрі қарайғы барысын осы тұлғалардың ішінде мен Шәкәрім еңбектері мен мұраларын білім ордаларында оқыту сынды өзекті оймен саралап өтейін. Ұлтымыздың рухани көшбасшысына айналған айтулы ақын, ойшыл, ғұлама, ғибратты сөз иесі- Шәкәрім Құдайбердіұлы. Ол өз еңбектері арқылы кейінгілерге қалай өмір сүру керектігін көрсетіп кеткен ғұлама. Өзі өрнектеп кеткен осынау ұлы жолдың көшін жас ұрпақ қалай ұғынып жүр? Бүгінде мектептерде оқыту бағдарламасында қазақ әдебиеті пәні арқылы Шәкәрім шығармалары оқытылып жүр. Мәселен, мектептің 6-сыныбында «Адамдық борышың», «Жолама қулар маңайға» , 8-сыныпта «Қалқаман - Мамыр» поэмасы (қосымша оқуға «Сөз жазып, сөз өлшемек», «Өмір» өлеңдері) 10-сыныпта «Жастарға», «Дүние мен өмір», «Бір Аллаға сыйынған адам өлмес», «Кәрілік туралы», «Еңлік - Кебек» поэмасы сынды шығармалары оқытылып жүр. Әр буын сыныпқа оқытылатын ақынның шығармаларының қай –қайсысында осы қалайы жоқ. Әсіресе 8 –сыныпта оқытылуға ұсынылған «Қалқаман-Мамыр» поэмасының жастарға берер құндылығы, тәрбиелік мәнін, түйінін саралап өтейін. Алдымен , бұл тақырыпты оқытарда ақынның өмір жолымен таныстырамыз. Өмірбаяндық деректерімен оқушыларға балалық шағы, туып-өскен жері, білім алған жері, шығармашылық жолға, әдебиетке бет- бұрысы бәрі-бәрі талдап айтылады. Өмір жолында оның Абай Құнанбайұлымен өзектес екені баса айтылады. Себебі Шәкәрім Құнанбайдың үлкен ұлы Құдайбердіден тарайды. Құдайберді ақынның бала кезінде айықпас дертттен қайтыс болады. Абай болса, ағасының артында қалған ұрпағына қамқор болуды өз мойнына алған екен. Бұл кезде Шәкәрім небәрі жеті жастағы бала еді. Ол әкеден айырылып, жетім қалғанына қайғырып, алғашқы өлеңін шығарады. Інісінің өлеңге деген қабілетін байқаған Абай оның ұстазына айналады. Алайда ауыл мектебінен білім алған Шәкәрім одан әрі оқу іздеп, сол замандағы үлкен білім ордаларына ұмтыла қоймайды. Мұны ол өз жазбаларында былай түсіндіреді: “Қажы марқұм жетім деп аяп, қысып оқыта алмай, ғылымнан мақрұм қалып, жетімдікті сылтау қылып, ойыма не келсе соны істеп, әдепсіз, ғылымсыз өстім”. Құнанбайдың бұлай етуінің де өзіндік себебі болса керек. Өйткені бұған дейін Омбы, Мәскеуде білім алған Халиолла есімді ұлы қайтыс болғаны бар. Абайды да Семейден қасына шақырып алып, Шәкәрімді де алысқа жібермегенінің сыры осы болуы мүмкін. Арнайы оқуды тамамдамағанымен Шәкәрім жасынан әдебиетке жүйрік, зерек болды. Өмір жолындағы осындай мазмұнға толы оқиғаларды білім алушыларды сабақтың алғашқы ұйымдастыру кезеңінде іздендіріп, жете түсіндіріп оқытудың мәні зор. Өйткені Шәкәрім өмір жолының осынау айшықты тұстарын біліп өскен ұрпақ терең білімге қол жеткізе алады. Оқу бағдарламасында ақынның немесе жазушының өмір жолымен танысқаннан кейін бір шығармасы арнайы сағатпен бөлініп оқытуға ұсынылады. Мәселен, 8-сыныптың қазақ әдебиеті оқулығында Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» поэмасы ұсынылған. Бұл поэма 1882 жылы жазылған 1912 жылы Семейдегі «Жәрдем» баспасында жарық көрген. Оқиғаның болған жері - Сыр өңірі 1722 ж. қазақтың «Ақтабан шұбырынды» қарсаңындағы қилы кезеңі суреттеледі. Ақын поэмалары тақырып жағынан бір-біріне сабақтас. Бәрі де махаббат тақырыбына арналып, қыз бен жігіт арасындағы сүйіспеншілік,соның төңірегінде өрбитін трагедиялық баяндаулардан тұрады. Дегенмен оларды тек махаббат трагедияларын жырлаған шығармалар ретінде қабылдауға болмайды. Олардағы әлеуметтік астар әлдеқайда терең. Жастардың басынан өткен қайғылы оқиғаларды баяндау барысында ақын бүкіл қоғамның әлеуметтік жағдайын, психологиялық жай- күйінен, әдетғұрып, салт-дәстүр қағидаларынан, т.б. мәселелерден мол мағлұматтар береді. Сол төңіректе өз пайымдарын ұсынып, оқырманды да ойға түсіреді. Сонымен қатар Шәкәрімнің қай поэмасын алсақ та,оның тарих сахнасына шыққан деректер көрінеді. Атап айтқанда, «Қалқаман -Мамыр» поэмасында баяндалатын оқиға «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» аталатын қасіретті кезеңнің қарсаңында, яғни он сегізінші ғасырдың басында, 1722 жылы Сыр бойындағы Тобықты елінде өтеді. Ал «ЕңлікПедагогика
39 №3 (48) 2023 Кебек» поэмасында қазақтың Сыр бойынан ауып, Шығыс тауына қоныс тепкен кезеңіндегі Тобықты мен Найман арасындағы жағдай баяндалады.Поэмаларында тарихта болған оқиғалар арқау етілген. Кейіпкерлері де өмірде болған адамдар. Поэмаларын талдаған кезде Қ.Бітібаеваның дастанның мазмұнын меңгерту барсында жоспар, аннотация, жырдан үзінді келтіре отырып айтқызу, салыстырулар, бір кейіпкер туралы екінші кейіпкердің пікірін тыңдауды қолданамын. [1] Мәселен, поэманың мазмұнын меңгертуде білім алушыларға оқулық немесе бейнебаян арқылы поэма жырын тыңдалым тапсырмасы арқылы оқытып, кейін мазмұны бойынша композициялық талдау ұсыну мазмұнын тез меңгеруге тиімді: Жанры – эпикалық - ғашықтық дастан. Тақырыбы – екі жастың махаббат драмасына құрылуы. Идеясы – қоғамның әділетсіздігіне, ел билеушілердің озбырлығына қарсылық. Композициялық құрылымы: Оқиғаның басталуы: Туыстық байланыс Оқиғаның байланысуы: 1. Мамырдың бой жетуі. 2. Қалқаман мен Мамырдың кездесуі. 3. Қос ғашықтың бірге қашуы. Оқиғаның дамуы: Мәмбетай мен Көкенайдың баба сөзіне келіспеуі. Оқиғаның шиеленісуі: Мамырдың өлімі. Шарықтау шегі: 1. Қалқаманға шығарылған үкім. 2. Қалқаманның елден кетуі. Шешімі: Елдің күйзелісі. Қалқаман ұрпағы. Сондай –ақ, жырдың мазмұнынан үзінді беріп, өлең құрылысына талдату да білім алушыларды іздендіру тапсырмасы арқылы ой шеберлігін, ұшқырлыққа, зеректікке жетелейді. Мысалы: Бабаң айтты: «Өлтірер жұмыс емес, Таспен атып, өлтірмек бұл іс емес, Біреудің некелісін бұзбаған соң Қанына ортақ болу дұрыс емес.» Өлең құрылысы - 11 буынды, қара өлең үлгісімен жазылған. Поэтикалық тілі – суреттеу баяндау, мінездеу, портрет теңеу, эпитет метафора. Ал, поэманың мазмұнындағы берілген түсініксіз сөздердің мағынасын ашуда «Түсініктеме парағын» ұсына отырып, оқушыларға көмекші кітапхана арқылы түсіндіру біліміне мол үлес қосады. Мысалы: Еркек - шора: еркек балаша киінген қыз. Бастаңғы: әке - шешесі үйде жоқта қыз - бозбала мал сойып, құрбыларын жинау. Оғат: оғаш, қателік. Халал: адал. Асық: ғашық. Шаһит болу: дін жолында қаза болу, «ақ өлім». Сабақтың ортаңғы кезең бөлімінде іздендіру қадамдары арқылы оқушыларды шапшаңдыққа үйрете отырып, «Ізден, тап» әдісі арқылы поэманың әр бөлігінен мына бағыттағы жолдарды тауы оқы деген нұсқаумен қызықтырып әрі шапшаңдыққа баулуға болады: 1. Мамырдың соңғы сөзі. 2. Әнет бабаның Қалқаманға шығарған үкімі. 3. Қалқаманның елімен қоштасу сөзі. Ал, сабақтың соңғы кезеңінде білімді бекітуде «Блиц тест» арқылы поэма мазмұны бойынша тест сұрақтарын құрастырып тиянақтауға болады: 1. Қазақтың Сыр бойында жүрген жылы? А) 1722жылы В) 1737 жылы С) 1822 жылы 2. Әрі би, әрі молда, әрі ғұлама кім? А) Көкенай В) Әнет баба С) Мәмбетей 3. Қалқаманның әкесі кім? А) Мәмбетей В) Әнет баба С) Олжай 4. Ауыл үлкендерін жинап той жасаған хан? А) Сәмеке В) Мәмбетей С) Көкенай 5. Мамыр Қалқаманға қашан, қай жерге келуді сұрады? А) Жұма күні сайда В) Бүрсігүні, қалың қамыс С) Ауыл іргесінде 6. Мамыр қыз балаша киінгеніне неге өкінді? А) Әкесі құда түсірмекші болды В) Қалқаман алып қашбақшы болды С) Барлық жауап дұрыс 7. Екі жастың қосылуына не бөгет болды? А) Екі елдің арасының ар қашықтығы В) Туыс, аталас болуы С) Әнете бабаның сөзі 8. Қазақтың бастаушысы кім? А) Мәмбетей В) Көкенай С) Саван Раптан 9. Елі Қалқаманды не себепті іздемеді? А) Ашаршылық В) Қазақ - қалмақ соғысы С) Ұлы Отан соғысы 10. Қалқаманның ұрпағы қай жүздің ішінде жүр? А) Орта жүз В) Кіші жүз С) Ұлы жүз. [2] Үй тапсырмасы ретінде одан әрі ізденуге Үйге тапсырма: 1) Кейіпкермен сырласу хат; 2) Қалқаман мен Мамырдың алғашқы жұмбақтап айтқан жерін жаттау; 3) Шәкәрім шығармаларымен танысу секілді тапсырма жиынтығын ұсынуға болады. Біз Шәкәрім шығармаларын оқытуда осындай бір ғана сабақтың жоспарын құрып ұйымдастыруда, тақырыпты меңгертуде білімділік жағынан ақын өміріне қысқаша шолу жасап , поэманың тақырыбы мен идеясын ұғындыра аламыз. Дамытушылық жағынан поэманың композициялық сюжетін дамуын жанарлық сипатын, көркемдігін талдауды сұрақ - тапсырмалар ұсыну арқылы оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге дағдыландыра аламыз. Ойын жүйелі хабарлай білуіне жіті көңіл бөлеміз. Тәрбиелік жағынан салт - дәстүрімізді білуге, оған құрметпен қарауға, адалдыққа, достыққа берік болуға ұлтымыздың ұлы адамдарының еліне еткен еңбегін бағалай білуге, ақынның әндері өлеңдері арқылы өнерді түсінуге, сүйсінуге тәрбиелеуге мүмкіндік аламыз. Жалпы 8-сыныпта Шәкәрім шығармаларын талдап оқытқанда алдымен мына сұрақтар тізбесін басшылыққа алып, білім алушыларды іздендіріп ақпараттандырған дұрыс деп есептеймін: 1. Ақын шығармаларының қамтыған тақырыптары 2. Қазақ арасында көп тараған тоғышарлық, надандық, алауыздық дегендер қай өлеңдерінде сынға алынады? Ол адам баласына тән қандай қасиеттерді уағыздайды? 3. Ақын қолданған «насихат» деген ұғымды қалай түсінесіздер? 4. Ақынның адам өмірі туралы айтқан қандай ой-байламдарын білесіңдер? 5. Өмірдің босқа өтуі дегенді қалай түсіндірер едіңдер? 6. Аба мен Шәкәрім шығармаларының үндестігі неде? Бұл жұмыстар оқушыға еркіндік бере отырып, өз пікірін еркін, шешен тілмен айтып жеткізе алатын білімді азамат етіп шығаруға алғышарттар жасайды. Қорыта келе: «Сусыз егін не шықсын, шыда азапқа, Дәмін алып, ел ұқсын, сонда ұмтылар тамаққа», -деп, Шәкәрім Құдайбердіұлы өзі айтқандай, шығармаларын осындай жаңаша бағыттағы әдіс-тәсілдер арқылы ұғындыру оқушыларды ақынға рухани жақындатып, көркем шығарманың құдыретін түсінуге баулиды. Ұлттық құндылықтарымызды игере отырып, бағалай білуге жетелейді. Педагогика
40 №3 (48) 2023 Әдебиеттер: 1. «Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі» оқу құралы, Павлодар-Кереку 2015 жыл, А.О.Кәріпжанова, Т.Қ.Қасенова, 28-30 бет аралығы. 2. Шәкәрім «Қазақ айнасы. Өлеңдер мен Поэмалары» -Алматы: «Атамұра» 2003 жыл, 98-103 бет аралығы. Педагогика
41 №3 (48) 2023 Педагогика Мақала Қазақстан тарихы курсы аясында Ұлы Отан соғысы тарихын Әлия Молдағұлова мен Мәншүк Мәметованың майдандағы ерліктерін баяндау арқылы оқыту мәселелеріне арналған. Мақала жоғары және орта кәсіптік білім беру ұйымдарының оқытушылары мен әдіскерлеріне, білім алушы магистранттар мен студенттерге арналған. Статья посвящена вопросам обучения истории Великой отечественной войны в рамках курса истории Казахстана, через повествование о фронтовых подвигах Алии Молдагуловой и Маншук Маметовой. Статья будет интересна преподавателям и методистам высших и среднетехнических учебных заведений, а также обучающимся магистрантам и студентам. The article is devoted to the issues of teaching the history of the Great Patriotic War in the course of the history of Kazakhstan, through the narration of frontline exploits of Aliya Moldagulova and Manshuk Mametova. The article will be interesting for teachers and methodologists of higher and secondary technical educational institutions, as well as for master’s students and undergraduates. ӘБЕН НАЗЕРКЕ БАҚЫТЫЗЫ Алматы облысы, Іле ауданы №7 орта мектептің мұғалімі, Шәкәрім ат. Семей университетінің магистранты Ғылыми жетекшісі - т.ғ.д, профессор Байсарина Қ.Қ. Әлия Молдағұлова мен Мәншүк Мәметованың майданындағы ерліктерін Қазақстан тарихы курсында оқыту Елдің ерлігін тану үшін қашанда оның әрі тұлғаларымен, айқындала түсетінін биіктерден барып білесің. Тарих көшінде миллиондардың атын шығаратын бірегей бір туар тұлғалардың да қажеттігі осыдан шығар. Кеңес Одағының Батыры Ә.Молдағұлова, М.Мәметова ерліктерін көрінген ер шыдай бере алмайтын сұрапыл да қан майданның қақ ортасында жүріп ерлік көрсеткен қазағымның қаһарман қыздары. Жарты әлемге ықпалын жүргізіп келген Кеңес Одағының барлық ұлтын жас ұрпағына қайсарлықтын, жігерліктің, отансүйгіштіктің өнегесі ретінде ұсынылып келген қаһарман. Жангешті ерлігінен соң қазақтың аяулысына, ардақтысына айналып, есімін мыңдаған сәбилерге сыйлаған өзінің тірі ескерткіштерін көбейтіп кеткен қазақ қызы. Кеңестік билік Әлияның құнын әрине, кеміткен жоқ, керісінше оның ісін өзін аяулы тағдырын ұрпақ тәрбиесіне «ұрпақ болғанда комсомолдармен пионерлер» тәрбиесіне мейілінше пайдаланды. Әлия, Мәншүк – аты аңызға, ісі эпосқа айналған аруақты ерлердің, текті қыздардың кіндігін кескен жердің перзенттері. Ерлік елдің рухын асқақтатып, айбынын асырады. Қаһарман ерлік иесі Әлия бар болғаны 19 жыл өмір сүрді. Қамшының сабындай қысқа ғұмырында ел сүйенерлік ерлік жасап, артына аңыз қалдырды. Қанды жекпе-жекте қаршадай қазақ қызының қол бастап, қан майданға шығуы қайран қалатын ерлік, кескілескен ұрыста Әлияның дауысы жауынгерлерге өлімді ұмыттырып, намыс жалыны болып шарпыды. Оның бейнесі көкейіміздегі сол кездегі қалпында ұялап,жадымызда мәңгілік сақталмақ. [1-13б] Әлия мен Мәншүк – халық үшін егіз есім, бір ұғым. Қос ару шығыс елінің жаннад Аркі атанып, бүгінгі тарих төрінде бірін-бірі бейіктете, бірін-бірі асқақтата түсуде. Бұл есімдер халқымыздың қадір-қасиетін, ұлттық мінезін, патриоттық тәрбиесін аласартпайтын тұлғалар. Олар ақын айтпақшы «Қыз емес-қызыл от» от болып жаралған тұлғалар. Қазақтың екі асыл қызы өмір жолының, көзжасының тамшысындай бірдейлігі таңдандырып өмірлерін жалғастырады. Бүгінгі таңда Әлия мен Мәншүктің жасаған ерліктерін, тарихын миллиондар жақсы біледі. Екеуіде анасынан жастай жетім қалды. Бірі ағасының, екіншісі нағашысының тәрбиесінде болады. Мәншүк 1943 жылы 16 қазанда 21жасында ежелгі орыс жері Невельді, ал Әлия 19жасына жетпей 14 қантарда 1944 жылы Казачиха биіктігін қорғауда Новосокольники қаласын азат етуде мерт болып өздерін мәңгілікке, өшпес өмірге бастады емес пе? Отанға деген сүйіспеншілігі, басқыншыларға деген қаталдығы мен олар бүгінгі адамдарға мәрмәр мен қола ескерткіштерінің тұғырынан көрінеді. Мәншүк те Әлия да жас еді, байтақ елдің бостандығы жолында шыбын жанын пида етті, ал тарих оларға өз төрінен орын берді. Ендеше Әлия мен Мәншүк рухында , ерлігінде тарихи әрі табиғи құрандардан келе жатқан құдірет бар. [11-39б] Қазақтың барлық ардақтыларымен, аяулылары сияқты олардың есімдері де тәуелсіз отанының тамаша болашағына беттеген жас ұрпақтың және бір құбылнамасы, аяулы өнегесі ретінде халықпен бірге жасай береді. Шығыстың қос шынары Әлия мен Мәншүктің ерлігі көзіңе жас алып тұрып мақтанатын, кеудеңді рух кернеп, көкірегіңді намыс оятатын ерлік. Екі тағдыр, екі аяулы ғұмыр. Кіндік Азия республикаларынан соғыста қару ұстанып, жаумен айқасқа түскен 500 қыз-келіншектерінің арасында қос қазақ - Әлия мен Мәншүк қана Кеңес Одағынын Батыры атанды. Екі өрімдей қыздың қысқа да мәңгілік ғұмыры өнеге толы. [4-72б] Рас, екі ер жүрек қыздың жер бетінде сүрген өмірі, жарығы аз . Десек те өшпес өнегеге толы қос тағдырды әрбір жас өскіннің жүрегінде тәрбиенің темірқазығы, отансүйгіштіктің, шынайы патриотизмнің , елді , жерді сүюдің нағыз үлгісі ретінде, ата мен ананы, халықты туған жерді құрметтеудің өнегесі ретінде қалдыруға тиіспіз. Бұл ұлт тұтастығын, ел ішіндегі бірлікті, халықтың бейбіт тірлігін, ұрпақтың кемел болашағын ойлайтын қазақтың мұраты һәм міндеті болуға тиіс. Өйткені Әлия мен Мәншүк – тәрбиенің діңгегі бұларға лайық аяулылар. Әлия мен Мәншүкті, осы аяулы қыздарымыздың қатарында қару ұстап жауымен айқасқан азаматтардың ерлік істерін жастарға үлгі етсек жарасады. Мәселен, мына естелікке қараныз: «... Ең бастысы , біздің жігіттер намысшыл еді ғой . Намысын жігері жанығандай шитінен тастүйін, кеудесіне кек қайнап, ең қиын тұста тұрды, соғыс өнерін жетік меңгеріп алды», -деп жазады Мәншүкті өз қолымен жерле-
42 №3 (48) 2023 ген Ұлы Отан соғысының ардагері Ахметқазы Болатов. Қазіргі қазақ жігіттері мен қыздарының бойында осындай намыс көргіміз келсе , неге осы азаматтарды үлгі етпеске... [6-13б] Олар ең бастысы елін, жерін, отанын сүйе білді. Сол махаббат оларды ғаламат ерлікке жетеледі. Олар ақ мамықтың үстінде бой күтумен емес ат үстінде азамат қатарында өсті. Екі елді, екі халықты біріктірген аяулыларымыздың, солармен бірге қан майдан даласында етігімен қан кешкені бізге мәлім де беймәлім боздақтарымызда танытуда ел тұтқасын ұстар ертенгі жастар үшін көп жұмыс жасаған болар едік. Әлия мен Мәншүк ерлігі әлі талай ұрпақтын тәрбиесіне өнеге болары лайық. [2-33б] Қазақтың « ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деген сөз бар. Бүгін бесікте жатқан ұрпақ Әлия мен Мәншүктің ерлігін естіп өссе, ертенгі ұлттың, ертеңгі қоғамның отансүйгіш, ұлтжанды , өр рухты боларына күмән жоқ. Ал, өнеге болар батырлардың ерлігін паш етіп, тәрбиенің діңгегіне айналдыру- баршамыздың міндетіміз. Әлия, Мәншүк апаларымыздың ерліктерін еске алып, ұлықтау масатында әр түлі кештер, тәрбие сағаттары, иллюстарциялық қойылымдар және батыр қыздарымызға арналған кеші өткізіліп жатыр. Мақсаты – ұрпағы үшін қан майданда от кешкен жаужүрек, рухы асқақ жауынгер қыздарымыздың ерліктерін еске алып, тағзым ету, олар сыйлаған бүгінгі бейбіт күнді қастерлей білу және патриоттық тәрбиеге баулу.[7- 21б] Ұлы Отан соғысындағы Ұлы Жеңістің маңыздылығын ұғынуларына жағдай туғызу. Ұлы Отан соғысында туған жерін қорғаған Қазақстан азаматтары туралы мәлімет беру. Аттары аңызға айналып, ерлік істері барша ұлтты таңқалдырған қазақтың қос батыр қызы Мәншүк Маметова мен Әлия Молдағұлованың жарқын өмірі және Ұлы Отан соғысындағы ерлік істерін ұрпаққа үлгі етіп, өнеге ету. Білім алушылардың бойында патриоттық сезімін ояту. [3-41б] Отансүйгіштікке, ерлікке, адалдыққа баулу. Қазіргі уақытта Қазақстандық патриотизмді жастарға қалыптастыру – келелі мәселелердің бірі. Осыны ұстанған бағыт – бағдар да баршылық. Патриоттық сезімнің нысаны мен азаматтық парыздың өтелер өлшемі – Отан. Оны таратып айтсақ, бұл туған жер, оның табиғат байлықтары, ұлттық тілі, дәстүрі, мәдени ерекшеліктері, тарихы жасалған өлкедегі киелі орындары. Олардың адам санасына жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің бастауына айналуы – патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. [5-11б] Адам бойына патриоттық сезімнің қалыптасуы отбасы тәрбиесі мен балабақшадан бастау алатыны айқын. Сәбиді отбасында патриотизмге тәрбиелеу, ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салтдәстүрді сақтауға баулу, шыққан ата-тегін білуді таныту – ата-ана парызы. Халқына құрмет, тарихи дәстүрлерге адалдық, сондай-ақ, туған жеріне, Отанына деген сүйіспеншілік сияқты перзенттік борыш тұлға бойына сәби шағында дарыса, бұл қасиеттер өсе келе ары қарай дамып, қалыптасуына қолайлы жағдай туады. [9-19б] Еліміз тәуелсіздік алғалы жас ұрпақ бойында патриоттық сананы қалыптастыру, ол үшін патриоттық іс — әрекет ұйымдастыру, отбасы, балабақша мен мектептердегі оқу-тәрбие процесінде патриоттық тәрбие беруді жетілдіру қажеттілігі туып отыр. Сондықтан, жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде бұрынғы тәжірибе мен бүгінгі практиканы және болашақ жоспарларды байланыстыру қажет. Сонда ғана балалардың бойына ұлттық патриотизм сезімін қалыптастыруға қол жетеді. Ұлттық патриотизм – жеке тұлғаның өз тарихи дәстүрі сияқты категорияларға байланысты әртүрлі деңгейде көрініс береді. Соған қарамастан, осы рухани ерекшеліктерді білу, оны қалыптастыру – патриоттық тәрбиенің негізгі мақсаты. Қазақ елінің ерлігін тану үшін оның әйгілі тұлғаларымен анықталатын асуларына үңілесің. Тарих қойнауында көптеген адамдардың атын шығаратын бірегей біртуар тұлғалардың қажеттігі осыдан шығар. Қазақ халқының тарихы сан алуан оқиғаларға толы. Осы сан алуан оқиғалардың басында болмыс-бітімі ерекше тұлғалар болғандығы мәлім. Тарихтағы қилы кезеңдерде ерлігімен, өжеттілігімен, қаһармандығымен өшпес із қалдырған қыздарымыз аз емес. Қазақ батыр қыздарының барша болмысы халық өмірімен кіндіктес. Тарих сахнасында ғасырлар бойы азаттық үшін аттан түспеген, халқын жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша жауға қарсы тұра білген небір батырлармен арыстардың болғаны белгілі. Солардың қатарында батырлығымен әлемді таңқалдырған қазақ батыр қыздарының есімдері де ескерусіз қалған жоқ. [8-53б] Ұмай ана, Томирис, Ай-қаған, Гүлайым, Айша бибі, Ботагөз, Әлия, Мәншүк, Хиуаз сияқты батыр қыздарының есімін халқымыз мәңгі ардақ тұтады. Қазақ даласында миллион жыл бұрын белгі қалдырған адамдар тіршілігі бір сәт үзілместен бүгінгі өмірмен жалғасып жатыр. Олар жусан иісі аңқыған қазақтың кең даласында халықтың терең жадында сақталмақ. Әдебиеттер: 1. Оралбай. Ә. Әлия жүрегі. Ақтөбе 1992 жыл. -13б. 2. Қауыс Ұ ,Байдербес.Ғ Әлия-ғасыр аруы.2000ж. -33б 3. Нұрмұханова.Ә. Шығыс шынары. Ақтөбе-2000ж. -41б 4. Тарази.Ә. Қыз махаббаты.2002ж. -72б 5. Утегенов.А. Әлия-Мәншүк.1999ж. -11б 6. Әлия. 1-2 том.Атамұра 2005ж.- 13б 7. Ашықбаев.Е Гүл ғұмыр. Ақжар АБК 1985ж. -21б 8. Жиенбаев.С Жарық жұлдыздар. 2001ж.-53б 9. Жұмағұлов.С. Жырлайды жүрек .1996ж. -19б 10. Қауыс Ұ, .Байдербес.Ғ Аңызға айналған арулар. Ақтөбе 2002ж. -39б 11. Қауыс Ұ, .Байдербес. Ғ. Әлия – батыр қызы сен,халқымның.Ақтөбе 1995ж. -39б Педагогика
43 №3 (48) 2023 Педагогика Мақалада Қазақстан тарихы курсын оқыту аясында жазушы Әбіш Кекілбаевтың шығармаларындағы тарихи тұлғалардың көркем образдарына талдау жасау мәселелеріне арналған. Мақала жоғары және орта кәсіптік білім беру ұйымдарының оқытушылары мен әдіскерлеріне, білім алушы магистранттар мен студенттерге арналған. Статья посвящена вопросам анализ художественным образам исторических личностей в произведениях писателя Абиша Кекильбаева в рамках обучения курса истории Казахстана. Статья будет интересна преподавателям и методистам высших и среднетехнических учебных заведений, а также обучающимся магистрантам и студентам. The article is devoted to the questions of analyzing the artistic images of historical personalities in the works of writer Abish Kekilbaev within the framework of teaching the course of history of Kazakhstan. The article will be interesting for teachers and methodologists of higher and secondary technical educational institutions, as well as for master’s students and undergraduates. ИБРАЕВА ХАМАР МУХАМЕТКАЛИЕВНА Алматы облысы, Іле ауданы, №7 орта мектептің мұғалімі Шәкәрім ат. Семей мемлекеттік университетінің магистранты Ғылыми жетекшісі - т.ғ.д, профессор Байсарина Қ.Қ. Тарихты оқыту курсында Әбіш Кекілбаев шығармаларындағы тарихи тұлғалардың бейнелерін пайдалану Әбіш Кекілбаевтың тарихи тұлғаларға арналған еңбектерін негізінен екіге бөліп қарауға болады. Бірінші, әдеби-көркем шығармаларындағы тарихи тұлғалар (Сүйінғара, Бекет Ата, Шыңғыс хан, Ақсақ Темір, Әбілқайыр хан т.б). Екінші, ғылыми зерттеулерінде қамтылған тарихи тұлғалар. Олар негізінен: Қарабура, Шотан батыр, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Әбілқайыр, Барақ сұлтан.. Ә.Кекілбаевтың «Ханша дария хикаясының» тақырыбы – Шыңғыс хан. Соңғы кездері қазақ жұртында Шыңғыс хан туралы екі түрлі көзқарас бар. Біріншісі Шыңғыс хан шабуылынан кейінгі қыпшақ тайпалары ғана емес,көптеген халықтардың саяси және экономикалық жағдайының нашарлауын, әлсіреуін, яғни зардабын көрсетеді. Екіншіден, Шыңғыс ханда жақтайтын, яғни оның жаулап алушылық саясатының прогрессивтік мәні жөнінде пікір айтушылар бар[1-497 б]. Кеңес Одағына қараған елдердің тарихында монғол-татар шапқыншылығы деген термин мықтап қалыптасты. Шын мәнінде ол монғолдың да, татардың емес, Шыңғыс ханның шапқыншылығы. Монғол тілдес халықтар түркі тілдес халықтармен салыстырғанда өте аз еді. Қазір монғол тілдес халықтар (Қалқа, қалмақ, бурят, ойрат, торғауыт, дүрбіт т.б) саны түркі халықтарынан бірнеше есе аз және бұрын да, қай заманда да солай болған. Ал қазіргі Монғолияның мемлекеттік тілі –қалқа тілі. Егер Шыңғыс шапқыншылығы болмағанда, біздіңізше, Қазақстанның көптеген қалалары мен мәдени орталықтары, сол жерлерде мекендеген көп халықтың шаруашылығы құлдырамаған болар еді. Ал Қыпшақ мемлекетінің орнында сол бір алып ел мен ұлы мәдениеттің пұшпағы сынды көптеген ұлттар пайда болмай, тек бір ұлт-қыпшақ халқы қалатын еді. Шыңғысханның немересі негізін қалаған құдіретті Алтын Ордада қыпшақ тілі мен мәдениеті салтанат құрды, ал монғол тілі мен мәдениетінің ізі де қалған жоқ. Ә.Кекілбаев шығармаларын мұқият оқыған зерделі оқушы осы айтылған тарихи жайттар турасында толғанбай қалмайды.Әбіш ағамыздың романдарын сөз еткенде, алдымен «Үркер», «Елең-алаң» еске түседі. ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан басталған қазақ тарихына деген бетбұрыс ұлт тағдырын ойлаған қаламгерлердің ешқайсысын енжар қалдырған жоқ. Халқының өткені мен бүгінгісін барлай отырып, тарихтың ұзақ тартыстарында елдігін, ұлттық намысын сақтап қалған халықтың ерлік күресі көп шығармаларға арқау болғаны белгілі. Бұл романдарда қазақ елінің жоңғар және басқа көрші халықтар шабуылынан ығыр болып орыс патшалығынан пана іздеуінің күрделі жағдайларын сөз етті. Ресейге қосылу процесін бастаған Кіші жүз рулары үшін де, олардың ханы Әбілқайыр үшін де бұл оп-оңай іске аса қалған дүние емес еді. Басқа елдің отаршылдығынан қашып, екінші елге отар болуға мойынсыну халық үшін қолайлы емес екенін олар, әрине, білді. Бірақ амалсыздық көндірді. Әбілқайыр өз тобымен ақылдаса, кеңесе келіп, орыс патшалығы қол астына кіру арқылы басқа елдің шабуылынан, біраз уақыт тыныс алып, бейбіт тіршілікке көшуді, патшаға бағына отырып, өзінің және елінің хандық құрылымын сақтауды көздеді. Алайда патша саясаты әрі қарай тереңдеп, кейін бүкіл халықты оның жер-суын мемлекеттің меншігіне алуы, қанаудың күшейгені, осылардың мезгіл-мезгіл наразылықтар тудырғаны жалпыға мәлім. «Үркер» романы-қазақ елі басынан өткен ауыр кезеңдерді, ХVІІ- ХVІІІ ғасырларда орын алған ірі-ірі оқиғаларды деректерге сүйеніп жазылған, көп қанатты, тарих шежіресін жырлайтын тамаша туынды. Ол әдебиеттегі тарихи шығармалардың қатарында белді жерден орын алатын, көркемдік дәрежесі жоғары, айрықша орамды шығарма. Роман мазмұны, ең басты, нағыз өзекті мәселесі – қазақ елінің өз жері, өз бостандығы, дербес ел болып қалыптасуы үшін талай жылдар бойы табан тіресіп жүргізген күресінің жайы, айбынды асулары. Шығарманың басты кейіпкерлері – Тәуке, Әбілқайыр, Бөгенбай, Тевкелев немесе бірдің емес бүкіл елдің атынан сөйлеген билер: Қазыбек, Төле, Әйтеке. Бұдан басқа кейіпкерлер ойдан шығарылған адамдар емес, өмірде, тарихта болған, қоғам өмірінде өшпес із қалдырған тұлғалар, қайраткерлер. Бұл шығарманың басқа шығармалардан ерекше айырмашылығы мен артықшылығы – ол түгелдей өмірде болған оқиға желісінде жазылғандығы. Сондықтан да бұл шығарма шын мәнісінде тарих шежіресінде құрылған тарих жанрына жататын туынды. Әбіш ағамыз сомдаған тарихи тұлғалардың ішінде Әбілқайыр
44 №3 (48) 2023 Педагогика хан туралы жазбалардың ерекше құнды екенін айтқымыз келеді. Әбіш «Абылай хан» пьесасын «халықтық қаһармандық драмалық дастан» деп атапты. Бұл атау шығарманың бүкіл рухынан, оның мазмұны мен жазылу үлгісінен туындағаны сөзсіз. Өйткені, шығарма, қазақ елінің тәуелсіздік жолындағы күрестерінің ең бір шешуші тұсы оқиғаларына құрылған. Ол ұзақ уақыт қалмақ шабуылы мен жаулаушылығы астында есеңгіреген қазақ елінің ХVІІІ ғасырдағы басқыншыларға қарсы ерлік күресінің эпопеясын жыр етеді. Халықтық қорғаныстарда батырлығымен көзге түсіп, ел бастаған Абылайдың осы жорықтардағы ерен еңбегі мен басшылық қызметі арқасында қалмақтар түбегейлі жеңіліс табады. Қазақ елі басқыншылардан бір жола тазарады. Осы қозғалысты бастаған Абылай бейнесін жазушы бүкіл халықтың азаттық жолындағы туына айналдырады. Орыс отаршылдығына ұшыраған халықтың бүкіл арман-мүддесі түгелдей Абылай тұлғасымен байланыстырылып, оның сөзі мен рухы кейінгі дәуірлердегі азаттық күресі идеясына қозғаушы күшке айналады. Пьеса жаугершілік заманның сипатын сахнада танытуға лайықталып, басты қаһарман бейнесін оның жастық шағы, жекпе-жекте қалмақ ханының баласы Шарышты өлтіруі, қапияда қолға түсіп, сол ханға пенде болуы, елге оралып хан тағына отыру оқиғаларын негізінде кеңінен ашып көрсетеді. Осы көріністердің барлығында да Абылай азаматтық мұратының биіктігімен көрінеді. Абылайдың ұлы жорығы «Азаттықтың қамы үшін», Болашақтың бағы үшін» басталады. «Қазақтың қайран даласын жағасы жайлау ел қылам, қара сирақ басқалармен тең қылам», «Білекке емес, білікке сенетін заман келгендей, білікке сенетін заман келгендей, білікке сенер заманда қапы қалып жүрмейік» [2-998б]. Осы сөздерде қазақты ел қылу туралы үлкен мемлекеттік, қоғамдық ойлар жатыр. Астарлы сөзбен айшықталған, ойшыл түйінді қорытқан осы монологтар Абылай арманы кешегі шындықты аңғартқанмен бізге бүгінгідей естіледі. Бүгінгі тәуелсіз елдің ой-мақсаты жатыр мұнда. Тәуелсіздік идеясы оның рухына сіңіп, бойын әбден билеп алған еді. «Абылай хан» атты пьеса жазуға қаламгердің баруы бойына сіңген, ойын билеген осы іске Әбіш ағамыздың тәуекел етуі болды деп топшылаймын. Әбіш Кекілбайұлы – шығармашылық ісінде болсын, қоғамдық-қайраткерлік жұмыстарында болсын халықтық мән-маңызы бар үлкен қағидалар мен мұраттарға қызмет етіп келе жатқан ұлы тұлға. Ол халық боп қатарға қосылу үшін, ұлт болып рухтану үшін, ең алдымен, оның тарихи жолын оятып, тарихи санасын жаңғырту керек деп ұқты. Қаламгердің сыншылдық, публицистикалык еңбектері де авторының жан-жақты білімділігін, өмірді байыпты зерттеп, ол жайлы кең ойлап, терең толғайтын адымды талантын мойындатады. Ол қазақ әдебиетінің ғана емес, халық тарихының, оның мәдениетінің үлкен білгірі. Оның сыншылдық ойы ұлт әдебиеті мен мәдениетіне қатысты мәселелермен шектеліп қалмайды, оларды әлемдік үлгілермен салыстыра қарап, биік талаптар қоюмен толығады. Оны толғандырған әлемдік құбылыстар ішінде А.Пушкиннің, Л.Толстойдың, Ф.Достоевскийдің, А.Чеховтың, Т.Шевченконың және тағы басқа классиктердің мұралары ерекше орын алады. [3- 370б] Ә.Кекілбаевтың публицистік мақалалары мен жазбалары оның шығармашылығының көлемді бөлігін құрайды. Олар әр кезде жазылған, әр заманның сұранысынан туған. Әсіресе, тәуелсіздік алған тұста көп жазды. Тәуелсіз елдің тұңғыш Президенті қасында ұзақ жылдар болып қызмет істеген. Ә.Кекілбаев Қазақстанның тәуелсіздігін қалыптастыру мен бекемдеуге, халқымыздың бірлігі мен келісіміне қажыр-қайратын жұмсады. Сондай-ақ қазақ әдебиетін әлемдік деңгейге көтеруге, Еуразиялық және әлемдік кеңістіктегі мәдениеттер арасындағы өзара байланысты тереңдетуге аянбай еңбек етті. Қазіргі Қазақстан тарихында, қазақ әдебиетінде, сурет және бейнелеу өнерінде біз Әбіш Кекілбаевты оқу үдерісінде қалай оқытамыз?, қалай оқытқан жөн? деген автор шығармаларын оқыту барысында көкейтесті мәселелердің бар екені рас. Ә.Кекілбаев әңгімелерін қалай оқытамыз? Қандай әдістемемен оқыту керек? Жоғарғы оқу орны мен орта мектеп деңгейлеріне автор шығармаларының қайсысын ұсыну қажет? деген сынды сауалдар бар. Қазақстан тарихында оқытуда басты назарға алып, оқытуда жаңа инновациялық әдістер мен дәстүрлі оқыту жүйесіне негіздей отырып жұмыс жасаған абзал. Көркем мәтінді талдауда, алдымен әңгіме туралы мәліметтерді білім алушы зерделей алу қажет. Жанрлық ерекшелігін, шығу тарихын, әңгіменің тақырыптық түрлеріне орай саралануын, болашақ маманның қазақ әңгімелеріндегі сабақтастық үлгісін, ерекшеліктерін тап басатын білімі мен мәліметі болғаны абзал . Көрнекті жазушы Ә.Кекілбаев романдары біршама ауқымды зерттелген, жан-жақты сыни көзқараста қарастырылған құнды деректер. Рухани құндылықтарға толы әңгімелері, ұлттық таным, ұлттық болмыс тұрғысынан зерттелуі маңызды мәселелердің бірі. Әңгімелерді талдауда Блум жүйесі бойынша, сын тұрғысынан ойлау технологиясындағы әдістермен оқыту және диалогтық оқыту тиімділігін көрсететін әдістердің бірі деп ұсынар едім. Қаламгер Ә.Кекілбаев әңгімелері білім алушылардың пәндік, ақпараттық, коммуникативтік, әлеуметтік, кәсіби т.б. құзыреттіліктерін дамытуда мол үлес қосты. Құзыреттілік нәтиже ретінде адамның меңгерген ақпараттары ғана емес, ол – тәрбие. Білім, тәжірибе, іскерлік үйлесім тапқанда құзыреттілік қалыптасады. Құзыреттілік теориялық білім мен практикалық тәжірибені бір міндеттерді орындауға қабілеттігін жүзеге асырғанда көрінеді. Оны жеке тұлғаны танымға, ойлауға, әрекетке, шешім қабылдауға,нәтиже көрсетуге, ұтымды түзетулер енгізуге, талдауға икемділігінің белсенділігінен көреміз. Білім беру саласында құзыреттілік әсіресе, мәтін талдау саласында едәуір тиімді нәтижелерге қол жеткізуге болады. Сәйкесінше, мақсатымыз да жазушы шығармаларын оқыту, талдау, үйрету, дамыту арқылы білім алушылардың құзыреттілігін қалыптастыруда, ұлтжандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу, ұлттық сана бүгінгі күннің басты назарындағы мақсаттары мен талаптарының бірі. Қаламгердің әдеби мұрасы арқылы білім алушыларды өз ана тіліне құрметпен қарауға, қазақтың тарихы мен мәдениетін қолдауға, сауаттылыққа, рухани мұраны сақтауға үйрету. Жалпы, қорыта айтқанда, Әбіш Кекілбайұлы еліміздің рухани тіршілігінде болсын, саяси-әлеуметтік өмірінде болсын қайталанбас құбылыс. Ол-феномен. Ол-тұтас әлем. Ол әлем айтқан сайын тереңдей түсетін шыңырау әлем. Ол шыңыраудан әлі талай ұрпақ сусындап, талай ұрпақ қуаттанары сөзсіз. Ол – рухани ұлы тұлға. Ғылыми жоба жұмысында өзіндік ой қорыту, ғылыми тұжырымдамаларды қорытындылай келе төмендегідей ұсыныс айтқым келеді: Заңғар жазушы, қоғам қайраткері Ә.Кекілбайұлының өнегелі өмір жолы мен шығармашылық жұмыстары кейінгі ұрпаққа жан-жақты насихатталса.
45 №3 (48) 2023 Әдебиеттер: 1. Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. Алматы: Жазушы, 1993. -497б. 2. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 9-том. Алматы: ҚАЗақпарат., 2005. -998б 3. Тоғысбаев Б., Сужикова А. «Тарихи тұлғалар» «Алматыкітап» ЖШС, 2005 ж. -70б
46 №3 (48) 2023 ДЛЯ ЗАМЕТОК
47 №3 (48) 2023 ДЛЯ ЗАМЕТОК
48 №3 (48) 2023 ҚҰРМЕТТІ ӘРІПТЕСТЕР! "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (Қазақстан Республикасының инвестициялар мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөз басылымын есепке қою туралы №14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады. Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журнал жарияланымдарының тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білім беру мекемелері үшін). Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері. Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай және Евроодақ елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер мен оқытушылардың, әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері, мақалалары, сабақ жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады. Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар, сабақ жоспарлары қабылданады: Жаратылыстану ғылымдары; Гуманитарлық ғылымдар; Әлеуметтік ғылымдар; Техникалық ғылымдар; Экономикалық ғылымдар; Педагогикалық ғылымдар; Білім беру мәселелері. Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылған жұмыстар жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс. ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР: Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатын А4 форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбір абзацы жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қою шрифтпен жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады. Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейін жаңа жолдан мақала мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес, мақаланың соңында жазылады. Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі нөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме (цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі (мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер, таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелер компьютерлік редакторларда жасалып, мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орыс және ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылған қысқаша аннотация берілуі керек. Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес және мазмұны жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдарды қабылдамауға құқылы. Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсете отырып, [email protected] электронды поштасына жіберіледі. Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағы сканерден өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түрінде түсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдық фотосурет қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды. Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралы сертификат береді. Журналға мақала жариялау жөніндегі барлық сұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар: 8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77011827212 (Арафат Мамырбеков) e-mail: [email protected] Редакцияның мекенжайы: 071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3