ฤาษีดัดตน ขยับกาย สบายชีวี ด้วยกายบริหารแบบไทย ฤาษีดัดตนพื้นฐาน ๑๕ ท่า

กรมพฒั นาการแพทยแ์ ผนไทย
และการแพทยท์ างเลอื ก กระทรวงสาธารณสุข

ฤๅษีดัดตนทา่ ที่ ๘

เป็นท่ากายบริหารท่ีประยุกต์มาจากท่าฤาษีดัดตน
แกล้ มในแขน

ดัดตนแก้ลมในแขน
เหยียดหดั ถ์ดดั นว้ิ นั่งชนั เพลา
แก้เมื่อยขดั แขน เบาโทษได้
ยาคะรปู น้เี อา ยาชอื่ ใส่เฮย
ผสมสีน่ ักสทิ ธิให้ ช่อื อา้ งอยุธยา
กรมหม่ืนนชุ ิตชิโนรส

ประโยชน์

เปน็ การบรหิ ารส่วนแขน ข้อมือ และนิ้วมอื

ทา่ เตรยี ม

นงั่ ชันเขา่ ขา้ งซ้ายและย่ืนแขนข้างซ้ายออก
ไปขา้ งหนา้ ใหอ้ ย่ใู นระดบั เดยี วกนั กบั หวั ไหลโ่ ดย
ไมพ่ กั มอื ไวบ้ นหวั เขา่ ใชม้ อื ขา้ งขวาจบั นวิ้ มอื ซา้ ย
ทีย่ น่ื ออกไปใหฝ้ ่ามือตง้ั ข้นึ

•5010•

ฤๅษีดัดตน

ขยบั กาย สบายชีวี ดว้ ยกายบริหารแบบไทย
ฤาษีดดั ตนพนื้ ฐาน ๑๕ ท่า

ท่าบรหิ าร
๑. สูดลมหายใจเข้าให้ลึกท่ีสุด
พร้อมกันออกแรงดันมือข้างซ้ายที่
ยน่ื ออกไป ตา้ นกบั การดงึ บรเิ วณนวิ้ มอื
ข้างขวาเขา้ หาตวั โดยแขนทั้งสองขา้ ง
เหยยี ดตึงกลน้ั ลมหายใจไวส้ ักครู่
๒. ผ่อนลมหายใจออก พร้อม
กบั ปลอ่ ยมทื จ่ี บั ไวก้ างนว้ิ มอื ขา้ งซา้ ย
ที่ยืน่ ออกไปให้เต็มที่

•050 2•

กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทย
และการแพทย์ทางเลือก กระทรวงสาธารณสขุ

๓. กรีดน้วิ หรือพบั นวิ้ มอื ลง
ทล่ี ะนิว้ จนครบ หักขอ้ มือลงและ
ลดมอื มาไวข้ า้ งลำ� ตัว

๔. ท�ำซ�้ำเช่นเดิม โดยเปลี่ยน
เปน็ นัง่ ชนั เขา่ ขวา และย่นื แขนขวา
ทำ� สลับกนั ซา้ ยขวา นบั เป็น ๑ ครง้ั
ท�ำซ้ำ� ๕-๑๐ คร้ัง

•5300•

ฤๅษดี ดั ตน

ขยบั กาย สบายชีวี ด้วยกายบริหารแบบไทย
ฤาษดี ดั ตนพืน้ ฐาน ๑๕ ท่า

ฤๅษดี ดั ตนท่าท่ี ๙

เป็นท่ากายบริหารท่ีประยุกต์มาจากท่าฤาษีดัดตน
ด�ำรงกายอายยุ นื

ดัดตนด�ำรงกายอายุยนื
ทิศภัยโพ้นผนวชขา้ ง เขาเขิน
ทิวพนศั ชายเนิน ท�ำน้�ำ
ปรนิบัติดัดองคเ์ จรญิ ชนมช์ ีพ พระนา
กมุ กดธารกรค้ำ� พา่ งฟ้ืนยนื ยัน
กรมหมืน่ ไกรสรวชิ ิต

ประโยชน์

เปน็ การบรหิ ารส่วนขา มีการยดื รา่ งกายตามแนวดง่ิ

•050 4•

กรมพฒั นาการแพทย์แผนไทย
และการแพทย์ทางเลอื ก กระทรวงสาธารณสขุ

ทา่ เตรียม
ยืนแยกขาแบะปลายเท้าออกมือท้ังสอง
ข้างก�ำหมัดวางซ้อนกันท่ีระดับอกแขนตั้งฉาก
กับตวั โดยมือหา่ งจากอก

ท่าบริหาร
๑. สูดลมหายใจเข้าให้ลึกท่ีสุดพร้อมกับย่อตัวลงช้าๆ กลั้นลมหายใจ ไว้สักครู่
พรอ้ มกับแขม่วท้องขมบิ ก้น

๒. ผอ่ นลมหายใจออกพรอ้ มกบั คอ่ ยๆ ยดื ตวั ใหก้ ลบั มา อยใู่ นทา่ เตรยี ม ทำ� ซำ�้ ๕-๑๐ ครงั้

•5500•

ฤๅษีดัดตน

ขยับกาย สบายชีวี ดว้ ยกายบรหิ ารแบบไทย
ฤาษดี ัดตนพื้นฐาน ๑๕ ท่า

ฤๅษดี ดั ตนทา่ ที่ ๑๐

เป็นท่ากายบริหารที่ประยุกต์มาจากท่าฤๅษีดัดตน
แก้ไหล่ ขา และแก้เขา่ ขา

ดัดตนแก้ไหล่ แก้ขา เทย่ี วเก็บ ยานา
สกุ ทันต์นักสิทธเิ์ ถ้า บเ่ ปลอ้ื ง
ทาไหล่ขาชาเหน็บ จง่ึ ดดั ตนแฮ
ลุกน่งั ยิง่ ยอกเจ็บ ยางเทา้ ท่าหนัง
ยนื ยดื เอวองค์เย้อื ง พระองค์เจ้านวม


ดัดตนแก้เข่า ขา ฌานมอด ม้วยแฮ
อสิ สี ิงคห์ น้ามฤค ท่านนั้น
สลบเพ่อื นางฟา้ กอด ขาไหล่ ขัดเอย
ฟ้ืนองค์ครั่นครางออด เข่าท้ังโคนขา
ยนื ย่อบาทบบี ค้ัน พระญาณปริญัติ


ประโยชน์

เปน็ การบริหารเอว อก ขา ไหล่ (เปน็ การบรหิ ารแบบเกลียวบดิ )

•050 6•

กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผนไทย
และการแพทยท์ างเลือก กระทรวงสาธารณสุข

ทา่ เตรยี ม
ยืนก้าวขาข้างซ้ายเฉียงออกไป
ทางซ้าย มือข้างเดียววางแนบหน้าขา
มือขวาท้าวอยู่บนสะโพกในลักษณะ
คว่ำ� มอื ส้นมือดนั สะโพก ปลายมือเฉยี ง
ไปทางดา้ นหลัง

ทา่ บริหาร
๑. สดู ลมหายใจเขา้ ใหล้ ึกท่สี ดุ พร้อมกบั
คอ่ ยๆ ยอ่ ตวั ทง้ิ น้�ำหนักลงไปบนขาขา้ งซา้ ย
ที่กา้ วออกไป

•5700•

ฤๅษีดัดตน

ขยบั กาย สบายชวี ี ดว้ ยกายบรหิ ารแบบไทย
ฤาษีดัดตนพน้ื ฐาน ๑๕ ท่า

๒. ขณะย่อตัวค่อยๆ บิดตัวให้หนั หนา้
ไปทางดา้ นขวา ชา้ ๆ โดยขาซา้ ยจะย่อขาขวา
จะตึง กลั้นลมหายใจไว้สักครู่ พร้อมกับ
กดเนน้ สน้ มอื ทท่ี า้ วอยูบ่ นสะโพก

๓. ผ่อนลมหายใจออก พร้อมกับค่อยๆ
เปล่ยี นกลบั มาอยู่ในท่าเตรียม ท�ำซ้ำ� เช่นเดิม
แต่เปลี่ยนเป็นก้าวขาข้างขวา ท�ำสลับกัน
ซ้ายขวานบั เปน็ ๑ ครง้ั ทำ� ซำ้� ๕-๑๐​ ครั้ง

•050 8•

กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผนไทย
และการแพทย์ทางเลอื ก กระทรวงสาธารณสุข

ฤๅษีดัดตนทา่ ที่ ๑๑

เป็นท่ากายบริหารที่ประยุกต์มาจากท่าฤๅษีดัดตน
แก้โรคในอก

ดดั ตนแกโ้ รคในอก
วรเชษฐแปลงเปลี่ยนข้อ ลิขติ สาร
พระรทเรอื่ งโบราณ บอกแจ้ง
ไสยาศน์เหยียดเครียดปาน ฉุดชัก ไว้แฮ
แก้โรคไอแหง้ เหือดใหเ้ หน็ คณุ
พระเพชฎา

ประโยชน์

เป็นการผายปอด บรหิ ารสว่ น อก ไหล่

จังหวะที่ ๑

ท่าเตรยี ม
นอนหงาย ขาและลำ� ตัวเหยยี ดตรง แขนทั้งสองขา้ งวางแนบล�ำตวั มือคว่�ำลง
•5090•

ฤๅษดี ดั ตน

ขยบั กาย สบายชวี ี ด้วยกายบริหารแบบไทย
ฤาษดี ดั ตนพ้ืนฐาน ๑๕ ทา่

ทา่ บริหาร
๑. สูดลมหายใจเข้าให้ลึกท่ีสุด พร้อมกับยกแขนทั้งสองข้าง ไปวางไว้เหนือศรีษะ
ในลักษณะเหยยี ดตรง

๒. ให้แขนแนบชดิ ใบหู กลนั้ ลมหายใจไวส้ กั ครู่

๓. ผ่อนลมหายใจออก พรอ้ มกบั ยกแขนกลบั มาอยู่ใน ทา่ เตรยี ม ท�ำซำ�้ ๕-๑๐

•0600•

กรมพฒั นาการแพทยแ์ ผนไทย
และการแพทยท์ างเลือก กระทรวงสาธารณสุข

จังหวะที่ ๒

ทา่ เตรียม
ประสานมือท้ังสองข้างในลักษณะควำ่� มอื อยู่บนหนา้ ทอ้ ง ขาและล�ำตัว เหยียดตรง

ท่าบรหิ าร
๑. สูดลมหายใจเข้าให้ลึกท่ีสุด พร้อมกับยกมือท่ี
ประสานกัน ดัดให้ฝ่ามือ หงายแขนเหยียดตรง ค่อยๆ
ยกมอื ขึน้ ไป วางไวช้ ูเหนือศีรษะ

๒. ขาเหยียดตรง แขนทั้งสองขา้ งแนบชิดใบหู กลั้นลมหายใจไวส้ ักครู่

•6010•

ฤๅษดี ดั ตน

ขยับกาย สบายชีวี ด้วยกายบรหิ ารแบบไทย
ฤาษดี ดั ตนพืน้ ฐาน ๑๕ ทา่

๓. ผ่อนลมหายใจออกพร้อมกับลดมือท่ีประสานกัน มาวางบนหน้าผากในลักษณะ
หงายมือ

๔. สดู ลมหายใจเขา้ ใหล้ กึ ที่สดุ พรอ้ มกับดัดเหยยี ดมอื ที่ประสานไวไ้ ปทางทอ้ งน้อย
จนไหล่ตึง คางยกข้ึน ขาเหยียด ตรง ปลายเทา้ งุ้มลง

๕. ผ่อนลมหายใจออกพร้อมกับเปล่ียนกลับมาอยู่ในท่าเตรียม เริ่มต้นท�ำใหม่
ท�ำซ�้ำ ๕-๑๐ ครงั้

•0602•

กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผนไทย
และการแพทย์ทางเลอื ก กระทรวงสาธารณสขุ

ฤๅษดี ดั ตนท่าท่ี ๑๒

เป็นท่ากายบริหารที่ประยุกต์มาจากท่าฤๅษีดัดตน
แก้ตะครวิ มอื ตะครวิ เทา้

ดัดตนแก้ตะคริวมือตะครวิ เทา้
อัคนีเนตรน์ อ้ี ัค คีโชน เนตรฤๅ
ยนื แย่หย่างยกั ษ์โขน ออกเต้น
กางกรกดสองโคน ขานดี เน้นนอ
แกต้ ะครวิ ร้ิวเส้น แต่แขง้ ตลอดแขน
จ่าจติ รนกุ ลู

ประโยชน์

เปน็ การทดสอบการทรงตัว เปน็ การบรหิ ารสว่ นขา

ทา่ เตรียม

ยนื แยกขาใหป้ ลายเทา้ แบะออก
ย่อตัวเล็กน้อย กางศอก คว่�ำมือ
วางไวท้ ่ีหนา้ ขา ทั้ง ๒ ข้าง โดยหัน
สน้ มอื ออกดา้ นขา้ ง

•6300•

ฤๅษดี ัดตน

ขยบั กาย สบายชีวี ดว้ ยกายบริหารแบบไทย
ฤาษดี ดั ตนพนื้ ฐาน ๑๕ ทา่

ทา่ บรหิ าร
๑. สูดลมหายใจเข้าให้ลึกที่สุด พร้อมกับยก
ขาข้างซ้าย ลอยขึ้นเหนือพื้น และต้านการกด
ของมอื ซา้ ย

โดยให้หลังตรง เข่างอ ปลายเท้ากระดกข้ึน
กลนั้ ลมหายใจไวส้ กั ครพู่ รอ้ มกบั กดมอื ทง้ั สองขา้ ง
เนน้ นง่ิ
๒. ผอ่ นลมหายใจออกพรอ้ มกบั วางขา
ให้อยู่ในทา่ เตรียม

๓. เริ่มต้นท�ำใหม่ แต่เปล่ียนเป็นยกขา
ข้างขวา ท�ำซ้�ำเช่นเดิม สลับซ้ายขวา นับเป็น
๑ คร้ัง ท�ำซำ�้ ๕-๑๐ ครงั้

•0604•

กรมพฒั นาการแพทย์แผนไทย
และการแพทยท์ างเลือก กระทรวงสาธารณสุข

ฤๅษีดัดตนท่าท่ี ๑๓

เป็นท่ากายบริหารที่ประยุกต์มาจากท่าฤๅษีดัดตน
แกต้ ะโพกสลักเพชร และแก้ไหล่ตะโพกขดั

ดดั ตนแก้ลมตะโพกสลกั เพ็ชร์ ตนตรง
สรภงั ค์ดาบสตง้ั แย่แต้
ถา่ งบาทท้ังสองทรง กดคู่ ขานา
กำ� มัดดดั กรผจง เมอ่ื ยล้าชาหาย
ตะโพกสลกั เพช็ รแ์ ม ้ พระอมรโมลี


ดัดตนแก้ไหล่ตะโพกขัด บรรพพ์ ระบลิ นน้ั ฤๅ
พระอัลกปั ปกะเบื้อง เผลาะชา้ ง
ร้ฤู กษบนมนตร์พณิ ยืนหยง่ แยน่ า
เศียรหกหัตถ์จรดดิน เข่าแขง้ ขาหาย
แก้ไหล่ตะโพกเกลยี วช้าง จา่ จติ รนกุ ูล


ประโยชน์

เปน็ การบรหิ ารไหล่ สะโพกและหลัง
ข้อควรระวัง ผู้มีอาการปวดหลัง ปวดร้าว ชาลงไปตามขา เสียวแปลบท่ีหลัง
ควรหลีกเลี่ยงทา่ น ี้

•6500•

ฤๅษดี ัดตน

ขยับกาย สบายชวี ี ด้วยกายบริหารแบบไทย
ฤาษีดัดตนพน้ื ฐาน ๑๕ ท่า

ทา่ เตรยี ม
ยืนให้ขาท้ังสองข้างขนานกัน
หรือเทา้ ชิดกัน มอื ทงั้ สอง จบั ที่ตน้ ขา

ทา่ บรหิ าร
๑. สูดลมหายใจ
เข้าให้ลึกที่สุด พร้อม
กับใช้มือบีบนวด จาก
ต้นขาไปถึงข้อเทา้

๒. จนสามารถก้มแตะหรือวางฝ่ามือ
ลงที่พ้นื ได้ โดยขาทงั้ สองข้างเหยยี ดตรง

0•606•

กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผนไทย
และการแพทยท์ างเลือก กระทรวงสาธารณสุข

๓. ผอ่ นลมหายใจออก พรอ้ มกบั
บีบนวด จากข้อเทา้ ยอ้ นกลบั ขน้ึ มา
จนถึงต้นขา

๔. แลว้ กลบั มาอยู่ในทา่ เตรยี ม
ระยะเริ่มต้นอาจแยก ขาให้มาก
แล้ว จึงขยับขาให้เล่ือน เข้ามา
ชิดกันทีละน้อยใน แต่ละคร้ังของ
การก้มแตะหรือวางฝ่ามือ ท�ำซ้�ำ
๕-๑๐ ครงั้

•6700•

ฤๅษีดัดตน

ขยบั กาย สบายชีวี ดว้ ยกายบรหิ ารแบบไทย
ฤาษีดดั ตนพื้นฐาน ๑๕ ทา่

ฤๅษีดดั ตนทา่ ที่ ๑๔

เป็นท่ากายบริหารท่ีประยุกต์มาจากท่าฤๅษีดัดตน
แก้ลมเลอื ดนัยน์ตามวั และแกล้ มอนั รดั ทงั้ ตวั

ดดั ตนแกล้ มเลอื ดนยั นต์ ามวั นัยนม์ วั
ผวิ ลมสเิ กดิ ดว้ ย เน่ินช้า
เนตรนัน้ พลนั มดื สลวั คว�่ำกับพน้ื นา
สุทัศน์ทา่ นกอดตวั หัตถ์น้ันประสานเกย
ยกบาทสองพบั ทา่ สวุ รรณหงส์
พงษ์กษตั รยิ ์
หลกี เลน้
องคอ์ อ่ น งามเอย
ดัดตนแกล้ มอันรดั ทั้งตัว เส้นระงับได้โดยเพียร
เวฏฐทปี กะโพ้น นายปรีดาราช
ออกผนวชพันศลัด
กรทอดระทวยดัด
แกท้ ่วั สรรพางค ์


ประโยชน์

เปน็ การบรหิ ารสว่ นคอ ขา และหน้าอก
ข้อควรระวงั ผู้ท่ีมีอาการเวียนศรี ษะ ปวดต้นคอ หรอื ชาแขน ควรหลกี เล่ยี งทา่ น้ี

0•608•

กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผนไทย
และการแพทยท์ างเลือก กระทรวงสาธารณสุข

ทา่ เตรียม
นอนคว�่ำ ขาทั้งสองข้าง
เหยียดตรง ส้นเท้าชิดกัน
มือท้ังสองข้างประสานกัน
วางบนพ้ืนในระดับขา้ ง

ทา่ บรหิ าร
๑. สดู ลมหายใจเขา้ ใหล้ กึ
ท่ีสดุ พรอ้ มกบั ยกศรี ษะขนึ้
๒. งอขาท้ังสองข้าง ให้ปลายเท้า
งุ้มชี้มาทางส่วนหลัง มากที่สุด ส่วน
ของมอื หนา้ ทอ้ งและหนา้ ขาใหแ้ นบพนื้
เขา่ ชิดกัน กล้นั ลมหายใจไวส้ กั ครู่
๓. ผ่อนลมหายใจออกพร้อมกับลดศีรษะ และขา
ทั้งสองขา้ งกลับมาอยู่ในทา่ เตรียม ทำ� ซำ�้ ​ ๕-๑๐ คร้ัง

•6090•

ฤๅษีดดั ตน

ขยบั กาย สบายชีวี ดว้ ยกายบริหารแบบไทย
ฤาษีดัดตนพ้ืนฐาน ๑๕ ทา่

ฤๅษดี ดั ตนทา่ ท่ี ๑๕

เป็นท่ากายบริหารที่ประยุกต์มาจากท่าฤๅษีดัดตน
แก้เมื่อยปลายมือปลายเทา้

ดัดตนแก้เมื่อยปลายมือปลายเทา้
หัดถ์หน่วงน้ิวเทา้ ทบ จบกนั
นอนเหยยี ดเบียดอกพลนั เหยียดแขน
องคแ์ อ่นแหงนพกั ตร์หนั เหนิ หาวราวเหาะนา
กาลสิทธิแก้เม่อื ยแสน มอื เทา้ เพลาหาย
สวุ รรณหงส์

ประโยชน์

เป็นการบรหิ ารส่วน เอว เข่า ขา และคอ

ท่าเตรยี ม

นอนตะแคง เท้าสองขา้ งชดิ กัน ลำ� ตัวเหยียดตรง แขนข้างซ้ายเหยยี ดตรง ขนานกับ
ลำ� ตวั มอื ควำ่� ลงกบั พน้ื ศรษี ะหนนุ ตน้ แขนซา้ ย แขนขา้ งขวาเหยยี ดตรง ควำ่� มอื ลงแนบลำ� ตวั

•070 0•

กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผนไทย
และการแพทยท์ างเลอื ก กระทรวงสาธารณสุข

ทา่ บรหิ าร
๑. สูดลมหายใจเข้าให้ลึกที่สุด พร้อมกับยกศีรษะข้ึนให้มากที่สุด ในลักษณะหน้า
ตรงและใช้มือข้างท่ีแนบล�ำตัว เล่ือนไปจับข้อเท้าข้างเดียวกับมือเหน่ียวข้อเท้าให้ยกขึ้น
จนหัวเข่าแยกออกจากกันโดยให้แขนตึง กล้ันลมหายใจไวส้ ักครู่

๒. ผ่อนลมหายใจออกพร้อมกับปล่อยมือท่ีจับข้อเท้า หรือปลายเท้าลงช้าๆ
ลดศีรษะลง กลบั มาอยู่ในท่าเตรยี ม

๓. ท�ำซ�้ำเช่นเดิม โดยพลิกตะแคงขวา ท�ำสลับกันซ้ายขวานับเป็น ๑ ครั้ง ท�ำซ้�ำ
๕-๑๐ ครง้ั

•7010•

ฤๅษีดดั ตน

ขยับกาย สบายชวี ี ด้วยกายบริหารแบบไทย
ฤาษีดัดตนพน้ื ฐาน ๑๕ ท่า

•070 2•

กรมพัฒนาการแพทยแ์ ผนไทย
และการแพทย์ทางเลือก กระทรวงสาธารณสขุ

•7300•

ฤๅษดี ัดตน

ขยับกาย สบายชีวี ดว้ ยกายบริหารแบบไทย
ฤาษีดดั ตนพื้นฐาน ๑๕ ทา่

ฤาษีดัดตน

กายบรหิ ารแบบไทยทา่ ฤๅษดี ดั ตนพน้ื ฐาน ๑๕ ทา่ เปน็ การบรหิ ารรา่ งกาย
ของคนไทยที่มีมาแต่โบราณ ซ่ึงเน้นการฝึกลมหายใจและใช้สมาธิร่วมกัน
จึงเปน็ ทง้ั การบริหารร่างกายและบรหิ ารจติ รวมทง้ั ชว่ ยในการบ�ำบัดอาการ
เจ็บป่วยเบื้องตน้ ได้ในระดบั หนึ่ง

แพทยห์ ญิงเพ็ญนภา ทรัพยเ์ จริญ

0•70 4•

• เอกสารอา้ งองิ •

๑. กรงุ ไกร เจนพาณชิ ย.์ อนสุ รณง์ านพระราชทานเพลงิ ศพ รศ.นพ. กรงุ ไกร เจนพานชิ ย.์
กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พ์ชวนพิมพ์ ๒๕๓๔
๒. โครงการประสานงานพัฒนาเครือข่ายสมุนพฟร (ปปส.) ต�ำรายาศิลาจารึกในวัด
พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม (วัดโพธิ)์ พระนครพระบาทสมเดจ็ พระน่งั เกลา้ เจ้าอยหู่ ัว
ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ใหจ้ ารกึ ไวเ้ มอ่ื พ.ศ. ๒๓๗๕ ฉบบั สมบรู ณ.์ พฤศจกิ ายน ๒๕๓๗
๓. เพญ็ นภา ทรพั ยเ์ จรญิ . กายบรหิ ารแบบไทย ทา่ ฤาษดี ดั ตน. พมิ พค์ รง้ั ท่ี ๑ กรงุ เทพฯ :
โรงพิมพอ์ งคก์ ารสงเคราะหท์ หารผ่านศึก ๒๕๓๗
๔. เพ็ญนภา ทรัพย์เจริญ. กายบริหารแบบไทย ๑๐๘ ท่าฤาษีดัดตน. พิมพ์ครั้งท่ี ๑
กรงุ เทพฯ : โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ทหารผา่ นศึก ๒๕๓๗
๕. เพ็ญนภา ทรัพย์เจริญ. กายบริหารแบบไทย ท่าฤาษีดัดตนพ้ืนฐาน ๑๕ ท่า.
พมิ พค์ รงั้ ท่ี ๑ กรงุ เทพฯ: โรงพมิ พอ์ งคก์ ารรบั สง่ สนิ คา้ และพสั ดภุ ณั ฑ์ (ร.ส.พ.) ๒๕๔๔
๖. สรุ เกยี รติ อาชานภุ าพ. ตำ� ราการตรวจรกั ษาโรคทวั่ ไป หลกั การวนิ จิ ฉยั และรกั ษาโรค
๒๕๐ โรค และการดูแลรกั ษา กรงุ เทพฯ : เรือนแกว้ การพิมพ์ ๒๕๓๒
๗. ALEXANDER P. SPENCE. BASIC HUMAN ANATOMY. 3rd NEW YORK :
THE BENJAMIN / CUMMINGS PUBLISHING COMPANY, INC. 1929