ระบบย่อยอาหาร

unit

1

ระบบย่อยอาหาร หาร Dige

Digestive System stive sys

บยย่อยอา
tem ระบ

คำนำ

อาหารเป็นสิ่งที่จำเป็นต่อการเจริญเติบโตของสิ่งมีชีวิต ทุกชีวิตต้องการอาหารเพื่อรับเอาสารอาหาร
มาใช้เป็นประโยชน์ในการทำงานให้เซลล์ในร่างกายของเรา สารอาหารที่ร่างกายจะนำไปใช้จึงมีขนาดที่เล็กที่สุด
ระบบย่อยอาหารจึงเป็นสิ่งที่จำเป็นของร่างกายของเราซึ่งนักเรียนจะได้ทราบเกี่ยวกับระบบย่อยอาหารใน
หนังสือเล่มนี้

หนังสือระบบย่อยอาหารเล่มนี้ ประกอบไปด้วยเรื่องราวเกี่ยวกับระบบย่อยอาหาร อวัยวะต่างๆ รวมถึง
การทำงานของอวัยวะในระบบย่อยอาหาร

ครูหวังว่าหนังสือเล่มนี้จะเป็นประโยชน์กับนักเรียนที่อ่านทุก ๆ คน หากเมื่อใดที่นักเรียนมีความสงสัย
เกี่ยวกับระบบย่อยอาหาร หนังสือเล่มนี้จะเป็นประโยชน์ให้กับนักเรียนอย่างแน่นอน

สารบัญ

CONTENT

บทนำ
ปาก
หลอดอาหาร
กระเพาะอาหาร
ลำไส้เล็ก
ลำไส้ใหญ่
การดูดซึมและลำเลียงสารอาหาร

1

บทนำ

อาหาร (food) คือ สิ่งที่เรารับประทานเข้าไปได้โดยปลอดภัยและให้สารอาหารต่าง ๆ ที่เป็นประโยชน์
ต่อร่างกาย ในประเทศไทยมักจำแนกเป็น 5 หมู่ เพื่อเป็นแนวทางให้คนไทยบริโภคอาหารที่หลากหลายและ
ครบส่วน ได้แก่

หมู่ที่ 1 ได้แก่ ข้าว แป้ง น้ำตาล เผือก มัน
หมู่ที่ 2 ได้แก่ เนื้อสัตว์ นม ถั่ว ไข่
หมู่ที่ 3 ได้แก่ ไขมันและน้ำมัน
หมู่ที่ 4 ได้แก่ ผัก
หมู่ที่ 5 ได้แก่ ผลไม้

สารอาหาร (nutrient) เป็นองค์ประกอบในอาหาร เป็นสารที่ร่างกายสามารถใช้ประโยชน์ในการดำรง
ชีวิต จำแนกตามองค์ประกอบทางเคมีเป็น 6 ประเภท คือ คาร์โบไฮเดรต โปรตีน ไขมัน วิตามิน เกลือแร่่
และน้ำ

แต่อาหารเรารับประทานเข้าจะไม่มีประโยชน์หากร่างกายไม่ได้รับสารอาหาร และสารอาหารจะไม่สามารถ
ดูดซึมเข้าสู่ร่างกายได้หากยังมีขนาดโมเลกุลที่ใหญ่เกินไป จึงจำเป็นต้องแปรสภาพสารอาหารให้มีขนาด
โมเลกุลที่เล็กที่สุดคือ คือ กรดอะมิโน (โปรตีน) น้ำตาลโมเลกุลเดี่ยว (คาร์โบไอเดรต) กลีเซอรอลและ
กรดไขมัน ซึ่งกระบวนการแปรสภาพอาหารที่มีโมเลกุลใหญ่ให้เล็กลง เรียกว่า การย่อยอาหาร

การย่อยอาหาร

ระบบย่อยอาหาร มีหน้าที่ย่อยสารอาหารที่มีขนาดใหญ่ให้มีขนาดเล็กลงจนร่างกายสามารถดูด
ซึมและนำไปใช้ ประกอบด้วยอวัยวะต่างๆ ได้แก่ ปาก หลอดอาหาร กระเพาะอาหาร ลำไส้เล็ก
ลำไส้ใหญ่ ทวารหนัก ตับ และตับอ่อน ทำหน้าที่ร่วมกันในการย่อยและดูดซึมสารอาหาร

การย่อยอาหาร มี 2 ประเภท คือ การย่อยเชิงกล และการย่อยเชิงเคมี ดังนี้
1. การย่อยเชิงกล เป็นการแปรสภาพอาหารโมเลกุลใหญ่ให้มีขนาดเล็กลงด้วยการบดเคี้ยว หรือ
การบีบตัวของทางเดินอาหาร
2. การย่อยเชิงเคมี เป็นการแปรสภาพอาหารโมเลกุลใหญ่ให้มีขนาดเล็ก ลงโดยใช้เอนไซม์ เป็น
ตัวเร่งปฏิกิริยา ทำให้เกิดปฏิกิริยาทางเคมีขึ้น

2

บทนำ

ระบบย่อยอาหาร

อวัยวะที่มีส่วนเกี่ยวข้องกับระบบย่อยอาหาร ได้แก่ ปาก หลอดอาหาร กระเพาะอาหาร ลำไส้เล็ก
ลำไส้ใหญ่ ทวารหนัก ตับ และตับอ่อน ดังแผนภาพ

ปาก หลอดอาหาร

ตับ กระเพาะอาหาร
ลำไส้ใหญ่ ตับอ่อน

ทวารหนัก ลำไส้เล็ก

3

ปาก

ปากเป็นอวัยวะที่สำคัญเริ่มแรกสำหรับการย่อยอาหารของมนุษย์
มีการย่อยทั้งเชิงกลและเชิงเคมี มีอวัยวะในปากที่มีความสำคัญในการ
ย่อยอาหาร ดังนี้

ฟัน (teeth)

ฟันมีหน้าที่บดเคี้ยวอาหาร เป็นการย่อยเชิงกล ทำให้อาหารมีขนาดเล็กลง ประกอบด้วยฟัน 4
ชนิด คือ

1. ฟันตัด (I) มี 8 ซี่ เราเรียกกันว่าฟันกระต่าย เจริญดีในสัตว์ฟันแทะ เช่นกระต่าย กระรอก
2. ฟันฉีกหรือเขี้ยว (C) มี 4 ซี่ ทำหน้าที่ตัดหรือฉีกอาหาร เจริญดีในสัตว์กินเนื้อ เช่น เสือ
3. ฟันกรามหน้า (P) มี 8 ซี่ ทำหน้าที่ตัดและฉีกอาหาร
4. ฟันกรามหลัง (M) มี 12 ซี่ ทำหน้าที่บดอาหาร

M MPCI ICPM
M 3212 2123
M 3212 2123
P
I I CP

ลิ้น (tongue)

ทำหน้าที่คลุกเคล้าอาหารให้เข้ากับน้ำลาย ด้านบนของลิ้นจะมีปุ่มเล็ก ๆ เรียกว่า แพพิลลี ช่วย
ให้อาหารเกาะติดกันได้ง่าย ช่วยในการกลืนอาหาร หน่วงอาหารไม่ให้กลืนเร็วเกินไป และยังทำหน้าทั่
รับรสอาหาร แล้วช่วยทำให้ออกเสียงพูดชัดเจน

น้ำลาย (saliva)

มีการย่อยเชิงเคมี ประกอบด้วยน้ำเป็นส่วนใหญ่ การหลั่งน้ำลายเกิดจากระบบประสาทพาราซิม
พาเธติกได้รับการกระตุ้นจากสิ่งเร้า คื อาหาร จึงสั่งการให้ต่อมน้ำลายหลั่งน้ำลายออกมา 2 ชนิด

1. น้ำลายชนิดใส มีเอนไซม์อะไมเลส เป็นองค์ประกอบ ทำหน้าที่ย่อยแป้ง ดังสมการ
แป้ง อะไมเลส เดกซ์ทริน อะไมเลส มอลโทส

2. น้ำลายชนิดเหนียว มีเมือก เป็นองค์ประกอบช่วยให้คลุกเคล้าอาหารให้กลืนง่ายขึ้น

4

การกลืน

หลังจากที่อาหารถูกเคี้ยวและผสมกับน้ำลายจนอ่อนนิ่มแล้ว อาหารก็พร้อมที่จะถูกกลืนโดยลิ้นจน
ดันก้อนอาหาร (bolus) ไปทางด้านหลังให้ลงสู่ช่องคอ แล้วจะเกิดการทำงาน ดังนี้

1. เพดานอ่อน (soft palate) ถูกดันยกขึ้นไปปิดช่องจมูกเพื่อไม่ให้เกิดการสำลักและไม่ให้อาหาร
เข้าไปในช่องจมูก

2. เส้นเสียง (vocal cord) ถูกดึงให้มาชิดกัน และฝาปิดกล่องเสียง (epiglottis) จะเคลื่อน
มาทางข้างหลังปิดหลอดลมเอาไว้ป้องกันไม่ให้อาหารตกเข้าสู่หลอดลม

3. กล่องเสียง (larynx) ถูกยกขึ้นทำให้รูเปิดช่องคอมีขนาดใหญ่ขึ้น
4. กล้ามเนื้อบริเวณคอหอยหดตัวให้ก้อนอาหาร (bolus) เคลื่อนลงไปในหลอดอาหารได้โดยไม่
พลัดตกลงไปในหลอดลมหรือเคลื่อนขึ้นไปในช่องจมูก

5

หลอดอาหาร

เป็นท่อยาวประมาณ 25 เซนติเมตร ต่อจากคอหอยถึง
กระเพาะอาหาร อยู่หลังหลอดลม มีการย่อยเชิงกล คือการ
บีบรัดตัวของกล้ามเนื้อทางเดินอาหารจากบนลงล่าง

อาหารจะเคลื่อนที่โดยวิธีที่เรียกว่า เพอริสตัลซิส (peristalsis) คือการ
หด - คลายตัวของกล้ามเนื้อเรียบคล้ายระรอกคลื่นของหลอดอาหาร เพื่อ
ส่งก้อนอาหารี่กลืนมา เรียกว่า โบลัส ไปยังกระเพาะอาหาร

6

กระเพาะอาหาร

ภายในกระเพาะอาหารมีทั้งการย่อยเชิงกลและเชิงเคมี มีสภาวะเป็นกรด pH 1-4 ทำหน้าที่ย่อย
โปรตีน อาหารที่ถูกย่อยจากกระเพาะอาหารจะมีลักษณะคล้ายซุปข้น เรียกว่าไคม์ โดยกระเพาะอาหารเป็น
ที่แรกที่มีการดูดซึมสารอาหารแต่น้อยมาก มีการดูดซึมแค่บางอย่าง เช่น แอลกอฮอล์ วิตามิน B12
ยาบางชนิด

โครงสร้าง muscularis
submucosa
เป็นส่วนที่ต่อมาจากหลอดอาหาร มีลักษณะคล้าย
ตัว J mucosa
มีผนัง 3 ชั้น ชื่อว่า mucosa , submucosa ,
muscularis rugae
ชั้นในสุด จะพับทบไปมาเรียกว่า รูกี (rugae)
มีกล้ามเนื้อหูรูดปิดกั้นทั้งส่วนที่ติดหลอดอาหาร
และส่วนที่ติดลำไส้เล็ก

สารเคมีที่เกี่ยวข้อง

บริเวณร่อง รูกี จะมีต่อมสร้างน้ำย่อย มีเซลล์ที่ทำหน้าที่สร้างสารเคมี ดังนี้
1. mucous cell ทำหน้าที่ สร้างเมือกที่เป็นเบส มาเคลือบกระเพาะป้องกันกรดไฮโดรคลอริก
2. cheif cell ทำหน้าที่หลั่งเอนไซม์ pepsinogen และ prorenin ที่ยังไม่พร้อมใช้งาน
3. parietal ทำหน้าที่หลั่งกรดไฮโดรคลอริก (HCl) เพื่อกระตุ้นการทำงานของเอนไซม์
pepsinogen และ prorenin ให้พร้อมทำการย่อยโปรตีน มีขั้นตอนดังนี้

pepsinogen HCl pepsin โปรตีนทั่วไป + น้ำ pepsin peptide
prorenin HCl renin โปรตีนเคซีน + Ca renin paracascin

โปรตีนเคซีนเป็นโปรตีนในน้ำนม เมื่อถูกย่อยเป็นพาราเคซีนตกตะกอนเป็นลิ่มๆ จากนั้นจะถูก
เพปซินย่อยต่อไป
ในกระเพาะอาหารมีเอนไซม์ไลเปสทำหน้าที่ย่อยไขมันแต่ไม่สามารถทำงานได้เนื่องจากถูกทำลาย
โดย HCl

7

ลำไส้เล็ก

ลำไส้เล็กเป็นอวัยวะสุดท้ายที่มีการย่อย มีทั้งการย่อยคาร์โบไฮเดรต โปรตีน และไขมัน นอกจากนี้ยัง
มีตับ และตับอ่อน เป็นอวัยวะที่ช่วยในการย่อย

โครงสร้าง วิลไล

เป็นท่อยาว 7- 8 เมตร ผนังลำไส้เล็กภายในท่อจะพับทบไปมาเรียกว่า circular fold ผิวผนัง
เป็นปุ่มเล็กๆ เรียกว่า วิลไล ทำหน้าที่ดูดซึมสารอาหารเข้าสู่หลอดเลือดฝอย และท่อน้ำเหลืองแล้ว
เข้าสู่ระบบหมุนเวียนเลือดต่อไป ลำไส้เล็กแบ่งเป็น 3 ส่วน คือ

ดูโอดีนัม ลำไส้ตอนต้น อยู่ต่อจากกระเพาะอาหาร เป็นตำแหน่งที่มีการย่อยมากที่สุด เพราะมี
น้ำย่อยจากตับอ่อนและน้ำดีจากตับส่งมาบริเวณนี้
เจจูนัม ลำไส้เล็กตอนกลาง เป็นตำแหน่งที่มีการดูดซึมมากที่สุด เนื่องจากมีวิลลัสหนาแน่น
ไอเลียม ลำไส้ตอนปลาย เป็นส่วนที่ยาวที่สุดต่อกับลำไส้ใหญ่

อวัยวะที่ทำงานร่วมกับลำไส้เล็ก

ตับ ถุงน้ำดี

ทำหน้าที่สร้างน้ำดี ส่งไปยังลำไส้เล็ก ใช้ทำให้ไขมันแตกตัวเป็น
เม็ด เพื่อให้เอนไซม์ lipase ย่อยไขมันได้ดีขี้น และยังช่วยลด
ความเป็นกรดของอาหารที่มาจากกระเพาะอาหาร

ตับอ่อน

ทำหน้าที่หลั่งสารหลายอย่างไปยังลำไส้เล็ก ได้แก่
โซเดียมไฮโดรเจนคาร์บอเนต ทำให้อาหารที่มาจากกระเพาะกลายเป็นเบสอ่อน
เอนไซม์ที่พร้อมใช้งาน ใช้ย่อยคาร์โบไฮเดรตและไขมัน

เอนไซม์ที่พร้อมใช้งาน อาหารที่ย่อยได้ สารอาหารที่ได้
lipase lipid fatty acid + glycerol
amylase
carbohydrate disaccharide

8

ลำไส้เล็ก

อวัยวะที่ทำงานร่วมกับลำไส้เล็ก

ตับอ่อน (ต่อ)

เอนไซม์ที่ไม่พร้อมใช้งาน จะถูกกระตุ้นให้ใช้งานได้ที่ลำไส้เล็ก > ใช้ย่อยโปรตีน

เอนไซม์ที่ไม่พร้อมใช้งาน ถูกกระตุ้นโดย เอนไซม์พร้อมใช้ที่ได้
trypsin
trypsinogen enterokinase (จากลำไส้เล็ก)
chymotrypsin
chymotrypsinogen trypsin carboxypeptidase

procarboxypeptidase trypsin

เอนไซม์ที่สร้างจากลำไส้เล็ก

ลำไส้เล็กจะสร้างเอนไซม์ที่พร้อมใช้งานได้เลย ทำงานได้ดีในสภาวะที่เป็นเบส มีดังนี้

เอนไซม์ ใช้ย่อยอาหาร สารอาหารที่ได้
lipase
peptidase lipid fatty acid + glycerol
maltase
sucrase peptide (ต่อจากกระเพาะอาหาร) amino acid
lactase
maltose glucose + glucose

sucrose glucose + fructose

lactose glucose + galactose

เอนไซม์ enterokinase ใช้กระตุ้นการทำงานของเอนไซม์ trypsiogen จากตับอ่อน ดังนี้

trypsinogen enterokinase trypsin
chymotrypsinogen chymotrypsin
trypsin carboxypeptidase

procarboxypeptidase trypsin

9

ลำไส้ใหญ่

โครงสร้าง

มีรูปร่างคล้ายตัว U กลับหัว มีหูรูด ควบคุมการเข้า

ออกของอาหาร มี 4 ส่วน ดังนี้ colon

ซีกัม (caecum) ยาว 1 นิ้ว เป็นส่วนที่มีไส้ติ่ง appendix
anus
(appendix) ติดอยู่

โคลอน (colon) ยาว 1 เมตร เป็นส่วนที่มีการดูด

ซึมน้ำและเกลือแร่มากที่สุด caecum

ลำไส้ตรง (rectum) ยาว 5 นิ้ว ไม่มีการดูดซึม rectum

ทำหน้าที่เก็บกากอาหารที่เหลือ เตรียมขับออก

นอกร่างกาย

ทวารหนัก (anus) ยาวประมาณ 1 - 1.5 นิ้ว เป็น

ส่วนขับถ่าย

หน้าที่

1.ดูดน้ำ เกลือแร่ วิตามิน กลูโคส ออกจากกากอาหารกลับคืนร่างกาย
2.ไม่มีวิลลัส และต่อมสร้างน้ำย่อยใด ๆ จะมีเพียงต่อมน้ำเมือกออกมาเคลือบกากอาหารเพื่อให้

ขับถ่ายสะดวก
3.มีแบคทีเรีย E.coli ช่วยย่อยสลายกากอาหาร ได้วิตามิน B7 , B9 , B12 , k

การดูดซึมและ 10
ลำเลียงสารอาหาร

อาหารที่ถูกย่อยจนมีขนาดเล็กลง จะถูกดูดซึมผ่านผนังทางเดินอาหารเข้าสู่กระแสเสือดโดยการ
แพร่ผ่าน แล้วถูกนำไปหล่อเลี้ยงส่วนต่างๆของร่างกาย ดังนี้

ปาก

มีการดูดซึมแค่น้ำผ่านเยื่อบุผิว ไม่มีการดูดซึมสารอาหาร

กระเพาะอาหาร

มีการดูดซึมน้ำ กลูโคส เกลือแร่ละลายน้ำ วิตามินละลายน้ำ และยาบางชนิด แต่ดูซึมได้ในปริมาณ
น้อย ยกเว้นแอลกอฮอล์ จะถูกดูดซึมประมาณ 30 -40 % ของปริมาณที่ดื่มเข้าไป

ลำไส้เล็ก

สารอาหารทุกชนิดจะถูกดูดซึมที่ลำไส้เล็กเกือบทั้งหมด เพราะผนังลำไส้เล็กมี วิลไล เป็นการเพิ่ม
พื้นที่ผิวเพื่อดูดซึมได้ประมาณ 18 - 10 เท่า การดูดซึมในลำไส้เล็กมี 2 ทาง คือ

ทางหลอดเลือดฝอย ทำหน้าที่ดูดซึม กรดอะมิโน และน้ำตาลโทเลกุลเดี่ยว ส่งไปยังหลอด
เลือดดำเข้าสู่ตับ เพื่อกำจัดสารพิษ แล้วจึงส่งไปหลอดเลือดใหญ่เพื่อไปยังหัวใจ เพื่อสูบฉีดไป
เลี้ยงส่วนต่าง ของร่างกาย
ทางหลอดน้ำเหลืองฝอย ทำหน้าที่ดูดซึม กรดไขมัน กลีเซอรอล และวิตามินที่ละลายในไขมัน
ส่งไปยังหลอดน้ำเหลืองใหญ่ แล้วเข้าสู่หลอดเลือดดำใต้กระดูไหปลาร้าด้านซ้าย เพื่อเข้าสู่หัวใจ
ห้องบนขวา

วิลไล

บรรณานุกรม

นพคุณ สุขสวัสดิ์ .2563.สรุปเข้ม + ข้อสอบชีววิทยา ม. ปลาย.พิมพ์ครั้งที่ 1 . นนทบุรี : กรีนไลฟ์พริ้นติ้งเฮ้าส์
วัฒน สุทธิศิริมงคล .2561.สรุปเนื้อหาชีววิทยา มัธยมปลาย.พิมพ์ครั้งที่ 1 . กรุงเทพมหานคร : กรีนไลฟ์พริ้นติ้งเฮ้าส์
สถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาตร์และเทคโนโลยี กระทรวงศึกษาธิการ .2563.หนังสือเรียนรายวิชาพื้นฐานวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีชั้นประถมศึกษาปีที่ 6
เล่ม 1.พิมพ์ครั้งที่ 1