พระพุทธศาสนากับการพัฒนาที่ยั่งยืน Buddhism and sustainable Development

หน้า ๒๓๙

บทที่ ๗ “การศกึ ษาเพ่ือการพัฒนาท่ยี ่ังยืนตามแนวพุทธ ”

เน่ืองจากการจัดการเรียนการสอนตามหลักทางพุทธศาสตร์น้ัน เป็นการ
จัดการเรียนการสอนท่ีเน้นการฝึกอบรมปัจเจกบุคคลท่ีเน้นความเป็นกัลยาณมิตร
และใช้ความสัมพันธ์ระหว่างบุคคล-บุคคล บุคคล-สังคม เป็นกลไกหลักในการ
ดาเนินการจัดกิจกรรมการเรียนการสอน ทาให้ต้องบูรณาการและปรับเปล่ียน
กระบวนการของการศึกษาใหม่ โดยควรนาแนวคิดทางพุทธศาสตร์หลักการจัด
การศึกษาสมัยใหม่น้ีไปประยุกต์ใช้ในการจัดการศึกษา ทั้งน้ีการศึกษาท่ีเรียกว่าใน
ระบบโรงเรียน นอกระบบโรงเรียน และการศึกษาตามอัธยาศัย โดยการจัด
กิจกรรมการเรียนรู้ และร่วมกันสร้างสรรค์ปัญญาให้เกิดขึ้นในตัวผู้เรียนคือ ให้
รู้เท่าทันตามความเป็นจริง และให้รู้จักพิจารณาไตร่ตรองเพื่อจะได้มองเห็นแนว
ทางการแก้ปัญหาต่างๆได้ด้วยสติปัญญาของตนจนนาไปสู่การพัฒนาตน คือการ
เป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์ทั้งร่างกาย จิตใจ และสติปัญญา มีความรู้คู่คุณธรรมสามารถ
อยู่ร่วมกับผู้อ่ืนได้อย่างมีความสุข รวมทั้งมีความสามารถในการประกอบอาชีพ
รู้จักพึ่งตนเองก่อให้เกิดประโยชน์แก่ชุมชนและสังคมของตน ซึ่งสอดคล้องกับ
เป้าหมายของพระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พุทธศักราช ๒๕๔๒ โดยเฉพาะ
มาตรา๖ และ๗

ในแง่ของการนารูปแบบการศึกษาตามในน้ีไปใช้ การดาเนินการดังกล่าว
จะต้องอาศัยการประสานสัมพันธ์ระหว่างทุกองค์กรในชุมชน และทุกบริบทของ
สังคม เพื่อร่วมมือกันพัฒนาการศึกษาให้เกิดเป็นการพัฒนาตามรูปแบบสัมมา
พัฒนา แบบทรงพัฒนาอย่างเป็นรูปธรรมเพ่ือให้บุคคลเกิดสัมมาทิฏฐิความ
เห็นชอบ ในการดาเนินชีวิตในสังคมอย่างถูกต้องตามทานองคลองธรรม ดังน้ันจึง
จาเป็นต้องสร้างกระบวนการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ให้กับบุคคลและชุมชน อันเป็น
แนวคิดของการปฏิรูปการศึกษาท่ีต้องอาศัยชุมชนและสังคมเข้าไปมีส่วนร่วมใน
กระบวนการการจัดการศึกษา ส่วนกระบวนการบริหารจัดการต้องเน้นการ
กระจายอานาจลงส่หู นว่ ยปฏบิ ัติให้มากที่สุด และเน้นการมสี ่วนรว่ มของทุกคนและ
ทุกองค์กรในสังคมให้เข้ามามีส่วนร่วมในการจัดการศึกษาและการพัฒนา ซ่ึงเป็น
สิง่ สาคัญมากที่สดุ ในกระบวนการพฒั นา

กระบวนการพัฒนาครูและบุคลากรทางการศึกษา ต้องเริ่มต้นพัฒนา
ความรู้ทางพุทธศาสตร์ให้แก่ครูและบุคลากรที่เกี่ยวข้องเพื่อให้เกิดความรู้ ความ
เข้าใจที่ถูกต้องในสาระของพระพุทธศาสนา ต้องฝึกปฏิบัติพัฒนาจิตใจ และการ

หนา้ ๒๔๐

บทท่ี ๗ “การศึกษาเพ่ือการพัฒนาทยี่ ั่งยืนตามแนวพุทธ ”

พัฒนาพฤติกรรมของตนเพื่อให้เป็นแบบอย่างท่ีดี ซึ่งการพัฒนาครูและบุคลากร
ทางศึกษา จัดเป็นประเด็นหนึ่งท่ีต้องกระทาในการปฏิรูปการศึกษา โดยเฉพาะครู
จะได้มีโอกาสพัฒนาความรู้ เป็นผู้มีใจกว้าง ตระหนักถึงความเป็นกัลยาณมิตรท่ี
แท้จริง มีจิตใจเมตตาต่อศิษย์ แม้กระทั่งเพื่อนร่วมสังคม อันจะทาให้ส่งผลต่อการ
พัฒนาความสามารถในการจัดการเรียนรู้ให้เกิดความอย่างสอดคล้องกับการนา
รปู แบบการศกึ ษาตามนัยดงั กลา่ วไปใช้ใหป้ ระสบความสาเรจ็ หรอื ไม่ด้วย

กระบวนการพัฒนาหลักสูตร ตอ้ งมุ่งเน้นการพัฒนาหลกั สูตรให้สอดคล้อง
กับบริบทของการศึกษาโดยบูรณาการปรับเปลี่ยนหลักสูตรเน้ือหาวิชาทางโลก
ร่วมกับการศึกษาเน้ือหาของหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา อย่างประสาน
กลมกลนื กนั เพ่ือให้ผู้เรยี นเกิดบรู ณาการและการพัฒนาการในตน

กระบวนการจัดการเรียนการสอน ต้องพัฒนาครูผู้สอนให้มีความเป็น
กัลยาณมิตรมีความเมตตากรุณาต่อศิษย์ และมีพฤติกรรมที่สอดคล้องกับหลักทาง
พระพุทธศาสนา คือปฏิบัติตนอย่างถูกต้องตามทานองคลองธรรม ส่วนนักเรียน
ตอ้ งไดร้ บั การฝึกฝนอบรมใหม้ ีความประพฤติที่ถูกต้องทางกายวาจาใจ และรูจ้ ักคิด
พิจารณาในทุกเรื่องต่างๆได้ถูกต้องตามความเป็นจริงมีความเป็นมนุษย์ท่ีสมบูรณ์
ทาให้เป็นสังคมแห่งความเป็นมิตร ซึ่งการจัดการเรียนรู้เช่นน้ีจะเน้นการพัฒนา
ผู้เรียน และให้ผู้เรียนเป็นศูนย์กลางของการเรียนรู้ซ่ึงสอดคล้องกับแผนพัฒนา
เศรษฐกิจและสังคมของประเทศฉบับท่ี ๘ พ. ศ. ๒๕๔๐ ถึง ๒๕๔๔ ที่มุ่งการ
พัฒนาคนเป็นวตั ถปุ ระสงค์หลักของการพฒั นา

กระบวนการพัฒนาส่ือและเทคโนโลยีทางการศึกษา ต้องพัฒนาให้ส่ือ
ตา่ งๆเหล่านั้นเสรมิ หลักการเรียนรตู้ ามแนวพุทธศาสตรท์ าให้เกดิ ความเชอ่ื มโยงจน
กลายเป็นแรงจูงใจให้เกิดพฤติกรรมที่ดีอย่างต่อเน่ืองตามเป้าประสงค์ของรูปแบบ
การพฒั นา

กระบวนการวัดและประเมินผลต้องดาเนินการอยา่ งจรงิ จังเช่อื ถอื ได้อย่าง
แน่นอน โดยเน้นการวัดและประเมินผลที่เกิดขึ้นตามสภาพท่ีเป็นจริง และดาเนิน
ไปอยา่ งสอดคลอ้ งกัน

๗.๕ รูปแบบการศกึ ษาเพ่อื การพฒั นาที่ยัง่ ยืนตามแนวพุทธ

การศึกษาเพ่ือการพัฒนาตามแนวพุทธศาสตร์ จะนาไปสู่การพัฒนาคน
และการพัฒนาท่ียั่งยืนได้ โดยใช้ระบบการศึกษาแบบไตรสิกขาร่วมกับการปฏิบัติ

หนา้ ๒๔๑

บทท่ี ๗ “การศกึ ษาเพอ่ื การพัฒนาทย่ี ่งั ยนื ตามแนวพุทธ ”

ตามหลักธรรมแต่ละหมวดท่ีเกี่ยวข้องอย่างสอดคล้องและเหมาะสมต่อการดาเนิน
ชีวิต ในขณะเดียวกันก็ไม่ได้หมายความว่า วิชาทางโลกจะไม่มีความสาคัญ
เพียงแต่ในการจัดกิจกรรมการเรียนการสอนควรบูรณาการหลักธรรมให้ประสาน
กลมกลืนกับเนื้อหา เหมาะกับวัย จังหวะเวลา และเหมาะกับโอกาสด้วยการ
ดาเนินการอย่างสม่าเสมอและต่อเน่ือง บทบาทของครู (ผู้สอน พ่อแม่ ครอบครัว
สังคม)จึงสาคัญมาก ต้องเป็นตัวอย่างที่ดี มีความเป็นกัลยาณมิตร สามารถบูรณา
การวิชาความรทู้ างโลก ทางธรรม แล้วนามาสอนอย่างแยบคาย โดยมีวัตถุประสงค์
คือมุ่งสร้างคนและสร้างองค์ความรู้ เพ่ือให้คนท่ีสาเร็จการศึกษาเป็นคนดี มี
ความสุข รูจ้ กั คิดตัดสินใจไดอ้ ยา่ งเหมาะสมในการดาเนินชีวิตในสังคม

การศึกษาเพ่ือการพัฒนาตามแนวพุทธศาสตร์ จะนาไปสู่การพัฒนาคน
และการพัฒนาที่ย่ังยืนได้ด้วยการพัฒนาแบบสัมมาพัฒนาแบบสมพัฒนา ซ่ึง
หมายถึง การพัฒนาคนอย่างต่อเน่ืองสม่าเสมอรอบด้านในลักษณะบูรณาการคือ
ทง้ั มนษุ ย์ เศรษฐกิจ ส่ิงแวดล้อม และวิทยาศาสตรเ์ ทคโนโลยี ยังมีความสัมพนั ธก์ ัน
เพราะการพัฒนาตามแนวพุทธศาสตร์ก็คือ การศึกษาตามหลักพุทธศาสนาท่ีเป็น
กระบวนการอันประกอบดว้ ยทัง้ วิถีทางและเปา้ หมายในตนเอง คือ ในสว่ นของการ
พัฒนาคนน้ัน พระพุทธศาสนามุ่งพัฒนาคนให้มีความรู้คู่คุณธรรม บัณฑิต
ประกอบอาชีพในทางที่ชอบ สัมมาอาชีวะ ด้วยความขยันหม่ันเพียร เอาใจใส่และ
อดทนจนสาเร็จผล ทาให้บุคคลมีความสุขอย่างมีดุลยภาพ ในส่วนของการพัฒนา
สงั คม จะพบว่าด้วยเหตุอันเนื่องมาจากผลสาเรจ็ ท่ีเกิดจากบุคคลเหล่านั้นได้ศึกษา
และปฏิบัติตามหลักธรรมอย่างถูกต้อง เหมาะสม ถึงพร้อมด้วยหลักความไม่
ประมาท จงึ ส่งผลให้สังคมประกอบไปดว้ ยคนดีมีคุณธรรมมาอยู่รวมกันเป็นสมาชิก
ท่ีดีของสังคมและด้วยการปฏิบัติตามหลักการพื้นฐานการควบคุมพฤติกรรม ศีล
ย่อมจะทาให้ไม่ก่อให้เกิดการเบียดเบียนซึ่งกันและกัน ประกอบกับมีหลักในการ
ดารงชีวติ เชน่ หลกั ในการครองเรือน ฆราวาสธรรม ๔ มหี ลักการช่วยเหลือซ่ึงกัน
และกัน สังคหวัตถุ ๔ การรู้จักความพอดี มัตตัญญุตา เรียกว่า เป็นการปฏิบัติ
อย่างถูกต้องตามทานองคลองธรรมอย่างตอ่ เน่ืองกันย่อมนาไปสู่สังคมท่ีมีความสุข
ทกุ เวลาและทกุ สถานที่ น่าจะเรยี กวา่ เป็นความยัง่ ยนื ได้

การพัฒนารูปแบบการศึกษาเพื่อการพัฒนาที่ย่ังยืนตามแนวพุทธศาสตร์
เมื่อพิจารณาคาว่าพัฒนาหรอื วัฒนาตามแนวคิดทางพุทธศาสตรพ์ บว่าหมายถึงการ

หน้า ๒๔๒

บทท่ี ๗ “การศึกษาเพอื่ การพัฒนาท่ียัง่ ยืนตามแนวพทุ ธ ”

เติบโตเช่นต้นไม้งอก เป็นการเติบโตท่ีไม่มีการควบคุม อาจยังยืนหรือไม่ยั่งยืนก็ได้
ซ่ึงหากต้องการให้หมายถึงความเจริญที่ย่ังยืนนั้นน่าจะตรงกับคาว่าภาวนา อัน
หมายถึงเจริญ เป็นความเจริญท่ียั่งยืน การที่จะทาให้เกิดภาวนาได้ต้องเกิดจาก
การศึกษาคือ ไตรสิกขา หรือคือการศึกษาท่ีเป็นไปเพื่อภาวนา คือการพัฒนาท่ี
ยัง่ ยืนอันเป็นแนวคดิ ทางพระพทุ ธศาสนาอย่างแท้จริง

อนึ่งเม่ือพูดถึงการพัฒนาท่ีย่ังยืนโดยไม่ใช้คาว่าภาวนาน้ัน พระราชวรมุนี
(ประยรู ธมมฺ จิตโต) กล่าวว่า ควรใช้คาว่าสมั มาพัฒนาซ่ึงหมายถึงการพัฒนาท่ีชอบ
โดยคาว่าสัมมาจะปรากฏอยู่ในคาว่ามรรคมีองค์๘ หรือกล่าวโดยสรุปคาว่าสัมมา
พัฒนาหมายถึง เป้าหมายท่ีชอบท่ีถูกต้องเป็นไปเพ่ือความดีงามของสังคมซึ่งต่าง
กับมิจฉาพัฒนา การพัฒนาท่ีผิดทางซึ่งทาให้เกิดวงจรชั่วร้าย ท่ีมาทาลายตัวเอง
ทาลายสงิ่ แวดลอ้ มทาลายโลก

การจัดการศึกษาเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืนตามแนวคิดเชิงพุทธศาสตร์ สรุป
ไดด้ ังต่อไปนี้

๑) เป้าหมายหรอื วตั ถุประสงค์ของการศึกษาได้แก่การพัฒนาคน และการ
สร้างองค์ความรู้หรือการพัฒนาองค์ความรู้ซึ่งในส่วนของการพัฒนาคนนั้น
ประกอบด้วย ๒ ส่วนคือ

การพัฒนาคนหรือการสร้างคน มุ่งให้ได้คนเก่ง ดี และมีความสุข ได้รับ
การพัฒนาปัญญาเกิดความรู้ ความเข้าใจตามความเป็นจริง รู้จักคิด คิดเป็น ได้รับ
การพัฒนาพฤติกรรมพัฒนาคุณธรรม ทาให้สามารถดารงชีวิตกับเพ่ือนร่วมโลก
และส่ิงแวดลอ้ มธรรมชาตไิ ดอ้ ยา่ งดี และได้รบั การพัฒนาคณุ ภาพจิต ซึ่งการพฒั นา
จิตนี้เป็นสิ่งสาคัญย่ิง เพราะจะช่วยให้จิตใจเป็นสุข ปลอดทุกข์ มีอิสรภาพไม่ถูก
ครอบงาโดยกเิ ลสทั้งปวงอกี นัยหนงึ่ ในทางพทุ ธศาสนาของการศกึ ษาได้แก่

-ปญั ญาคุณ น่ันคือเป็นผู้มีความรู้ทางโลก ทางธรรม รจู้ ักคิดเป็นระบบคิด
กวา้ งไกล

- กรณุ าคณุ คือสามารถดารงชวี ิตได้อยา่ งสุขสนั ติ คอื วางตัวไดถ้ ูกต้องต่อ
สงั คมและส่งิ แวดล้อม (สนั ติภายนอก)

-วิสุทธิคุณ คือการมีจิตใจผ่องใสมีอิสรภาพ สันติภาพทางใจ ไม่ถูกบีบค้ัน
หลุดพน้ จากกิเลสควบคมุ ตนเอง (สนั ติภายใน)

หนา้ ๒๔๓

บทท่ี ๗ “การศึกษาเพือ่ การพัฒนาท่ยี ่งั ยนื ตามแนวพทุ ธ ”

การพัฒนาสังคม หรือการสร้างสังคมเน่ืองจากคนที่พัฒนาแล้วย่อมเป็นผู้
ทดี่ ารงตนในฐานะสมาชกิ ที่ดีของสงั คม ไม่สร้างปัญหาเพราะไม่เบียดเบียนตนและ
ส่งิ อ่นื สงั คมกจ็ ะดารงอยู่ได้ด้วยความเป็นมติ รก่อให้เกิดความช่วยเหลอื เกื้อกลู กนั

ในส่วนของการสร้างองค์ความรู้หรือการพัฒนาองค์ความรู้นั้น ควร
พิจารณาจัดการศึกษาโดยการนาองค์ความรู้ทางพระพุทธศาสนาไปบูรณาการใน
ระบบการศึกษาอย่างแท้จริง ตามบริบทของสังคมไทย มิใช่นาความรู้มาจาก
ตะวนั ตกเพียงอยา่ งเดียว

๒) ในแง่ระบบการเรียนการสอนแบบพุทธศาสตร์ การเน้นผู้เรียนเป็น
ศูนย์กลางเป็นเรื่องสาคัญ แต่ขณะเดียวกันครูก็สาคัญ ครูต้องช่วยศิษย์ ช่วยชี้แนะ
ช่วยพัฒนาศิษย์ ช่วยเตรียมผู้เรียน ครูและศิษย์ต้องเป็นกัลยาณมิตร ในขณะที่
ผู้เรียนต้องฝึกนิสัยการพ่ึงตนเอง แม้การเรียนจะเกิดจากการฟัง (สุตะ) ครู คือพึ่ง
ครู แต่ต้องรู้จักถาม รู้จักคิด (จินต) ขณะเดียวกันต้องปฏิบัติ ภาวนา ด้วยลักษณะ
การสอนต้องสอนให้รู้จักคิด คิดเป็น พระพุทธศาสนาเน้นการสอนแบบถาม-ตอบ
ปุจฉา-วสิ ัชนา ซึง่ เป็นกระบวนการท่จี ะนาไปสู่การสอน การถามตอบตามแนวพทุ ธ
ศาสตร์นี้ มิใช่การถามความจา แต่ถามเพอ่ื พัฒนาความคิด ซง่ึ มีวธิ ีการถาม ๔ แบบ
โดยสรุปคือ การถามใหต้ อบตรงๆ,การยอ้ นถามคนถามก่อน การถามกลับ,การแยก
ตอบและคาถามที่ไมต่ ้องตอบ เน่อื งจากไม่ไดป้ ระโยชน์และทาให้ฟุ้งซ่าน

ครูต้องกระตุ้นให้ศิษย์ร้จู ักคิด ใฝ่รู้ วิจารณ์เปน็ แตก่ ารตงั้ คาถามต้องต้ังให้
ถูกประเด็น การกระตุ้นให้ศิษย์กล้าถาม กล้าตอบเป็นส่ิงจาเป็น แต่ศิษย์ต้องไม่
ก้าวร้าว ดงั นนั้ ความเป็นกลั ยาณมติ รจงึ สาคัญ

การศึกษาฝึกอบรมต้องนาหลักการของไตรสิกขามาใช้อย่างเช่ือมโยง
สัมพันธ์กันเพราะการพัฒนาจิต สมาธิ วินัยศีล และปัญญา ต่างก็เป็นท้ัง
กระบวนการและเป็นผลของการศึกษาอันจะพัฒนาให้เป็นคนเก่งดีมีสุขได้ จึงต้อง
พฒั นาคนแบบองคร์ วม

๓) ในส่วนของเนื้อหาต้องสอดแทรกเรื่องคุณธรรม จริยธรรม และ
หลักธรรม คาสอน ทางพระพุทธศาสนาให้ถูกเร่ืองสอดคล้องกับเป้าหมาย และ
สอนแบบเชอื่ มโยงเป็นองค์รวม

หนา้ ๒๔๔

บทท่ี ๗ “การศกึ ษาเพ่อื การพัฒนาที่ยั่งยืนตามแนวพทุ ธ ”

กระบวนการของการศึกษา
ฝึกอบรมและพัฒ นาคนทุกระดับ (เน้นคนเป็นศูนย์กลาง โดย
ประกอบด้วยการศึกษาแบบท่ัวๆไปท่ีได้จากภายนอก (ปรโตโฆสะ) และการศึกษา
แบบไตรสิกขา ที่เกิดจากปัจจัยภายในตัวมนุษย์ (โยนิโสมนสิการ) ทาให้มีทัศนะที่
ถูกต้อง (สัมมาทิฏฐิ) และมีการพัฒนากาย และวาจา (ศีลสิกขา) การพัฒนาจิต
(จิตตสิกขา) และการพัฒนาปัญญา (ปัญญาสิกขา) ซ่ึงสอดคล้องกับหลักของ
อริยมรรค ทาให้เกิดเป็นองค์รวม หรือระบบบูรณาการทั้งคนและสิ่งแวดล้อม
รอบตวั คน
วตั ถุประสงคห์ รอื เป้าหมายของการศึกษา
เพื่อก่อให้เกิดประโยชน์ ๓ ระดับ คือประโยชน์ในปัจจุบัน ซึ่งจะทาให้
บุคคลอยู่ดีท่ีสุดในปัจจุบัน ประโยชน์ท่ีถาวรมั่นคง ซ่ึงจะอานวยผลให้ทั้งในชาติ
ปัจจุบันและชาติหน้าต่อๆไปและประการสุดท้ายคือประโยชน์สูงสุด คือเป็นผู้
สมบูรณด์ ้วยธรรม
แหล่งทม่ี าของความรู้
เกิดจากปัจจัยภายนอก (ปรโตโฆสะ) คือการฟัง การอ่าน หรือรับได้ด้วย
ประสาทสัมผัส เรียกว่า สุตมยปัญญา และเกิดจากปัจจัยภายใน คือนาส่ิงที่ได้รู้
มาคิดพิจารณาและพัฒนาจนรูจ้ ักคิดเป็น โยนิโสมนสิการ เรยี กว่า จินตามยปญั ญา
และฝกึ ฝนตนจนเกิดความรู้ความจรงิ ท้ังในระดับโลกโลกียะ เรื่อยไปจนถึงข้ันการรู้
ความจรงิ ในระดบั พ้นโลกโลกุตระเรียกวา่ ภาวนามยปญั ญา
คุณสมบัตขิ องผูท้ ีไ่ ดร้ ับการศกึ ษา
๑.กายภาวนา หรือภาวิตกาโย (พัฒนากาย) ซ่ึงมีความหมายถึงการ
พัฒนาความสัมพันธ์กับส่ิงแวดล้อมทางด้านกายภาพ ท้ังสุขภาพร่างกาย ทักษะ
รวมถงึ ความสมั พนั ธ์กบั สง่ิ แวดลอ้ มทางกายภาพท้ังหมด
๒.ศีลภาวนา หรือภาวิตสีโล (พัฒนาศีล) หมายถึงการอยู่ร่วมกันด้วยดีใน
สังคม เปน็ พัฒนาการในการสมั พนั ธท์ างสังคม
๓.จิตภาวนา หรือภาวิตจิตโต (พัฒนาการทางจิตใจ) หมายถึงให้มีจิตใจ
ม่ันคง ไมห่ วัน่ ไหวงา่ ย

หนา้ ๒๔๕

บทที่ ๗ “การศกึ ษาเพ่ือการพัฒนาท่ียัง่ ยนื ตามแนวพทุ ธ ”

๔.ปัญญาภาวนา หรือภาวิตปัญโญ (พัฒนาการทางปัญญา) หมายถึง การ
รเู้ ข้าใจ รู้คิดรวู้ ินิจฉัย รู้ใช้แก้ปัญหา รู้ท่ีจะสร้างสรรค์ จัดทาดาเนินการให้สาเร็จได้
ดว้ ยความรทู้ ถี่ กู ตอ้ งในความจรงิ

ผ้สู อน
ผู้สอนมีความเป็นกัลยาณมิตร มีความสามารถในการสอนและการเป็น
แบบอยา่ งทดี่ ี ซง่ึ ไดแ้ ก่ พ่อแม่ ครูฯลฯ
ผู้เรยี น
ผู้เรียนคือศูนย์กลางของการพัฒนา จึงต้องให้ความสาคัญต่อผู้เรียน ต้อง
ศึกษาและพยายามทาความเข้าใจผู้เรียนว่าเป็นอย่างไร ดูระดับสติปัญญาเรียกว่า
บุคคล ๔ มีความพร้อม อินทรีย์ ๕ หรือพละ ๕ หรือไม่ และในการสอนก็เน้นให้
ผ้เู รียนตอ้ งปฏบิ ัติดว้ ยตนเองและให้ผเู้ รียนมบี ทบาทร่วมด้วย
วธิ ีการสอน
ประกอบด้วยการบรรยาย หรืออธิบาย แบบการยืนยันไปแนวเดียว การ
สนทนาแบบย้อนถาม การอภิปรายแยกแยะประเด็นให้ชัดเจน และการไม่ตอบ
คาถามในเร่อื งทไี่ มเ่ ป็นประโยชน์
หลักสูตร (เน้อื หาหรือสาระของหลกั ธรรม)
หลักธรรมคาสอนของพระพุทธศาสนา ประกอบด้วยหลักธรรมสาคัญ
ไดแ้ ก่ อริยสจั ๔ และไตรสิกขารว่ มกบั การปฏบิ ตั ติ ามหลักธรรมหมวดตา่ งๆ
การประเมินผล
สามารถประเมินได้ดังน้ี สังเกตได้จากพฤติกรรมท่ีปรากฏ ผู้เรียนท่ีได้
บรรลคุ ณุ ธรรมขน้ั เป็นอริยบุคคลสามารถทจี่ ะประเมนิ ผลไดด้ ้วยตนเอง
บัณฑิตหรือผ้มู กี ารศึกษา
หมายถึงผู้ดาเนินชวี ิตด้วยปัญญา มีกายสุจรติ วจีสุจรติ และมโนสจุ ริต ซึ่ง
สะท้อนออกมาเป็นการไม่ทาช่ัว ทาดีและใจผ่องแผ้ว สามารถอยู่ร่วมกับเพื่อน
มนุษย์ รวมท้งั สรรพสตั ว์อย่างมีความสขุ
รปู แบบการศกึ ษาเพอื่ การพัฒนาท่ยี งั่ ยืนตามแนวพทุ ธศาสตร์
-แนวคิดการพฒั นาทย่ี ่งั ยืน สมั มาพัฒนาแบบสมพฒั นา
-กลไก กระบวนการศึกษาตามแนวพุทธศาสตร์ การปฏิบัติตามหลักธรรม
ทางพทุ ธศาสนา+หลักวิชาการทางโลก

หน้า ๒๔๖

บทที่ ๗ “การศกึ ษาเพ่ือการพัฒนาทีย่ ่ังยืนตามแนวพทุ ธ ”

-โดยมีมิติทางเศรษฐกิจ ทางสังคม ทางการเมือง ทางวิทยาศาสตร์และ
เทคโนโลยี และทางสิ่งแวดลอ้ ม

- คุณลักษณะท่ีพึงประสงค์ คิดอย่างเป็นระบบและมีเหตุผล มีปัญญา มี
คุณธรรม ความดีงาม มีความสุข คือมีพฤติกรรมท่ีเอ้ือต่อการดารงชีวิต ทาให้อยู่
ร่วมกับธรรมชาติและสามารถตัดสินใจได้อยา่ งถูกต้องและเหมาะสม

ระบบการศกึ ษาเพื่อการพฒั นาทยี่ งั่ ยืนตามแนวพุทธศาสตร์
-วตั ถุประสงค์หรือเปา้ หมายของการศกึ ษา มดี ังน้ี
๑. พฒั นาคน(เก่ง ดี มีสขุ ) เนน้ สรา้ งคน สรา้ งสังคม
๒. สร้างองค์ความรูแ้ ละพฒั นาความรู้
- ระบบการเรียนการสอนแบบพทุ ธศาสตร์ มดี ังน้ี
๑.เนน้ ผ้เู รยี นเป็นศูนยก์ ลาง
๒.เน้นความสัมพันธร์ ะหว่างครู-ศษิ ย์แบบกัลยาณมิตร
๓.เน้นการพัฒนาทง้ั พฤติกรรม จิตใจ ปัญญา อยา่ งเชื่อมโยงกันเปน็ การ
พัฒนาแบบองคร์ วม
๔.สอดแทรกคุณธรรม จริยธรรม หลักธรรมที่เกี่ยวข้องในลักษณะ
ผสมผสาน/บูรณาการ รว่ มกบั องค์ความรู้ในศาสตรต์ ่างๆ
๕.ใชอ้ งคค์ วามร/ู้ ภมู ิปัญญาท้องถิน่ เขา้ มารว่ มจัดการศึกษาด้วย
๕.ใช้การเรียนรู้ตามสภาพที่เป็นจริง/บูรณาการสถานการณ์ท่ีปรากฏเข้า
กบั บทเรียน
๖.วิธีการสอนหลากหลาย เช่น ปุจฉา-วิสัชนา อภิปราย กรณีศึกษา
สถานการณจ์ าลอง บทบาทสมมตุ ิ การฝกึ ปฏบิ ตั ภิ าคสนามฯลฯ
๗.การวัดและประเมินผลตามสภาพจริง(เน้ือหา/ปฏิบัติวัดได้ด้วยตนเอง
และปฏกิ ิริยาจากสังคม)
การปรบั โครงสร้างทางการศกึ ษา มีดงั น้ี
๑) การพัฒนาโครงสรา้ งพืน้ ฐานทางการศึกษา เชน่ หลกั สตู ร/ การจดั การ
เรี ย น ก า ร ส อ น /ก า ร พั ฒ น า ค รู /ก าร วั ด แ ล ะ ก า ร ป ร ะ เมิ น ผ ล ให้ เอ้ื อ ต่ อ ก า ร จั ด
การศึกษาในรูปแบบนี้
๒)โครงสร้างส่วนบนของการศึกษา(ด้านเศรษฐกิจ การเมือง และด้าน
สงั คม)จะต้องปรบั ตวั ให้เอ้อื ตอ่ การดาเนินการ

หน้า ๒๔๗

บทท่ี ๗ “การศึกษาเพอื่ การพัฒนาท่ยี ง่ั ยืนตามแนวพุทธ ”

การศึกษาเพื่อการพัฒนาตามแนวพุทธศาสตร์ จะนาไปสู่การพัฒนาคน
และการพัฒนาท่ีย่ังยืนได้ โดยใช้ระบบการศึกษาแบบไตรสิกขาร่วมกับการปฏิบัติ
ตามหลักธรรมแต่ละหมวดท่ีเกี่ยวข้องอย่างสอดคล้องเหมาะสมต่อการดาเนินชีวิต
โดยในการจดั กิจกรรมการเรียนการสอนควรมีการบูรณาการหลักธรรมให้ประสาน
กลมกลืนกับเนื้อหา เหมาะกับวัย จังหวะเวลา และโอกาส ด้วยการดาเนินการ
อย่างสม่าเสมอและต่อเนื่อง บทบาทของครู(ผู้สอน พ่อแม่ ครอบครัว สังคม)จึงมี
ความสาคัญมาก ต้องเป็นตัวอย่างท่ีดี มีความเป็นกัลยาณมิตร สามารถบูรณาการ
วิชาความรู้ทางโลก ทางธรรม แล้วนามาสอนอยา่ งแยบคาย โดยมวี ัตถุประสงค์คือ
มงุ่ สรา้ งคน สร้างองคค์ วามรู้ เพื่อให้คนท่ีสาเร็จการศึกษาเป็นคนดี มีความสุข รู้จัก
คดิ ตดั สินใจ ไดอ้ ยา่ งเหมาะสมในการดาเนินชีวิตในสังคม

สรุปท้ายบท

สรุปได้ว่า การพัฒนาตนตามแนวพุทธศาสตร์ หมายถึง การพัฒนาคน
ด้วยระบบการศึกษา ซึ่งการศึกษาคือการพัฒนาชีวิต พัฒนาคนทั้งกาย จิต และ
ปัญญา รวมถึงสภาพแวดล้อมของคน ทาให้ดาเนินชีวิตไปในทางทีถ่ ูกต้องดงี าม ซึ่ง
เมอ่ื บุคคลมีความสุขความเจริญ สังคมก็ดารงอยู่ได้ดว้ ยสันติสุข ทัง้ สิ่งแวดลอ้ มของ
มนุษย์ก็ไม่ถูกเบียดเบียน และถูกทาลายให้เกิดพิษภัย ทาให้คาดเดาได้ว่าเม่ือ
ปัจจุบันดาเนินไปด้วยดีแล้ว สภาพการณ์แห่งอนาคตย่อมจะดาเนินไปในทางท่ีดี
ด้วย ฉะน้นั การศกึ ษาหรือการพฒั นาตามแนวพุทธศาสตร์จงึ เป็นการพัฒนาที่ย่ังยนื

การจัดการศึกษาตามแนวพุทธศาสตร์ จะทาให้ได้คนท่ีมีคุณลักษณะพึง
ประสงค์ คือ คิดเป็น แก้ปัญหาได้ด้วยปัญญา มีคุณความดี และมีความสุข อันจะ
ทาให้บุคคลน้ันประพฤติปฏิบัติต่อตนเองและผู้อื่นได้อย่างถูกต้องเหมาะสม และ
ด้วยหลักแห่งความไม่ประมาท เพราะการพัฒนาตนตามแนวพุทธศาสตร์อย่าง
สม่าเสมอ ย่อมส่งผลให้เกิดการพัฒนาถูกทางอย่างมีสมดลุ ย์และย่ังยืน แบบสัมมา
พฒั นา

การนาเสนอรูปแบบการศึกษาเพอ่ื การพัฒนาทย่ี ่ังยืนตามแนวพุทธศาสตร์
ต้องนาแนวคิดการพัฒนาท่ียั่งยืนและแนวคิดการศึกษามาพิจารณาร่วมกัน ท้ังนี้
เพราะปัญหาที่ทาให้เกิดการพัฒนาท่ีไม่ยั่งยืนเกิดจากคนซึ่งเป็นผู้ท่ีกระทาการ
พัฒนา และพัฒนาอย่างไม่ได้สมดุลตลอดทั้งหมดของระบบการพัฒนา คือมุ่งเน้น

หนา้ ๒๔๘

บทท่ี ๗ “การศึกษาเพื่อการพัฒนาทยี่ ั่งยนื ตามแนวพทุ ธ ”

ด้านเศรษฐกิจ เน้นการบริโภคนิยม มุ่งพัฒนาคนเพ่ือเข้าสู่ระบบแรงงานฯลฯ จึง
ก่อให้เกิดความไม่ย่ังยืนในทุกระบบของการพัฒนา นั่นคือเกิดปัญหาทางด้าน
เศรษฐกจิ การเมอื ง สงั คม การศึกษา สงิ่ แวดล้อม สขุ ภาพอนามัย เป็นตน้

การพัฒนาที่ย่ังยืนจะปรากฏได้ จึงต้องให้ความสาคัญต่อคนและระบบ
การพัฒนาทั้งหมดคือ ถ้าจะพัฒนาคนด้วยการให้การศึกษา โครงสร้างของระบบ
สังคม ระบบการพัฒนาไม่เอื้ออานวย ก็ไม่สามารถใช้การศึกษาอย่างใดมาพัฒนา
คนให้อยูใ่ นสังคม ท่ีมีองค์ประกอบของชีวติ หลากหลาย ท้ังที่เป็นระบบและไม่เป็น
ระบบให้ดารงอยู่ได้ เช่น แม้ว่าจะอบรมให้ผู้เรียนมีความซ่ือสัตย์ยึดม่นั ในคณุ ธรรม
ประกอบอาชีพโดยสุจริต แต่สังคมท่ีผู้เรียนต้องออกไปดาเนินชีวิตจริงนอ ก
สถานศึกษา กลับมีแต่คนทุจริต ใช้กลโกงในการดาเนินชีวิตและในการประกอบ
อาชีพ บุคคลนั้นย่อมต้องประสบปัญหาเป็นอย่างมากคือ แม้จะประพฤติปฏิบัติดี
อย่างไรก็ดารงอยู่ไม่ได้ในสังคมนั้น ฉะนั้นจึงต้องให้ความสาคัญต่อคนและระบบ
การพัฒนาให้ไปด้วยกัน มิฉะนั้นการพัฒนาคนด้วยการศกึ ษาก็ไมอ่ าจนาไปสู่ความ
ย่งั ยืนได้ นน่ั คือทุกระบบของการพัฒนาตอ้ งปรับเปล่ียนใหม่ โดยมงุ่ เพ่ือเอ้ือต่อการ
พัฒนาคนให้มีความสขุ ซึง่ อาจไมใ่ ชแ่ ค่วัตถเุ ทา่ นัน้ แตจ่ ติ ใจกส็ าคัญด้วย

การศึกษาเพื่อการพัฒนาตามแนวพุทธศาสตร์ จะนาไปสู่การพัฒนาคน
และการพัฒนาที่ยั่งยืนได้ โดยใช้ระบบการศึกษาแบบไตรสิกขาร่วมกับการปฏิบัติ
ตามหลักธรรมแต่ละหมวดท่ีเก่ียวข้องอย่างสอดคล้องและเหมาะสมต่อการดาเนิน
ชีวิต ในขณะเดียวกันก็ไม่ได้หมายความว่า วิชาทางโลกจะไม่มีความสาคัญ
เพียงแต่ในการจัดกิจกรรมการเรียนการสอนควรบูรณาการหลักธรรมให้ประสาน
กลมกลืนกับเนื้อหา เหมาะกับวัย จังหวะเวลา และเหมาะกับโอกาสด้วยการ
ดาเนินการอย่างสม่าเสมอและต่อเน่ือง บทบาทของครู (ผู้สอน พ่อแม่ ครอบครัว
สังคม)จึงสาคัญมาก ต้องเป็นตัวอย่างท่ีดี มีความเป็นกัลยาณมิตร สามารถบูรณา
การวิชาความรทู้ างโลก ทางธรรม แลว้ นามาสอนอย่างแยบคาย โดยมีวตั ถปุ ระสงค์
คือมุ่งสร้างคนและสร้างองค์ความรู้ เพื่อให้คนท่ีสาเร็จการศึกษาเป็นคนดี มี
ความสขุ รู้จักคดิ ตดั สินใจไดอ้ ย่างเหมาะสมในการดาเนินชวี ิตในสังคม

๒๔๙

บรรณานุกรม

๑. บาล-ี ภาษาไทย

ก. ขอ้ มูลปฐมภมู ิ

มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั . พระไตรปฎิ กภาษาไทย ฉบับมหา
จฬุ าลงกรณราชวิทยาลัยเฉลมิ พระเกยี รตสิ มเด็จพระนางเจา้ สิริกติ ์ิ
พระบรมราชินีนาถ, กรุงเทพมหานคร : มหาจุฬาลงกรณราช
วทิ ยาลยั , ๒๕๓๙.

_________. อรรถกถาภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาอรรถกถา.กรุงเทพมหานคร :
โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลัย.โรงพิมพว์ ิญญาณ. ๒๕๓๒-
๒๕๓๘.

ข. ขอ้ มลู ทุติยภมู ิ

๑) หนงั สือ :
กระทรวงการต่างประเทศ แปลและเรยี บเรยี งจากMichael Keating,

The Earth Summit’s Agenda for Change, The Centre
for Our Common Future, Geneva, Switzerland,

August ,1993.
กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสง่ิ แวดล้อม. ความร้เู บอ้ื งต้นเกย่ี วกับการ

พัฒนาทยี่ ั่งยนื .กรุงเทพมหานคร: อมรินทรพ์ รน้ิ ต้ิง แอนดพ์ บั ลชิ
ชงิ่ ),๒๕๕๖.
กรมศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม. พระไตรปิฎก ฉบับสาหรับประชาชน
ประชาชน ตอน วา่ ด้วยพระสตู ร. พิมพ์ครัง้ ท่ี ๒.กรงุ เทพมหานคร:
โรงพิมพ์ชมุ ชนสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย จากัด, ๒๕๕๐.
กรมการศาสนา กระทรวงวฒั นธรรม. ๘๐ พรรษาเทดิ ไทอ้ งค์ราชนั .กรุงเทพ
มหานคร: โรงพิมพ์ชุมนุมสหกรณ์ การเกษตรแห่งประเทศไทย,
๒๕๕๐.

๒๕๐

กรมการศาสนา. คู่มือการศึกษา ธรรมศกึ ษาช้ันตรี.กรงุ เทพมหานคร : โรงพิมพ์
การศาสนา, ๒๕๓๗.

กถนิ อตั ถโยธนิ , หลวง. อธิบายธรรมวิภาค น.ธ.ตรี.กรงุ เทพมหานคร: ธรรม
บรรณาคาร,๒๕๑๑.

กวิน ชตุ ิมา แปลและเรยี บเรียง จาก ทางใหม่ โดย มารต์ นิ คอร์, “การพฒั นาที่
ยง่ั ยนื ทัศนะจากโลกเหนอื และโลกใต้” CUSO FORUM 1993.

คุณากร วาณิชย์วริ ฬุ ห์.แปลและเรียบเรียงจาก.AL Gore, AN
INCONVENIENT TRUTH.กรุงเทพมหานคร: สานักพิมพ์มติ
ชน, ๒๕๕๐.

คณุ ากร วาณชิ ยว์ ิรฬุ ห์ แปลและเรยี บเรียง อลั กอร์, An Inconvenient Truth

ความจริงที่ไม่มีใครอยากฟัง. พิมพ์คร้ังที่ ๓.กรุงเทพมหานคร :
สานักพมิ พม์ ติชน, ๒๕๕๐.
ชยั วฒั น์ อัตพัฒน์และทวี ผลสมภพ. หลกั พระพุทธศาสนา.กรงุ เทพมหานคร:
มหาวิทยาลัยรามคาแหง, ๒๕๒๙.
ชยั อนันต์ สมทุ วณชิ .ทฤษฎีใหมม่ ิตทิ ีย่ ง่ิ ใหญท่ างความคิด.กรงุ เทพมหานคร:
สถาบัน นโยบายศึกษา, ๒๕๔๑.

เดอื น คาด.ี พุทธปรชั ญา .กรงุ เทพมหานคร: ภาควชิ าปรชั ญาและศาสนา คณะ

มนุษยศาสตรมหาวทิ ยาลัยเกษตรศาสตร ๒๕๓๔.
๒๕๔๕.
น.อ. (พิเศษ) ปรชี า นันตาภิวฒั น์ ร.น.. พจนานุกรมหลกั ธรรมพระพทุ ธศาสนา.
กรุงเทพมหานคร : สานักพิมพ์ดวงแก้ว, ๒๕๔๔.
บัณฑติ คงอินทร์,แปลและเรียบเรยี ง จาก อัล กอร์, OUR CHOICE ปฏิบตั กิ ารกู้
โลกร้อน ทางเลือกสู่ทางรอดแบบยั่งยืน.กรุงเทพมหานคร :
สานกั พิมพม์ ติชน, ๒๕๕๒.
บันดาล(นามแฝง) แปลและเรียบเรียงจาก เอ็มโบว์ อะมาดู มาห์ดาร์,กาเนิด
อนาคต(Where the Future Begins).กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ์
พิฆเนศ,๒๕๒๘.
บุญมี แทน่ แกว้ . จริยศาสตร์. พิมพค์ รั้งท่ี ๓.กรงุ เทพหานคร: โอเดียนสโตร์
,๒๕๓๙.

๒๕๑

ปรีชา เปยี่ มพงษส์ านต์. เศรษฐศาสตรส์ เี ขยี วเพอ่ื ชวี ิตและธรรมชาติ, พมิ พค์ รง้ั
ที่ ๓,กรงุ เทพมหานคร:โรงพิมพแ์ ห่งจฬุ าลงกรณม์ หาวิทยาลัย,
๒๕๔๑.

ปรีชา เปยี่ มพงศ์สานต์, กาญจนา แก้วเทพ และกนกศกั ดิ์ แกว้ เทพ. วิถีใหม่แหง่

การพัฒนาวธิ วี ทิ ยาศกึ ษาสังคมไทย.พิมพ์ครั้งที่ ๔. กรงุ เทพ

มหานคร : คณะเศรษฐศาสตร์ จฬุ าลงกรณม์ หาวิทยาลัย,๒๕๔๙.

ปรียานุช พบิ ลู สราวธุ . วกิ ฤต๒๕๔๐ กบั ความเป็นมาของเศรษฐกจิ พอเพียง.
ในณัฏฐพงศ์ ทองภักดี(บรรณาธิการ). ปรัชญาของเศรษฐกิจ
พอเพียงกับสังคมไทย.กรุงเทพมหานคร: ศูนย์ศึกษาเศรษฐกิจ
พอเพยี งสถาบนั บัณฑิตพัฒนบรหิ ารศาสตร์,๒๕๕๒

ประพัฒน์ ปัญญาชาติรกั ษ์. การพฒั นาที่ย่งั ยืน ต้องอยู่บนฐานทรพั ยากรของ

ตนเอง. วารสารเศรษฐกจิ และสงั คม, ๒๕๔๖.

ประเวศ วะสี, ดร.น.พ. และคณะ. พระพทุ ธศาสนากบั จิตวญิ ญาณสังคมไทย
ประเด็นศาสนาและวัฒนธรรม.กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์ มหา
จุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั , ๒๕๓๙.

ปรญิ ญ์ จงวัฒนา. พทุ ธธรรมเพือ่ กลั ยาณมิตร.กรงุ เทพหานคร: บจก. ศิลปส์ ยาม
บรรจุภณั ฑ์และการพมิ พ์, ๒๕๕๐.

ผ้ชู ำนำญกำรเพื่อปรับโครงสร้ำงบริหำรจดั กำรและองค์กรด้ำนส่งิ แวดล้อม.

ส่งิ แวดล้อมและการพฒั นา. พิมพ์ครัง้ ท่ี ๒.กรุงเทพมหำนคร :

โรงพมิ พ์จฬุ ำลงกรณ์มหำวิทยำลยั , ๒๕๔๔.

พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช) ป.ธ. ๙. ราชบณั ฑิต พจนานกุ รมเพ่ือ
การศึกษาพทุ ธศาสนช์ ดุ คาวัด. วัดราชโอรสาราม.
กรุงเทพมหานคร , ๒๕๔๘.

พระธรรมปิฎก (ป.อ.ปยตุ โฺ ต). ชีวติ ในสงั คมเทคโนโลยี. พมิ พค์ รง้ั ที่ ๔.
กรงุ เทพมหานคร :สานกั พมิ พ์ มูลนิธิพุทธธรรม, ๒๕๔๐.

_____________________. การพฒั นาท่ียง่ั ยืน. พมิ พ์ครัง้ ท่ี ๓.กรงุ เทพมหานคร
สานักพิมพ์ มลู นธิ พิ ุทธธรรม, ๒๕๔๑.

๒๕๒

พระธรรมปิฎก (ป.อ.ปยตุ โฺ ต). ถงึ เวลามาร้อื ระบบพฒั นาคนกันใหม่. พมิ พ์ครง้ั ที่

๕.กรุงเทพมหานคร : สานักพมิ พ์มูลนิธิพุทธธรรม, ๒๕๔๓.
_____________________. มองสนั ตภิ าพโลกผ่านภูมิหลังอารยธรรมโลกาภิ

วัตน์.กรุงเทพมหานคร : สานักพิมพ์ บริษัท สหธรรมิก จากัด,
๒๕๔๒.
___________________.ไอที ภายใต้วฒั นธรรมแห่งปญั ญา ใน ศาสนากบั ยคุ
โลกาภิวตั น์.กรุงเทพมหานคร : สานักพมิ พ์ สานกั งานเลขานกุ าร
คณะกรรมการเทคโนโลยสี ารสนเทศแหง่ ชาติ,๒๕๓๘.
____________________. พทุ ธวิธแี ก้ปัญหาเพื่อศตวรรษท่ี ๒๑. พมิ พ์ครั้งท่ี
๙.กรงุ เทพมหานคร : สานกั พิมพ์มูลนธิ ิพุทธธรรม, ๒๕๔๔
____________________. สขุ ภาวะองคร์ วมแนวพทุ ธ.กรงุ เทพมหานคร :โรง
พมิ พ์ชุมชนสหกรณก์ ารเกษตรแหง่ ประเทศไทย จากดั , ๒๕๔๙.
____________________. แสงเงนิ แสงทองของชวี ติ . กรุงเทพมหานคร :
สานักพมิ พธ์ รรมสภา,๒๕๓๙.
____________________. การศึกษาเครอื่ งมือพัฒนาที่ยงั ตอ้ งพัฒนา
.กรงุ เทพมหานคร : โรงพิมพ์ บริษทั สหธรรมิก จากัด, ๒๕๔๑.
____________________. พิมพ์คร้งั ท่ี ๑๐.กรงุ เทพหานคร: โรงพมิ พบ์ รษิ ัท
สหธรรมมิกจากดั , ๒๕๔๖ .
____________________. พุทธธรรมฉบบั ปรบั ปรุงและขยายความ. พิมพ์คร้งั
ที่ ๙.กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย,
๒๕๔๓.
____________________. เศรษฐศาสตร์แนวพทุ ธ.กรุงเทพมหานคร:
สานกั พิมพ์มลู นธิ พิ ุทธธรรม, ๒๕๓๙.
____________________.มองสันติภาพโลกผา่ นอารยธรรมโลกาภิวัตน์
.กรุงเทพมหานคร : สานกั พิมพ์ บริษัท สหธรรมมกิ จากัด, ๒๕๔๒.
____________________. แก่นแท้ของพระพุทธศาสนา.พิมพค์ รง้ั ที่ ๑.
กรงุ เทพมหานคร : บรษิ ทั พมิ พส์ วย จากัด, ๒๕๔๗.
____________________. การศกึ ษาเพ่อื อารยธรรมทยี่ ่งั ยนื . พิมพ์ครั้งที่
๓.กรุงเทพมหานคร : สานกั พมิ พ์มลู นิธพิ ทุ ธธรรม, ๒๕๓๙.

๒๕๓

พระพรหมคณุ าภรณ์ (ป.อ.ปยุตฺโต). พทุ ธวิธีแก้ปญั หาเพื่อศตวรรษท่ี ๒๑.พมิ พ์
ครง้ั ที่ ๕.กรุงเทพมหานคร :โรงพิมพ์ มลู นธิ ิพุทธธรรม,๒๕๓๙ .

_________________________.การศึกษาเพอื่ อารยธรรมทีย่ ่งั ยนื .พมิ พค์ รงั้ ที่
๓.กรุงเทพมหานคร : สานกั พมิ พ์พมิ พ์สวย, ๒๕๕๓.

_________________________. กาลานุกรมพระพุทธศาสนาในอารยธรรม
โลก.กรงุ เทพมหานคร : สานักพมิ พ์ผลธิ มั ม์ ในเครอื บรษิ ัท สานกั
พิมพ์เพ็ทแอนดโ์ ฮม จากดั , ๒๕๕๒.

________________________. การพัฒนาทย่ี ง่ั ยนื .พมิ พ์ครัง้ ที่ ๑๒.

กรงุ เทพมหานคร: มลู นธิ โิ กมลคีมทอง,๒๕๕๒.

________________________. คนไทยสยู่ ุคไอที.กรงุ เทพมหานคร :
สานกั พิมพบ์ ริษัท พมิ พ์สวย จากดั , ๒๕๕๐.

________________________. พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบบั ประมวลธรรม.
กรงุ เทพมหานคร : โรงพมิ พ์มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๕๑.

พระไตรปฎิ กภาษาไทย ฉบับมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั เล่มท่ี ๑๙. อทิ ธิ
ปาทวิภังค์ สุตตันตภาชนีย์.กรุงเทพหานคร: โรงพิมพ์มหาจุฬาลง
กรณราชวิทยาลัย,๒๕๓๙.

พระเมธธี รรมาภรณ์.ธรรมและการอนรุ ักษส์ ีงแวดล้อม.กรุงเทพมหานคร :

สานักพิมพม์ ลู นธิ ิพุทธธรรม, ๒๕๓๘.

พระราชวรมนุ ี (ประยูร ธมมฺ จิตฺโต).วิทยาศาสตร์ในทรรศนะของพระพุทธศาสนา.

พิมพ์ครัง้ ท่ี ๒ .กรงุ เทพมหานคร:บริษทั สหธรรมกิ จากัด,๒๕๔๐.
พระราชวรมุนี (ประยุทธ์ ปยตุ โฺ ต). พุทธวธิ ีในการสอน.กรงุ เทพมหานคร :

สานักพมิ พก์ ระทรวงศกึ ษาธกิ าร, ๒๕๒๙.
พทุ ธทาสภิกขุ. บรหิ ารธรุ กิจแบบพทุ ธ.กรุงเทพมหานคร: อตัมมโย, มปป.
__________. ฆราวาสธรรม.กรงุ เทพมหานคร: การพมิ พ์พระนคร, ๒๕๒๓.
พุทธทาสภกิ ขุ.การงานทีเ่ ปน็ สุข.กรุงเทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๓๗.
พงษพ์ ศิ ฏิ ฐ์ วิเศษกุล ดร., เศรษฐกิจเขียวและใส เศรษฐกิจพอเพยี งสาหรบั

ประเทศไทยในเรือนกระจก, กรุงเทพมหานคร : สานกั พิมพ์มติชน,
๒๕๕๑.

๒๕๔

มหากจั จายนะ รจนา. เนตตปิ กรณ์, พระธมั มานนั ทมหาเถระ อคั รมหาบัณฑิต
ตรวจชาระพระคันธสาราภิวงศ์แปลและอธิบาย. พิมพ์ครั้งท่ี ๒.
กรงุ เทพมหานคร : ไทยรายวนั การพิมพ์, ๒๕๕๐.

มานพ เมฆประยรู ทอง.แผนปฏบิ ัตกิ าร๒๑ เพื่อการพฒั นาอยา่ งยั่งยืน.
กรุงเทพมหานคร:บริษทั อมรนิ ทร์พริน้ ตงิ้ แอนด์ พับลิชชิง่ จากัด
(มหาชน) ,๒๕๓๗.

_________________ แปลและเรียบเรียงจาก Michael Keating, The Earth

Summit’s Agenda for Change, The Centre for Our

Common Future, Geneva, Switzerland, August 1993.

วศิน อินทสระ. โยนิโสมนสกิ าร.กรุงเทพมหานคร : สานักพมิ พ์ เรอื นธรรม,
วิทย์ วศิ ทเวทย์ และเสถยี รพงษ์ วรรณปก. หนงั สอื เรียนสังคมศกึ ษา รายวชิ า

ส ๐๑๑๑ พระพุทธศาสนาช้ันมัธยมศึกษาปีท่ี ๒ ตามหลักสูตร
มัธยมศึกษาตอนต้น พุทธศักราช ๒๕๒๑ (ฉบับปรับปรุง พ.ศ.
๒๕๓๓).กรุงเทพมหานคร :อักษรเจรญิ ทัศน์, ๒๕๔๔.
วรญั ญู เวียงอาพล. การจัดการการท่องเทีย่ วแบบย่ังยืนในประเทศไทย.

กรงุ เทพมหานคร: สานกั พฒั นาบัณฑติ ศึกษา สถาบันบณั ฑิต

พัฒนบริหารศาสตร์,๒๕๔๖.

ราชบณั ฑิตยสถาน. พจนานุกรมฉบบั ราชบณั ฑติ ยสถาน พ.ศ. ๒๕๓๙.
กรุงเทพมหานคร: อกั ษรเจริญทัศน์,๒๕๓๙.

รังสรรค์ ธนะพรพนั ธ์ุ. สงั คมและเศรษฐกจิ ไทยในทศวรรษ ๒๕๕๐ : ยทุ ธศาสตร์
การพัฒนาในกระแสโลกานวุ ตั ร.พิมพค์ รัง้ ที่ ๓. กรุงเทพมหานคร :
โครงการจดั พิมพ์คบไฟ, ๒๕๔๒.

เสฐียรพงษ์ วรรณปก.พุทธวิธีสอนจากพระไตรปิฎก.กรุงเทพมหานคร:บริษัท

เพชรรุง่ การพมิ พ์,จากดั ,๒๕๔๐.

สุชพี ปญุ ญานภุ าพ. คุณลกั ษณะพิเศษแหง่ พระพทุ ธศาสนา.พมิ พ์ครัง้ ท่ี ๒.
กรุงเทพมหานคร:โรงพมิ พ์ มหามกุฎราชวทิ ยาลยั ,๒๕๔๑.

สมุ น อมรววิ ฒั น์. หลกั บรู ณาการทางการศึกษาตามนยั แห่งพุทธธรรม
.กรุงเทพมหานคร :มหาวทิ ยาลยั สุโขทัยธรรมาธริ าช, ๒๕๔๔.

๒๕๕

สมพร แสงชยั ,ส่ิงแวดล้อม: อุดมการณ์ การเมอื งและการพัฒนาทย่ี ่ังยนื .

กรุงเทพมหานคร: สานกั พฒั นาบณั ฑิตศึกษา สถาบันบัณฑิต

พฒั นบริหารศาสตร์,๒๕๕๐.

สามชาย ศรีสนั ค์. สงั คมวิทยากับการพฒั นา.กรุงเทพมหานคร : โรงพมิ พ์
จุฬาลงกรณม์ หาวิทยาลัย, ๒๕๓๙.

เสน่ห์ จามรกิ .ธนาคารโลก พัฒนาการ อทิ ธพิ ลและผลกระทบ.
กรุงเทพมหานคร :สานักพิมพ์ บริษัท เอดสิ ันเพรสโพดักส์ จากดั ,
๒๕๓๔.

สานักงานคณะกรรมการพฒั นาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ. โครงการพัฒนา

ดชั นีช้วี ดั การพัฒนาท่ียัง่ ยืนของประเทศไทย รายงานการศกึ ษา
ฉบบั สมบูรณ์. กรุงเทพมหานคร: สานกั งาน คณะกรรมการ
พฒั นาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ,๒๕๔๗
ศภุ เจตน์ จนั ทร์สาส์น.คุณภาพชวี ิตของคนไทย : นยั จากดัชนกี ารพฒั นามนุษย์.
กรงุ เทพมหานคร : มหาวิทยาลัยกรงุ เทพ, ๒๕๕๓.
ศาสตราจารย์ระวี ภาวไิ ล. อภิธรรมสาหรับคนรนุ่ ใหม่. พิมพค์ รง้ั ท่ี ๖.
กรงุ เทพมหานคร :สานักพิมพ์พทุ ธธรรม, ๒๕๔๘.
อัษฎา ชัยนาม. แผนปฏบิ ตั กิ าร ๒๑ เพื่อการพฒั นาอย่างยั่งยนื .กรงุ เทพมหานคร
:สานักพมิ พ์ บริษัท อมรินทร์พพริน้ ต้ิง แอนด์ พบั ลชิ ชิ่ง จากดั
(มหาชน), ๒๕๓๗.
อภชิ ยั พันธเสน. พุทธเศรษฐศาสตร์: วิวฒั นาการ ทฤษฎี และการประยกุ ตก์ ับ
เศรษฐศาสตรส์ าขาตา่ ง ๆ.กรงุ เทพมหานคร: บรษิ ัทอมรนิ ทรพ์ ริน้
ตง้ิ แอนด์ พบั ลชิ ช่งิ จากดั , ๒๕๔๔.

๒) งานวิจัย/วทิ ยานิพนธ์
จารุมาศ เรืองสวุ รรณ, พนั เอก.การสังเคราะห์แบบจาลองการสอนวชิ าชีพชา่ งตาม

หลักอิทธิบาท๔ ของพลทหารในส่วนสนับสนุนกองบัญชาการทอง
ทัพบก .ปริญญาดุษฎีบัณฑิต ปร.ด. อาชีวศึกษา.บัณฑิตวิทยาลัย
มหาวทิ ยาลยั เกษตรศาสตร์. ถา่ ยเอกสาร,๒๕๔๘.

๒๕๖

ชัยยศ อมิ่ สุวรรณ์. การพฒั นารูปแบบการศกึ ษาชมุ ชนเพอื่ การพฒั นาทยี่ ่งั ยนื .

วิทยานิพนธ์ ปรญิ ญาดษุ ฎบี ณั ฑิต.จฬุ าลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั .,

๒๕๔๓.

มงิ่ สรรพ์ ขาวสอาด และคณะ ฯ. “การศึกษาเพือ่ กาหนดทิศทางการวิจัยในการ
แก้ไขปญั หาเร่งดว่ นดา้ นทรัพยากรธรรมชาติและส่งิ แวดลอ้ ม :
ศึกษากรณีหลกั เกณฑ์และเครอ่ื งชี้วัด”.กรงุ เทพมหานคร : รายงาน
วิจยั ของสานกั งานวจิ ยั แห่งชาติ, ๒๕๔๒ (อัดสาเนา).

พระมหาวรวรรธน์ นภภรู สิ ิริ (อัตถาพร). “การศึกษาวิเคราะห์วิธคี ิดแบบโยนิโส
มนสิการของ ตัวละครที่ปรากฏในเวสสันดรชาดก”. วิทยานิพนธ์
พุทธศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาพระพุทธศาสนา.บัณฑิต
วิทยาลยั : มหาวิทยาลัยมหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๕๔.

พระมหานกุ ลู มหาวโี ร (พรหมขนั ธ์). “วธิ คี ดิ เพือ่ บรรเทาอกศุ ลจติ ในพระพทุ ธ
ศาสนาเถรวาท”. วิทยานิพนธ์ พุทธศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชา
พระพุทธศาสนา.บัณฑิตวิทยาลัย : มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณ
ราชวทิ ยาลัย, ๒๕๕๔.

ฟนื้ ดอกบัว . รายงานการวิจัยเรือ่ งแนวความคิดเก่ยี วกบั สังสารวฏั : การเวยี น
ว่ายตายเกิดในพระพุทธศาสนา .กรุงเทพมหานคร: ศิลปาบรรณา
คาร ,๒๕๔๓.

มิง่ สรรพ์ ขาวสอาด และคณะ. การศกึ ษาเพอ่ื กาหนดทิศทางการวจิ ยั ในการแก้ไข
ปัญหาเร่งด่วนด้านทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม : ศึกษา
หลักเกณฑ์และเคร่ืองมือชี้วัด.กรุงเทพมหานคร : สานักงาน
คณะกรรมการวจิ ัยแห่งชาติ, ๒๕๔๔.

สทุ ธพิ งษ์ ศรวี ิชัย,ผศ.ดร. “หลักการบรหิ ารการศึกษาตามแนวพุทธศาสตร์ ”. สาร
นิพนธ์พุทธศาสตรบัณฑิต. กรุงเทพหานคร: โรงพิมพ์มหาจุฬาลง
กรณราชวทิ ยาลยั ,๑๕๕๐ .

สมาชิกสมาคมวิจยั การตลาดแห่งประเทศไทยและคณะวจิ ัยมลู นิธิเพ่ือคนไทย.
รายงานผลการสารวจความคิดเห็น “คนไทย” มอนิเตอร์ เสยี งนี้มี
พลงั ปี ๒๕๕๕.กรงุ เทพมหานคร : มลู นธิ ิเพอื่ คนไทย, ๒๕๕๕.

๒๕๗

สาธิต จรรยาสวสั ดิ์. “การคานวณดชั นีสวสั ดกิ ารทางเศรษฐกิจทย่ี ัง่ ยนื สาหรับ
ประเทศไทย”วิทยานิพนธ์เศรษฐศาสตรมหาบัณฑิต (พัฒนา
เศรษฐกิจ).บัณฑิตวิทยาลัย สถาบันบัณฑิตพัฒนาบริหารศาสตร์,
๒๕๔๓.

สุธาวัลย์ เสถียรไทย และคณะ. ธรรมาภิบาลและการมีส่วนรว่ มของประชาชนใน
กระบวนการจดั การส่งิ แวดล้อม.กรงุ เทพมหานคร : สานกั งาน
กองทุนการวิจยั , ๒๕๔๖.

สานกั วิจัย สถาบนั บณั ฑิตพฒั นบริหารศาสตร์ (NIDA). คุณภาพชีวิตคนไทย ปี
๒๕๕๕.กรุงเทพมหานคร : บริษัท ทิพเนตร์การพิมพ์, ๒๕๕๕.

(๓) วารสาร และอนื่ ๆ
กรมพฒั นาทีด่ ิน. การประเมินการสญู เสียดนิ ในประเทศไทย.กรุงเทพมหานคร :

สานักพิมพก์ ระทรวงมหาดไทย, ๒๕๔๕.
กรมอตุ นุ ิยมวทิ ยา. โอโซน รังสีดวงอาทิตย์ และมลภาวะ.กรงุ เทพมหานคร :

สานกั ตรวจและเฝ้าระวังสภาวะอากาศ, ๒๕๕๓.
คณะกรรมการอานวยการงานพฒั นาคุณภาพชีวติ ของประชาชน (พชช.), รายงาน

คุณภาพชีวิตของคนไทย จากข้อมูลความจาเป็นพ้ืนฐาน (จปฐ.)
และข้อมูลพ้ืนฐานปี ๒๕๕๗.กรุงเทพมหานคร : กรมพัฒนาชุมชน
กระทรวงมหาดไทย, ๒๕๕๗.
ทอมสัน คอย สวสั ดิ (Thomson Koy Svasti) “การจะเป็นผเู้ ชีย่ วชาญการพัฒนา
ท่ียั่งยืน”,โดยจดหมายจาก ลอนดอน (นามแฝง). โลกสีเขียว, ๒,๕
พฤศจิกายน-ธนั วาคม ๒๕๓๖.
นิตยา กมลวัทนนิศา. บรบิ ทไทยว่าดว้ ยการพัฒนาทีย่ ่งั ยืน. วารสารเศรษฐกจิ และ

สังคม, ๒๕๔๖.

นพพร จนั ทรนาชู.เศรษฐกจิ สร้างสรรค์:ความหมาย แนวคดิ และโอกาสสาหรับ
ประเทศไทย. วารสารศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยศลิ ปากร,๒๕๕๕

บรษิ ทั ซเี ทค อนิ เตอร์เนช่นั แนว จากดั . โครงการศึกษาเพ่ือจัดอนั ดบั ความสาคญั
การจัดการนา้ เสียชุมชน.กรุงเทพมหานคร : สานกั นโยบายและแผน
สิ่งแวดล้อม กระทรวงวิทยาศาสตร์เทคโนโลยีและส่ิงแวดล้อม,
๒๕๓๘.

๒๕๘

บริษทั เทสโก้ จากดั . แผนหลกั เพอื่ การจัดการส่ิงแวดลอ้ มอุตสาหกรรมของ
ป ร ะ เท ศ ไท ย แ ล ะ แ ผ น ป ฏิ บั ติ ก า ร ส่ิ ง แ ว ด ล้ อ ม จ า ก ก า ร พั ฒ น า
อุ ต ส าห ก รรม ใน เข ต ก รุงเท พ ม ห าน ค รแ ล ะป ริม ณ ฑ ล .
กรุงเทพมหานคร : กรมควบคุมมลพิษ กระทรวงวิทยาศาสตร์และ
เทคโนโลยีและส่งิ แวดลอ้ ม,๒๕๓๖

บรรณโศภิษฐ์ เมฆวชิ ัย ผศ.ดร.. ทางเลอื กใหม่ในการแกป้ ัญหาสง่ิ แวดลอ้ ม. ใน
กลยทุ ธห์ ลกั ในการพัฒนาประเทศเชงิ นิเวศน์. รวบรวมและจดั พิมพ์
โดย วราพร ศรีสุพรรณ.กรุงเทพมหานคร:มหาวิทยาลัยมหิดล,
๒๕๓๔.

ประไพพรรณ เอมชู. “ปเี รมิ่ ตน้ ของทศวรรษโลกเพอ่ื การพฒั นาวัฒนธรรม”.
วารสารคณะกรรมการ แหง่ ชาตวิ ่าดว้ ยการศึกษาฯ
สหประชาชาติ. ปที ี่ ๑๙ ฉบับที่ ๖ พฤศจกิ ายน- ธนั วาคม ๒๕๓๐.

พระบรมราโชวาท ๑๖๘ องค์ ในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หวั ภมู ิพลอดุลยเดช
จัดพิมพ์ เพ่ือเฉลิมพระเกียรติ เนอื่ งในพระราชพิธมี หามงคล เฉลมิ
พระชนมพรรษา ๖ รอบ ๕ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๕๔๒.กรุงเทพ
มหานคร: ดา่ นสทุ ธาการพิมพ์, ๒๕๔๒.

พระพรหมคณุ าภรณ์ (ป.อ.ปยุตโฺ ต). คนไทยไมม่ วี นิ ัยเพราะไม่รูจ้ ักใช้เสรภี าพ. ๕
มีนาคม ๒๕๔๗.

มหาวทิ ยาลัยธรรมศาสตร์. โครงการศึกษายทุ ธศาสตรก์ ารพัฒนาโครงสร้าง
พื้นฐานเพ่ือสนับสนนุ การเพ่ิมขีดความสามารถในการแข่งขันของ
ประเทศ สาขาส่ือสาร. กรุงเทพมหานคร :คณะกรรมการเศรษฐกิจ
และสังคมแห่งชาติ, ๒๕๔๗.

วราพร ศรีสพุ รรณ.“พนั ธกจิ ของประเทศไทยหลงั การประชุมประชากรโลก”.
วนั ที่ ๒๘ตลุ าคม ๒๕๓., กรุงเทพมหานคร ณ โรงแรมรอยัลซิต้ี,
๒๕๔๑.

วชิ ยั ตนั ตวิ ิทยาพิทกั ษ์. ”สมั ภาษณ์พเิ ศษ”. สารคด.ี ฉบบั ที่ ๑๖๖ ปที ่ี ๑๔
ธันวาคม ๒๕๔๑.

สาธติ จรรยาสวัสด์ิ. “การคานวณดัชนสี วัสดิการทางเศรษฐกิจย่ังยนื สาหรบั
ประเทศไทย”.

๒๕๙

สานกั งานคณะกรรมการพฒั นาการเศรษฐกจิ และสังคมแหง่ ชาติ. “สานักงาน
คณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกจิ และสังคมแห่งชาติ : ความ
เป็นมา”. วารสารเศรษฐกจิ และสังคม. ปที ่ี ๒๙ ฉบบั ท่ี ๑ มกราคม-
กุมภาพนั ธ์ ๒๕๓๕.

สานกั งานคณะกรรมการพเิ ศษเพ่ือประสานงานโครงการอนั เนื่องมาจาก
พระราชดาริ. แนวคิดและทฤษฎีการพัฒนาอันเนื่องมาจาก
พระราชดาริในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว.กรุงเทพมหานคร:
บริษัท ๒๑เซ็นจูรี่ จากดั , ๒๕๔๑..

ลกั ษณว์ ัต ปาละรตั น์.ทฤษฎคี วามรใู้ นพทุ ธปรัชญาเถรวาท,พทุ ธศาสนศ์ ึกษา,๑,๑
มกราคม-เมษายน ๒๕๓๗.

อภชิ ัย พันธเสน. “พทุ ธเศรษฐศาสตร์” ในการสัมมนาทางวชิ าการโครงการ
ปราชญ์เพ่ือแผ่นดินครั้งท่ี ๒ เร่ืองฐานปัญญาไทยในโลกสากล จัด
โดยราชบัณฑิตยสถาน กระทรวงศึกษาธกิ าร และศูนย์มานุษยวิทยา
สิรินธร มหาวิทยาลัยศิลปากร.กรงุ เทพมหานคร: ราชบัณฑิตยสถาน,
๒๕๔๓.

อทุ ยั วรรณ สุขคันธรักษ์. “ยูเนสโกคอื อะไร แปลจาก What is
UNESSCO?1991”. วารสารคณะกรรมการแห่งชาตวิ ่าดว้ ย
การศึกษาฯ สหประชาชาติ. ปีที่ ๒๓ ฉบับที่ ๒ ตุลาคม-ธันวาคม
๒๕๓๔.

อรุ ัจฉาฑา เชาวนช์ ลากร และกหุ ลาบ ณ นคร. “ทศวรรษโลกเพ่อื การพัฒนา
วัฒนธรรม”. แปลรายงานของทป่ี ระชุมระดบั ภมู ภิ าคของคณะ
กรรมการแห่งชาติฯ. วารสารคณะกรรมการแห่งชาติว่าด้วย
การศึกษาฯ สหประชาชาติ. ปีที่ ๒๐ ฉบบั ท่ี ๔ ตค.-ธค.๒๕๓๑.

(๔) อนิ เตอรเ์ นต็
การสารวจ ความคดิ เหน็ “คนไทย” มอนิเตอร์ เสียงนี้มีพลงั (จาก ๑๐๐,๐๐๐

คน ทั่วประเทศ เพื่อนาไปสู่การเปลี่ยนแปลงประเทศไทยในทิศทางท่ีดี
ข้ึนด้วยการมีส่วนร่วมของคนไทย ปี ๒๕๕๕), [ออนไลน์]. แหล่งที่มา
:http://www.khonthaifoundation.org(๑๙ มนี าคม ๒๕๕๘).

๒๖๐

กรมสขุ ภาพจติ กระทรวงสาธารณสขุ . ผลการสารวจระดับชาตปิ ระจาปี ๒๕๕๕.
[ออนไลน์],แหลง่ ที่มา :http://www.dmh.go.th(๑๙ มนี าคม ๒๕๕๘)
มูลนิธเิ พ่ือคนไทยและสมาคมวิจัยการตลาดแหง่ ประเทศไทย, รายงานผล

คณะทางานสขุ ภาพคนไทย. คุณภาพชวี ติ และการพฒั นามนษุ ย์, [ออนไลน์],
แหลง่ ท่ีมา:http://www.hiso.or.th (๑๘ มีนาคม ๒๕๕๘).

รศรินทร์ เกรย์, ปังปอนด์ รกั อานวยกิจ, ศริ นิ นั ท์ กิตติสุขสถิต. ความสขุ บนความ
พ อ เพี ย ง : ค ว า ม ม่ั น ค ง บ น บ้ั น ป ล า ย ชี วิ ต [อ อ น ไล น์ ].

http://www.ipsr.mahidol.ac.th/content/home/conferenceII

/Aticle09.htm [๑๖ ธ.ค. ๒๕๖๐].
วสธุ ร ตนั วฒั นกุล, การพฒั นาแบบย่งั ยนื , วนั ทส่ี บื ค้น ๓๐ กนั ยาน ๒๕๕๘, เข้าถึง

ได้จาก http://www.ph.buu.ac.th/pdf/

vasutorn/develop_old.pdf.

สานักงานสถติ ิแหง่ ชาต.ิ สถติ ิเด่นและสถิติน่ารู้ : ประเทศไทยเปน็ อย่างไร? ใน
รอบ ปี . [ออน ไลน์ ],แหล่งท่ี มา :http://www.nso.go.th (๑ ๙
มีนาคม ๒๕๕๘).

(๕) หนงั สอื ภาษาอังกฤษ

AL Gore. “EARTH IN THE BALANCE ”.Boston : Houghton Miffin
Co., 1992.

Brundland Commissio, Our common future: Report of the world
commission on environment and development, Retrieved
from http://www.un-documents.net/our-common-
future.pdf. 1987.

Brown R. Lester, The World Reader: On Global Environment
Issues.U.S.A. World watch-Institute, 1991.

Commission on Sustainable Development: CSD “Our common
future” UN, 1987.

Council on Environmental Quality. The Global 2000.Washington
1980.

Gore Senator Al. Earth in the Balance. Boston : Houghton Miffin
Co, 1992.

๒๖๑

D. MEADOWS et al.The Limits to Growth,.New York: Universe
Books, 1972.

Economic colonialism replaced political colonialism. “Europe
International Relations.” Compton’s Interactive
Encyclopedia, 1997.

Hamilton, C.“The Genuine Progress Indicator Methodological
Developments and Results from Australia”. Ecological
Economics, Vol. 34, 1999.

J.W. Forrester. World Dynamics.New York: Cambridge. 1971.
North American Free Tread Agreement. Microsoft Encarta

Encyclopedia, 1999.
Redclift, Micheal.Sustainnable Development:Economic and the

Environment.In M.Rediclift and C.Sage(eds),Strategics
for Sustainable Development :Local Agenda for the
Southern Hemisphere.U.K.: John Wiley & Sons
Ltd.,1994.
Reader’s Digest Great Illustrated Dictionary, 1st ed. 2 vols.,
London: The Reader’sDigest Association Limited,
1984.
The World Commission on Environment and Development. Our
Common Future. New York : Oxford University
Press,1987.
UNESCO-ACEID. Educating for a Sustainable Future : A Trans
disciplinary Vision for Concerted Action. Report of the
Third UNESCO-ACEID International Conference.
Bangkok Thailand. 1997.
UNESCAP Population Headliners, “ State of World Population
2007 focuses on Urbanization”, 2007.
World Commission on Environment and Development. Our

common future. Oxford. Great Britain: Oxford

University Press. 1987.

World watch Institute. State of the World 1991.New York :
1991.

Yomi, N. Environmental education for sustainable development:

Synthesis of world environment day. Glasgow.

Scotland: Jordan hill College. 1991.

๒๖๒

ประวัติผ้เู รยี บเรยี ง
*****

ชื่อ : พระมหาสพุ ร รกขฺ ติ ธมโฺ ม,ดร.
สถานทเี่ กดิ : ตำบลเมอื งยำง อำเภอเมืองยำง จงั หวัดนครรำชสีมำ

การศึกษา : ป.ธ.๘ สำนักศำสนศึกษำวดั พำยพั คณะสงฆจ์ งั หวัดนครรำชสมี ำ

: พธ.บ. (ภำษำองั กฤษ) มหำวทิ ยำลยั มหำจฬุ ำลงกรณรำชวทิ ยำลยั
: M.A. (Linguistics), Nagpur University, India
: Ph.D. (พระพุทธศำสนำ) มหำวทิ ยำลยั มหำจฬุ ำลงกรณรำชวทิ ยำลัย

ประสบการณ์ :เป็นอำจำรย์ประจำวทิ ยำเขตนครรำชสีมำ ตั้งแตป่ ี ๒๕๔๐-ปจั จุบนั

:เปน็ อำจำรยป์ ระจำหลกั สูตรสำขำวิชำ พระพุทธศำสนำ
:เคยดำรงตำแหนง่ เปน็ รองผ้อู ำนวยกำรสำนักงำนวทิ ยำเขตนครรำชสีมำ
:เคยดำรงตำแหน่งตำแหน่งผู้อำนวยกำรสำนกั วิชำกำร
:เคยดำรงตำแหนง่ ผอู้ ำนวยกำรวิทยำลยั สงฆน์ ครรำชสีมำ
:ดำรงตำแหนง่ ผอู้ ำนวยกำรสำนกั วชิ ำกำร พ.ศ. ๒๕๕๘-ปจั จบุ ัน

ผลงานวชิ าการ :หนงั สือเรื่องพระพุทธศำสนำกับควำมมั่นคง,

:เอกสำรประกอบกำรสอนรำยวิชำ พระพทุ ธศำสนำกบั สงั คมสงเครำะห์
:งำนวจิ ยั จำกสถำบนั วจิ ยั พุทธศำสตร์ :
(๑)ศึกษำแหลง่ ทอ่ งเทีย่ วทำงพทุ ธธรรมในภำคตะวันออกเฉียงเหนือ

(วิจัยรว่ ม)
(๒) สมถกัมมัฏฐำนในฐำนะเปน็ บำทฐำนของมโนมยิทธิ (วจิ ัยร่วม)
(๓) กำรประเมินผลกำรบริกำรวชิ ำกำรแก่สังคมสถำนีวิทยุพระพุทธ

ศำสนำ มหำวทิ ยำลัยมหำจุฬำลงกรณรำชวทิ ยำลยั วทิ ยำเขต
นครรำชสมี ำ